Wikipedia afwiki https://af.wikipedia.org/wiki/Tuisblad MediaWiki 1.39.0-wmf.22 first-letter Media Spesiaal Bespreking Gebruiker Gebruikerbespreking Wikipedia Wikipediabespreking Lêer Lêerbespreking MediaWiki MediaWikibespreking Sjabloon Sjabloonbespreking Hulp Hulpbespreking Kategorie Kategoriebespreking Portaal Portaalbespreking TimedText TimedText talk Module Module talk Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 372 2516861 2494854 2022-08-02T08:34:25Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Suid-Afrikaanse dorp | naam = Welkom | nedersetting_tipe = Stad met sy buurte | bynaam = ''Circle City'' | beeld_stadsilhoeët = WELKOM CITY CENTER 533010 3563205250614 1017304283 n.jpg | beeldbyskrif = Die middestad van Welkom | duimdrukkeretiketposisie= regs | latd = 27 |latm = 58 |lats = 59 | longd = 26 |longm = 43 |longs = 15 | provinsie = Vrystaat | distrik = Lejweleputswa | munisipaliteit = Matjhabeng | stigtingsdatum = | regeringstipe = | leier_party = | leiertitel = | leiernaam = | oppervlakvoetnotas = <ref name=census2011>Som van die hoofplekke: [http://census2011.adrianfrith.com/place/467008 Hani Park], [http://census2011.adrianfrith.com/place/467006 Riebeeckstad], [http://census2011.adrianfrith.com/place/467007 Thabong] en [http://census2011.adrianfrith.com/place/467009 Welkom] tydens die 2011-Sensus.</ref> | oppervlak_totaal_km2 = 212.7 | hoogte_m = 1376 | bevolking_totaal = 211011 | bevolking_soos_op = 2011 | bevolkingvoetnotas = <ref name=census2011 /> | demografie1_voetnotas = <ref name=census2011 /> | persent_swart = 84.9% | persent_kleurling = 3.7% | persent_asiër = 0.4% | persent_wit = 10.8% | persent_ander = 0.2% | demografie2_voetnotas = <ref name=census2011 /> | demografie2_titel1 = [[Sotho]] | demografie2_info1 = 58.3% | demografie2_titel2 = [[Afrikaans]] | demografie2_info2 = 14.6% | demografie2_titel3 = [[Xhosa]] | demografie2_info3 = 13.6% | demografie2_titel4 = [[Engels]] | demografie2_info4 = 5.0% | demografie2_titel5 = Ander | demografie2_info5 = 8.5% | poskode = 9459 | poskode2 = 9460 | skakelkode = 057 | sensuskode = | webwerf = }} [[Lêer:Oryx_gold_mine.jpg|duimnael|Die Oryx-goudmyn naby Welkom, Suid-Afrika]] '''Welkom''' is 'n jong, welvarende stad in die noordelike deel van die [[Vrystaat]], 250&nbsp;km suid van [[Johannesburg]] en 11&nbsp;km suid van [[Odendaalsrus]] op die [[Vrystaatse Goudveld]]. Welkom is die tweede grootste stad in die Vrystaat, 140&nbsp;km noordoos van [[Bloemfontein]]. == Geskiedenis == Die stad is in [[1947]] op die plaas Welkom uitgelê. Dit het in 1961 'n munisipaliteit geword en op 14 Februarie [[1968]] 'n stad. Die stad is ontwerp deur William Backhouse, 'n stads- en streekbeplanningskonsultant vir [[Anglo-American Corporation]]. Die dorp is ontwikkel om as 'n modeldorp te dien vir die werkers van die [[goud]]myne van die streek. 'n Kenmerk van die stad is dat verkeersligte en stopstrate grootliks uitgeskakel is deur die gebruik van verkeersirkels, en die stad het ook netjiese parke en sport- en ontspanningsgeriewe. Die woongebied [[Thabong]] is gestig om swart werknemers te huisves. Die teorie is dat die goudmyne eers die dorp Odendaalsrus genader het vir verdere ontwikkeling, maar nadat onderhandelinge skipbreuk gelei het, is Welkom ontwikkel. Op 20 Maart 1990 het ’n [[tornado]] Welkom getref en meer as 800 huisgesinne in Flamingopark, Rheederpark en [[Riebeeckstad]] dakloos gelaat, twee mense het gesterf en 98 beseer.<ref>[http://www.sahistory.org.za/dated-event/earthquake-welkom-ofs-devastates-flat-block-tempesthof South African History Online]</ref> In 2011 het ’n brand die [[Ernest Oppenheimer-teater]] beskadig. == Geografie == ===Topografie === [[Lêer:Koppie Alleen.jpg|duimnael|regs|220px|Koppie Alleen]] Koppie Alleen is die enigste heuwel naby Welkom, vandaar die gepaste naam. Die koppie is 1435 meter bo seespieël. Die grootste wateropvangsgebied is die [[Sandrivier]] aan die suidooste kant van Welkom, rigting Virginia. Groot soutpanne soos Flamingopan en Theroniapan is na die suidweste kant van Welkom geleë. Flamingopan is aangegee as ’n Belangrike Voëlgebied (BVG).<ref>[http://cwac.adu.org.za/site_information.php?site=28002641&spp=86 CWAC | Registered CWAC sites listing]</ref> === Gemeenskappe === {{Div col|small=yes|colwidth=18em}} * Rheederpark * Wes-Bedelia * Welkom-uitbreiding * Jim Fouchépark * Alma * Flamingopark * Seemeeupark * Dagbreek * Reitzpark * Staatsweg * Doorn * Welkom-sentraal * Jan Cillierspark * Naudeville * St Helena * Bedelia * Lake View-Suid * Lake View-Noord * Orangia * Welkom-Noord * [[Riebeeckstad]] * Sandania * Bronville * Thabong {{div col end}} === Monumente en openbare kuns === Welkom het verskeie monumente, insluitend: * Aandenkmonument <!-- HOEKOM ENGELS HIER? This borehole memorial is shaped in the form of a key and symbolises the unlocking of the Free State goldfields. (next to Allanridge) --> * [[Afrikaanse Taalmonument (Welkom)|Afrikaanse Taalmonument]] * Joanne Pim-monument * WWII-monument * Voortrekkergedenkteken * Hondmonument * Ou Indaba bloekomboom * MOTH-gedenkteken * Goudmuseum – ’n Volledige geskiedenis van goud en die myn en produksie daarvan was op vertoning. St Helena-goudmyn is nie meer ’n werkende myn nie. Tot ’n ruk gelede was dit nog moontlik om die myn en die wynkelder wat 875 meter onder die oppervlak is, te besoek, maar dit bestaan nie meer nie. * Museum van Welkom – Die openbare biblioteek huisves ’n uitstalling van die ontdekking van goud in Welkom, die dorp se geskiedenis en die voël- en wildlewe wat endemies tot die gebied is. == Goudmyne == Die St. Helena-goudmyn is in Oktober [[1951]] in bedryf gestel. Latere myne in bedryf gestel is Welkom, Western Holdings, Free State Geduld, President Brand, President Steyn en Erfdeel-Dankbaarheid. Die myne is geweldig diep en groot hoeveelhede water word na panne op die oppervlakte gepomp. Dit het die [[voël]]lewe gestimuleer. Die Theronpan binne die munisipale gebied is as 'n park ontwikkel. Van die mynwater word ontsout en vir huishoudelike doeleindes gebruik. == Distrik == Die distrik is 557&nbsp;km² groot en in 1954 geproklameer. [[Mielies]] en [[suiwelproduk|suiwel]] is die belangrikste [[landbou]]produkte. Die [[Matjhabeng Plaaslike Munisipaliteit]] het in [[2011]] 406 461 inwoners gehad. ==Landbou== Die hoë watertafel in die noord-westelike deel van die distrik maak dit baie geskik vir mielieproduksie en moet 'n belangrike mielieproduserende gebied bly. Die distrik word meestal bedek deur niebewerkbare, matigpotensiële weiveld, sowel as marginale potensiële bewerkbare grond.<ref>http://www.ard.fs.gov.za/wp-content/uploads/2012/05/LEJWELEPUTSWA-PROFILE.pdf</ref> Die Welkom-streek vorm deel van die [[Mieliedriehoek]], wat oor drie van Suid-Afrika se provinsies strek. Die streek is ook 'n groot produsent van sonneblomme, [[pluimvee]] en [[beesvleis|vleisbeeste]]. == Noemenswaardige boorlinge == * [[Mark Shuttleworth]] - [[1973]], entrepreneur en ruimtetoeris. * [[CJ van der Linde]] - [[1980]], Springbokrugbyspeler. * [[Louis Strydom]] - [[1980]], Suid-Afrikaanse rugbyspeler. * [[Dean Elgar]] - [[1987]], Proteakrieketspeler. * [[Franco Mostert]] - [[1990]], Springbokrugbyspeler. == Sien ook == * [[Gereformeerde kerk Welkom]] * [[Lys van dorpe in Suid-Afrika]] * [[NG gemeente Welkom]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * {{Op pad in Suid-Afrika}} * {{Ensiklopedie van Suidelike Afrika}} {{Suid-Afrikaanse distriksmunisipaliteit navbox|DC18}} {{SA grootste stede}} {{Normdata}} [[Kategorie:Nedersettings in die Vrystaat]] ctth8ulio3jgpal14154owqmpeldh2d 2516864 2516861 2022-08-02T08:42:47Z Aliwal2012 39067 /* Landbou */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Suid-Afrikaanse dorp | naam = Welkom | nedersetting_tipe = Stad met sy buurte | bynaam = ''Circle City'' | beeld_stadsilhoeët = WELKOM CITY CENTER 533010 3563205250614 1017304283 n.jpg | beeldbyskrif = Die middestad van Welkom | duimdrukkeretiketposisie= regs | latd = 27 |latm = 58 |lats = 59 | longd = 26 |longm = 43 |longs = 15 | provinsie = Vrystaat | distrik = Lejweleputswa | munisipaliteit = Matjhabeng | stigtingsdatum = | regeringstipe = | leier_party = | leiertitel = | leiernaam = | oppervlakvoetnotas = <ref name=census2011>Som van die hoofplekke: [http://census2011.adrianfrith.com/place/467008 Hani Park], [http://census2011.adrianfrith.com/place/467006 Riebeeckstad], [http://census2011.adrianfrith.com/place/467007 Thabong] en [http://census2011.adrianfrith.com/place/467009 Welkom] tydens die 2011-Sensus.</ref> | oppervlak_totaal_km2 = 212.7 | hoogte_m = 1376 | bevolking_totaal = 211011 | bevolking_soos_op = 2011 | bevolkingvoetnotas = <ref name=census2011 /> | demografie1_voetnotas = <ref name=census2011 /> | persent_swart = 84.9% | persent_kleurling = 3.7% | persent_asiër = 0.4% | persent_wit = 10.8% | persent_ander = 0.2% | demografie2_voetnotas = <ref name=census2011 /> | demografie2_titel1 = [[Sotho]] | demografie2_info1 = 58.3% | demografie2_titel2 = [[Afrikaans]] | demografie2_info2 = 14.6% | demografie2_titel3 = [[Xhosa]] | demografie2_info3 = 13.6% | demografie2_titel4 = [[Engels]] | demografie2_info4 = 5.0% | demografie2_titel5 = Ander | demografie2_info5 = 8.5% | poskode = 9459 | poskode2 = 9460 | skakelkode = 057 | sensuskode = | webwerf = }} [[Lêer:Oryx_gold_mine.jpg|duimnael|Die Oryx-goudmyn naby Welkom, Suid-Afrika]] '''Welkom''' is 'n jong, welvarende stad in die noordelike deel van die [[Vrystaat]], 250&nbsp;km suid van [[Johannesburg]] en 11&nbsp;km suid van [[Odendaalsrus]] op die [[Vrystaatse Goudveld]]. Welkom is die tweede grootste stad in die Vrystaat, 140&nbsp;km noordoos van [[Bloemfontein]]. == Geskiedenis == Die stad is in [[1947]] op die plaas Welkom uitgelê. Dit het in 1961 'n munisipaliteit geword en op 14 Februarie [[1968]] 'n stad. Die stad is ontwerp deur William Backhouse, 'n stads- en streekbeplanningskonsultant vir [[Anglo-American Corporation]]. Die dorp is ontwikkel om as 'n modeldorp te dien vir die werkers van die [[goud]]myne van die streek. 'n Kenmerk van die stad is dat verkeersligte en stopstrate grootliks uitgeskakel is deur die gebruik van verkeersirkels, en die stad het ook netjiese parke en sport- en ontspanningsgeriewe. Die woongebied [[Thabong]] is gestig om swart werknemers te huisves. Die teorie is dat die goudmyne eers die dorp Odendaalsrus genader het vir verdere ontwikkeling, maar nadat onderhandelinge skipbreuk gelei het, is Welkom ontwikkel. Op 20 Maart 1990 het ’n [[tornado]] Welkom getref en meer as 800 huisgesinne in Flamingopark, Rheederpark en [[Riebeeckstad]] dakloos gelaat, twee mense het gesterf en 98 beseer.<ref>[http://www.sahistory.org.za/dated-event/earthquake-welkom-ofs-devastates-flat-block-tempesthof South African History Online]</ref> In 2011 het ’n brand die [[Ernest Oppenheimer-teater]] beskadig. == Geografie == ===Topografie === [[Lêer:Koppie Alleen.jpg|duimnael|regs|220px|Koppie Alleen]] Koppie Alleen is die enigste heuwel naby Welkom, vandaar die gepaste naam. Die koppie is 1435 meter bo seespieël. Die grootste wateropvangsgebied is die [[Sandrivier]] aan die suidooste kant van Welkom, rigting Virginia. Groot soutpanne soos Flamingopan en Theroniapan is na die suidweste kant van Welkom geleë. Flamingopan is aangegee as ’n Belangrike Voëlgebied (BVG).<ref>[http://cwac.adu.org.za/site_information.php?site=28002641&spp=86 CWAC | Registered CWAC sites listing]</ref> === Gemeenskappe === {{Div col|small=yes|colwidth=18em}} * Rheederpark * Wes-Bedelia * Welkom-uitbreiding * Jim Fouchépark * Alma * Flamingopark * Seemeeupark * Dagbreek * Reitzpark * Staatsweg * Doorn * Welkom-sentraal * Jan Cillierspark * Naudeville * St Helena * Bedelia * Lake View-Suid * Lake View-Noord * Orangia * Welkom-Noord * [[Riebeeckstad]] * Sandania * Bronville * Thabong {{div col end}} === Monumente en openbare kuns === Welkom het verskeie monumente, insluitend: * Aandenkmonument <!-- HOEKOM ENGELS HIER? This borehole memorial is shaped in the form of a key and symbolises the unlocking of the Free State goldfields. (next to Allanridge) --> * [[Afrikaanse Taalmonument (Welkom)|Afrikaanse Taalmonument]] * Joanne Pim-monument * WWII-monument * Voortrekkergedenkteken * Hondmonument * Ou Indaba bloekomboom * MOTH-gedenkteken * Goudmuseum – ’n Volledige geskiedenis van goud en die myn en produksie daarvan was op vertoning. St Helena-goudmyn is nie meer ’n werkende myn nie. Tot ’n ruk gelede was dit nog moontlik om die myn en die wynkelder wat 875 meter onder die oppervlak is, te besoek, maar dit bestaan nie meer nie. * Museum van Welkom – Die openbare biblioteek huisves ’n uitstalling van die ontdekking van goud in Welkom, die dorp se geskiedenis en die voël- en wildlewe wat endemies tot die gebied is. == Goudmyne == Die St. Helena-goudmyn is in Oktober [[1951]] in bedryf gestel. Latere myne in bedryf gestel is Welkom, Western Holdings, Free State Geduld, President Brand, President Steyn en Erfdeel-Dankbaarheid. Die myne is geweldig diep en groot hoeveelhede water word na panne op die oppervlakte gepomp. Dit het die [[voël]]lewe gestimuleer. Die Theronpan binne die munisipale gebied is as 'n park ontwikkel. Van die mynwater word ontsout en vir huishoudelike doeleindes gebruik. == Distrik == Die distrik is 557&nbsp;km² groot en in 1954 geproklameer. [[Mielies]] en [[suiwelproduk|suiwel]] is die belangrikste [[landbou]]produkte. Die [[Matjhabeng Plaaslike Munisipaliteit]] het in [[2011]] 406 461 inwoners gehad. ==Landbou== Die hoë watertafel in die noord-westelike deel van die distrik maak dit baie geskik vir mielieproduksie en moet 'n belangrike mielieproduserende gebied bly. Die distrik word meestal bedek deur niebewerkbare, matigpotensiële weiveld, sowel as marginale potensiële bewerkbare grond.<ref>[http://www.ard.fs.gov.za/wp-content/uploads/2012/05/LEJWELEPUTSWA-PROFILE.pdf Lejweleputswa-profiel (landbougewys)] URL laas besoek op 2 Augustus 2022</ref> Die Welkomstreek vorm deel van die [[mieliedriehoek]], wat oor drie van Suid-Afrika se provinsies strek. Die streek is ook 'n groot produsent van [[sonneblom]]me, [[pluimvee]] en [[beesvleis|vleisbeeste]]. == Noemenswaardige boorlinge == * [[Mark Shuttleworth]] - [[1973]], entrepreneur en ruimtetoeris. * [[CJ van der Linde]] - [[1980]], Springbokrugbyspeler. * [[Louis Strydom]] - [[1980]], Suid-Afrikaanse rugbyspeler. * [[Dean Elgar]] - [[1987]], Proteakrieketspeler. * [[Franco Mostert]] - [[1990]], Springbokrugbyspeler. == Sien ook == * [[Gereformeerde kerk Welkom]] * [[Lys van dorpe in Suid-Afrika]] * [[NG gemeente Welkom]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * {{Op pad in Suid-Afrika}} * {{Ensiklopedie van Suidelike Afrika}} {{Suid-Afrikaanse distriksmunisipaliteit navbox|DC18}} {{SA grootste stede}} {{Normdata}} [[Kategorie:Nedersettings in die Vrystaat]] npqc91urrix9sta2h9vwcakapku3tkr 0 474 2516866 2508440 2022-08-02T08:48:35Z 41.193.169.161 fok geskidenis gaaan slaap eerder en los jou taak en vloek die juffrou sommer ook omdat sy vir jou die taak gegee het het en ook n geskidenis juffrou is wikitext text/x-wiki {{jare|beeld=Field Marshal Jan Smuts, Prime Minister of the Union of South Africa, standing in front of SAAF Lockheed Lodestar TR5 aircraft no. 234.jpg|teks=Jan Smuts}} Die '''jaar 1950''' was 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Sondag]] begin het. Dit was die 50ste jaar van die [[20ste eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae gehad. == Gebeure ==fok die kak gaan slaap eerder * [[7 Maart]] – Die [[Sowjetunie]] reik ’n verklaring uit wat ontken dat die [[Duitsland|Duitse]] kernfisikus [[Klaus Fuchs]] as ’n Sowjet [[spioenasie|spioen]] gedien het. * [[27 April]] – In [[Suid-Afrika]] word die [[Groepsgebiedewet]] in werking gestel. * [[9 Mei]] – Die [[Schumanverklaring]]; die begin van die Europese eenwording. * [[13 Mei]] – Die [[Britse Grand Prix]] (reeds sedert 1926) word die eerste motorwedren wat as [[Formule Een]] bekend sou staan vanaf die 1950-seisoen. * [[24 Mei]] – Koning Abdullah ibn Husain I van Transjordanië, verkondig die Hashemitiese Koninkryk van [[Jordanië]]. Terselfdetyd word die betwiste [[Wesoewer]] ingelyf by die koninkryk. * [[24 Junie]]-[[16 Julie]] – Die vierde [[FIFA i in 1950|FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi]] word in [[Brasilië]] gespeel, wat deur [[Uruguay]] gewen word. * [[25 Junie]] – Die [[Korea-oorlog]] begin. * [[28 Junie]] – [[Seoel]] word ingeneem deur troepe van [[Noord-Korea]]. * [[5 Julie]] – Die wet van Terugkeer word in [[Israel]] aanvaar. * [[1 November]] – [[Pous Pius XII]] verkondig die dogma van [[Maria]] se hemelopneming. == Geboortes == * [[3 Januarie]] – [[Victoria Principal]], Japans-Amerikaanse [[aktrise]]. * [[13 Januarie]] – [[Peter Louw]], Afrikaanse regsgeleerde en [[digter]]. * [[18 Januarie]] – [[Gilles Villeneuve]], Kanadese Formule-1 renjaer († [[1982]]). * [[23 Januarie]] – [[Richard Dean Anderson]], Amerikaanse akteur. * [[29 Januarie]] – [[Jody Scheckter]], Suid-Afrikaanse Formule1-renjaer. * [[2 Februarie]] – [[Barbara Sukowa]], Duitse aktrise. * [[3 Februarie]] – [[Jan de Wet]], Suid-Afrikaanse sanger. * 3 Februarie – [[Morgan Fairchild]], Amerikaanse aktrise. * [[6 Februarie]] – [[Natalie Cole]], Amerikaanse sangeres en liedjieskrywer († [[2015]]). * [[16 Februarie]] – [[Peter Hain]], Britse politikus en [[Apartheid|anti-apartheidsaktivis]] wat veral [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]- en [[krieket]]toere na [[Verenigde Koninkryk|Brittanje]] ontwrig het. * [[21 Februarie]] – [[Håkan Nesser]], Sweedse skrywer en onderwyser. * [[22 Februarie]] – [[Julie Walters]], Britse aktrise en skrywer. * 22 Februarie – [[Lenny Kuhr]], Nederlandse sangeres en liedjieskrywer. * [[25 Februarie]] – [[Néstor Kirchner]], Argentynse politikus en staatsman, president van Argentinië († [[2010]]). * [[26 Februarie]] – [[Helen Clark]], Nieu-Seelandse staatsvrou, eerste minister van Nieu-Seeland. * [[7 Maart]] – [[Jackie Selebi]], voormalige nasionale polisiekommissaris († [[2015]]). * [[1 April]] – [[Samuel Alito]] Jr, Assosiaat-regter van die Federale Hooggeregshof van die Verenigde State van Amerika. * [[4 April]] – [[Christine Lahti]], Amerikaanse aktrise. * [[12 April]] – [[David Cassidy]], Amerikaanse sanger en akteur († [[2017]]). * [[13 April]] – [[Ron Perlman]], Amerikaanse akteur. * [[15 April]] – [[Amy Wright]], Amerikaanse aktrise. * [[22 April]] – [[Peter Frampton]], Britse musikant. * [[28 April]] – [[Jay Leno]], Amerikaanse vervaardiger, skrywer, en akteur. * [[1 Mei]] – [[Rodoljub Vulović]], Bosniese musikant. * [[5 Mei]] – [[Googoosh]], [[Iran]]nese sangeres en aktrise * [[14 Mei]] – [[Mark Blum]], Amerikaanse akteur en vervaardiger († [[2020]]). * [[23 Mei]] – [[Martin McGuinness]], Noord-Ierse republikeinse politikus († [[2017]]). * [[5 Junie]] – [[Daniel von Bargen]], Amerikaanse akteur († [[2015]]). * [[1 Julie]] – [[Elke Aberle]], Duitse aktrise. * [[18 Julie]] – [[Richard Branson]], Britse entrepreneur en sakeman. * [[23 Julie]] – [[Lochner de Kock]], Suid-Afrikaanse musikant en akteur. * [[15 Augustus]] – [[Anne Mountbatten-Windsor|Prinses Anne]], Britse koninklike, enigste dogter van [[Elizabeth II van die Verenigde Koninkryk|koningin Elizabeth]] en [[Prins Philip, Hertog van Edinburg|prins Philip]]. * [[20 Oktober]] – [[Jorge Carlos Fonseca]], President van die [[Kaap Verde]]. * [[21 Oktober]] – [[Ronald McNair]], Amerikaanse [[wetenskaplike]] en [[ruimtevaarder]], sterf in [[Challenger-ramp]] († [[1986]]). * [[31 Oktober]] – [[Zaha Hadid]], [[Verenigde Koninkryk|Brits]]-[[Irak]]kese argitek († [[2016]]). * [[1 November]] – [[Laurika Rauch]], Suid-Afrikaanse sangeres. * [[4 November]] – [[Markie Post]], Amerikaanse aktrise († [[2021]]). * [[12 November]] – [[Johan van der Merwe]], Afrikaanse akteur († [[2012]]). * [[9 Desember]] – [[Mike Schutte]], [[Suid-Afrika]]anse [[swaargewig]]bokskampioen († [[2008]]). * [[29 Desember]] – [[Jon Polito]], Amerikaanse akteur († [[2016]]). == Sterftes == * [[2 Januarie]] – [[Emil Jannings]], Oostenrykse en Amerikaanse akteur en die eerste persoon wat ’n [[Oscar]] gewen het (* [[1884]]) * [[15 Januarie]] – [[Henry H. Arnold]], Generaal in beide die [[Amerikaanse Leër]] en [[Amerikaanse Lugmag]] (* [[1886]]). * [[21 Januarie]] – [[George Orwell]], Britse [[skrywer]] († [[1903]]). * [[5 Februarie]] – [[Uncle Dobbin]], Suid-Afrika se twaalfde [[Springbokkaptein]] (* [[1879]]). * [[20 Februarie]] – [[Duggie Morkel]], Suid-Afrika se tiende Springbokkaptein (* [[1885]]). * [[19 Maart]] – [[Edgar Rice Burroughs]], Amerikaanse skrywer en skepper van ''[[Tarzan]]'' (* [[1875]]). * [[20 Maart]] – [[Daniel Cornelis Boonzaier]], Suid-Afrikaanse kunstenaar en spotprenttekenaar (* [[1865]]). * [[22 Maart]] – [[Emmanuel Mounier]], 'n [[Franse]] [[filosoof]] (* [[1905]]). * [[8 April]] – [[Vaslav Nijinsky]], Russiese danser (* [[1890]]). * [[24 Julie]] – [[John Weston]], Suid-Afrikaanse lugvaartingenieur, pioniervlieënier, boer en soldaat (* [[1873]]). * [[1 September]] – [[Fritz Kampers]], Duitse akteur en regisseur (* [[1891]]). * [[11 September]] – [[Jan Smuts]], Suid-Afrikaanse kryger, politikus en staatsman, Eerste Minister van die Unie van Suid-Afrika (* [[1870]]). * [[20 Oktober]] – [[Henry L. Stimson]], Amerikaanse politikus (* [[1867]]). * [[23 Oktober]] – [[Al Jolson]], Amerikaanse sanger en akteur (* [[1886]]). * [[2 November]] – [[George Bernard Shaw]], Ierse dramaturg en [[Nobelprys]]-wenner (* [[1856]]). * [[4 November]] – [[Ferdinand Postma]], eerste rektor van die PU vir CHO (* [[1879]]). * [[31 Desember]] – [[Charles Koechlin]], Franse komponis.(* [[1867]]). htt/wikipediaisfake196engeskidenisiskak1949 [[Kategorie:1950| ]] [[Kategorie:20ste eeu]] lraixgjkf4lui114l4qeflmjdcuwg9r 2516870 2516866 2022-08-02T09:01:19Z Aliwal2012 39067 Wysigings deur [[Special:Contributions/41.193.169.161|41.193.169.161]] teruggerol na laaste weergawe deur [[User:Sobaka|Sobaka]] wikitext text/x-wiki {{jare|beeld=Field Marshal Jan Smuts, Prime Minister of the Union of South Africa, standing in front of SAAF Lockheed Lodestar TR5 aircraft no. 234.jpg|teks=Jan Smuts}} Die '''jaar 1950''' was 'n [[gewone jaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Sondag]] begin het. Dit was die 50ste jaar van die [[20ste eeu]] n.C. Soos ander gewone jare het die jaar 12 maande, 52 weke en 365 dae gehad. == Gebeure == * [[7 Maart]] – Die [[Sowjetunie]] reik ’n verklaring uit wat ontken dat die [[Duitsland|Duitse]] kernfisikus [[Klaus Fuchs]] as ’n Sowjet [[spioenasie|spioen]] gedien het. * [[27 April]] – In [[Suid-Afrika]] word die [[Groepsgebiedewet]] in werking gestel. * [[9 Mei]] – Die [[Schumanverklaring]]; die begin van die Europese eenwording. * [[13 Mei]] – Die [[Britse Grand Prix]] (reeds sedert 1926) word die eerste motorwedren wat as [[Formule Een]] bekend sou staan vanaf die 1950-seisoen. * [[24 Mei]] – Koning Abdullah ibn Husain I van Transjordanië, verkondig die Hashemitiese Koninkryk van [[Jordanië]]. Terselfdetyd word die betwiste [[Wesoewer]] ingelyf by die koninkryk. * [[24 Junie]]-[[16 Julie]] – Die vierde [[FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi in 1950|FIFA Sokker-Wêreldbekertoernooi]] word in [[Brasilië]] gespeel, wat deur [[Uruguay]] gewen word. * [[25 Junie]] – Die [[Korea-oorlog]] begin. * [[28 Junie]] – [[Seoel]] word ingeneem deur troepe van [[Noord-Korea]]. * [[5 Julie]] – Die wet van Terugkeer word in [[Israel]] aanvaar. * [[1 November]] – [[Pous Pius XII]] verkondig die dogma van [[Maria]] se hemelopneming. == Geboortes == * [[3 Januarie]] – [[Victoria Principal]], Japans-Amerikaanse [[aktrise]]. * [[13 Januarie]] – [[Peter Louw]], Afrikaanse regsgeleerde en [[digter]]. * [[18 Januarie]] – [[Gilles Villeneuve]], Kanadese Formule-1 renjaer († [[1982]]). * [[23 Januarie]] – [[Richard Dean Anderson]], Amerikaanse akteur. * [[29 Januarie]] – [[Jody Scheckter]], Suid-Afrikaanse Formule1-renjaer. * [[2 Februarie]] – [[Barbara Sukowa]], Duitse aktrise. * [[3 Februarie]] – [[Jan de Wet]], Suid-Afrikaanse sanger. * 3 Februarie – [[Morgan Fairchild]], Amerikaanse aktrise. * [[6 Februarie]] – [[Natalie Cole]], Amerikaanse sangeres en liedjieskrywer († [[2015]]). * [[16 Februarie]] – [[Peter Hain]], Britse politikus en [[Apartheid|anti-apartheidsaktivis]] wat veral [[Suid-Afrika]]anse [[rugby]]- en [[krieket]]toere na [[Verenigde Koninkryk|Brittanje]] ontwrig het. * [[21 Februarie]] – [[Håkan Nesser]], Sweedse skrywer en onderwyser. * [[22 Februarie]] – [[Julie Walters]], Britse aktrise en skrywer. * 22 Februarie – [[Lenny Kuhr]], Nederlandse sangeres en liedjieskrywer. * [[25 Februarie]] – [[Néstor Kirchner]], Argentynse politikus en staatsman, president van Argentinië († [[2010]]). * [[26 Februarie]] – [[Helen Clark]], Nieu-Seelandse staatsvrou, eerste minister van Nieu-Seeland. * [[7 Maart]] – [[Jackie Selebi]], voormalige nasionale polisiekommissaris († [[2015]]). * [[1 April]] – [[Samuel Alito]] Jr, Assosiaat-regter van die Federale Hooggeregshof van die Verenigde State van Amerika. * [[4 April]] – [[Christine Lahti]], Amerikaanse aktrise. * [[12 April]] – [[David Cassidy]], Amerikaanse sanger en akteur († [[2017]]). * [[13 April]] – [[Ron Perlman]], Amerikaanse akteur. * [[15 April]] – [[Amy Wright]], Amerikaanse aktrise. * [[22 April]] – [[Peter Frampton]], Britse musikant. * [[28 April]] – [[Jay Leno]], Amerikaanse vervaardiger, skrywer, en akteur. * [[1 Mei]] – [[Rodoljub Vulović]], Bosniese musikant. * [[5 Mei]] – [[Googoosh]], [[Iran]]nese sangeres en aktrise * [[14 Mei]] – [[Mark Blum]], Amerikaanse akteur en vervaardiger († [[2020]]). * [[23 Mei]] – [[Martin McGuinness]], Noord-Ierse republikeinse politikus († [[2017]]). * [[5 Junie]] – [[Daniel von Bargen]], Amerikaanse akteur († [[2015]]). * [[1 Julie]] – [[Elke Aberle]], Duitse aktrise. * [[18 Julie]] – [[Richard Branson]], Britse entrepreneur en sakeman. * [[23 Julie]] – [[Lochner de Kock]], Suid-Afrikaanse musikant en akteur. * [[15 Augustus]] – [[Anne Mountbatten-Windsor|Prinses Anne]], Britse koninklike, enigste dogter van [[Elizabeth II van die Verenigde Koninkryk|koningin Elizabeth]] en [[Prins Philip, Hertog van Edinburg|prins Philip]]. * [[20 Oktober]] – [[Jorge Carlos Fonseca]], President van die [[Kaap Verde]]. * [[21 Oktober]] – [[Ronald McNair]], Amerikaanse [[wetenskaplike]] en [[ruimtevaarder]], sterf in [[Challenger-ramp]] († [[1986]]). * [[31 Oktober]] – [[Zaha Hadid]], [[Verenigde Koninkryk|Brits]]-[[Irak]]kese argitek († [[2016]]). * [[1 November]] – [[Laurika Rauch]], Suid-Afrikaanse sangeres. * [[4 November]] – [[Markie Post]], Amerikaanse aktrise († [[2021]]). * [[12 November]] – [[Johan van der Merwe]], Afrikaanse akteur († [[2012]]). * [[9 Desember]] – [[Mike Schutte]], [[Suid-Afrika]]anse [[swaargewig]]bokskampioen († [[2008]]). * [[29 Desember]] – [[Jon Polito]], Amerikaanse akteur († [[2016]]). == Sterftes == * [[2 Januarie]] – [[Emil Jannings]], Oostenrykse en Amerikaanse akteur en die eerste persoon wat ’n [[Oscar]] gewen het (* [[1884]]) * [[15 Januarie]] – [[Henry H. Arnold]], Generaal in beide die [[Amerikaanse Leër]] en [[Amerikaanse Lugmag]] (* [[1886]]). * [[21 Januarie]] – [[George Orwell]], Britse [[skrywer]] († [[1903]]). * [[5 Februarie]] – [[Uncle Dobbin]], Suid-Afrika se twaalfde [[Springbokkaptein]] (* [[1879]]). * [[20 Februarie]] – [[Duggie Morkel]], Suid-Afrika se tiende Springbokkaptein (* [[1885]]). * [[19 Maart]] – [[Edgar Rice Burroughs]], Amerikaanse skrywer en skepper van ''[[Tarzan]]'' (* [[1875]]). * [[20 Maart]] – [[Daniel Cornelis Boonzaier]], Suid-Afrikaanse kunstenaar en spotprenttekenaar (* [[1865]]). * [[22 Maart]] – [[Emmanuel Mounier]], 'n [[Franse]] [[filosoof]] (* [[1905]]). * [[8 April]] – [[Vaslav Nijinsky]], Russiese danser (* [[1890]]). * [[24 Julie]] – [[John Weston]], Suid-Afrikaanse lugvaartingenieur, pioniervlieënier, boer en soldaat (* [[1873]]). * [[1 September]] – [[Fritz Kampers]], Duitse akteur en regisseur (* [[1891]]). * [[11 September]] – [[Jan Smuts]], Suid-Afrikaanse kryger, politikus en staatsman, Eerste Minister van die Unie van Suid-Afrika (* [[1870]]). * [[20 Oktober]] – [[Henry L. Stimson]], Amerikaanse politikus (* [[1867]]). * [[23 Oktober]] – [[Al Jolson]], Amerikaanse sanger en akteur (* [[1886]]). * [[2 November]] – [[George Bernard Shaw]], Ierse dramaturg en [[Nobelprys]]-wenner (* [[1856]]). * [[4 November]] – [[Ferdinand Postma]], eerste rektor van die PU vir CHO (* [[1879]]). * [[31 Desember]] – [[Charles Koechlin]], Franse komponis.(* [[1867]]). [[Kategorie:1950| ]] [[Kategorie:20ste eeu]] f9n8p9108y551x2qduruina2iogat6f 0 496 2516717 2488578 2022-08-01T13:17:08Z 107.204.186.13 /* Geboortes */Nichols sterf 2.022. wikitext text/x-wiki {{jare|beeld=FDR-Campaign-October-24-1932.jpg|teks=Franklin Roosevelt tydens die verkiesings}} Die '''jaar 1932''' was 'n [[skrikkeljaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Vrydag]] begin het. Dit was die 32ste jaar van die [[20ste eeu]] n.C. In teenstelling met [[gewone jaar|gewone jare]] het die jaar 366 dae en 'n [[29 Februarie]] gehad. == Gebeure == * James Chadwick ontdek [[neutron]]e, die neutrale boustene van die kern van ’n [[atome|atoom]]. * [[27 Januarie]] – Marjorie Hingle word in ’n [[Johannesburg]]se tussenverkiesing die eerste vrou wat in [[Suid-Afrika]] stem. * [[28 Januarie]] – [[Japan]]nese troepe beset [[Sjanghai]] in die [[Republiek China]]. * [[4 Februarie|4]]-[[15 Februarie]] – Die derde [[Olimpiese Winterspele 1932|Olimpiese Winterspele]] word in [[Lake Placid]], [[Verenigde State van Amerika]], aangebied. * [[24 Junie]] – ’n Militêre staatsgreep beëindig die mag van die koning van [[Siam]] ([[Thailand]]). * [[2 Julie]] – Die term ‘New Deal’ word deur president [[Franklin D. Roosevelt]] vir die eerste keer gebruik. * [[17 Julie]] – [[Leeudoringstad-spoorwegramp]]: 'n Goederetrein met 'n vrag van 1200&nbsp;ton [[dinamiet]] ontplof by [[Leeudoringstad]] in [[Suid-Afrika]]. * [[30 Julie]]-[[14 Augustus]] – Die [[Olimpiese Somerspele 1932|tiende Olimpiese Somerspele]] word in [[Los Angeles]], [[Verenigde State van Amerika]], aangebied. * [[23 September]] – Hejaz en Nejd smelt saam om die [[Saoedi-Arabië|Koninkryk van Saoedi-Arabië]] te vorm met Ibn Saud as die eerste monarg en [[Riaad]] as die [[hoofstad]]. * [[3 Oktober]] – [[Irak]] word van die [[Verenigde Koninkryk]] onafhanklik. * [[19 Desember]] – Die [[BBC|Britse Uitsaaikorporasie]] begin internasionaal uitsaai met sy ''Empire Service'' na [[Australië]]. == Geboortes == * [[5 Januarie]] – [[Umberto Eco]], Italiaanse skrywer en [[filosoof]] († [[2016]]). * [[9 Januarie]] – [[Ryne de Beer]], Suid-Afrikaanse musikant (Die Fluitende Predikantsvrou) († [[2008]]). * [[7 Februarie]] – [[Alfred Worden]], Amerikaanse ruimtevaarder en ingenieur († [[2020]]). * [[9 Februarie]] – [[Daan Bekker]], Suid-Afrikaanse bokser († [[2009]]). * [[19 Februarie]] – [[Joseph P. Kerwin]], Amerikaanse dokter en [[ruimtevaarder]]. * [[20 Februarie]] – Edgar Herrmann, Duitsgebore [[Kenia]]anse tydrenjaer, wenner van [[Safaripak|Safaritydren]] in 1970 en 1971. * [[26 Februarie]] – [[Johnny Cash]], [[Verenigde State van Amerika|Amerikaanse]] country-sanger († [[2003]]). * [[27 Februarie]] – [[Elizabeth Taylor]], Britse aktrise († [[2011]]). * [[4 Maart]] – [[Miriam Makeba]], Suid-Afrikaanse musieklegende († 2008). * 4 Maart – [[Jackie Mekler]], vyfmalige wenner van die [[Comrades-maraton]] († [[2019]]). * [[15 Maart]] – [[Alan Bean]], Amerikaanse ruimtevaarder († [[2018]]). * [[23 Maart]] – [[Steve Mokone]], voormalige Suid-Afrikaanse sokkerspeler († [[2015]]). * [[4 April]] – [[Andrei Tarkofski]], Sowjet-Russiese rolprentregisseur, filmteoretikus, toneel- en operaregisseur († [[1986]]). * 4 April – [[Anthony Perkins]], Amerikaanse akteur († [[1992]]). * [[10 April]] – [[Omar Sharif]], Egiptiese akteur († 2015). * [[11 April]] – [[Joel Grey]], Amerikaanse sanger, akteur. * [[21 April]] – [[Ronnie Belcher]], Afrikaanse digter en lektor († [[2006]]). * [[27 April]] – [[Pik Botha]], Suid-Afrikaanse politikus, Minister van Buitelandse Sake († [[2018]]). * 27 April – [[Enzo Mari]], Italiaanse modernistiese kunstenaar († [[2020]]). * [[28 Mei]] – [[Chiquito de la Calzada]], Spaanse akteur, komediant en sanger († [[2017]]). * [[1 Junie]] – [[Jim Janssen van Raaij]], Nederlandse politikus († [[2010]]). * [[11 Junie]] – [[Athol Fugard]], Suid-Afrikaanse dramaturg, akteur en regisseur. * [[12 Junie]] – [[Mimi Coertse]], Suid-Afrikaanse koloratuursopraan. * 12 Junie – [[Patrick Mynhardt]], Suid-Afrikaanse akteur († [[2007]]). * [[16 Junie]] – [[Santie Grosskopf]], Afrikaanse skryfster. * [[18 Junie]] – [[Louis Luyt]], Suid-Afrikaanse besigheidsman, sportadministrateur († [[2013]]). * [[18 Junie]] – [[Cliff Harrington]], Amerikaanse akteur, kinematograaf († [[2013]]). * [[21 Junie]] – [[Gert Basson]], Afrikaanse skrywer en joernalis. * [[28 Junie]] – [[Pat Morita]], Amerikaanse akteur († [[2005]]) * [[9 Julie]] – [[John Anthony West]], Amerikaanse skrywer, dosent en geologiegids († 2018). * 9 Julie – [[Donald Rumsfeld]], Amerikaanse politikus en sakeman († [[2021]]). * [[11 Julie]] – [[Hans van Manen]], Nederlandse balletdanser en choreograaf. * [[14 Julie]] – [[Jan Breytenbach]], Suid-Afrikaanse stigter van [[32-Bataljon]] sowel as 44 Valskermbrigade. * [[25 Julie]] – [[Paul J. Weitz]], Amerikaanse vlootkaptein, toetsvlieënier, lugvaartingenieur en Nasa-ruimtevaarder († 2017). * [[31 Julie]] – [[Sam Coppola]], Amerikaanse akteur († [[2012]]). * [[2 Augustus]] – [[Peter O'Toole]], Ierse akteur en bekend geraak as ''Lawrence of Arabia'' († 2013). * [[5 Augustus]] – [[Ja'Net DuBois]], Amerikaanse aktrise († [[2020]]). * [[22 Augustus]] – [[Gerald P. Carr]], Amerikaanse ingenieur, kolonel en ruimtevaarder († [[2020]]). * [[23 Augustus]] – [[Houari Boumediène]], rewolusionêr en tweede President van [[Algerië]] († 1978). * [[17 September]] – [[Jurgens Lambrechts]], deelnemer aan Afrikaanse radio-vasvraprogramme († 2005). * [[22 September]] – [[Algirdas Brazauskas]], Litause politikus en staatsman, President van Litaue († 2010). * [[12 Oktober]] – [[Dick Gregory]], Amerikaanse akteur en skrywer(† 2017). * [[19 Oktober]] – [[Robert Reed]], Amerikaanse akteur, [[The Brady Bunch]] († 1992). * [[21 Oktober]] – [[Ron Hickman]], Suid-Afrikaansgebore, Jersey-gebaseerde motorontwerper en uitvinder († 2011). * [[27 Oktober]] – [[Sylvia Plath]], [[Amerikaanse]] digter, romanskrywer, en [[kortverhaal]]skrywer († [[1963]]). * [[2 November]] – [[Albert Crafford]], Afrikaanse skrywer en joernalis († 2001). * [[29 November]] – [[Jacques Chirac]], Franse staatsman, President van Frankryk († 2019). * [[5 Desember]] – [[Little Richard]], Amerikaanse sanger († 2020). * [[7 Desember]] – [[Ellen Burstyn]], Amerikaanse aktrise. * [[9 Desember]] – [[Donald Byrd]], Amerikaanse [[trompet]]speler van [[jazz]]musiek († [[2013]]). * [[14 Desember]] – [[George Furth]], Amerikaanse akteur († [[2008]]). * [[28 Desember]] – [[Nichelle Nichols]], Amerikaanse aktrise en vervaardiger (s. [[2022]]). == Sterftes == * ''Onbekend'' – [[Henry Charles Hull]], Suid-Afrikaanse kabinetsminister (* [[1860]]). * [[10 Februarie]] – [[Edgar Wallace]], Engelse skrywer (* [[1875]]). * [[14 Maart]] – [[George Eastman]], Amerikaanse uitvinder (* [[1854]]). * [[4 April]] – [[Wilhelm Ostwald]], Duitse [[chemikus]] en [[filosoof]] (* [[1853]]). * [[16 Junie]] – [[Frederik van Eeden]], Nederlandse skrywer, digter en psigiater. (* [[1860]]). * [[19 Junie]] – [[Sol Plaatje]], Suid-Afrikaanse taalkenner, skrywer, joernalis en politikus (* [[1876]]). * [[15 Julie]] – [[C.J. Langenhoven]], Afrikaanse skrywer, digter en politikus (* [[1873]]). * [[22 Julie]] – [[Reginald Fessenden]], die eerste persoon wat mensestemme deur radiogolwe oorgedra het (* [[1866]]). * [[25 Julie]] – [[Cyriel Buysse]], Vlaamse naturalistiese skrywer en dramaturg (* [[1859]]). * [[9 Augustus]] – [[G.R. von Wielligh]], Suid-Afrikaanse skrywer (* [[1859]]) * [[19 Oktober]] – [[Arthur Friedheim]], Duits-Russiese pianis en komponis (* [[1859]]). * [[30 Oktober]] – [[Paul Methuen]], Britse krygsman (* [[1845]]). * [[8 November]] – [[Maksimilian Wolosjin]], Russies-Oekraïense digter en landskapskilder (* [[1877]]). * [[4 Desember]] – [[Gustav Meyrink]], Oostenrykse skrywer (* [[1868]]). * [[30 Desember]] – [[Daisy de Melcker]], multi-moordenares word gehang (* [[1886]]). == Sien ook == *[[1932 in Suid-Afrika]] [[Kategorie:1932| ]] [[Kategorie:20ste eeu]] i1lvt9msnm2n0rl6j9556syd98m487t 2516721 2516717 2022-08-01T13:43:31Z Oesjaar 7467 /* Geboortes */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{jare|beeld=FDR-Campaign-October-24-1932.jpg|teks=Franklin Roosevelt tydens die verkiesings}} Die '''jaar 1932''' was 'n [[skrikkeljaar]] wat volgens die [[Gregoriaanse kalender]] op 'n [[Vrydag]] begin het. Dit was die 32ste jaar van die [[20ste eeu]] n.C. In teenstelling met [[gewone jaar|gewone jare]] het die jaar 366 dae en 'n [[29 Februarie]] gehad. == Gebeure == * James Chadwick ontdek [[neutron]]e, die neutrale boustene van die kern van ’n [[atome|atoom]]. * [[27 Januarie]] – Marjorie Hingle word in ’n [[Johannesburg]]se tussenverkiesing die eerste vrou wat in [[Suid-Afrika]] stem. * [[28 Januarie]] – [[Japan]]nese troepe beset [[Sjanghai]] in die [[Republiek China]]. * [[4 Februarie|4]]-[[15 Februarie]] – Die derde [[Olimpiese Winterspele 1932|Olimpiese Winterspele]] word in [[Lake Placid]], [[Verenigde State van Amerika]], aangebied. * [[24 Junie]] – ’n Militêre staatsgreep beëindig die mag van die koning van [[Siam]] ([[Thailand]]). * [[2 Julie]] – Die term ‘New Deal’ word deur president [[Franklin D. Roosevelt]] vir die eerste keer gebruik. * [[17 Julie]] – [[Leeudoringstad-spoorwegramp]]: 'n Goederetrein met 'n vrag van 1200&nbsp;ton [[dinamiet]] ontplof by [[Leeudoringstad]] in [[Suid-Afrika]]. * [[30 Julie]]-[[14 Augustus]] – Die [[Olimpiese Somerspele 1932|tiende Olimpiese Somerspele]] word in [[Los Angeles]], [[Verenigde State van Amerika]], aangebied. * [[23 September]] – Hejaz en Nejd smelt saam om die [[Saoedi-Arabië|Koninkryk van Saoedi-Arabië]] te vorm met Ibn Saud as die eerste monarg en [[Riaad]] as die [[hoofstad]]. * [[3 Oktober]] – [[Irak]] word van die [[Verenigde Koninkryk]] onafhanklik. * [[19 Desember]] – Die [[BBC|Britse Uitsaaikorporasie]] begin internasionaal uitsaai met sy ''Empire Service'' na [[Australië]]. == Geboortes == * [[5 Januarie]] – [[Umberto Eco]], Italiaanse skrywer en [[filosoof]] († [[2016]]). * [[9 Januarie]] – [[Ryne de Beer]], Suid-Afrikaanse musikant (Die Fluitende Predikantsvrou) († [[2008]]). * [[7 Februarie]] – [[Alfred Worden]], Amerikaanse ruimtevaarder en ingenieur († [[2020]]). * [[9 Februarie]] – [[Daan Bekker]], Suid-Afrikaanse bokser († [[2009]]). * [[19 Februarie]] – [[Joseph P. Kerwin]], Amerikaanse dokter en [[ruimtevaarder]]. * [[20 Februarie]] – Edgar Herrmann, Duitsgebore [[Kenia]]anse tydrenjaer, wenner van [[Safaripak|Safaritydren]] in 1970 en 1971. * [[26 Februarie]] – [[Johnny Cash]], [[Verenigde State van Amerika|Amerikaanse]] country-sanger († [[2003]]). * [[27 Februarie]] – [[Elizabeth Taylor]], Britse aktrise († [[2011]]). * [[4 Maart]] – [[Miriam Makeba]], Suid-Afrikaanse musieklegende († 2008). * 4 Maart – [[Jackie Mekler]], vyfmalige wenner van die [[Comrades-maraton]] († [[2019]]). * [[15 Maart]] – [[Alan Bean]], Amerikaanse ruimtevaarder († [[2018]]). * [[23 Maart]] – [[Steve Mokone]], voormalige Suid-Afrikaanse sokkerspeler († [[2015]]). * [[4 April]] – [[Andrei Tarkofski]], Sowjet-Russiese rolprentregisseur, filmteoretikus, toneel- en operaregisseur († [[1986]]). * 4 April – [[Anthony Perkins]], Amerikaanse akteur († [[1992]]). * [[10 April]] – [[Omar Sharif]], Egiptiese akteur († 2015). * [[11 April]] – [[Joel Grey]], Amerikaanse sanger, akteur. * [[21 April]] – [[Ronnie Belcher]], Afrikaanse digter en lektor († [[2006]]). * [[27 April]] – [[Pik Botha]], Suid-Afrikaanse politikus, Minister van Buitelandse Sake († [[2018]]). * 27 April – [[Enzo Mari]], Italiaanse modernistiese kunstenaar († [[2020]]). * [[28 Mei]] – [[Chiquito de la Calzada]], Spaanse akteur, komediant en sanger († [[2017]]). * [[1 Junie]] – [[Jim Janssen van Raaij]], Nederlandse politikus († [[2010]]). * [[11 Junie]] – [[Athol Fugard]], Suid-Afrikaanse dramaturg, akteur en regisseur. * [[12 Junie]] – [[Mimi Coertse]], Suid-Afrikaanse koloratuursopraan. * 12 Junie – [[Patrick Mynhardt]], Suid-Afrikaanse akteur († [[2007]]). * [[16 Junie]] – [[Santie Grosskopf]], Afrikaanse skryfster. * [[18 Junie]] – [[Louis Luyt]], Suid-Afrikaanse besigheidsman, sportadministrateur († [[2013]]). * [[18 Junie]] – [[Cliff Harrington]], Amerikaanse akteur, kinematograaf († [[2013]]). * [[21 Junie]] – [[Gert Basson]], Afrikaanse skrywer en joernalis. * [[28 Junie]] – [[Pat Morita]], Amerikaanse akteur († [[2005]]) * [[9 Julie]] – [[John Anthony West]], Amerikaanse skrywer, dosent en geologiegids († 2018). * 9 Julie – [[Donald Rumsfeld]], Amerikaanse politikus en sakeman († [[2021]]). * [[11 Julie]] – [[Hans van Manen]], Nederlandse balletdanser en choreograaf. * [[14 Julie]] – [[Jan Breytenbach]], Suid-Afrikaanse stigter van [[32-Bataljon]] sowel as 44 Valskermbrigade. * [[25 Julie]] – [[Paul J. Weitz]], Amerikaanse vlootkaptein, toetsvlieënier, lugvaartingenieur en Nasa-ruimtevaarder († 2017). * [[31 Julie]] – [[Sam Coppola]], Amerikaanse akteur († [[2012]]). * [[2 Augustus]] – [[Peter O'Toole]], Ierse akteur en bekend geraak as ''Lawrence of Arabia'' († 2013). * [[5 Augustus]] – [[Ja'Net DuBois]], Amerikaanse aktrise († [[2020]]). * [[22 Augustus]] – [[Gerald P. Carr]], Amerikaanse ingenieur, kolonel en ruimtevaarder († [[2020]]). * [[23 Augustus]] – [[Houari Boumediène]], rewolusionêr en tweede President van [[Algerië]] († 1978). * [[17 September]] – [[Jurgens Lambrechts]], deelnemer aan Afrikaanse radio-vasvraprogramme († 2005). * [[22 September]] – [[Algirdas Brazauskas]], Litause politikus en staatsman, President van Litaue († 2010). * [[12 Oktober]] – [[Dick Gregory]], Amerikaanse akteur en skrywer(† 2017). * [[19 Oktober]] – [[Robert Reed]], Amerikaanse akteur, [[The Brady Bunch]] († 1992). * [[21 Oktober]] – [[Ron Hickman]], Suid-Afrikaansgebore, Jersey-gebaseerde motorontwerper en uitvinder († 2011). * [[27 Oktober]] – [[Sylvia Plath]], [[Amerikaanse]] digter, romanskrywer, en [[kortverhaal]]skrywer († [[1963]]). * [[2 November]] – [[Albert Crafford]], Afrikaanse skrywer en joernalis († 2001). * [[29 November]] – [[Jacques Chirac]], Franse staatsman, President van Frankryk († 2019). * [[5 Desember]] – [[Little Richard]], Amerikaanse sanger († 2020). * [[7 Desember]] – [[Ellen Burstyn]], Amerikaanse aktrise. * [[9 Desember]] – [[Donald Byrd]], Amerikaanse [[trompet]]speler van [[jazz]]musiek († [[2013]]). * [[14 Desember]] – [[George Furth]], Amerikaanse akteur († [[2008]]). * [[28 Desember]] – [[Nichelle Nichols]], Amerikaanse aktrise en vervaardiger († [[2022]]). == Sterftes == * ''Onbekend'' – [[Henry Charles Hull]], Suid-Afrikaanse kabinetsminister (* [[1860]]). * [[10 Februarie]] – [[Edgar Wallace]], Engelse skrywer (* [[1875]]). * [[14 Maart]] – [[George Eastman]], Amerikaanse uitvinder (* [[1854]]). * [[4 April]] – [[Wilhelm Ostwald]], Duitse [[chemikus]] en [[filosoof]] (* [[1853]]). * [[16 Junie]] – [[Frederik van Eeden]], Nederlandse skrywer, digter en psigiater. (* [[1860]]). * [[19 Junie]] – [[Sol Plaatje]], Suid-Afrikaanse taalkenner, skrywer, joernalis en politikus (* [[1876]]). * [[15 Julie]] – [[C.J. Langenhoven]], Afrikaanse skrywer, digter en politikus (* [[1873]]). * [[22 Julie]] – [[Reginald Fessenden]], die eerste persoon wat mensestemme deur radiogolwe oorgedra het (* [[1866]]). * [[25 Julie]] – [[Cyriel Buysse]], Vlaamse naturalistiese skrywer en dramaturg (* [[1859]]). * [[9 Augustus]] – [[G.R. von Wielligh]], Suid-Afrikaanse skrywer (* [[1859]]) * [[19 Oktober]] – [[Arthur Friedheim]], Duits-Russiese pianis en komponis (* [[1859]]). * [[30 Oktober]] – [[Paul Methuen]], Britse krygsman (* [[1845]]). * [[8 November]] – [[Maksimilian Wolosjin]], Russies-Oekraïense digter en landskapskilder (* [[1877]]). * [[4 Desember]] – [[Gustav Meyrink]], Oostenrykse skrywer (* [[1868]]). * [[30 Desember]] – [[Daisy de Melcker]], multi-moordenares word gehang (* [[1886]]). == Sien ook == *[[1932 in Suid-Afrika]] [[Kategorie:1932| ]] [[Kategorie:20ste eeu]] ednl69emln78c6cwyfrcnz0yes3sj0k 0 1789 2516720 2516575 2022-08-01T13:43:05Z Oesjaar 7467 /* Geboortes */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{DesemberKalender}} '''28 Desember''' is die 362ste dag van die jaar in die [[Gregoriaanse kalender]] (363ste in [[skrikkeljaar|skrikkeljare]]). Daar volg nog 3 dae in die res van die jaar. [[Lêer:C Louis Leipoldt.jpg|duimnael|regs|160px|Geboortedag van die digter, C. Louis Leipoldt.]] == Gebeure == * [[418]] – [[Pous Bonifatius I]] volg [[Pous Zosimus]] op. * [[1065]] – Die [[Westminster-abdy]], gebou deur [[Eduard die Belyer]] tussen 1045 en 1050, word ingewy. * [[1478]] – Veldslag van Giornico, 175 soldate van die Switserse Bondgenootskap en 600 boere uit die Livinio-vallei oorwin 'n groot oormag van 10 000 soldate van [[Milaan]]. * [[1835]] – Osceola lei sy Seminoolvegters in [[Florida]] en begin die Tweede Seminooloorlog teen die [[VSA]] Leër. * [[1836]] – [[Spanje]] erken [[Meksiko]] se onafhanklikheid. * [[1846]] – [[Iowa]] word die 29ste [[Deelstate van die Verenigde State van Amerika|deelstaat]] van die [[Verenigde State]]. * [[1879]] – Die middelste deel van die Tay Treinbrug in [[Dundee]], [[Skotland]] sak ineen terwyl 'n trein daaroor beweeg, waarin 75 mense sterf. * [[1895]] – Geskiedenis van die [[rolprent]]: Die [[Auguste en Louis Lumière|Lumière broers]] vertoon bewegende prente aan 'n betalende gehoor vir die eerste keer. * [[1909]] – Eerste vliegtuigvlug in Suid-Afrika (en ook Afrika) onderneem deur [[Albert Kimmerling]] by die Nahoon perdereisiesbaan in [[Oos-Londen]]. * [[1999]] – Saparmurat Niyazov word President vir Lewe geproklameer in [[Turkmenistan]]. == Geboortes == * [[1855]] – [[Hermann Wilhelm Rudolf Marloth|Rudolf Marloth]], Suid-Afrikaanse chemikus en [[plantkundige]], na wie die bergaalwyn (''[[Aloe marlothii]]'') genoem is († [[1931]]). * [[1856]] – [[Woodrow Wilson]], 28ste [[President van die Verenigde State]] († [[1924]]). * [[1880]] – [[C. Louis Leipoldt]], Afrikaanse digter († [[1947]]). * [[1897]] – [[Iwan Konef]], Sowjetmaarskalk in die [[Rooi Leër]] († [[1973]]). * [[1926]] – [[F.F. Odendal]], Afrikaanse taalkundige en [[leksikograaf]] († [[2013]]) * [[1932]] – [[Nichelle Nichols]], [[Verenigde State|Amerikaanse]] aktrise en vervaardiger († [[2022]]). * [[1944]] – [[Kary Mullis]], Amerikaanse [[Biochemie|biochemikus]] († [[2019]]). * 1944 – [[John Komlos]], Amerikaanse ekonomiese historikus. * [[1947]] – [[Mamphela Ramphele]], Suid-Afrikaanse voormalige anti-apartheidsaktivis/politikus, [[dokter]], akademikus. * [[1954]] – [[Denzel Washington]], Amerikaanse akteur. * [[1960]] – [[Chad McQueen]], Amerikaanse akteur en vervaardiger. * [[1969]] – [[Linus Torvalds]], Finse rekenaarwetenskaplike en skepper van [[Linux]]. * [[1978]] – [[Aisleyne Horgan-Wallace]], Engelse tv-persoonlikheid, model en rubriekskrywer. == Sterftes == * [[1447]] – [[Gil Sanches Muñoz y Carbon]], biskop van Valencia, voorheen [[Teenpous Clemens VIII]] (* [[1369]]). * [[1503]] – [[Piero di Lorenzo de' Medici]], heerser van Florence vanaf 1492 tot sy ballingskap in 1494 (* [[1472]]). * [[1694]] – Koningin [[Maria II van Engeland]] (* [[1662]]). * [[1797]] – Brigadier-generaal Mathurin-Léonard Duphot, van Frankryk, sterf tydens 'n rebelse opstand (* [[1769]]). * [[1890]] – ds. [[Dirk Postma]], grondlegger van die [[Gereformeerde Kerke in Suid-Afrika]] (* [[1818]]). * [[1931]] – [[Curt von François]], stigter van [[Windhoek]], [[Namibië]] (* [[1852]]). * [[1937]] – [[Maurice Ravel]], Franse komponis (* [[1875]]). * [[2003]] – [[Rykie van Reenen]], Afrikaanse joernalis (* [[1923]]). * [[2009]] – [[Dirk de Villiers]], Suid-Afrikaanse rolprentmaker en akteur (* [[1924]]). * [[2015]] – [[Chris Barnard (skrywer)|Chris Barnard]], befaamde Afrikaanse skrywer en rolprentmaker (* [[1939]]). * 2015 – [[Ian Murdock]], Amerikaanse [[sagtewareontwikkelaar]] wat die [[Debian]] projek begin het (* [[1973]]). * [[2016]] – [[Judith Mason]], Suid-Afrikaanse kunstenaar (* [[1938]]). * [[2016]] – [[Debbie Reynolds]], Amerikaanse aktrise (* [[1932]]). * [[2020]] – Armando Manzanero, Mexikaanse sanger (* [[1935]]). == Vakansies, vierings, en waarnemingsdae == {{commonskat|28 December}} [[Kategorie:Desember]] 34s6xsu4ypk35o6o733d35xafu1235k 4 5209 2516887 2516532 2022-08-02T10:11:58Z Oesjaar 7467 /* Museum van Legendes */ nuwe afdeling wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__ __NOINDEX__ <div style="position: absolute; top: 1em; right: 9em; border: 1px solid #a9a9a9; background: #fff; font-size:85%; padding:1px 4px 0;" class="nomobile hlist boilerplate metadata plainlinks <includeonly>noprint</includeonly>"> {{#ifeq:{{{notoc}}}|yes|<!-- nothing -->| * [[#toc|Gaan na inhoudsopgawe]] }} *[[Lêer:Gtk-go-down.svg|25px]] [[#footer|Gaan na heelonder]] </div> [[Lêer:Jessica isn't getting involved in this discussion.jpg|duimnael|links|250px|Kom praat met ons, ons kuier lekker saam!]]<!-- [[Lêer:Perde by Glen Reenenkamp, Golden Gate NP (1).jpg|duimnael|links|320px|Dis naweek! Kom ry die pragtige perde by Golden Gate Nasionale Park in die Oos-Vrystaat...]] [[Lêer:Vandalenjaeger 01.jpg|duimnael|240px|links|Versoek aan al die admins: help ons asb. om vandalisme uit te roei!]] [[Lêer:Rosy-faced lovebirds (Agapornis roseicollis roseicollis) composite.jpg|duimnael|links|380px|Maak vrede in Oekraïne, nie oorlog nie!<br/><small>(Bogenoemde beeld is metafories bedoel. Wikipedia onderskryf die voorgeskrewe covid-19-maatreëls. Hou asseblief u sosiale afstand en dra u masker.)</small>]] [[Lêer:Glass cup with saucer spoon and sugar cubes.svg|duimnael|links|200px|Opgedra aan [[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] en [[Gebruiker:Suidpunt|Suidpunt]] wat [[rooibos]]tee bo [[koffie]] verkies...]]--> <div style="background:#f9f9f9; border:1px solid #aaaaaa; clear:right; float:right; font-size:90%; margin:1em 0 1em 1em; padding:1em; width:20em;"> <big><center>'''Sien ook:'''</center></big> * [[Wikipedia:Welkom nuwelinge]] wat veral op nuwelinge gemik is. * [[Wikipedia:Gebruikersportaal]] vir nuttige skakels vir alle gebruikers. * [[Wikipediabespreking:Geselshoekie]] vir bespreking van die toekoms van hierdie bladsy. * [[/Taalforum/]] vir besprekings oor taalprobleme. Die juiste terme, spellings ensomeer. <center>'''Verdere hulp:'''<br /></center> Vir volledige hulp, riglyne en beleid (algemeen en spesifiek), raadpleeg gerus die * [[:en:Wikipedia:Community Portal|Engelse ''Community Portal'']], * [[:nl:Wikipedia:Gebruikersportaal|Nederlandse Gebruikersportaal]] en * [[:m:|Meta Wikipedia]]. </div> {{Argiefboks|18 | argief1 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2006|04-06]] | argief2 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2007|2007]] | argief3 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2008|2008]] | argief4 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2009|2009]] | argief5 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2010|2010]] | argief6 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2011|2011]] | argief7 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2012|2012]] | argief8 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2013|2013]] | argief9 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2014|2014]] | argief10 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2015|2015]] | argief11 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2016|2016]] | argief12 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2017|2017]] | argief13 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2018|2018]] | argief14 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2019|2019]] | argief15 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2020|2020]] | argief16 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2020.2|2020.2]] | argief17 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2021|2021]] | argief18 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2022|2022]] }} Welkom by die Afrikaanse Wikipedia se algemene geselshoekie. Enigiemand is welkom om deel te neem aan die besprekings hier: '''onderteken asseblief u besprekings''' deur <nowiki>~~~~</nowiki> te tik, of die "Handtekening met datum"-ikoon ([[Lêer:button sig.png|Handtekening met datum|link=]]) te kies op die redigeringskieslys. Ou besprekings word na die '''argief''' geskuif (sien die navigasiekas regs). As u 'n gesprek wil voortsit wat reeds in die argief is, word aanbeveel dat u die betrokke dele uitknip en hier plak. Hierdie blad is vir algemene besprekings, besprekings omtrent 'n spesifieke artikel kan op daardie artikel se besprekingsblad begin word; sodoende kan dit ook deur toekomstige bydraers en redigeerders gelees word. Vir die jongste nuus van WikimediaZA, besoek gerus ons [https://www.facebook.com/groups/231160206984566 Facebook bladsy], word lid van die [http://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikipedia-af Afrikaanse poslys] of besoek ons [http://wikimedia.org.za/wiki/Tuisblad_in_Afrikaans Tuisblad in Afrikaans] <div class="plainlinks"><center>'''>>> [//af.wikipedia.org/w/wiki.phtml?title=Wikipedia:Geselshoekie&action=edit&section=new Voeg 'n nuwe onderwerp by] <<<'''</center></div> == Sjabloon:Gemini-bemanning == :<small>''oorgedra van SpesBona se besprekingsblad deur Aliwal2012''</small> {{ping|SpesBona}}, Ek het my hand gewaag aan sjablone! Kan jy help asb? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 18:23, 13 Junie 2022 (UTC) :{{Ping|Oesjaar}}, watter sjabloon probeer jy vertaal? Dan kan ek kyk en dalk help. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:50, 13 Junie 2022 (UTC) ::Spaceflight crew uit Engels. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:53, 13 Junie 2022 (UTC) :::{{Ping|Oesjaar}} Ai, dié is 'n lank infokas. Dit sal sekerlik 'n hele dag vat om dit mooi te vertaal. Gee net tyd asb. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:55, 13 Junie 2022 (UTC) ::::Dalk kan {{Ping|Burgert Behr}} hier help, hy is mos ons kenner van ruimtedinge. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 21:00, 13 Junie 2022 (UTC) :::::Nee, ek weet nie wat daar aangaan nie. Dit lyk soos deel van 'n groter sjabloon. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 08:49, 14 Junie 2022 (UTC) {{uitkeep}} Dankie julle vir julle bereidwilligheid! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 09:46, 14 Junie 2022 (UTC) :Wie doen nou wat? :) {{Ping|Burgert Behr}}, Oesjaar probeer [[:en:Template:Spaceflight crew]] in Afrikaans vertaal. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 20:55, 15 Junie 2022 (UTC) ::{{Ping|Oesjaar}} Ek het dit nou gedoen. Kyk hier: {{sj|Ruimtevlugbemanning}}, en onderaan in die dokumentasie hoe dit in aksie lyk. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 09:01, 16 Junie 2022 (UTC) :::{{Ping|Burgert Behr}}, dankie Burgert! Dit gaan 'n verskil maak! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 13:54, 16 Junie 2022 (UTC) :::: Mooi so Burgert, hoop nie dit het jou hele Jeugdag opgeneem nie! --[[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 14:25, 16 Junie 2022 (UTC) == SAAWK == Gemeenskap, die Akademie het 'n nuwe webblad, sien: [https://www.akademie.co.za/]. Binnekort is ons naam ook hier onder organisasies! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 15:38, 21 Junie 2022 (UTC) :Pasop net vir bemarking nè! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 15:56, 21 Junie 2022 (UTC) == WMF se Werkbladverbeteringsprojek – opdatering == :<small>''Uit Nederlands vertaal deur Aliwal2012''</small> [[File:Table of contents shown on English Wikipedia 02.webm|thumb]] ;Om dit die nuwe standaard te maak Hallo! Ek wil graag 'n opdatering lewer oor die [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Werkbladverbeterings]]-projek, waaraan die Wikimedia Stigting-webspan die afgelope paar jaar gewerk het. Ons werk is amper klaar! Ons wil graag sien dat hierdie verbeterings die standaard word vir lesers en redigeerders op alle wiki's. <span style="background-color:#fc3;">In die komende weke sal ons gesprekke op meer wiki's begin, insluitend hierdie een.🗓️</span> Ons lees graag jou voorstelle! Die doel van die projek is om die koppelvlak meer uitnodigend en gemaklik vir lesers te maak, en meer bruikbaar vir gevorderde gebruikers. Die projek bestaan ​​uit 'n reeks kenmerkverbeterings wat dit makliker maak om te lees en te leer, binne die bladsy te navigeer, te soek, tale te wissel, artikeloortjies en die gebruikerskieslys te gebruik, en someer. Die verbeterings is reeds by verstek sigbaar vir lesers en redigeerders op meer as 30 wiki's, insluitend die Wikipedias in [[:fr:|Frans]], [[:pt:|Portugees]] en [[:fa:|Persies]]. Die veranderinge is slegs van toepassing op die [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vektor-vel] en [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] of [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless] word nie geraak nie. ; Die nuutste funksies * [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Table of contents|Inhoudsopgawe]] - ons weergawe is makliker om toegang te verkry, konteks vanaf die bladsy te kry, en oor die bladsy te navigeer sonder om te af te rol. Dit word tans op ons loods-wiki's getoets. Dit is ook beskikbaar vir redakteurs wat vir die Vector 2022-vel ingeteken het. * [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Page tools|Bladsyhulpmiddels]] - daar is nou twee tipes skakels in die kantbalk. Daar is aksies en nutsmiddels vir individuele bladsye (soos [[Special:RecentChangesLinked|verwante veranderinge]]) en skakels van 'n wiki-wye aard (soos [[Special:RecentChanges|onlangse veranderinge]]). Ons gaan dit in twee intuïtiewe spyskaarte verdeel. ; Hoe om die verbeterings te aktiveer [[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]] *Dit is moontlik om dit op individuele wiki's te aktiveer in die Voorkoms-oortjie in die voorkeure deur "{{int:skinname-vector-2022}}" te kies. Dit is ook moontlik om dit op alle wiki's gelyktydig te aktiveer met behulp van die [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|Globale Voorkeure]]. Op wiki's waar die veranderinge by verstek publiek sigbaar is, kan aangemelde gebruikers altyd na die ou Vector terugkeer. Daar is 'n maklik-toeganklike skakel in die sybalk van die nuwe Vector. ; Kom meer te wete en sluit aan by ons aktiwiteite As jy die vordering van ons projek wil volg, kan jy [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|inteken op ons nuusbrief]]. U kan die [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|projekbladsye]] lees, ons [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|Gereelde Vrae bekyk]], kommentaar lewer op die [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|projekbesprekingsbladsy]] en by 'n [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|aanlynvergadering met ons aansluit]]. Baie dankie. [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|overleg]]) 15:47, 21 Junie 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Nl_fallback&oldid=23212579 --> == ''Launch escape system'' in Afrikaans? == Gemeenskap, ek gaan bogenoemde uit Engels vertaal. Wat sal die korrekte Afrikaans daarvoor wees? Lanseringontsnappingstelsel afgekort LOS? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:42, 22 Junie 2022 (UTC) : Lanseerontsnapstelsel, lanseer-ontsnapstelsel, of iets dergeliks. Groete. [[Gebruiker:Naudefj|Frank]] ([[Gebruikerbespreking:Naudefj|kontak]]) 09:34, 23 Junie 2022 (UTC) == Die Ruimte dinge... == Na ek 'n klomp ruimtevlugte vertaal het, het gedink daar sal nie meer verrassings wees nie... Wel, wat is die volgende in Afrikaans: ''propellant slosh''? Daar is ook 'n Engelse artikel: [https://en.wikipedia.org/wiki/Slosh_dynamics Slosh dynamics]. Ek luister... [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 16:26, 24 Junie 2022 (UTC) : Die spoel/rondplas van dryfmiddel in die tenk? Groete. [[Gebruiker:Naudefj|Frank]] ([[Gebruikerbespreking:Naudefj|kontak]]) 17:28, 24 Junie 2022 (UTC) == [[Vakuumbuis]] == Bogenoemde artikel is uit Nederlands vertaal en kort aandag! Kan iemand met beter Nederlandse kennis as ek asb. hier help? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:10, 25 Junie 2022 (UTC) :{{uitgevoer}} met pyn! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 21:05, 25 Junie 2022 (UTC) == Vegvliegtuie, destyds en nou! == 'n Interessante brokkie:— Vergelyk die klimvermoë van hierdie drie [[vegvliegtuie]]: *[[Royal Aircraft Factory S.E.5]] (1916){{spaces|8}}3 050 m in '''13¼ minute''' *[[English Electric Lightning]] (1957){{spaces|9}} 15 240 m per minuut (250 m/s) *[[McDonnell Douglas F-15E Strike Eagle|F-15E Strike Eagle]] (1986) {{spaces|12}}ook 15 240 m per minuut (50 000 vt/min) Laat mens dink? [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 23:32, 25 Junie 2022 (UTC) == Vostok vs. Wostok == Gemeenskap, advies asb! Watter een... [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 13:28, 27 Junie 2022 (UTC) : Wostok, hoewel beide waarskynlik reg is. Vostok lyk soos 'n wisselvorm. Groete. [[Gebruiker:Naudefj|Frank]] ([[Gebruikerbespreking:Naudefj|kontak]]) 16:28, 27 Junie 2022 (UTC) == Die Afrikaanse Wikipedia en SAAWK == Gemeenskap, net kortliks insake die vordering oor die samewerkings tussen ons en die SAAWK: die Memorandum van Verstandhouding is tans by die SAAWK vir goedkeuring en ondertekening. Hul nuwe admin persoon begin op 1 Julie, haar werk beskrywing sluit die take in wat sy moet verrig vir ons Wikipedia. Ek gaan in die 2de week van Julie na die SAAWK se kantore om te begin met haar opleiding. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 14:29, 27 Junie 2022 (UTC) == Sjabloon:[[Mercury-program]] == Gemeenskap, my doelwit vir die volgende jaar is om ruimte artikels te vertaal, 'n proses wat ek reeds begin het. Kan iemand help om die Mercury-program sjabloon te vertaal? Dit gaan 'n enorme taak wees, ek onderneem om elke rooi skakel op die sjabloon blou te maak. 'n Klomp is reeds geskep! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 16:17, 27 Junie 2022 (UTC) ::{{uitgevoer}}. Sien navigasiesjabloon by {{sj|Mercury-projek}} --[[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 20:31, 3 Julie 2022 (UTC) == Engelse teks op die afwiki koppelvlak == Ek het altyd gewonder waar mens die teks op Wikipedia se koppelvlak vertaal. Ek het onlangs Oesjaar se nota op sy gebruikersbladsy gesien, en besluit om die saak te ondersoek. Om die teks op 'n wiki se koppelvlak te vertaal, moet mens 'n gebruiker-rekening skep op https://translatewiki.net/. Ek sien van die gebruikers hier het dit al gedoen : https://translatewiki.net/wiki/Portal:Af#Vertalers Daar is blykbaar baie nuwe teks wat verander of bygevoeg is, en kort nog vertaling. Ek gaan bydra, en ek vra almal hier doen wat hulle kan om ook by te dra. Groete. - [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 07:26, 1 Julie 2022 (UTC) ::Asb! 'n Relatiewe klein maar baie belangrike taak. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 12:18, 3 Julie 2022 (UTC) == ''Lunar Orbiter program'' == Gemeenskap, ek mag seker dit die Maanwentelbaan-program noem? Of is dit Maanomwentelings-program? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 12:18, 3 Julie 2022 (UTC) :Of sommer net maanwentelprogram. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 15:15, 3 Julie 2022 (UTC) == Results of Wiki Loves Folklore 2022 is out! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Hi, Greetings The winners for '''[[c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' is announced! We are happy to share with you winning images for this year's edition. This year saw over 8,584 images represented on commons in over 92 countries. Kindly see images '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Winners|here]]''' Our profound gratitude to all the people who participated and organized local contests and photo walks for this project. We hope to have you contribute to the campaign next year. '''Thank you,''' '''Wiki Loves Folklore International Team''' --[[Gebruiker:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gebruikerbespreking:MediaWiki message delivery|kontak]]) 16:12, 4 Julie 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=23454230 --> == 64ste Springbokkaptein == Gemeenskap, is [[Handré Pollard]] ons 64ste [[Springbokkaptein|Springbokkaptein]]? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 17:41, 5 Julie 2022 (UTC) :Volgens die mediaberigte, blykbaar "ja"! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 12:15, 6 Julie 2022 (UTC) == Transliterasie vir [[Oekraïens]] == Gemeenskap, ek loop hierdie skakel op VivA Afrikaans raak: https://www.taalkommissie.co.za/dokumente-en-besluite/?fbclid=IwAR35Fl1ypwHRPrCZxkKpl0xjvgGw5xBndWLw193_TkUE1IvlU2UiNQvdBBk Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 05:58, 6 Julie 2022 (UTC) : Dankie [[Gebruiker:Oesjaar]]. Weet jy of hulle 'n soortgelyke gids het vir Sjinees? – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 18:56, 7 Julie 2022 (UTC) ::Kom ons vra... Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 18:58, 7 Julie 2022 (UTC) :::Chinees word nie meer in enige taal getranslitereer nie. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:26, 7 Julie 2022 (UTC) :::: Ek het [[董事長樂團|hierdie musiekgroep]] se naam self na Afrikaans getranslitereer. Die transliterasie is oorspronklike navorsing. Hoe nou gemaak? – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 19:53, 7 Julie 2022 (UTC) {{Ping|K175}} Dongshi zhang yuetuan, lyk dit my. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 22:22, 7 Julie 2022 (UTC) : {{ping|Burgert_Behr}} Dankie, is dit [[pinyin]]? Hoe het jy dit van die Sjinese karakters afgelei? – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 08:59, 9 Julie 2022 (UTC) ::{{ping|K175}} Ja, dis pinyin, wat in alle tale dieselfde is. Ek het die Chinese karakters op Google Translate ingetik en hulle het vir my die transliterasie gegee. As jy dit google, kry jy 'n paar inskrywings met dié spelling. Dit lyk dit kan ook "yue tuan" (twee woorde) wees. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 09:25, 9 Julie 2022 (UTC) ::: {{ping|Burgert_Behr}} Baie dankie! – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 09:39, 9 Julie 2022 (UTC) == O, Opera! == Alles wat ek nog op Wikipedia gedoen het (lyk dit my) lyk deesdae so in die Opera-blaaier. Ander mense se goed lyk reg, en alles lyk reg in Fire Fox. Het enigiemand dalk enige idees of raad? "Wis kas" help niks. [[Lêer:Opera_Snapshot.png|900px]] [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 12:05, 6 Julie 2022 (UTC) :Dit het nou ná twee of drie dae reggekom. Vreemd. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 11:43, 7 Julie 2022 (UTC) ::Ek vermoed dit is weens ontwikkeling en dinge agter die skerms met sy soms onvoorsiene gevolge... Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 13:03, 7 Julie 2022 (UTC) :::Dit lyk vir my soos CSS wat nie laai nie. Kan netwerk probleme wees, of iets anders wat Opera in die agtergrond doen. Ek weet min oor Opera so kan nie meer sê nie. - [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 08:28, 8 Julie 2022 (UTC) == Transliterasie van die Oekraïense politici se name == Hallo, julle! Ek wil vir die volgende paar weke artikels skep oor Oekraïense politici, maar ek het effens van 'n probleem...hoe translitereer 'n mens die politici se name in Afrikaans? Ek het nou die artikel [[President van Oekraïne]] geskep, maar ek moes omtrent rondsoek vir die korrekte spelling van die presidente met rooi skakels se name in Afrikaans. Help asseblief. Groete. [[Gebruiker:Lefcentreright|Lefcentreright]] ([[Gebruikerbespreking:Lefcentreright|kontak]]) 16:46, 7 Julie 2022 (UTC) ::Sien twee opskrifte hierbo... Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 16:53, 7 Julie 2022 (UTC) :::Vra gerus vir my as jy vashaak met 'n spesifieke naam. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:22, 7 Julie 2022 (UTC) == Gebruiker opleiding. == Gemeenskap, ek bied 'n opleiding sessie op 4 Augustus te SAAWK aan van 09:00 tot 13:00. Enige bestaande gebruikers wat wil handgee is welkom! Laat weet hier asb. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:46, 11 Julie 2022 (UTC) :Daar is nog plek vir belangstellendes! Laat weet net hier! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:49, 29 Julie 2022 (UTC) == Oesjaar skep sy 10 000ste artikel == Baie geluk aan [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] wat op 9/7/2022 sy 10 000ste Afrikaanse artikel geskep het: [[Lunar Orbiter 2]]. Werklik 'n groot mylpaal, hou so aan Deon! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 16:01, 12 Julie 2022 (UTC) :In dieselfde asem, geluk ook aan [[Gebruiker:Burgert_Behr|Burgert Behr]] wat op 2/7/2022 sy 7 000ste Afrikaanse artikel geskep het! Groete, --[[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 10:26, 15 Julie 2022 (UTC) ::...waarvan 109 of meer voorblad artikels is! Dankie en geluk Burgert! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 17:26, 15 Julie 2022 (UTC) == Voorbladfoto == Voorstel vir 'n voorbladfoto: James Webb se eerste amptelike foto, [[Webb se Eerste Diepveld]] - [[:Beeld:Main image deep field smacs0723.png]] [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 12:11, 13 Julie 2022 (UTC) :Ondersteun! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 12:28, 13 Julie 2022 (UTC) :{{ondersteun}} - [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 14:03, 13 Julie 2022 (UTC) :{{ondersteun}} – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 11:11, 16 Julie 2022 (UTC) * {{uitgevoer}} – Dit sal heel waarskynlik 'n spogbeeld op Commons word, so hoekom nie? :) Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:32, 17 Julie 2022 (UTC) == Duitse setlaarsmonument == Gemeenskap, moet die S in hoofletters wees? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 14:15, 14 Julie 2022 (UTC) :Ja, dis die naam van die monument. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 16:31, 14 Julie 2022 (UTC) ::Ai, dankie! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 18:45, 14 Julie 2022 (UTC) == [[Lunar Orbiter 4]] == Gemeenskap: uit die Engels van bogenoemde: ''Changes in the attitude raised the temperature of the camera and generally eliminated the fogging. Continuing problems with the readout drive mechanism starting and stopping beginning on May 20 resulted in a decision to terminate the photographic portion of the mission on May 26. Despite problems with the readout drive the entire film was read and transmitted.'' Atttitude myns insiens is posisie beheer en watter kant van die ruimtetuig bo,onder,links en regs is. Indien jy die posisie van die ruimtetuig wil verander, verander jy dan die ordinering of koördinering - of waaraan dink ek? Tweedens, die stuk vanaf ''Continuing'' tot by tot by ''transmitted'', is daar nie 'n teenstrydigheid hier nie? As die fotografie gestaak is, hoe kan die hele film gestuur word na die Aarde? Die Engelse teks is nog in die artikel. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 07:13, 16 Julie 2022 (UTC) :Help 'n ou man asb.... == Ek is met die Maan gepla... == Gemeenskap, praat ons van die voorkant en agterkant, of die nabykant en verkant of die ligtekant en donkerkant van die maan... Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 09:49, 16 Julie 2022 (UTC) :Ek dink die kant wat na die Aarde wys en die "donker kant". [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 16:35, 17 Julie 2022 (UTC) == Die ruimte terme... == Gemeenskap, ek soek hulp met ''inertial reference unit'' asb! Toe ontdek ek ''gimball'' is kompasbeuel in Afrikaans! Wow! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:32, 16 Julie 2022 (UTC) :{{ping|Oesjaar}} Ek weet nie, maar ek sou raai ''rustraagheidsverwysingseenheid'' of ''traagheidsverwysingseenheid'' of ''inersieverwysingseenheid''. – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 19:50, 16 Julie 2022 (UTC) == (Wikimedia-)Bewegingstrategie- en Koördinasienuus - Uitgawe 7 == <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Uitgawe 7, Julie-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Lees die volle nuusbrief''']]</span> ---- Welkom tot die 7de uitgawe van Bewegingstrategie- en Koördinasienuus! Die nuusbrief versprei relevante nuus en bekendstellings omtrent die implementasie van Wikimedia se [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Bewegingstrategievoorstelle]], en ander relevante onderwerpe betreffende Bewegingkoördinasie, benewens verskillende projekte en aktiwiteite wat deur die Bewegingstrategie- en Koördinasiespan (Engels: MSG) van die Wikimediastigting ondersteun word. Die MSG-Nuusbrief word kwartaalliks vrygestel, en die meer gereëlde [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Bewegingstrategie Weekliks]] word weekliks uitgestuur. Onthou asb. om [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|hier]] in te skryf as jy graag voortaan verdere uitgawes van hierdie nuusbrief wil ontvang. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Beweging-volhoubaarheid''': Wikimediastigting se jaarlikse volhoubaarheidsverslag is gepubliseer. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1</tvar>|lees verder]]) * '''Verbetering van gebruikerervaring''': onlangse verbeterings aan die tafeltop-intervlak vir Wikimediaprojekte. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|lees verder]]) * '''Veiligheid en inklusie''': opdaterings van die hersieningsproses van die Handhawingsriglyne van die Universele Gedragskode. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|lees verder]]) * '''Gelykheid in besluitneming''': verslae van ''Hubs pilots''-besprekings, onlangse vordering deur die Beweging se Handves-opstellerskomitee, en 'n nuwe witskrif vir geleënthede vir deelname aan die Wikimediabeweging. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|lees verder]]) * '''Aandeelhouerskoördinasie''': inwerkingstelling van 'n hulptoonbank vir geaffilieerdes en vrywilliger-gemeenskappe wat aan inhoudvennootskappe werk. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|lees verder]]) * '''Leierskapontwikkeling''': opdaterings van leierskapprojekte deur die Wikimediabeweging se organiseerders in Brasilië en Kaap Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|lees verder]]) * '''Interne kennisbestuur''': lansering van 'n nuwe portaal vir tegniese dokumentasie en gemeenskapshulpbronne. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|lees verder]]) * '''Innovasie in vrye kennis''': hoë kwaliteit oudiovisuele hulpbronne vir wetenskapseksperimente en nuwe gereedskap vir transkribering van verbale rekords. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|lees verder]]) * '''Evalueer, itereer, en pasmaak''': resultate van die Lootsprojek vir 'n Ekwiteitslandskap ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|lees verder]]) * '''Ander nuus en opdaterings''': 'n nuwe besprekingsforum vir die inwerkingstelling van die Bewegingstrategie, die komende Trusteeverkiesing van die Wikimediastigting, 'n nuwe potgooi om Bewegingstrategie te bespreek, en personeelskuiwe in die Stigting se Bewegingstrategie- en Koördinasiespan. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|lees verder]])</div><section end="msg-newsletter"/> [[Gebruiker:Zuz (WMF)|Zuz (WMF)]] ([[Gebruikerbespreking:Zuz (WMF)|kontak]]) 10:50, 19 Julie 2022 (UTC) == Ons is nou 69ste... == Ek sien daar was aktiwiteite op die [[Volapük]]-Wikipedia met die gevolg dat ons tans in die algehele 69ste posisie is met die aantal artikels! Interessant! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 09:15, 31 Julie 2022 (UTC) == Taaldinge op RSG == [[Sophia Kapp]] het so pas die Afrikaanse Wikipedia 'n groot pluimpie gegee op die program Taaldinge! Luister na die potgooi as julle kan. Dit is as gevolg van die Afrikaanse Gemeenskap se harde werk! Dankie julle! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 09:28, 31 Julie 2022 (UTC) :Hier is die skakel: [https://omny.fm/shows/taaldinge/taaldinge-31-julie-2022?fbclid=IwAR2UYBWK5l56Nj_FKlKMyTOkAo7fYOcQzqSrIFPk8bGpi2Nyj6BEfxZ5qPk Taaldinge] Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 13:29, 31 Julie 2022 (UTC) ::Dankie! [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 18:39, 31 Julie 2022 (UTC) == Museum van Legendes == Gemeenskap, ek die paragraaf oor omstredenheid verwyder na aanleiding van kommunikasie van iemand se prokureur. Lyk vir my daar is iewers sensitiewe dinge rondom die Museum in die wêreld daar buite. Miskien moet ons maar die artikel skrap. Julle gedagtes? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:11, 2 Augustus 2022 (UTC) h4xmt39trv8s33wcp5qeo12vkct5fsh 2516920 2516887 2022-08-02T11:39:10Z Oesjaar 7467 /* Wikipedia op FB */ nuwe afdeling wikitext text/x-wiki __NEWSECTIONLINK__ __NOINDEX__ <div style="position: absolute; top: 1em; right: 9em; border: 1px solid #a9a9a9; background: #fff; font-size:85%; padding:1px 4px 0;" class="nomobile hlist boilerplate metadata plainlinks <includeonly>noprint</includeonly>"> {{#ifeq:{{{notoc}}}|yes|<!-- nothing -->| * [[#toc|Gaan na inhoudsopgawe]] }} *[[Lêer:Gtk-go-down.svg|25px]] [[#footer|Gaan na heelonder]] </div> [[Lêer:Jessica isn't getting involved in this discussion.jpg|duimnael|links|250px|Kom praat met ons, ons kuier lekker saam!]]<!-- [[Lêer:Perde by Glen Reenenkamp, Golden Gate NP (1).jpg|duimnael|links|320px|Dis naweek! Kom ry die pragtige perde by Golden Gate Nasionale Park in die Oos-Vrystaat...]] [[Lêer:Vandalenjaeger 01.jpg|duimnael|240px|links|Versoek aan al die admins: help ons asb. om vandalisme uit te roei!]] [[Lêer:Rosy-faced lovebirds (Agapornis roseicollis roseicollis) composite.jpg|duimnael|links|380px|Maak vrede in Oekraïne, nie oorlog nie!<br/><small>(Bogenoemde beeld is metafories bedoel. Wikipedia onderskryf die voorgeskrewe covid-19-maatreëls. Hou asseblief u sosiale afstand en dra u masker.)</small>]] [[Lêer:Glass cup with saucer spoon and sugar cubes.svg|duimnael|links|200px|Opgedra aan [[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] en [[Gebruiker:Suidpunt|Suidpunt]] wat [[rooibos]]tee bo [[koffie]] verkies...]]--> <div style="background:#f9f9f9; border:1px solid #aaaaaa; clear:right; float:right; font-size:90%; margin:1em 0 1em 1em; padding:1em; width:20em;"> <big><center>'''Sien ook:'''</center></big> * [[Wikipedia:Welkom nuwelinge]] wat veral op nuwelinge gemik is. * [[Wikipedia:Gebruikersportaal]] vir nuttige skakels vir alle gebruikers. * [[Wikipediabespreking:Geselshoekie]] vir bespreking van die toekoms van hierdie bladsy. * [[/Taalforum/]] vir besprekings oor taalprobleme. Die juiste terme, spellings ensomeer. <center>'''Verdere hulp:'''<br /></center> Vir volledige hulp, riglyne en beleid (algemeen en spesifiek), raadpleeg gerus die * [[:en:Wikipedia:Community Portal|Engelse ''Community Portal'']], * [[:nl:Wikipedia:Gebruikersportaal|Nederlandse Gebruikersportaal]] en * [[:m:|Meta Wikipedia]]. </div> {{Argiefboks|18 | argief1 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2006|04-06]] | argief2 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2007|2007]] | argief3 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2008|2008]] | argief4 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2009|2009]] | argief5 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2010|2010]] | argief6 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2011|2011]] | argief7 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2012|2012]] | argief8 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2013|2013]] | argief9 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2014|2014]] | argief10 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2015|2015]] | argief11 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2016|2016]] | argief12 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2017|2017]] | argief13 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2018|2018]] | argief14 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2019|2019]] | argief15 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2020|2020]] | argief16 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2020.2|2020.2]] | argief17 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2021|2021]] | argief18 = [[Wikipedia:Geselshoekie/Argief2022|2022]] }} Welkom by die Afrikaanse Wikipedia se algemene geselshoekie. Enigiemand is welkom om deel te neem aan die besprekings hier: '''onderteken asseblief u besprekings''' deur <nowiki>~~~~</nowiki> te tik, of die "Handtekening met datum"-ikoon ([[Lêer:button sig.png|Handtekening met datum|link=]]) te kies op die redigeringskieslys. Ou besprekings word na die '''argief''' geskuif (sien die navigasiekas regs). As u 'n gesprek wil voortsit wat reeds in die argief is, word aanbeveel dat u die betrokke dele uitknip en hier plak. Hierdie blad is vir algemene besprekings, besprekings omtrent 'n spesifieke artikel kan op daardie artikel se besprekingsblad begin word; sodoende kan dit ook deur toekomstige bydraers en redigeerders gelees word. Vir die jongste nuus van WikimediaZA, besoek gerus ons [https://www.facebook.com/groups/231160206984566 Facebook bladsy], word lid van die [http://lists.wikimedia.org/mailman/listinfo/wikipedia-af Afrikaanse poslys] of besoek ons [http://wikimedia.org.za/wiki/Tuisblad_in_Afrikaans Tuisblad in Afrikaans] <div class="plainlinks"><center>'''>>> [//af.wikipedia.org/w/wiki.phtml?title=Wikipedia:Geselshoekie&action=edit&section=new Voeg 'n nuwe onderwerp by] <<<'''</center></div> == Sjabloon:Gemini-bemanning == :<small>''oorgedra van SpesBona se besprekingsblad deur Aliwal2012''</small> {{ping|SpesBona}}, Ek het my hand gewaag aan sjablone! Kan jy help asb? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 18:23, 13 Junie 2022 (UTC) :{{Ping|Oesjaar}}, watter sjabloon probeer jy vertaal? Dan kan ek kyk en dalk help. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:50, 13 Junie 2022 (UTC) ::Spaceflight crew uit Engels. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:53, 13 Junie 2022 (UTC) :::{{Ping|Oesjaar}} Ai, dié is 'n lank infokas. Dit sal sekerlik 'n hele dag vat om dit mooi te vertaal. Gee net tyd asb. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:55, 13 Junie 2022 (UTC) ::::Dalk kan {{Ping|Burgert Behr}} hier help, hy is mos ons kenner van ruimtedinge. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 21:00, 13 Junie 2022 (UTC) :::::Nee, ek weet nie wat daar aangaan nie. Dit lyk soos deel van 'n groter sjabloon. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 08:49, 14 Junie 2022 (UTC) {{uitkeep}} Dankie julle vir julle bereidwilligheid! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 09:46, 14 Junie 2022 (UTC) :Wie doen nou wat? :) {{Ping|Burgert Behr}}, Oesjaar probeer [[:en:Template:Spaceflight crew]] in Afrikaans vertaal. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 20:55, 15 Junie 2022 (UTC) ::{{Ping|Oesjaar}} Ek het dit nou gedoen. Kyk hier: {{sj|Ruimtevlugbemanning}}, en onderaan in die dokumentasie hoe dit in aksie lyk. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 09:01, 16 Junie 2022 (UTC) :::{{Ping|Burgert Behr}}, dankie Burgert! Dit gaan 'n verskil maak! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 13:54, 16 Junie 2022 (UTC) :::: Mooi so Burgert, hoop nie dit het jou hele Jeugdag opgeneem nie! --[[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 14:25, 16 Junie 2022 (UTC) == SAAWK == Gemeenskap, die Akademie het 'n nuwe webblad, sien: [https://www.akademie.co.za/]. Binnekort is ons naam ook hier onder organisasies! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 15:38, 21 Junie 2022 (UTC) :Pasop net vir bemarking nè! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 15:56, 21 Junie 2022 (UTC) == WMF se Werkbladverbeteringsprojek – opdatering == :<small>''Uit Nederlands vertaal deur Aliwal2012''</small> [[File:Table of contents shown on English Wikipedia 02.webm|thumb]] ;Om dit die nuwe standaard te maak Hallo! Ek wil graag 'n opdatering lewer oor die [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|Werkbladverbeterings]]-projek, waaraan die Wikimedia Stigting-webspan die afgelope paar jaar gewerk het. Ons werk is amper klaar! Ons wil graag sien dat hierdie verbeterings die standaard word vir lesers en redigeerders op alle wiki's. <span style="background-color:#fc3;">In die komende weke sal ons gesprekke op meer wiki's begin, insluitend hierdie een.🗓️</span> Ons lees graag jou voorstelle! Die doel van die projek is om die koppelvlak meer uitnodigend en gemaklik vir lesers te maak, en meer bruikbaar vir gevorderde gebruikers. Die projek bestaan ​​uit 'n reeks kenmerkverbeterings wat dit makliker maak om te lees en te leer, binne die bladsy te navigeer, te soek, tale te wissel, artikeloortjies en die gebruikerskieslys te gebruik, en someer. Die verbeterings is reeds by verstek sigbaar vir lesers en redigeerders op meer as 30 wiki's, insluitend die Wikipedias in [[:fr:|Frans]], [[:pt:|Portugees]] en [[:fa:|Persies]]. Die veranderinge is slegs van toepassing op die [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=vector}} Vektor-vel] en [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=monobook}} Monobook] of [{{fullurl:{{FULLPAGENAMEE}}|useskin=timeless}} Timeless] word nie geraak nie. ; Die nuutste funksies * [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Table of contents|Inhoudsopgawe]] - ons weergawe is makliker om toegang te verkry, konteks vanaf die bladsy te kry, en oor die bladsy te navigeer sonder om te af te rol. Dit word tans op ons loods-wiki's getoets. Dit is ook beskikbaar vir redakteurs wat vir die Vector 2022-vel ingeteken het. * [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Features/Page tools|Bladsyhulpmiddels]] - daar is nou twee tipes skakels in die kantbalk. Daar is aksies en nutsmiddels vir individuele bladsye (soos [[Special:RecentChangesLinked|verwante veranderinge]]) en skakels van 'n wiki-wye aard (soos [[Special:RecentChanges|onlangse veranderinge]]). Ons gaan dit in twee intuïtiewe spyskaarte verdeel. ; Hoe om die verbeterings te aktiveer [[File:Desktop Improvements - how to enable globally.png|thumb|[[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|{{int:globalpreferences}}]]]] *Dit is moontlik om dit op individuele wiki's te aktiveer in die Voorkoms-oortjie in die voorkeure deur "{{int:skinname-vector-2022}}" te kies. Dit is ook moontlik om dit op alle wiki's gelyktydig te aktiveer met behulp van die [[Special:GlobalPreferences#mw-prefsection-rendering|Globale Voorkeure]]. Op wiki's waar die veranderinge by verstek publiek sigbaar is, kan aangemelde gebruikers altyd na die ou Vector terugkeer. Daar is 'n maklik-toeganklike skakel in die sybalk van die nuwe Vector. ; Kom meer te wete en sluit aan by ons aktiwiteite As jy die vordering van ons projek wil volg, kan jy [[mw:Special:Newsletter/28/subscribe|inteken op ons nuusbrief]]. U kan die [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements|projekbladsye]] lees, ons [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop_Improvements/Frequently_asked_questions|Gereelde Vrae bekyk]], kommentaar lewer op die [[mw:Talk:Reading/Web/Desktop_Improvements|projekbesprekingsbladsy]] en by 'n [[mw:Special:MyLanguage/Reading/Web/Desktop Improvements/Updates/Talk to Web|aanlynvergadering met ons aansluit]]. Baie dankie. [[User:SGrabarczuk (WMF)|SGrabarczuk (WMF)]] ([[User talk:SGrabarczuk (WMF)|overleg]]) 15:47, 21 Junie 2022 (UTC) <!-- Message sent by User:SGrabarczuk (WMF)@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=User:SGrabarczuk_(WMF)/sandbox/MM/Nl_fallback&oldid=23212579 --> == ''Launch escape system'' in Afrikaans? == Gemeenskap, ek gaan bogenoemde uit Engels vertaal. Wat sal die korrekte Afrikaans daarvoor wees? Lanseringontsnappingstelsel afgekort LOS? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:42, 22 Junie 2022 (UTC) : Lanseerontsnapstelsel, lanseer-ontsnapstelsel, of iets dergeliks. Groete. [[Gebruiker:Naudefj|Frank]] ([[Gebruikerbespreking:Naudefj|kontak]]) 09:34, 23 Junie 2022 (UTC) == Die Ruimte dinge... == Na ek 'n klomp ruimtevlugte vertaal het, het gedink daar sal nie meer verrassings wees nie... Wel, wat is die volgende in Afrikaans: ''propellant slosh''? Daar is ook 'n Engelse artikel: [https://en.wikipedia.org/wiki/Slosh_dynamics Slosh dynamics]. Ek luister... [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 16:26, 24 Junie 2022 (UTC) : Die spoel/rondplas van dryfmiddel in die tenk? Groete. [[Gebruiker:Naudefj|Frank]] ([[Gebruikerbespreking:Naudefj|kontak]]) 17:28, 24 Junie 2022 (UTC) == [[Vakuumbuis]] == Bogenoemde artikel is uit Nederlands vertaal en kort aandag! Kan iemand met beter Nederlandse kennis as ek asb. hier help? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:10, 25 Junie 2022 (UTC) :{{uitgevoer}} met pyn! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 21:05, 25 Junie 2022 (UTC) == Vegvliegtuie, destyds en nou! == 'n Interessante brokkie:— Vergelyk die klimvermoë van hierdie drie [[vegvliegtuie]]: *[[Royal Aircraft Factory S.E.5]] (1916){{spaces|8}}3 050 m in '''13¼ minute''' *[[English Electric Lightning]] (1957){{spaces|9}} 15 240 m per minuut (250 m/s) *[[McDonnell Douglas F-15E Strike Eagle|F-15E Strike Eagle]] (1986) {{spaces|12}}ook 15 240 m per minuut (50 000 vt/min) Laat mens dink? [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 23:32, 25 Junie 2022 (UTC) == Vostok vs. Wostok == Gemeenskap, advies asb! Watter een... [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 13:28, 27 Junie 2022 (UTC) : Wostok, hoewel beide waarskynlik reg is. Vostok lyk soos 'n wisselvorm. Groete. [[Gebruiker:Naudefj|Frank]] ([[Gebruikerbespreking:Naudefj|kontak]]) 16:28, 27 Junie 2022 (UTC) == Die Afrikaanse Wikipedia en SAAWK == Gemeenskap, net kortliks insake die vordering oor die samewerkings tussen ons en die SAAWK: die Memorandum van Verstandhouding is tans by die SAAWK vir goedkeuring en ondertekening. Hul nuwe admin persoon begin op 1 Julie, haar werk beskrywing sluit die take in wat sy moet verrig vir ons Wikipedia. Ek gaan in die 2de week van Julie na die SAAWK se kantore om te begin met haar opleiding. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 14:29, 27 Junie 2022 (UTC) == Sjabloon:[[Mercury-program]] == Gemeenskap, my doelwit vir die volgende jaar is om ruimte artikels te vertaal, 'n proses wat ek reeds begin het. Kan iemand help om die Mercury-program sjabloon te vertaal? Dit gaan 'n enorme taak wees, ek onderneem om elke rooi skakel op die sjabloon blou te maak. 'n Klomp is reeds geskep! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 16:17, 27 Junie 2022 (UTC) ::{{uitgevoer}}. Sien navigasiesjabloon by {{sj|Mercury-projek}} --[[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 20:31, 3 Julie 2022 (UTC) == Engelse teks op die afwiki koppelvlak == Ek het altyd gewonder waar mens die teks op Wikipedia se koppelvlak vertaal. Ek het onlangs Oesjaar se nota op sy gebruikersbladsy gesien, en besluit om die saak te ondersoek. Om die teks op 'n wiki se koppelvlak te vertaal, moet mens 'n gebruiker-rekening skep op https://translatewiki.net/. Ek sien van die gebruikers hier het dit al gedoen : https://translatewiki.net/wiki/Portal:Af#Vertalers Daar is blykbaar baie nuwe teks wat verander of bygevoeg is, en kort nog vertaling. Ek gaan bydra, en ek vra almal hier doen wat hulle kan om ook by te dra. Groete. - [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 07:26, 1 Julie 2022 (UTC) ::Asb! 'n Relatiewe klein maar baie belangrike taak. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 12:18, 3 Julie 2022 (UTC) == ''Lunar Orbiter program'' == Gemeenskap, ek mag seker dit die Maanwentelbaan-program noem? Of is dit Maanomwentelings-program? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 12:18, 3 Julie 2022 (UTC) :Of sommer net maanwentelprogram. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 15:15, 3 Julie 2022 (UTC) == Results of Wiki Loves Folklore 2022 is out! == <div lang="en" dir="ltr" class="mw-content-ltr"> {{int:please-translate}} [[File:Wiki Loves Folklore Logo.svg|right|150px|frameless]] Hi, Greetings The winners for '''[[c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022|Wiki Loves Folklore 2022]]''' is announced! We are happy to share with you winning images for this year's edition. This year saw over 8,584 images represented on commons in over 92 countries. Kindly see images '''[[:c:Commons:Wiki Loves Folklore 2022/Winners|here]]''' Our profound gratitude to all the people who participated and organized local contests and photo walks for this project. We hope to have you contribute to the campaign next year. '''Thank you,''' '''Wiki Loves Folklore International Team''' --[[Gebruiker:MediaWiki message delivery|MediaWiki message delivery]] ([[Gebruikerbespreking:MediaWiki message delivery|kontak]]) 16:12, 4 Julie 2022 (UTC) </div> <!-- Message sent by User:Tiven2240@metawiki using the list at https://meta.wikimedia.org/w/index.php?title=Distribution_list/Non-Technical_Village_Pumps_distribution_list&oldid=23454230 --> == 64ste Springbokkaptein == Gemeenskap, is [[Handré Pollard]] ons 64ste [[Springbokkaptein|Springbokkaptein]]? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 17:41, 5 Julie 2022 (UTC) :Volgens die mediaberigte, blykbaar "ja"! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 12:15, 6 Julie 2022 (UTC) == Transliterasie vir [[Oekraïens]] == Gemeenskap, ek loop hierdie skakel op VivA Afrikaans raak: https://www.taalkommissie.co.za/dokumente-en-besluite/?fbclid=IwAR35Fl1ypwHRPrCZxkKpl0xjvgGw5xBndWLw193_TkUE1IvlU2UiNQvdBBk Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 05:58, 6 Julie 2022 (UTC) : Dankie [[Gebruiker:Oesjaar]]. Weet jy of hulle 'n soortgelyke gids het vir Sjinees? – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 18:56, 7 Julie 2022 (UTC) ::Kom ons vra... Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 18:58, 7 Julie 2022 (UTC) :::Chinees word nie meer in enige taal getranslitereer nie. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:26, 7 Julie 2022 (UTC) :::: Ek het [[董事長樂團|hierdie musiekgroep]] se naam self na Afrikaans getranslitereer. Die transliterasie is oorspronklike navorsing. Hoe nou gemaak? – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 19:53, 7 Julie 2022 (UTC) {{Ping|K175}} Dongshi zhang yuetuan, lyk dit my. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 22:22, 7 Julie 2022 (UTC) : {{ping|Burgert_Behr}} Dankie, is dit [[pinyin]]? Hoe het jy dit van die Sjinese karakters afgelei? – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 08:59, 9 Julie 2022 (UTC) ::{{ping|K175}} Ja, dis pinyin, wat in alle tale dieselfde is. Ek het die Chinese karakters op Google Translate ingetik en hulle het vir my die transliterasie gegee. As jy dit google, kry jy 'n paar inskrywings met dié spelling. Dit lyk dit kan ook "yue tuan" (twee woorde) wees. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 09:25, 9 Julie 2022 (UTC) ::: {{ping|Burgert_Behr}} Baie dankie! – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 09:39, 9 Julie 2022 (UTC) == O, Opera! == Alles wat ek nog op Wikipedia gedoen het (lyk dit my) lyk deesdae so in die Opera-blaaier. Ander mense se goed lyk reg, en alles lyk reg in Fire Fox. Het enigiemand dalk enige idees of raad? "Wis kas" help niks. [[Lêer:Opera_Snapshot.png|900px]] [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 12:05, 6 Julie 2022 (UTC) :Dit het nou ná twee of drie dae reggekom. Vreemd. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 11:43, 7 Julie 2022 (UTC) ::Ek vermoed dit is weens ontwikkeling en dinge agter die skerms met sy soms onvoorsiene gevolge... Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 13:03, 7 Julie 2022 (UTC) :::Dit lyk vir my soos CSS wat nie laai nie. Kan netwerk probleme wees, of iets anders wat Opera in die agtergrond doen. Ek weet min oor Opera so kan nie meer sê nie. - [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 08:28, 8 Julie 2022 (UTC) == Transliterasie van die Oekraïense politici se name == Hallo, julle! Ek wil vir die volgende paar weke artikels skep oor Oekraïense politici, maar ek het effens van 'n probleem...hoe translitereer 'n mens die politici se name in Afrikaans? Ek het nou die artikel [[President van Oekraïne]] geskep, maar ek moes omtrent rondsoek vir die korrekte spelling van die presidente met rooi skakels se name in Afrikaans. Help asseblief. Groete. [[Gebruiker:Lefcentreright|Lefcentreright]] ([[Gebruikerbespreking:Lefcentreright|kontak]]) 16:46, 7 Julie 2022 (UTC) ::Sien twee opskrifte hierbo... Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 16:53, 7 Julie 2022 (UTC) :::Vra gerus vir my as jy vashaak met 'n spesifieke naam. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:22, 7 Julie 2022 (UTC) == Gebruiker opleiding. == Gemeenskap, ek bied 'n opleiding sessie op 4 Augustus te SAAWK aan van 09:00 tot 13:00. Enige bestaande gebruikers wat wil handgee is welkom! Laat weet hier asb. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:46, 11 Julie 2022 (UTC) :Daar is nog plek vir belangstellendes! Laat weet net hier! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:49, 29 Julie 2022 (UTC) == Oesjaar skep sy 10 000ste artikel == Baie geluk aan [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] wat op 9/7/2022 sy 10 000ste Afrikaanse artikel geskep het: [[Lunar Orbiter 2]]. Werklik 'n groot mylpaal, hou so aan Deon! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 16:01, 12 Julie 2022 (UTC) :In dieselfde asem, geluk ook aan [[Gebruiker:Burgert_Behr|Burgert Behr]] wat op 2/7/2022 sy 7 000ste Afrikaanse artikel geskep het! Groete, --[[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 10:26, 15 Julie 2022 (UTC) ::...waarvan 109 of meer voorblad artikels is! Dankie en geluk Burgert! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 17:26, 15 Julie 2022 (UTC) == Voorbladfoto == Voorstel vir 'n voorbladfoto: James Webb se eerste amptelike foto, [[Webb se Eerste Diepveld]] - [[:Beeld:Main image deep field smacs0723.png]] [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 12:11, 13 Julie 2022 (UTC) :Ondersteun! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 12:28, 13 Julie 2022 (UTC) :{{ondersteun}} - [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 14:03, 13 Julie 2022 (UTC) :{{ondersteun}} – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 11:11, 16 Julie 2022 (UTC) * {{uitgevoer}} – Dit sal heel waarskynlik 'n spogbeeld op Commons word, so hoekom nie? :) Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:32, 17 Julie 2022 (UTC) == Duitse setlaarsmonument == Gemeenskap, moet die S in hoofletters wees? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 14:15, 14 Julie 2022 (UTC) :Ja, dis die naam van die monument. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 16:31, 14 Julie 2022 (UTC) ::Ai, dankie! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 18:45, 14 Julie 2022 (UTC) == [[Lunar Orbiter 4]] == Gemeenskap: uit die Engels van bogenoemde: ''Changes in the attitude raised the temperature of the camera and generally eliminated the fogging. Continuing problems with the readout drive mechanism starting and stopping beginning on May 20 resulted in a decision to terminate the photographic portion of the mission on May 26. Despite problems with the readout drive the entire film was read and transmitted.'' Atttitude myns insiens is posisie beheer en watter kant van die ruimtetuig bo,onder,links en regs is. Indien jy die posisie van die ruimtetuig wil verander, verander jy dan die ordinering of koördinering - of waaraan dink ek? Tweedens, die stuk vanaf ''Continuing'' tot by tot by ''transmitted'', is daar nie 'n teenstrydigheid hier nie? As die fotografie gestaak is, hoe kan die hele film gestuur word na die Aarde? Die Engelse teks is nog in die artikel. Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 07:13, 16 Julie 2022 (UTC) :Help 'n ou man asb.... == Ek is met die Maan gepla... == Gemeenskap, praat ons van die voorkant en agterkant, of die nabykant en verkant of die ligtekant en donkerkant van die maan... Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 09:49, 16 Julie 2022 (UTC) :Ek dink die kant wat na die Aarde wys en die "donker kant". [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 16:35, 17 Julie 2022 (UTC) == Die ruimte terme... == Gemeenskap, ek soek hulp met ''inertial reference unit'' asb! Toe ontdek ek ''gimball'' is kompasbeuel in Afrikaans! Wow! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 19:32, 16 Julie 2022 (UTC) :{{ping|Oesjaar}} Ek weet nie, maar ek sou raai ''rustraagheidsverwysingseenheid'' of ''traagheidsverwysingseenheid'' of ''inersieverwysingseenheid''. – [[Gebruiker:K175|K175]] ([[Gebruikerbespreking:K175|skil 'n appeltjie]]) 19:50, 16 Julie 2022 (UTC) == (Wikimedia-)Bewegingstrategie- en Koördinasienuus - Uitgawe 7 == <div style = "line-height: 1.2"> <span style="font-size:120%; color:#404040;">'''Uitgawe 7, Julie-September 2022'''</span><span style="font-size:120%; float:right;">[[m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7|'''Lees die volle nuusbrief''']]</span> ---- Welkom tot die 7de uitgawe van Bewegingstrategie- en Koördinasienuus! Die nuusbrief versprei relevante nuus en bekendstellings omtrent die implementasie van Wikimedia se [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Initiatives|Bewegingstrategievoorstelle]], en ander relevante onderwerpe betreffende Bewegingkoördinasie, benewens verskillende projekte en aktiwiteite wat deur die Bewegingstrategie- en Koördinasiespan (Engels: MSG) van die Wikimediastigting ondersteun word. Die MSG-Nuusbrief word kwartaalliks vrygestel, en die meer gereëlde [[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy/Updates|Bewegingstrategie Weekliks]] word weekliks uitgestuur. Onthou asb. om [[m:Special:MyLanguage/Global message delivery/Targets/MSG Newsletter Subscription|hier]] in te skryf as jy graag voortaan verdere uitgawes van hierdie nuusbrief wil ontvang. </div><div style="margin-top:3px; padding:10px 10px 10px 20px; background:#fffff; border:2px solid #808080; border-radius:4px; font-size:100%;"> * '''Beweging-volhoubaarheid''': Wikimediastigting se jaarlikse volhoubaarheidsverslag is gepubliseer. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A1</tvar>|lees verder]]) * '''Verbetering van gebruikerervaring''': onlangse verbeterings aan die tafeltop-intervlak vir Wikimediaprojekte. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A2|lees verder]]) * '''Veiligheid en inklusie''': opdaterings van die hersieningsproses van die Handhawingsriglyne van die Universele Gedragskode. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A3|lees verder]]) * '''Gelykheid in besluitneming''': verslae van ''Hubs pilots''-besprekings, onlangse vordering deur die Beweging se Handves-opstellerskomitee, en 'n nuwe witskrif vir geleënthede vir deelname aan die Wikimediabeweging. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A4|lees verder]]) * '''Aandeelhouerskoördinasie''': inwerkingstelling van 'n hulptoonbank vir geaffilieerdes en vrywilliger-gemeenskappe wat aan inhoudvennootskappe werk. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A5|lees verder]]) * '''Leierskapontwikkeling''': opdaterings van leierskapprojekte deur die Wikimediabeweging se organiseerders in Brasilië en Kaap Verde. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A6|lees verder]]) * '''Interne kennisbestuur''': lansering van 'n nuwe portaal vir tegniese dokumentasie en gemeenskapshulpbronne. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A7|lees verder]]) * '''Innovasie in vrye kennis''': hoë kwaliteit oudiovisuele hulpbronne vir wetenskapseksperimente en nuwe gereedskap vir transkribering van verbale rekords. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A8|lees verder]]) * '''Evalueer, itereer, en pasmaak''': resultate van die Lootsprojek vir 'n Ekwiteitslandskap ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A9|lees verder]]) * '''Ander nuus en opdaterings''': 'n nuwe besprekingsforum vir die inwerkingstelling van die Bewegingstrategie, die komende Trusteeverkiesing van die Wikimediastigting, 'n nuwe potgooi om Bewegingstrategie te bespreek, en personeelskuiwe in die Stigting se Bewegingstrategie- en Koördinasiespan. ([[:m:Special:MyLanguage/Movement Strategy and Governance/Newsletter/7#A10|lees verder]])</div><section end="msg-newsletter"/> [[Gebruiker:Zuz (WMF)|Zuz (WMF)]] ([[Gebruikerbespreking:Zuz (WMF)|kontak]]) 10:50, 19 Julie 2022 (UTC) == Ons is nou 69ste... == Ek sien daar was aktiwiteite op die [[Volapük]]-Wikipedia met die gevolg dat ons tans in die algehele 69ste posisie is met die aantal artikels! Interessant! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 09:15, 31 Julie 2022 (UTC) == Taaldinge op RSG == [[Sophia Kapp]] het so pas die Afrikaanse Wikipedia 'n groot pluimpie gegee op die program Taaldinge! Luister na die potgooi as julle kan. Dit is as gevolg van die Afrikaanse Gemeenskap se harde werk! Dankie julle! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 09:28, 31 Julie 2022 (UTC) :Hier is die skakel: [https://omny.fm/shows/taaldinge/taaldinge-31-julie-2022?fbclid=IwAR2UYBWK5l56Nj_FKlKMyTOkAo7fYOcQzqSrIFPk8bGpi2Nyj6BEfxZ5qPk Taaldinge] Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 13:29, 31 Julie 2022 (UTC) ::Dankie! [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 18:39, 31 Julie 2022 (UTC) == Museum van Legendes == Gemeenskap, ek die paragraaf oor omstredenheid verwyder na aanleiding van kommunikasie van iemand se prokureur. Lyk vir my daar is iewers sensitiewe dinge rondom die Museum in die wêreld daar buite. Miskien moet ons maar die artikel skrap. Julle gedagtes? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:11, 2 Augustus 2022 (UTC) == Wikipedia op FB == Ek probeer hard om erkenning vir ons Wikipedia binne die Afrika gemeenskap te kry. Sien [https://www.facebook.com/WikiAfrica WikiAfrica] - maar my kommentaar word elke keer verwyder! Tyd om [[Maryana Iskander]] te verwittig! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 11:39, 2 Augustus 2022 (UTC) da2hqfcxmoz6pt6uzbngct090ahlb4o 0 7482 2516725 2472678 2022-08-01T13:50:18Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Land |noem_naam = '''Føroyar''' <small>([[Faroëes]])</small><br />'''Færøerne''' <small>([[Deens]])</small> |volle_naam = '''Faroëreilande''' |algemene_naam = die Faroëreilande |beeld_vlag = Flag of the Faroe Islands.svg |beeld_wapen = Coat of arms of the Faroe Islands.svg |simbool_tipe = Wapen |beeld_kaart = Faroe Islands in its region.svg |leuse = |volkslied = ''Tú alfagra land mítt''<br /><small>''([[Faroëes]] vir: "U, my skoonste land")''</small> |amptelike_tale = [[Faroëes]] en [[Deens]]<ref name="Tiganes">{{en}} Statistiese feite omtrent die Faroëreilande, [http://www.tinganes.fo/Default.aspx?ID=219, Die Kantoor van die Eerste Minister]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, besoek op 28 Julie 2014.</ref> |hoofstad = [[Tórshavn]] {{Koördinate|62|0|N|6|47|W}} |latd = 62 |latm = 0 |latNS = N |longd = 6 |longm = 47 |longEW = W |grootste_stad = [[Tórshavn]] |regeringsvorm = Parlementêre demokrasie binne<br />’n grondwetlike [[monargie]] |leiertitels = <br />• [[Monarg]]<br />• Hoë Kommissaris<br />• [[Eerste minister]] |leiername = [[Margrethe II van Denemarke|Margrethe II]]<br />Dan M. Knudsen<br />Aksel V. Johannesen |oppervlak_rang = 180^ste |oppervlak_grootte = |oppervlak = 1&nbsp;399 |oppervlakmi² = 540 |persent_water = 0,5 |bevolking_skatting = 52&nbsp;110 |bevolking_rang = 214^de |bevolking_skatting_jaar = 2020 |bevolking_sensus = 52&nbsp;337<ref name="Statistics Faroe Islands">{{en}} [http://www.hagstova.fo/portal/page/portal/HAGSTOVAN/Statistics_%20Faroe_Islands/Statistics/Population%20and%20elections/Talva%20BRBGDMD_09-10_EN Statistics Faroe Islands], besoek op 28 Julie 2014.</ref> |bevolking_sensus_jaar = 2020 |bevolkingsdigtheid = 37,0 |bevolkingsdigtheidmi² = 96 |bevolkingsdigtheidrang = |BBP_PPP = $1,642&nbsp;miljard |BBP_PPP_rang = |BBP_PPP_jaar = 2017 |BBP_PPP_per_kapita = $61&nbsp;325 |BBP_PPP_per_kapita_rang = |BBP = $3&nbsp;miljard |BBP_rang = |BBP_jaar = 2017 |BBP_per_kapita = $50&nbsp;300 |BBP_per_kapita_rang = |onafhanklikheidstipe = Outonomiteit |onafhanklikheidsgebeure = • Unifikasie met [[Noorweë]]{{Ref label|aaa|a}}<br />• Gesedeer aan [[Denemarke]]{{Ref label|bbb|b}}<br />• Tuisregering<br />• Verdere outonomie |onafhanklikheidsdatums = <br />in die [[Koninkryk van Denemarke]]<br />ca. [[1035]]<br />[[14 Januarie]] [[1814]]<br />[[1 April]] [[1948]]<br />[[29 Julie]] [[2005]]<ref>{{cite web |url=http://www.stm.dk/_a_2565.html |title=Den færøske selvstyreordning, about the ''Overtagelsesloven'' (Takeover Act) |publisher=Stm.dk |access-date=28 Julie 2014 |language=da |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222161051/http://www.stm.dk/_a_2565.html |archive-date=22 Februarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |MOI = 0,950<ref name="UN Escap">{{en}} [http://www.unescap.org/pdd/publications/workingpaper/wp_09_02.pdf Filling Gaps in the Human Development Index], United Nations ESCAP, Februarie 2009</ref>{{Ref label|ccc|c}} |MOI_rang = - |MOI_jaar = 2008 |MOI_kategorie = {{kleur|#090|baie hoog}} |Gini = |Gini_rang = |Gini_jaar = |Gini_kategorie = |geldeenheid = [[Faroëse kroon|Kroon]]{{Ref label|ddd|d}} |geldeenheid_kode = DKK |land_kode = FO |tydsone = [[Wes-Europese Tyd|WET]] |utc_afwyking = [[UTC±00:00|+0]] |tydsone_somer = [[Wes-Europese Somertyd|WEST]] |utc_afwyking_DST = [[UTC+01:00|+1]] |internet_domein = [[.fo]] |skakelkode = 298 |voetskrif = a. {{nota|aaa}} Deense monargie het die Faroëreilande bereik in 1380 met die bewind van [[Olaf II van Denemarke|Olaf IV]] in [[Noorweë]].<br /> b. {{nota|bbb}} Die Faroëreilande, [[Groenland]] en [[Ysland]] was formele Noorweegse besittings tot 1814 ten spyte van 400 jaar van Deense monargie vooraf.<br /> c. {{nota|ccc}} Inligting vir Denemarke insluitend die Faroëreilande en Groenland. d. {{nota|ddd}} Die geldeenheid, gedruk met Faroëse motiewe, word uitgereik as gelyk met die [[Deense kroon]], inkorporeer dieselfde sekuriteitseienskappe en gebruik dieselfde groottes en standaarde as Deense munte en banknote. Faroëse ''krónur'' (enkelvoud ''króna'') gebruik die Deense [[ISO 4217]] kode "DKK". }} Die '''Faroëreilande''' ([[Faroëes]]: ''Føroyar''; [[Deens]]: ''Færøerne'') is ’n [[Wes-Europa|Wes-Europese]] [[eilandnasie]] en [[argipel]]. Dit is onder die soewereiniteit van die [[koninkryk van Denemarke]] en lê tussen die [[Noorse See]] en die [[Noord-Atlantiese Oseaan]]. [[Lêer:Faroe Islands, Streymoy, Kirkjubøur (2).jpg|duimnael|links|Die klein nedersetting Kirkjubøur op die eiland Streymoy. Aan die linkerkant is die oudste steeds bewoonde houtgebou op aarde wat uit die 11de eeu dateer]] [[Lêer:Fámjin.11.jpg|duimnael|links|Die dorpie Fámjin op Suðuroy is tussen kranse geleë]] Die totale landoppervlakte is ongeveer 1&nbsp;400&nbsp;km² in 'n seegebied van 2740&nbsp;km², met ’n bevolking van 50&nbsp;030 (in 2017) van wie ’n groot deel in die hoofstad Tórshavn bly. Sowat 90 persent van die bevolking is lede van die Evangelies-Lutherse kerk. Die plaaslike [[Noord-Germaanse tale|Noord-Germaanse dialekte]], verwant aan [[Yslands]], vorm saam ’n aparte taal, gestandaardiseer as [[Faroëes]]. Die Faroëreilande is sedert 1948 ’n selfregerende land binne die Deense koninkryk. Oor die loop van jare het die [[Faroërs]] beheer begin neem oor binnelandse sake. Gebiede, wat nog onder Deense verantwoordelikheid is, sluit militêre verdediging, polisie, justisie, geldeenheid en buitelandse sake in. Die Faroëreilande het ook verteenwoordigers in die [[Nordiese Raad]] as lede van die Deense afvaardiging. Die Faroëreilande is met [[Denemarke]] en [[Noorweë]] geassosieer en deur hulle belas tot 1814, toe Noorweë onder die koningskap van [[Swede]] gekom het. [[Skandinawië]] was in politieke beroering na die Sesde Koalisieoorlog van die [[Napoleontiese Oorloë]], toe die Verdrag van Kiel, wat in 1814 onderteken is, die beheer van die Faroëreilande, Ysland en [[Groenland]] aan Denemarke bemaak het. Die Deense handelsmonopolie het in 1856 geëindig. Die naam Faroër beteken ‘skape-eilande’ en is afkomstig van [[Oudnoors]] ''Fǽreyjar'' (''øer'' is Deens vir ‘eilande’, dus is die naam ''Faroëreiland'' eintlik ’n [[pleonasme]]). == Geografie == [[Lêer:Faroes030417-nasa(2).jpg|duimnael|links|upright|’n NASA-satellietbeeld van die Faroëreilande]] Die Faroër-eilandgroep bestaan uit 18 groot eilande wat dig by mekaar geleë is en net deur see-engtes en fjorde van mekaar geskei word. Die eilande is ongeveer 655&nbsp;km weg van die kus van [[Noord-Europa]], tussen die [[Noorse See]] en die [[Atlantiese Oseaan|Noord-Atlantiese Oseaan]], ongeveer halfpad tussen [[Ysland]] en [[Noorweë]] asook [[Skotland]] geleë. Die naaste bure is die Skotse [[Shetland-eilande]] sowat 300 kilometer suid-oos van die Faroëreilande. Die koördinate is {{Koördinate|62|00|N|06|47|W|}}. Die oppervlak is 1&nbsp;399 vierkante kilometer en daar is geen groot mere of riviere nie. Daar is 1&nbsp;117&nbsp;km se kuslyn. Die enigste ander noemenswaardige onbewoonde eiland is Lítla Dímun. Die eilande is ruig en rotsagtig met ’n paar lae pieke; die kus is hoofsaaklik rotse. Die hoogste punt is Slættaratindur, 882&nbsp;m bo [[seespieël]]. Die Faroëreilande word gedomineer deur toleiitiese basaltlawa wat deel was van die groot Thuleaanse Plato gedurende die [[Paleogeen]]-tydperk.<ref>{{en}} [http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/abstract/61005289/ABSTRACT Brose tektoniek in verhouding tot die Palaeogean-evolusie van die Thuleaanse/NO Atlantiese domein: ’n studie in Ulster] {{Webarchive|url=https://archive.today/20110813062050/http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/abstract/61005289/ABSTRACT |date=13 Augustus 2011 }}, besoek op 10 November 2007</ref> === Die eilande === [[Lêer:Kaart Faroer.png|duimnael|links|Kaart van die Faroëreilande]] [[Lêer:Litla-dimun-photo.jpg|duimnael|Die onbewoonde eiland Lítla Dímun]] Die sewentien bewoonde eilande van die Faroëreilande is: Streymoy — Eysturoy — Vágar — Mykines — Suðuroy — [[Stóra Dímun]] — [[Skúvoy]] — [[Sandoy]] — [[Hestur]] — Koltur — Nólsoy — [[Borðoy]] — Kalsoy — Kunoy — [[Viðoy]] — [[Svínoy]] — Fugloy. Die agtiende, onbewoonde eiland is Lítla Dímun. Daar is ook ’n groot aantal kleiner onbewoonde eilandjies en [[skeer|skere]]. Sommige van die groter eilande word deur dyke met mekaar verbind, terwyl ander oor veerbootroetes beskik. Die hoofstad van die eilande, [[Tórshavn]], is geleë op die grootste eiland, Streymoy. Die eiland is met ’n damwal verbind met die tweede grootste eiland, Eysturoy. Vanaf Borðoy loop ’n damwal na sowel Viðoy as Kunoy. Hierdie drie eilande vorm saam met Kalsoy, Svínoy en Fugloy die Noordeilande. Die nasionale lughawe van die Faroër is op Vágar geleë, sodat lugpassasiers wat na Tórshavn op pad is ook ’n veerbootrit moet onderneem. Die mees westelike eiland Mykines is beroemd vir sy [[papegaaiduiker]]bevolking. Die hele argipel het origens ’n ryk [[voël]]lewe: die styl, rotsagtige kus maak die neste onbereikbaar vir vyande. {{clear}} === Afstande na naaste lande en eilande === [[Lêer:Hvalba scenery.jpg|duimnael|Suðuroy, die mees suidelike eiland]] * Noord-Rona, Skotland (onbewoon): 260&nbsp;km * [[Shetland]] (Foula) (Skotland): 285&nbsp;km * [[Orkney, Skotland|Orkney]] (Westray) (Skotland): 300&nbsp;km * [[Skotland|Skotse]] vasteland: 320&nbsp;km * [[Ysland]]: 450&nbsp;km * [[Ierland]]: 670&nbsp;km * [[Denemarke]]: 990&nbsp;km ’n Volle [[sonsverduistering]] was op 20 Maart 2015 vanaf die Faroëreilande sigbaar gewees.<ref>{{en}} [http://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEplot/SEplot2001/SE2015Mar20T.GIF ''Total Solar Eclipse of 2015 Mar 20'']</ref> == Klimaat == [[Lêer:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Thorshaven-Färöer.png|duimnael|Klimaatdiagram van die hoofstad Tórshavn]] Volgens die klimaatklassifikasie van Köppen het die Faroëreilande 'n subarktiese seeklimaat (Cfc). Die algehele karakter van die eilandse se klimaat word beïnvloed deur die sterk verwarmende invloed van die Atlantiese Oseaan wat die Noord-Atlantiese Stroom voortbring. Dit, tesame met die afgesonderdheid van enige bron van warm lugstrome, verseker dat winters middelmatig is (met 'n gemiddelde temperatuur van tussen 3,0 en 4,0&nbsp;°C) terwyl somers koel is (gemiddelde temperatuur tussen 9,5 en 10,5&nbsp;°C). Die eilande is winderig, wolkerig en koel regdeur die jaar met meer as 260 jaarlikse reëndae. Die eilande lê in die pad van depressies wat noordoos beweeg en dit beteken dat sterk winde en swaar reën enige tyd van die jaar verwag kan word. Sonnige dae is skaars en bewolkte dae is algemeen. Die eilande is op 5 September 1966 deur die Orkaan Faith getref met volgehoue winde van meer as 160&nbsp;km/h en die storm was eers daarna nie meer ’n tropiese stelsel nie.<ref>GHCN Klimaatdata, Thorshavn-reeks 1881 tot 2007</ref> Die registrasie van weerkundige gegewens op die Faroëreilande het in 1867 begin.<ref>{{en}} [http://rdgs.dk/djg/pdfs/101/1/06.pdf Plantproduksie op ’n Faroëse plaas 1813–1892, verwant aan klimaatskommelings] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120317115552/http://rdgs.dk/djg/pdfs/101/1/06.pdf |date=17 Maart 2012 }}</ref> == Flora == [[Lêer:Solja.jpg|duimnael|Die Dotterblomme (''Caltha palustris'') is algemeen in die Faroëreilande in Mei–Junie]] Die natuurlike plantegroei van die Faroëreilande word gedomineer deur Arkties-Alpse [[plante]], wilde blomme, grasse, mos en korsmos. Die meeste van die laaggeleë area is grasvelde met ’n bietjie heide en word gedomineer deur [[struik]]e (hoofsaaklik ''Calluna vulgaris''). Onder die kruidagtige [[flora]] wat in die Faroëreilande voorkom is die kosmopolitiese Kaaljonker (''Cirsium palustre'').<ref>{{en}} C. Michael Hogan. 2009 [http://www.globaltwitcher.com/artspec_information.asp?thingid=48639 ''Kaaljonker: Cirsium palustre'', GlobalTwitcher, ed. N. Stromberg]</ref> Ondergrondse [[steenkool]]lae onder die jongste basaltlae op Suðuroy dui daarop dat die eiland vroeër bebos was. Tans is die Faroëreilande, net soos die eilande van Skotland, 'n boomlose gebied, met uitsondering van Tórshavn se stadspark en enkele tuine. Weens die gebrek aan [[boom|bome]] is [[hout]] 'n gewilde invoerproduk. Vroeër is turf as brandstof gebruik omdat dryfhout skaars was en vir die bou van huise en bote benodig is. ’n Paar klein plantasies met plante wat in soortgelyke klimate soos [[Tierra del Fuego]] in [[Suid-Amerika]] en [[Alaska]] versamel is, gedy op die eilande. == Fauna == === Voëls === [[Lêer:Faroe stamp 031 puffin.jpg|duimnael|Faroese papegaaiduikers is baie algemeen en is deel van die plaaslike kookkuns]] Die voëlfauna van die Faroëreilande word gedomineer deur seevoëls en [[voël]]s is getrokke tot oop land soos struikagtige gebiede, waarskynlik weens die gebrek aan bosagtige en ander geskikte habitatte. Baie [[spesie]]s het spesifieke Faroëse subspesies ontwikkel: eider, Europese spreeu, winterkoninkie, duikhoender en swartduikhoender.<ref>{{en}} [http://www.mundofree.com/islasferoe/thefaroesefauna.html Die Faroëse Fauna]</ref> Die witbontraaf was [[endemies]] aan die Faroëreilande, maar is nou uitgesterf. === Soogdiere === Slegs ’n paar wilde dierspesies word vandag in die Faroëreilande gevind en is almal deur die mens daarheen gebring. Veral drie spesies gedy vandag op die eilande: die sneeuhaas (''Lepus timidus''), die bruin rot (''Rattus norvegicus'') en die huismuis (''Mus domesticus''). Buiten hierdie was daar ook eens ’n plaaslike inheemse skaapras genaamd Faroërs (afgebeeld op die wapenskild), en tot die middel van die 19de eeu het verskeie wilde skape op Lítla Dímun oorleef.<ref>{{en}} {{cite journal |url=http://www.biomedcentral.com/content/pdf/1297-9686-13-4-381.pdf |last=Ryder |first=M. L. |year=1981 |title=’n Opname van Europese primitiewe skaaprasse |journal=Ann. Génét. Sél. Anim. |volume=13 |issue=4 |pages=381–418 [bl. 400] }}</ref> Grys seehonde (''Halichoerus grypus'') is algemeen rondom die kuslyn. Die waters om die Faroëreilande is die habitat van verskeie walvisagtige spesies. Die bekendste is die langvinloodswalvis (''Globicephala melaena'') wat steeds jaarliks gejag word deur die eilandbewoners in ooreenstemming met ’n lang plaaslike tradisie.<ref>{{en}} [http://earthfirst.com/pilot-whales-brutally-slaughtered-annually-in-the-faroe-islands/ Earth First-webblad]</ref> Skaars [[moordvis]]se (''Orcinus orca'') word ook soms gesien in die Faroëse fjords. === Huisdiere === Die huisdiere van die Faroëreilande is ’n gevolg van 1&nbsp;200 jaar se geïsoleerde teling. Die gevolg is dat baie van die eilande se mak diere nêrens anders ter wêreld gekry word nie. Faroëse huishoudelike dierrasse sluit in Faroërponie, Faroërbees, Faroërskaap, Faroërgans en Faroëreend. === Natuurgeskiedenis en biologie === Danksy befondsing deur [[NAVO]], die Britse Museum (afdeling vir natuurgeskiedenis) en die Carlsberg-stigting is Faroëse see-alge tydens ’n opname versamel. Hulle word tans in die Ulstermuseum bewaar (katalogusnommers: F3195-F3307). Dit is een van tien exsiccatae-stelle. == Geskiedenis == [[Lêer:For-229k.jpg|duimnael|links|Erfenis uit die [[Wikings]]-tydperk: 'n tipiese draakkop-versiering aan 'n Faroëse roeiboot]] [[Lêer:Faroe map 1673 by lucas debes.png|duimnael|links|''FÆROARUM – Prima & accurata delineatio''. Die oudste bekende kaart van die Faroëreilande het [[Lucas Jacobson Debes]] in 1673 geskep]] Gaeliese heremiete en monnike van ’n Iro-Skotse sending het in die 6de eeu op die Faroëreilande gevestig en die vroeë Ierse taal na die argipel gebring. Sint Brandaan, ’n Ierse monastieke heilige wat van ongeveer 484–578 geleef het, het die Faroëreliande op twee of drie geleenthede (tussen 512–530) besoek. Hy het twee van die eilande ''Skaapeiland'' en ''Paradyseiland van Voëls'' genoem. Later (omstreeks 850) het Noorweërs hulle op die eilande gevestig en die [[Oudnoors|Oudnoorse taal]] ingebring wat ontwikkel het tot die moderne [[Faroëes|Faroëse taal]] wat vandag daar gepraat word. Volgens die Yslandiese Sagas soos die Færeyjarsaga is een van die bekendste mense in die antieke Faroëreilande Tróndur í Gøtu wat afstam van sommige van die Skandinawiese krygsowerstes wat hulle in [[Dublin]], [[Ierland]] gevestig het. Tróndur het die slag teen Sigmund Brestursson, die Noorse monarg, en die Noorse kerk gelei. [[Lêer:Faroe Islands, 1767, as seen by Yves de Kerguelen Trémarec.PNG|duimnael|Die Faroëreilande soos gesien deur die Franse navigator Yves-Joseph de Kerguelen de Trémarec in 1767]] [[Lêer:British gun, skansin (Faroe Islands).jpg|duimnael|Tydens die Tweede Wêreldoorlog het die Verenigde Koninkryk die Faroëreilande beset en hul hoofkwartier in die ou fort Skansin opgestel]] Hierdie setlaars kom nie direk van Skandinawië af nie, maar eerder van Noorse gemeenskappe wat in en om die [[Ierse See]], Noordelike Eilande en [[Buite-Hebride]] van [[Skotland]], insluitend die [[Shetland]]- en [[Orkney, Skotland|Orkney]]-eilande en Noors-Gaeliese gebiede. Die ou Gaeliese naam vir die Faroëreilande, ''Na Scigirí'' beteken ''die Skeggjar'' en verwys waarskynlik na die ''Eyja-Skeggjar'' (Eilandbaarde), ’n bynaam wat aan die eilandbewoners gegee is. Die bogenoemde teorieë is spekulatief en word deur geen argeologiese getuienis gegrond nie. Die immigrasie van Noorse Wikings is egter goed gedokumenteer.<ref>{{en}} [http://www.randburg.com/fa/general/general_5.html Randburg.com webblad] {{Webarchive|url=https://archive.is/20120907123238/http://www.randburg.com/fa/general/general_5.html |date= 7 September 2012 }}</ref> Volgens die Faroëse Regering stam die Nordiese taal en kultuur dus af van die Noorweërs of Noormanne wat hulle op die Faroëreilande gevestig het.<ref>{{en}} [http://www.tinganes.fo/Default.aspx?ID=2419 Webblad van die Eerste Minister se Kantoor] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121205084737/http://www.tinganes.fo/Default.aspx?ID=2419 |date= 5 Desember 2012 }}</ref> Volgens die Færeyingasaga het emigrante wat nie die monargie van Harald Veelhaar aanvaar het nie, Noorweë verlaat. Hierdie mense het hulle teen die einde van die 9de eeu op die Faroëreilande gevestig. Vroeg in die 11de eeu het Sigmundur Brestirson — wie se stam gefloreer het in die suidelike eilande maar byna uitgewis is deur indringers van die noordelike eilande — na Noorweë ontsnap. Hy is teruggestuur om besit oor te neem van die eilande namens Olaf Tryggcason, koning van Noorweë. Sigmundur het Christenskap na die eilande gebring en, hoewel hy later vermoor is, Noorse belasting is gehandhaaf. Noorweë het tot 1380 beheer oor die Faroëreilande gehad toe die land met Denemarke in die [[Kalmarunie]] getree het, wat Deense beheer oor die geleidelik tot gevolg gehad het. Die [[Protestantse Hervorming|Hervorming]] het die Faroëreilande in 1538 bereik. Toe die unie tussen Denemarke en Noorweë ontbind is as gevolg van die Verdrag van Kiel in 1814, het Denemarke in besit van die eilande gebly. Die handelsmonopolie in die Faroëreilande is in 1856 afgeskaf waarna die area in ’n moderne vissernasie ontwikkel het met sy eie vloot. Die nasionale ontwaking sedert 1888 is aanvanklik gebaseer op ’n stryd om die Faroëse taal te laat behoue bly en was dus kultuurgeoriënteerd, maar na 1906 het dit polities geword met die stigting van politieke partye op die eilande. Op 12 April 1940 is die Faroëreilande deur Britse troepe beset. Dit is gekom na aanleiding van die inval van Denemarke deur [[Nazi-Duitsland]] en was veronderstel om Britse beheer oor die [[Atlantiese Oseaan|Noordelike Atlantiese Oseaan]] te verseker. In 1942-1942 het die Britse Royal Engineers die enigste lughawe van die eilande, Vágar-lughawe gebou. Na afloop van die [[Tweede Wêreldoorlog|oorlog]] is beheer aan Denemarke teruggegee maar in 1948 is tuisregering toegestaan met ’n hoë mate van plaaslike outonomiteit. In 1973 het die Faroëreilande geweier om saam met Denemarke by die [[Europese Ekonomiese Gemeenskap]] (tans die [[Europese Unie]] in te skakel. Die eilande het aansienlik moeilike ekonomiese tye ervaar na die ineenstorting van die visserybedryf in die vroeë 1990’s maar het sedertdien pogings aangewend om die ekonomie te diversifiseer. Ondersteuning vir onafhanklikheid het toegeneem en dit is ook die uiteindelike mikpunt van die Republikeinse Party. == Politiek en administrasie == [[Lêer:Tinganes.jpg|duimnael|[[Tinganes]] in [[Tórshavn]], setel van die regering]] Die Faroëse regering het uitvoerende magte in plaaslike regeringsake. Die hoof van die regering word die Løgmaður (letterlik ‘wetspersoon’) of ''eerste minister'' genoem. Enige ander lid van die kabinet is ’n landsstýrismaður (‘nasionale komiteeman’) of minister. Deesdae word verkiesings gehou in die munisipaliteite, op nasionale vlak vir die Løgting (‘wetsvergadering’) en vir die Deense Folketing. Vir die Løgting-verkiesings is daar sewe kiesafdelings wat elk bestaan uit ’n ''sýsla'' terwyl Streymoy verdeel is in ’n noordelike en suidelike deel ([[Tórshavn]]-gebied). === Die Faroëreilande en Denemarke === Die Faroëreilande is sedert 1388 onder Deense beheer. Die Verdrag van Kiel van 1814 het die Deens-Noorweegse unie ontbind en Noorweë het onder beheer van die Koning van Swede geval terwyl die Faroëreilande, [[Ysland]] en [[Groenland]] Deense besittings gebly het. Die Løgting is in 1816 afgeskaf en die Faroëreilande sou geregeer word as ’n gewone Deense provinsie met die Amtmand as die hoof van die regering. In 1851 is die Løgting heringestel maar het hoofsaaklik ’n adviseurende rol gespeel tot 1948. [[Lêer:Queen Margrethe 21-06-2005 Vágur.jpg|duimnael|Koningin [[Margrethe II van Denemarke|Margrethe II]], die monarg van die [[Denemarke|Deense koninkryk]], tydens ’n besoek aan [[Vágur]] in 2005]] Aan die einde van die [[Tweede Wêreldoorlog]] was dele van die bevolking ten gunste van onafhanklikheid van Denemarke en op 14 September 1946 is ’n onafhanklikheidsreferendum gehou oor die vraag van afskeiding. Dit was ’n raadplegende referendum: die parlement was onder geen verpligting om gehoor te gee aan die stemming nie. Dit was die eerste keer dat die Faroërs gevra is of hulle onafhanklikheid wou hê en of hulle wou voortgaan onder die Deense koninkryk. Die uitslag was ’n klein oorwinning ten gunste van afskeiding maar die koalisie in die parlement kon nie ooreenstemming bereik oor hoe die uitslag geïnterpreteer moet word nie; en as gevolg van hierdie onoplosbare verskille het die koalisie ontbind. ’n Parlementêre verkiesing is ’n paar maande later gehou waarin steun vir die partye wat onder Denemarke wou bly toegeneem het. Dit het gelei tot ’n koalisie van hierdie partye. Gebaseer hierop kon hulle afskeiding verwerp. ’n Skikking is egter bereik en die Folketing het ’n wet vir tuisregering goedgekeur wat in 1948 in werking getree het. Die Faroëreilande se status as ’n Deense provinsie is daardeur tot ’n einde gebring; die Faroëreilande is ’n hoë graad van selfregering verleen ondersteun deur ’n subsidie van Denemarke om te vergoed vir uitgawes wat die eilande namens Denemarke moes aangaan. Op die oomblik is die eilandbewoners ongeveer gelyk verdeel tussen diegene wat pro onafhanklikheid is en diegene wat wil voortgaan as deel van die Deense koninkryk. Binne albei kampe is daar ’n hoeveelheid verskillende opinies. Van diegene wat ten gunste van onafhanklikheid is, is sommige ten gunste van ’n onmiddellike verklaring van eensydige onafhanklikheid. Ander sien dit as iets wat oor tyd verkry sal word met volle toestemming van die Deense regering en die Deense volk. In die kamp van die unioniste is daar ook baie wat ’ geleidelike toename in outonomiteit voorsien terwyl sterk bande met Denemarke steeds gehandaaf word. In 2011 is ’n nuwe Faroëse konsepgrondwet opgestel. Die konsepgrondwet is egter deur die voormalige Deense Eerste Minister, [[Lars Løkke Rasmussen]], as onverenigbaar met die Deense grondwet beskryf. Indien die Faroëse politieke partye daarmee sou wil voortgaan, moet hulle volgens hom hul onafhanklikheid verklaar.<ref>{{en}} [http://www.icenews.is/index.php/2011/07/06/denmark-and-faroe-islands-in-constitutional-clash/ Denemarke en Faroëreilande in grondwetbotsing] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110707041022/http://www.icenews.is/index.php/2011/07/06/denmark-and-faroe-islands-in-constitutional-clash/ |date= 7 Julie 2011 }}, IceNews 6 Julie 2011</ref> === Die Faroëreilande en die Europese Unie === Soos duidelik gestel in albei Roomse Verdrae, is die Faroëreilande nie deel van die Europese Unie nie. ’n Protokol in die verdrag van die toetreding van Denemarke tot die Europese Gemeenskappe stipuleer dat Deense burgers wat in die Faroëreilande woon, nie as Deense burgers beskou kan word binne die betekenis van die verdrae nie. Daarom is Deense mense wat in die Faroëreilande woon nie burgers van die Europese Unie nie (hoewel ander EU-burgers wat daar woon steeds EU-burgers is). Die Faroëreilande maak ook nie deel uit van die Schengen vryebewegingsooreenkoms nie, maar daar is geen grensbeheer wanneer tussen die Faroëreilande en enige van die Schengenlande gereis word nie. (Die Faroëreilande is sedert 1966 deel van die Nordiese Paspoortunie en sedert 2001 is daar geen grensbeheer tussen die Nordiese lande en die res van die Schengen-area nie, as deel van die Schengen-ooreenkoms.)<ref>{{en}} [http://www.tinganes.fo/logir/Rikislogartilmaeli/2001Schengen.htm Implementering van Schengen-konvensie deur die eerste minister soos goedgekeur deur die Løgting] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721114619/http://www.tinganes.fo/logir/Rikislogartilmaeli/2001Schengen.htm |date=21 Julie 2011 }}</ref> === Provinsies en munisipaliteite === [[Lêer:Map of the Faroe Islands af.svg|duimnael|upright|Reliëfkaart van die Faroëreilande]] Op administratiewe vlak is die eilande verdeel in 30 munisipaliteite (''kommunur'') waarbinne daar ongeveer 120 nedersettings is. Daar is tradisioneel ook die ses syssels (''sýslur''): Norðoyar, Eysturoy, Streymoy, Vágar, Sandoy en Suðuroy). Deesdae verwys syssel tegnies na “polisiedistrik” maar die term word steeds algemeen gebruik om ’n geografiese streek aan te dui. In vroeër tye het elke syssel sy eie vergadering (''ting''), die sg. somervergadering (''várting'') gehad. === Buitelandse sendings === Die Faroëreilande het eie sendings in Brussel, Reykjavik, Londen en Moskou asook 'n amptelike verteenwoordiging in Kopenhagen. Sendings in die buiteland is in samewerking met die Deense Departement van Buitelandse Sake gevestig. Aan hul hoofde is diplomatieke status toegeken.<ref>[https://www.government.fo/en/foreign-relations/missions-of-the-faroe-islands-abroad/ ''Faroeislands.fo: The Faroe Islands in the International Community. Besoek op 3 Junie 2020'']</ref> == Ekonomie == [[Lêer:Klaksvík, Faroe Islands (2).JPG|duimnael|links|’n Plaaslike visserman in Klaksvík]] Ekonomiese onsekerheid veroorsaak deur die ineenstorting van die Faroëse [[vis]]bedryf in die vroeë 1990’s het gelei tot tussen 10 en 15% werkloosheid in die middel 1990’s.<ref name=StatsFO>{{en}} [http://www.hagstova.fo/portal/page/portal/HAGSTOVAN/Statistics_%20Faroe_Islands/Statistics/LABOUR_MARKET_AND_WAGES/ARBLMAT_EN Statistiek Faroëreilande; Arbeidsmark en Lone]</ref> Werkloosheid het teen die einde van die 1990’s afgeneem na ongeveer 8% in 1998.<ref name=StatsFO /> Teen Junie 2008 het werkloosheid afgeneem tot 1,1%, maar weer gestyg tot 'n gemiddeld van 6,8% in 2011.<ref name=StatsFO /> Nietemin bly die ekonomie weens die byna totale afhanklikheid van die visbedryf en visboerdery kwesbaar. [[Ru-olie]] wat naby die Faroëse area gevind is, bied hoop vir neerslae in die onmiddellike omgewing wat ’n basis kan bied vir volgehoue ekonomiese welvaart.<ref>{{cite news |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/faroeislands/1331001/Oil-boosts-Faroes-fight-for-independence.html |title=Olie steun Faroëse strewe na onafhanklikheid |newspaper=Telegraph |date=20 Mei 2001 |first=Philip |last=Sherwell |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191129051201/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/faroeislands/1331001/Oil-boosts-Faroes-fight-for-independence.html |archive-date=29 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> 11,7% van die Faroëreilande se nasionale begroting kom as ekonomiese hulp van [[Denemarke]], wat ongeveer dieselfde is as 18% van die Faroëreilande se totale uitgawebegroting.<ref>{{en}} [http://www.fmr.fo//Index.asp?pID=1D580A05-61C2-4CA7-8687-989EA0D511E9 ''Fíggjarlóg – Ministerie van Finansies''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131110022132/http://www.fmr.fo//Index.asp?pID=1D580A05-61C2-4CA7-8687-989EA0D511E9 |date=10 November 2013 }}</ref> [[Lêer:Uitvoer 2009 Faroëreilande.png|duimnael|Grafiese uiteensetting van die Faroëreilande se produkuitvoere in 28 kleurgekodeerde kategorieë]] Sedert 2000 is nuwe [[inligtingstegnologie]]- en sakeprojekte in die Faroëreilande bevorder om nuwe beleggings te lok. Die bekendstelling van Burger King in [[Tórshavn]] is wyd gepubliseer en is ’n teken van die [[globalisering]] van die Faroëse kultuur. Dit is nog nie bekend of hierdie projekte daarin sal slaag om die eilande se ekonomiese basis te verbreed nie. Die eilande het een van die laagste werkloosheidsyfers in Europa, maar dit moet nie noodwendig beskou word as ’n teken van ekonomiese herstel nie omdat baie jongmense na Denemarke en ander lande verhuis wanneer hulle klaar is met skool. Dit laat ’n oorwegend middeljarige en bejaarde bevolking wat die vaardighede en kennis skort om nuut ontwikkelde posisies in die Faroëreilande te vul. In 2008 het die Faroëreilande ’n bedrag van $52 miljoen aan [[Ysland]] geleen in die lig van Ysland se bank-ellende.<ref name=NYT>{{cite news |last=Lyall |first=Sarah |title=Ysland, vasgeval in skuld, blameer Brittanje vir ellende |page=A6 |publisher=New York Times |date=1 November 2008 |url=http://www.nytimes.com/2008/11/02/world/europe/02iceland.html?pagewanted=1 |access-date=1 November 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190815021027/https://www.nytimes.com/2008/11/02/world/europe/02iceland.html?pagewanted=1 |archive-date=15 Augustus 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Deense kroon is die amptelike geldeenheid op die Faroëreilande. Naas Deense is daar ook Faroëse banknote in omloop (Faroëse kroon met identiese wisselkoers). Op die voorsy van Faroëse banknote verskyn diermotiewe, die keersye toon tekeninge van Faroëse landskapstonele wat deur die Faroëse tekenaar Zacharias Heinesen (* 1936) geskep is. Op 5 Augustus 2009 het twee opposisiepartye wetgewing in die Løgting voorgestel om die Euro as die nasionale geldeenheid aan te neem, afhangend van ’n referendum.<ref>{{en}} [http://www.logting.fo/files/casestate/9193/011.09%20Evra-gjaldoyra%20(1).pdf Logting.fo]</ref> == Vervoer == [[Lêer:Faroe Islands, Eysturoy, road from Skipanes to Syðrugøta.jpg|duimnael|links|Die padnetwerk op die Faroëreilande is uitstekend. Hier is die pad van Skipanes na Syðrugøta op die eiland Eysturoy]] [[Lêer:New smyril 11.56.jpg|duimnael|Die nuwe veerboot MS Smyril kom die Faroëreilande binne by Krambatangi veerboothawe in Suðuroy in 2005]] Vágar-lughawe het geskeduleerde vlugte vanaf Vágar-eiland. Die grootste Faroëse [[lugredery]] is Atlantic Airways. Weens die rotsagtige terrein en relatiewe klein grootte van die Faroëreilande, was die vervoerstelsel nie so uitgebreid soos in ander plekke in die wêreld nie. Hierdie situasie het egter nou verander en die infrastruktuur is aansienlik uitgebrei. Ongeveer 80% van die eilande se populasie is verbind deur tonnels tussen die berge en eilande, brûe en laagwaterbrûe wat die drie grootste eilande en drie ander eilande in die noordooste met mekaar verbind, terwyl die ander twee groot eilande na die suide van die hoofarea verbind is aan die hoofgebied met nuwe, vinnige veerbote. Daar is goeie paaie na elke nedersetting op die eilande, behalwe vir sewe van die kleiner eilande, waarvan ses slegs een pad het. == Demografie == [[Lêer:Faroese folk dance club from vagar.jpg|duimnael|Faroëse volksdansers in nasionale drag]] Die oorgrote meerderheid van die bevolking is [[Faroërs|etniese Faroërs]] van Noorse en Keltiese afkoms.<ref>{{en}} {{cite journal |last=Als |first=Thomas D. |first2=Tove H. |last2=Jorgensen |first3=Anders D. |last3=Børglum |first4=Peter A. |last4=Petersen |first5=Ole |last5=Mors |first6=August G. |last6=Wang |title=Highly discrepant proportions of female and male Scandinavian and British Isles ancestry within the isolated population of the Faroe Islands |journal=European Journal of Human Genetics |year=2006 |volume=14 |issue=4 |pages=497–504 |doi=10.1038/sj.ejhg.5201578 |pmid=16434998}}</ref> Onlangse RNS-ontledings het aangedui dat Y-chromosome, wat manlike afkoms naspeur, 87% [[Skandinawië|Skandinawies]] is.<ref>{{en}} {{cite journal |title=The origin of the isolated population of the Faroe Islands investigated using Y chromosomal markers |first=Tove H. |last=Jorgensen |first2=Henriette N. |last2=Buttenschön |first3=August G. |last3=Wang |first4=Thomas D. |last4=Als |first5=Anders D. |last5=Børglum |first6=Henrik |last6=Ewald |year=2004 |journal=Human Genetics |volume=115 |issue=1 |pages=19–28 |doi=10.1007/s00439-004-1117-7 }}</ref> Die studies toon dat mitochondriale [[RNS]], wat vroulike afkoms naspeur, 84% Skots/Iers is.<ref>{{fo}} Wang, C. August. 2006. Ílegur og Føroya Søga. In: ''Frøði'' bl. 20-23</ref> Van die naastenby 48&nbsp;500 inwoners van die Faroëreilande (16&nbsp;921 privaathuishoudings in 2004) is 91,7% Faroëes, 5,8% Deens en 0,3% Groenlanders. In 2010 was 6,5 persent van die bevolking in die buiteland gebore.<ref>[http://www.bpb.de/nachschlagen/zahlen-und-fakten/europa/70521/migranten ''www.bpb.de: Migranten'']</ref> Die grootste groep buitelanders is Dene, gevolg deur Groenlanders, [[Yslanders]], [[Noorweërs]] en [[Pole (volk)|Pole]]. Daar woon 77 verskillende nasionaliteite in die Faroëreilande. [[Faroëes]] word deur die hele land as eerste taal gespreek. Dit is moeilik om te sê hoeveel mense wêreldwyd Faroëes praat aangesien baie etniese Faroëse in Denemarke woon, en min mense wat daar gebore word keer terug na die Faroëreilande met hul ouers of wanneer hulle self volwassenes is. Die Faroëse taal is een van die kleinste [[Germaanse tale]]. Faroëse grammatika en woordeskat stem die meeste ooreen met [[Yslands]] en hul voorganger, [[Oudnoors]]. In teenstelling is gesproke Faroëes baie verskillend van Yslands en is dit nader aan [[Noors]]e dialekte van die Noorse weskus. Hoewel Faroëes die mees algemene taal in die eilande is, geniet naas Faroëes ook Deens ampstaalstatus.<ref name="Tiganes" /> Faroëse taalbeleid maak voorsiening vir die aktiewe skepping van nuwe terme in Faroëes wat geskik is vir die moderne lewe. === Demografiese ontwikkeling === [[Lêer:Faroe stamp 360 arrival of christianity.jpg|duimnael|upright|Faroëse seël deur Anker Eli Petersen wat die moms van die christenskap na die eland gedenk]] Indien die eerste inwoners van die Faroëreilande Ierse monnikke was, het hulle waarskynlik as ’n klein groepie setlaars gelewe. Later, toe die Wikings die eilande gekoloniseer het was daar ’n aansienlike toename in die bevolkingsgetalle. Dit het egter eers in die 18de eeu meer as 5&nbsp;000 geword. In [[1349]] is ongeveer die helfte van die bevolking uitgewis as gevolg van die [[Swart Dood]]. Dit was eers met die koms van die diepsee visbedryf (en gevolglik ’n onafhanklikheid van landbou in die eilande se ruwe terrein) en met algemene opgang in die gesondheidsdiens dat vinnige bevolkingsaanwas in die Faroëreilande moontlik was. Van die 18de eeu af het die bevolking oor ’n tydperk van 200 jaar tienvoudig vermeerder. Aan die begin van die 1990’s het die Faroëreilande ’n ekonomiese krisis beleef wat tot ’n groot uittog van die bevolking gelei het; hierdie neiging is egter omgekeer in die daaropvolgende jare. <div style="float:left; margin-right:1em;"> {| width="240px" table class="wikitable" ! style="background:#efefef;" | Jaar ! style="background:#efefef;" | Inwoners |- | 1327 || align="right" |ongeveer 4 000 |- | 1350 || align="right" |ongeveer 2 000 |- | 1769 || align="right" | 4&nbsp;773 |- | 1801 || align="right" | 5&nbsp;255 |- | 1834 || align="right" | 6&nbsp;928 |- | 1840 || align="right" | 7&nbsp;314 |- | 1845 || align="right" | 7&nbsp;782 |- | 1850 || align="right" | 8&nbsp;137 |- | 1855 || align="right" | 8&nbsp;651 |- | 1880 || align="right" | 11&nbsp;220 |- | 1900 || align="right" | 15&nbsp;230 |} </div> <div style="float:left; margin-right:1em;"> {| width="240px" table class="wikitable" ! style="background:#efefef;" | Jaar ! style="background:#efefef;" | Inwoners |- | 1911 || align="right" |ongeveer 18 800 |- | 1925 || align="right" | 22&nbsp;835 |- | 1950 || align="right" | 31&nbsp;781 |- | 1970 || align="right" |ongeveer 38 000 |- | 1975 || align="right" | 40&nbsp;441 |- | 1&nbsp;Januarie 1985 || align="right" | 45&nbsp;318 |- | 1&nbsp;Januarie 1990 || align="right" | 47&nbsp;770 |- | 1&nbsp;Januarie 1995 || align="right" | 43&nbsp;644 |- | 1&nbsp;Januarie 1997 || align="right" | 43&nbsp;751 |- | 1&nbsp;Januarie 1998 || align="right" | 44&nbsp;235 |- | 1&nbsp;Januarie 1999 || align="right" | 44&nbsp;772 |} </div> <div style="float:left;"> {| width="240px" table class="wikitable" ! style="background:#efefef;" | Jaar ! style="background:#efefef;" | Inwoners |- | 1&nbsp;Januarie 2000 || align="right" | 45&nbsp;353 |- | 1&nbsp;Januarie 2001 || align="right" | 46&nbsp;144 |- | 1&nbsp;Januarie 2002 || align="right" | 46&nbsp;961 |- | 1&nbsp;Januarie 2003 || align="right" | 47&nbsp;668 |- | 1&nbsp;Januarie 2004 || align="right" | 48&nbsp;178 |- | 1&nbsp;Januarie 2005 || align="right" | 48&nbsp;337 |- | 1&nbsp;Januarie 2006 || align="right" | 48&nbsp;170 |- | 1&nbsp;Januarie 2007 || align="right" | 48&nbsp;327 |- | 1&nbsp;Januarie 2008 || align="right" | 48&nbsp;360 |- | 1&nbsp;Januarie 2009 || align="right" | 48&nbsp;702 |- | 1&nbsp;Januarie 2010 || align="right" | 48&nbsp;568 |- | 1&nbsp;Januarie 2011 || align="right" | 48&nbsp;574 |- | 1&nbsp;Januarie 2014 || align="right" | 49&nbsp;947 |} </div> <div style="clear:both;" ></div> === Verstedeliking en regionalisering === Die Faroëse bevolking is redelik eweredig versprei oor die eilande; dit is eers onlangs dat noemenswaardige verstedeliking plaasgevind het. Industrialisering is merkwaardig gedesentraliseer en die area het om dié rede ’n lewensvatbare plattelandse kultuur kon handhaaf. Nietemin het nedersettings met slegte hawefasiliteite verloor in die ontwikkeling van landbou na visserye en in die mees afgeleë landbou-areas, ook bekend as die buite-eilande, is daar min jongmense. In onlangse dekades is die nedersetting-gebaseerde sosiale struktuur egter onder druk geplaas en moes dit plek maak vir ’n styging in sentra wat met mekaar verbind is wat beter goedere en dienste kan lewer as die buite-eilande wat nie goeie verbindings het nie. Dit beteken dat winkels en dienste nou besig is om te skuif na die sentra en die Faroëse bevolking is stadig maar seker om agter die besigheid aan te trek. In die 1990’s is die ou nasionale beleid van die ontwikkeling van die nedersettings (''Bygdamenning'') laat vaar en die regering het in die plek daarvan ’n proses begin van streeksontwikkeling (''Økismenning''). Die term ''streek'' verwys na die groot Faroëse eilande. Die regering was egter nie daartoe in staat om deur die strukturele hervorming te druk van samesmelting van die klein plattelandse munisipaliteite om sodoende volhoubare, gedesentraliseerde entiteite te skep wat die streeksontwikkeling kon dryf nie. Soos wat streeksontwikkeling op ’n administratiewe vlak moeilik was het die regering meer begin belê in infrastruktuur om die streke met mekaar te verbind. In die algemeen kan die Faroëreilande al hoe minder beskou word as ’n gemeenskap wat gebaseer is op afsonderlike eilande en provinsies. Die groot beleggings in paaie, brûe en ondersese tonnels het die eilande saamgebind en ’n koherente ekonomiese en kulturele sfeer gespek wat naastenby 90% van die bevolking dek. Vanuit hierdie perspektief is dit redelik om die Faroëreilande as ’n uitegspreide stad te beskou of om selfs daarna te verwys as die ''Faroëse Netwerkstad''. === Godsdiens === {{Hoofartikel|Godsdiens van die Faroëreilande}} [[Lêer:Faroe stamp 048 europe (v u hammershaimb).jpg|duimnael|upright|’n Seël wat V.U. Hammershaimb, ’n 19de-eeuse Faroëse taalkundige en teoloog gedenk]] Volgens die Færeyinga Saga, het Sigmundur Brestisson in [[999]] Christenskap na die eilande gebring. ’n Argeologiese terrein in Leirvík het egter voorgestel dat Keltiese Christenskap ten minste 150 jaar daarvoor aangekom het. Die [[Protestantse Hervorming|kerkhervorming]] van die Faroëreilande is op 1 Januarie 1540 voltooi. Volgens amptelike statistieke van 2002 was 84,1% van die Faroëse bevolking lede van die staatskerk, die Faroëse Volkskerk (''Fólkakirkjan''), ’n vorm van [[Lutheranisme]]. Die Fólkakirkjan het in 2007 ’n onafhanklike kerk geword waar dit voorheen ’n bisdom van die Kerk van Denemarke was. Faroëse lede van die geestelikes wat ’n historiese belangrikheid het sluit in V.U. Hammershaimb (1819–1909), Frederik Petersen (1853–1917) en waarskynlik die mees noemenswaardige, Jákup Dahl (1878–1944), wat ’n groot rol gespeel het in die gebruik van die Faroëse taal in die kerk in plaas van [[Deens]]. In die laat 1820’s is die Christelike evangeliese geloofsbeweging, die Vergadering van gelowiges, in Engeland gestig. In 1865 het ’n lid van hierdie beweging, William Gibson Sloan, vanaf [[Shetland]] na die Faroëreilande gereis. Met die draai van die 20ste eeu het die Faroëse Vergadering van gelowiges se getalle by 30 gedraai. Vandag is ongeveer 10% van die Faroëse bevolking lede van die Oop Broedergemeenskap (''Brøðrasamkoman''). Ongeveer 3% behoort aan die [[charismatiese beweging]] wat iewers in die laat 1920’s begin het en hul goue jare in die 1970’s en 1980’s beleef het. Daar is verskeie charismatiese kerke regoor die eilande met die grootste genaamd Keldan (Fonteinwater) met 200 tot 300 lidmate. Ongeveer 2% behoort aan ander Christelike kerkverbande soos die Adventiste wat ’n privaatskool in Tórshavn bedryf. Jehova se getuies het ook vier gemeentes (met ongeveer 80 tot 100 lidmate). Die [[Rooms-Katolieke Kerk]] bestaan uit ongeveer 170 lidmate en die munisipaliteit van Tórshavn bedryf hulle ou Fransiskaanse skool. Daar is ook ongeveer vyftien [[Baha’i]]’s wat op vier plekke vergader. Die Ahmadiyyad Moslemgemeenskap is in 2010 tot stand gebring in die Faroëreilande. Anders as Denemarke, [[Swede]] en [[Ysland]] met Forn Siðr, het die Faroëreilande geen georganiseerde Ásatrú-gemeenskap nie, maar daar is heelwat heidense oorlewering, liedere en rituele wat in indiwidue se huise of in openbare plekke bedryf word, eerder as in kerkgeboue. Die bekendste kerkgeboue in die Faroëreilande sluit die Tórshavn-katedraal, St. Olaf se Kerk en die Magnus-katedraal in Kirkjubøur in; die Vesturkirkjan en die Mariakerk wat in Tórshavn is; die kerk van Fámjin; die agthoekige kerk in Haldarsvík; en Christianskirkjan in Klaksvík. In 1948 het Victor Danielsen (Vergadering van gelowiges)die eerste Bybelvertaling in Faroëes vanuit verskillende moderne tale voltooi. Jákup Dahl en Kristian Osvald Viderø (Fólkakirkjan) het die tweede vertaling in 1961 voltooi. Die tweede is vertaal vanuit die oorspronklike Bybelse tale ([[Hebreeus]] en [[Grieks]]) na Faroëes. == Kultuur == {{Hoofartikel|Kultuur van die Faroëreilande}} [[Lêer:Faroese Chain Dance in Sjonleikarhusid on Olavsoka 2011.jpg|duimnael|Die Faroëse kettingdans word sonder die begeleiding van musiekinstrumente gedans – slegs ballades word gesing]] Die Faroëreilande vorm 'n selfstandige kultuurnasie binne die Nordiese wêreld. Hulle was vir lank geïsoleer van die grootste kulturele fases en bewegings wat oor dele van Europa gewaai het. Dit beteken dat hulle ’n groot deel van hul tradisionele kultuur kon behou. Baie eilandbewoners neem aktief deel aan die kulturele lewe, oefen dikwels twee of drie funksies in die samelewing uit en tree sodoende in hul vrye tyd nie net kultuurgenietend nie, maar ook kultuurskeppend op. So word die Faroëreilande ondanks hul relatief klein bevolking deur 'n omvangryke literêre, musikale en kunsproduksie en 'n publiek, wat groot belangstelling in die kunslewe toon, gekenmerk. Naas die Faroëse taal is die Wiking-erfenis en die plaaslike natuur kulturele kernelemente. [[Faroëes]] is een van drie insulêre Skandinawiese tale, saam met [[Yslands]] en die uitgestorwe [[Norn]], wat van die [[Oudnoors]]e gesproke taal afstam wat in die Wiking-leeftyd in Skandinawië gepraat is. Tot die 15de eeu het Faroëes ’n soortgelyke skryfwyse aan Yslands en [[Noors]] gehad, maar ná die Hervorming in 1538 het die regerende [[Dene]] die gebruik van Faroëes in skole, kerke en amptelike dokumente onwettig verklaar. ’n Ryk gesproke tradisie het egter behoue gebly in die 300 jaar wat die taal nie geskryf mog word nie. Dit beteken dat alle gedigte en stories mondelings oorgedra is. Hierdie werke is verdeel in die volgende afdelings: sagnir (histories), ævintýr (stories) en kvæði (ballades), dikwels op musiek en die middeleeuse kettingdans geset. Dit is uiteindelik in die 19de eeu neergeskryf. === Faroëse kettingdans en ballades === [[Lêer:Kædedans.JPG|duimnael|Kettingdansers]] Die Faroëse kettingdans, 'n soort rondedans, vorm saam met ou ballades (soos die Faroëse Sigurdliedere), wat as begeleiding voorgedra word, 'n eersterangse kultuurgoed wat uniek in Europa is. In geen ander land is middeleeuse tradisies op 'n soortgelyke outentieke manier tot in die moderne tyd bewaar nie. Dit was juis die ballades wat die Faroëse taal, wat ná 1540 nie meer as skryftaal gebruik is nie, van uitwissing gered het. Jens Christian Djurhuus was 'n tradisionele ''skald'' wat nog in die 19de eeu ballades in die oorgelewerde styl geskryf het. Die bekendste Faroëse ballade, ''Ormurin Langi'', het uit sy pen gekom. 'n Meer onlangse voorbeeld is die ''Grindavísan'' ("Grindwalvis-wysie") wat deur Christian Pløyen, 'n Deense amptenaar, geskryf is. Alhoewel hierdie ballade uit die pen van 'n buitelander gekom het en in Deens geskryf is, word dit op elke ''Grindadráp'' (Grindwalvis-jagtog) gesing. Die Faroëse kettingdans is nie beperk tot volkspele nie maar vorm 'n vaste bestanddeel van die alledaagse kultuur wat nie vir gehore opgevoer nie, maar as 'n gemeenskaplike dans waaraan elkeen deelneem. Die gemeenskaplike sang is 'n tweede tradisie wat steeds voortleef, onder meer wanneer mense by familiefeeste saamkuier om ure lank ou en nuwe liedere te sing. Die belangrikste fees is ''Ólavsøka'' waartydens duisende om middernag in Tórshavn onder vrye hemel vergader. === Ólavsøka === [[Lêer:Føroysk fløgg á Ólavsøku.jpg|duimnael|Die jaarlikse ólavsøka-parade op 28 Julie]] Die nasionale vakansiedag, [[Ólavsøka]], is op 29 Julie en gedenk die afsterwe van Sint Olaf. Die vieringe word in Tórshavn gehou, begin op die aand van 28 Julie en hou aan tot 31 Julie. Die amptelike viering begin op 29 Julie met die opening van die Faroëse parlement, ’n gebruik wat 900 jaar terug dateer.<ref>{{en}} Schei, Kjørsvik Liv and Moberg, Gunnie. 1991. ''The Faroe Islands''. ISBN 0-7195-5009-2</ref> Dit begin met ’n diens wat gehou word in die Tórshavn-katedraal; alle parlementslede asook burgerlike en kerkamptenare loop in ’n stoet die kerk binne. Die dominees gee om die beurt ’n preek. Ná die diens keer die stoet terug na die parlement vir die openingseremonie. Ander vieringe word gekenmerk deur verskillende sportkompetisies, die roeikompetisie (in Tórshavn-hawe) is die gewildste, kunsuitstallings, popkonserte en die bekende Faroëse Dans. Die dag word verder gevier deur verskeie ander fasette. Die Faroëse volksdrag word ook tydens die geleentheid gedra. === Die Nordiese Huis === [[Lêer:Nordic House in the Faroes 03.jpg|duimnael|Die Nordiese Huis]] Die Nordiese Huis (''Norðurlandahúsið'') is die belangrikste kulturele instelling in die Faroëreilande. Die doel daarvan is om die Skandinawiese en Faroëse kultuur plaaslik en in die Nordiese streek te ondersteun en bevorder. Erlendur Patursson (1913–1986), ’n Faroëse lid van die [[Nordiese Raad]], het die idee van die Nordiese kultuurhuis in die Faroëreilande aangespreek. ’n Nordiese kompetisie vir argitekte is in 1977 gehou waaraan 158 argitekte deelgeneem het. Die wenners was Ola Steen van Noorweë en Kolbrún Ragnasdóttir van Ysland. Deur aan die volkstradisies getrou te bly, het die argitekte die Nordiese Huis ontwerp om soos ’n betowerde heuwel van [[Elf (mitologie)|elwe]] te lyk. Die huis is in 1983 in Tórshavn geopen. Dit is ook ’n kulturele organisasie onder die Nordiese Raad van Ministers. Die nordiese Huis word beheer deur ’n beheerkomitee van agt waarvan drie van die Faroëreilande is en die vyf ander van ander Nordiese lande. Daar is ook ’n raadgewende liggaam van vyftien lede wat Faroëse kultuurorganisasies verteenwoordig. Die Huis word bestuur deur ’n direkteur wat aangestel word deur die beheerkomitee vir ’n termyn van vier jaar. === Faroëse literatuur === [[Lêer:Faroe stamp 364 rasmussen and skardi.jpg|duimnael|upright|Rasmus Rasmussen en Símun av Skarði (digter)]] Faroëse literatuur in die tradisionale sin van die woord het eers werklik ontwikkel in die laaste 100–200 jare. Dit is hoofsaaklik as gevolg van die isolasie van die eiland en ook omdat die Faroëse taal eers in 1890 in ’n gestandaardiseerde vorm neergeskryf is. Die Deense taal is ook bevorder ten gunste van Faroëes. Die Faroërs het nietemin verskeie digters en skrywers opgelewer. === Musiek === [[Lêer:Kristian Blak.jpg|duimnael|links|upright|Een van die mees invloedryke mense in die Faroëse musiekbedryf is die Deens-gebore [[Kristian Blak]]]] Die Faroëreilande het ’n musiekbedryf. Die eilande het ’n eie simfonie-orkes, die klassieke ensemble ''Aldubáran'' en vele verskillende kore; die bekendste een is ''Havnarkórið''. Die bekendste Faroëse komponiste is Sunleif Rasmussen en die Deen Kristian Blak. Blak is ook die hoof van die platemaatskappy [[Tutl]]. Die eerste Faroëse opera is geskryf deur Sunleif Rasmussen. Dit is getiteld Die Tuin van ’n Mal Man (''Í Óðamansgarði'')<ref>{{en}} [http://www.themadmansgarden.com/ Die Tuin van ’n Mal Man] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161009023343/http://themadmansgarden.com/ |date= 9 Oktober 2016 }}</ref> en die eerste vertoning het op 12 Oktober 2006 plaasgevind by die Nordiese Operahuis. Die opera is gebaseer op ’n kortverhaal deur die skrywer William Heinesen. Jong Faroëse musikante wat onlangs gewildheid verwerf het is Eivør Pálsdóttir, Anna Katrin Egilstrøð, Annika av Matras, Lena Andersen, Teitur Lassen, [[Høgni Reistrup]], Høgni Lisberg, Heiðrik á Heygum, Guðrið Hansdóttir en Brandur Enni. Bekende musiekgroepe sluit in Týr, Gestir, The Ghost, Boys In A Band, ORKA, Tveyhundrað, Grandma’s Basement, SIC, en die ontbinde Clickhaze. Die fees van kontemporêre en klassieke musiek, ''Summartónar'' word elke somer gehou. Groot opelud musiekfeeste vir populêre musiek met plaaslike en internasionale kunstenaars is G! Festival in Gøta in Julie en Summarfestivalurin in Klaksvík in Augustus. === Tradisionele kos === [[Lêer:Skerpikjøt (2).jpg|duimnael|Skerpikjøt]] Tradisionele Faroëse kos is hoofsaaklik gebaseer op vleis, seekos en [[aartappel]]s en gebruik min vars groente. Skaapvleis is die basis van baie maaltye en een van die gewildste trakterings is ''skerpikjøt'', gerypte, windgedroogte skaapvleis wat effens taai is. Die droogskuur, bekend as ’n ''hjallur'', is ’n standaardkenmerk in baie Faroëse huise, veral in die klein nedersettings. Ander tradisionele kosse is ''ræst kjøt'' (half-gedroogte skaapvleis) en ''ræstur fiskur'' (gerypte vis). ’n Ander Faroëse spesialiteit is ''Grind og spik'' (loodswalvisvleis en -spek). ’n Soortgelyke vleis/spekdis gemaak met [[harslag]] is ''garnatálg''. In die vorige eeu het die vleis en spek van ’n loodswalvis kos vir ’n lang tyd voorsien. Vars vis en seevoëls soos die Faroëse papegaaiduiker en sy eiers, maak ook ’n groot deel uit van die plaaslike dieet. Gedroogde vis word ook graag geëet. Daar is een brouery genaamd Föroya Bjór wat sedert 1888 bier maak wat hoofsaaklik na Ysland en Denemarke uitgevoer word. ’n Plaaslike spesialiteit is ''fredrikk'', ’n spesiale brousel wat in Nólsoy gemaak word. Die produksie van sterk alkohol soos snaps word nie op die eilande toegelaat nie, daarom word die Faroëse brandewyn ''Aqua Vita'' in die buiteland gemaak. Sedert die besetting deur die Britte het die Faroërs al hoe meer Britse kos begin eet, veral [[vis-en-tjips]] en lekkergoed wat in winkels regoor die eiland te vinde is. === Walvisjag === [[Lêer:Killed pilot wales in hvalba, faroe islands.JPG|duimnael|Dooie loodswalvisse op die strand in die nedersetting Hvalba op die suidelikste Faroëse eiland Suðuroy, 11 Augustus 2002]] Daar is rekords van dryfjagte in die eilande wat tot 1584 terugdateer.<ref>{{en}} {{cite book |first=Philippa |last=Brakes |chapter=’n Agtergrond tot walvisjag |year=2004 |editor=Philippa Brakes, Andrew Butterworth, Mark Simmonds & Philip Lymbery |title=Onrustige waters: ’n oorsig van die welsynsimplikasies van moderne walvisjagaktiwiteite |isbn=0-9547065-0-1 |page=7 |url=http://www.wdcs.org/submissions_bin/troubledwaters.pdf}}</ref> Dit word deur Faroëse owerhede beheer maar nie deur die Internasionale Walvisjagkommissie nie aangesien daar nie ooreenstemming is oor die Kommissie se wetlike outoroteit om klein walvisagtiges te jag nie. Honderde langvinloodswalvisse (''Globicephala malaena'') word jaarliks hoofsaaklik gedurende die somer doodgemaak. Die jagtogte, wat ''grindadráp'' genoem word, is nie-kommersieel en word deur ’n gemeenskap georganiseer; dit beteken dat enigeen daaraan kan deelneem. Die jagters omsingel eers die loodswalvisse in ’n groot halfsirkel van bote. Daarna dryf hulle die walvisse stadig in ’n baai of die vlakwater van ’n fjord. Wanneer ’n walvis in die vlak water is, word ’n haak in sy luggat gehaak sodat die dier aan wal getrek kan word. Sodra die dier op land is, of in kniediep water geïmmobiliseer is, word ’n snit dwarsoor die bokant naby die luggat gemaak om die kop gedeeltelik af te sny. Die dooie dier word dan verder aan wal gesleep nadat die oorblywende walvisse op dieselfde manier doodgemaak is.<ref>{{cite web |url=http://www.youtube.com/watch?v=yXZPmdULIKs |title=GrindaDrap: Video van ’n walvisjag |work=YouTube.com |access-date=28 September 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200303072423/https://www.youtube.com/watch?v=yXZPmdULIKs |archive-date=3 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Sommige Faroërs beskou die jagtogte as ’n belangrike deel van hulle kultuur en geskiedenis. Diereregtegroepe, soos die Sea Shepherd-organisasie kritiseer dit egter as wreed en onnodig, terwyl die jagters meen dat die meeste joernaliste nie genoegsame kennis van die vangmetode of die ekonomiese betekenis ten toon stel nie. Sea Shepherd-organisasie het ’n veldtog in die Faroëreilande geloods, bekend as ''Operation Ferocious Isles''. Op hul webblad noem hulle dat “soveel as 1&nbsp;000 bedreigde langvinloodswalvisse jaarliks brutaal doodgemaak word in die Faroëreilande. Die slagting vind hoofsaaklik gedurende die somermaande plaas gedurende sogenaamde “tradisionele” gemeenskapsjagte waarna die plaaslike bewoners verwys as ''grindadráp'' of eenvoudig ''die maling''. Hierdie aktiwiteit moet egter genoem word wat dit werklik is — massaslagting.”<ref>{{en}} [http://www.seashepherd.org/ferocious-isles Ferocious Isles] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120704150912/http://www.seashepherd.org/ferocious-isles |date= 4 Julie 2012 }}</ref> Hierdie ''grindadráp'' is wettig en verskaf kos aan baie mense in die Faroëreilande.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.whaling.fo/thepilot.htm#Drivingthewhales |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090324072829/http://www.whaling.fo/thepilot.htm#Drivingthewhales |title=Walvisse en walvisjag in die Faroëreilande |publisher=Faroëse Regering |accessdate=5 Desember 2006 |archivedate=24 Maart 2009 |url-status=dead }}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.wdcs.org/dan/publishing.nsf/allweb/99E632F7502FCC3B802568F20048794C |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071031231236/http://www.wdcs.org/dan/publishing.nsf/allweb/99E632F7502FCC3B802568F20048794C |title=Waarom strand walvisse en dolfyne? |publisher=[[WDCS]] |accessdate=5 Desember 2006 |archivedate=31 Oktober 2007 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite news |first=Nicole |last=Chrismar |date=28 Julie 2006 |title=Dolfyne gejag vir sport en bemesting |url=http://abcnews.go.com/Technology/story?id=2248161&page=1 |publisher=[[ABC News]] |access-date=21 Julie 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20131110040006/http://abcnews.go.com/Technology/story?id=2248161 |archive-date=10 November 2013 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Sport === [[Lêer:Katrin Olsen World Cup Ottensheim 2007.jpg|duimnael|upright|Die roeier Katrin Olsen was in [[Olimpiese Somerspele 2008|2008]] die eerste Faroëse deelnemer aan die Olimpiese Somerspele, maar het vir Denemarke deelgeneem]] Die Faroëreilande ding mee in die tweejaarlikse Eilandspele wat in 1989 daar plaasgevind het. Tien [[sokker]]spanne ding mee om die Faroëreilande Premierliga, tans op nommer 51 volgens UEFA se Liga-koëffisiënt. Die Faroëreilande is ’n volle lid van [[UEFA]] en die Faroëreilande se nasioanle sokkerspan ding mee in die kwalifiserende wedstryde vir die [[UEFA Europa-beker|UEFA Europese Sokkerkampioenskap]]. Die Faroëreilande is ook ’n volle lid van [[FIFA]] en ding daarom ook mee in die kwalifiserende rondes vir die [[Sokker-Wêreldbeker]]. Die land het sy heel eerste mededingende wedstryd gewen toe hulle die span van Oostenryk met 1-0 geklop het in ’n kwalifiserende wedstryd vir die 1992-UEFA Europa-beker. Op 7 Junie 2011 het die Faroëreilande sy eerste oorwinning in die UEFA Europa-beker se kwalifiserende ronde in 16 jaar gekry deur die span van Estland met 2-0 in Toftir te wen. Die Faroëreilande ding ook mee in die [[Paralimpiese Spele]] maar het nog nie aan die [[Olimpiese Spele]] deelgeneem nie aangesien hy daar saam met Denemarke moet deelneem. === Handewerk === [[Hekel]] is ’n tradisionele handwerk. Die mees kenmerkende eienskape van Faroëse kanttjalies is die midde-agter knoopplaatvorm. Elke tjalie bestaan uit twee driehoekige sypanele, ’n trapesiumvormige rugknoopplaat, ’n rantafverking en ’n skouervorm. == Openbare vakansiedae == <div style="-moz-column-count:4; column-count:4;"> * [[Nuwejaarsdag]], 1 Januarie * Wit Donderdag * [[Goeie Vrydag]] * Paassondag * Paasmaandag * Vlagdag, 25 April * Algemene dag van gebed (Dýri biðidagur), 4de Vrydag na Paasfees * [[Hemelvaartdag]] * Pinkstersondag * Pinkstermaandag * Grondwetdag, 5 Junie (½ dag vakansiedag) * [[Ólavsøka|St. Olafsaand]], 28 Julie (½ dag vakansiedag) * [[Ólavsøka|St. Olafsdag]], 29 Julie (Nasionale vakansiedag) * [[Oukersaand]], 24 Desember * [[Kersdag]], 25 Desember * Tweede Kersdag, 26 Desember * [[Oujaarsaand]], 31 Desember (½ dag vakansiedag)</div> == Sien ook == * [[Tale van die Faroëreilande]] == Dorpe == <center> <gallery> Norroena in torshavn.jpg|Die hoofstad [[Tórshavn]] Stora dimun farm.jpg|Stóra Dímun Porkeri (faroe islands) mountains.JPG|Porkeri op Suðuroy Harbour of klaksvik, faroe islands.jpg|Klaksvík Vagur, Faroe Islands, in the winter, sunlight on slope.JPG|Vágur op Suðuroy Sorvagur, faroe islands, view on mykines.jpg|Sørvágur, op die eiland Vágar </gallery> </center> == Notas == {{Notas}} == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Verdere leesstof == * {{en}} Irvine, David Edward Guthrie. 1982. Seaweed of the Faroes 1: The flora. ''Bull. Br. Mus. nat. Hist. (Bot.) '' '''10'''(3): 109–131. * {{en}} Tittley, I., Farnham, W.F. and Gray, P.W.G. 1982. Seaweeds of the Faroes 2: Sheltered fjords and sounds. ''Bull. Br. Mus. nat. Hist.'' (Bot.) '''10''': 133–151. * {{de}} Alexander Wachter: Färöer selbst entdecken. Edition Elch, Offenbach am Main 2002. ISBN 3-85862-155-2. == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Faroe Islands|Faroëreilande}} ; Regering ---- * {{en}} [https://www.government.fo/en/the-government/ministries/prime-ministers-office/ ''The Government of the Faroe Islands - The Prime MInister's Office''] * {{en}} [https://landsbokasavnid.fo/?_l=en ''Nasionale Biblioteek van die Faroëreilande''] ; Algemene inligting ---- * {{en}} [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fo.html Faroëreilande] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190506104321/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fo.html |date= 6 Mei 2019 }} by die CIA Wêreldfeiteboek * {{en}} [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/faroeislands.htm Faroëreilande] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150907063309/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/faroeislands.htm |date= 7 September 2015 }} by ''UCB Libraries GovPubs'' * {{en}} [http://www.dmoz.org/Regional/Europe/Faroe_Islands/ Faroëereilande] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120723235757/http://www.dmoz.org/Regional/Europe/Faroe_Islands/ |date=23 Julie 2012 }} by Open Directory Project * {{en}} [http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_of_the_Faroe_Islands Wikiatlas] van die Faroëreilande ; Toerisme ---- * {{en}} {{Wikivoyage|Faroe_Islands|Faroëreilande}} * {{en}} [http://www.visit-faroeislands.com/ ''Visit Faroe Islands - Amptelike webtuiste van die Faroëreilande se toerismekantoor''] * {{en}} [https://www.nlh.fo/en/ ''Amptelike webtuiste van die Nordiese Huis in die Faroëreilande''] * {{en}} [http://www.nytimes.com/2007/03/25/travel/tmagazine/03well.faroes.t.html?ref=tmagazine ''New York Times Magazine, 25 Maart 2007: Into the Mystical Unreal Reality of the Faroe Islands''] ;Media ---- * {{en}} [https://www.youtube.com/watch?v=5qinWJqgGMw ''YouTube.com/Phantom Power Films: Faroe Islands - the connected nation (Skotse dokumentêr)''] * {{en}} [https://www.youtube.com/watch?v=wKSaA0GGVUE ''YouTube.com/Danny Rest: The Faroe Islands (dokumentêr)''] ; Ander ---- * {{en}} [http://www.vifanord.de/index.php?id=1&L=1&rd=243343734 ''vifanord – ’n Virtuele biblioteek vir Noord-Europese Studies''] {{en-vertaal|Faroe Islands}} {{Voorbladster}} {{Navigasie indeling Denemarke}} {{Lande van Europa}} {{Nordiese lande}} {{Nordiese Raad}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Faroereilande}} [[Kategorie:Faroëreilande| ]] [[Kategorie:Voormalige Deense kolonies]] [[Kategorie:Voormalige Noorse kolonies]] 9u1bqncv31ki62mwod2a0qn22f4u58n 2516732 2516725 2022-08-01T13:58:57Z Rooiratel 90342 Opruim van notas wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Land |noem_naam = '''Føroyar''' <small>([[Faroëes]])</small><br />'''Færøerne''' <small>([[Deens]])</small> |volle_naam = '''Faroëreilande''' |algemene_naam = die Faroëreilande |beeld_vlag = Flag of the Faroe Islands.svg |beeld_wapen = Coat of arms of the Faroe Islands.svg |simbool_tipe = Wapen |beeld_kaart = Faroe Islands in its region.svg |leuse = |volkslied = ''Tú alfagra land mítt''<br /><small>''([[Faroëes]] vir: "U, my skoonste land")''</small> |amptelike_tale = [[Faroëes]] en [[Deens]]<ref name="Tiganes">{{en}} Statistiese feite omtrent die Faroëreilande, [http://www.tinganes.fo/Default.aspx?ID=219, Die Kantoor van die Eerste Minister]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, besoek op 28 Julie 2014.</ref> |hoofstad = [[Tórshavn]] {{Koördinate|62|0|N|6|47|W}} |latd = 62 |latm = 0 |latNS = N |longd = 6 |longm = 47 |longEW = W |grootste_stad = [[Tórshavn]] |regeringsvorm = Parlementêre demokrasie binne<br />’n grondwetlike [[monargie]] |leiertitels = <br />• [[Monarg]]<br />• Hoë Kommissaris<br />• [[Eerste minister]] |leiername = [[Margrethe II van Denemarke|Margrethe II]]<br />Dan M. Knudsen<br />Aksel V. Johannesen |oppervlak_rang = 180^ste |oppervlak_grootte = |oppervlak = 1&nbsp;399 |oppervlakmi² = 540 |persent_water = 0,5 |bevolking_skatting = 52&nbsp;110 |bevolking_rang = 214^de |bevolking_skatting_jaar = 2020 |bevolking_sensus = 52&nbsp;337<ref name="Statistics Faroe Islands">{{en}} [http://www.hagstova.fo/portal/page/portal/HAGSTOVAN/Statistics_%20Faroe_Islands/Statistics/Population%20and%20elections/Talva%20BRBGDMD_09-10_EN Statistics Faroe Islands], besoek op 28 Julie 2014.</ref> |bevolking_sensus_jaar = 2020 |bevolkingsdigtheid = 37,0 |bevolkingsdigtheidmi² = 96 |bevolkingsdigtheidrang = |BBP_PPP = $1,642&nbsp;miljard |BBP_PPP_rang = |BBP_PPP_jaar = 2017 |BBP_PPP_per_kapita = $61&nbsp;325 |BBP_PPP_per_kapita_rang = |BBP = $3&nbsp;miljard |BBP_rang = |BBP_jaar = 2017 |BBP_per_kapita = $50&nbsp;300 |BBP_per_kapita_rang = |onafhanklikheidstipe = Outonomiteit |onafhanklikheidsgebeure = • Unifikasie met [[Noorweë]]{{nota|Deense monargie het die Faroëreilande bereik in 1380 met die bewind van [[Olaf II van Denemarke|Olaf IV]] in [[Noorweë]].}}<br />• Gesedeer aan [[Denemarke]]{{nota|Die Faroëreilande, [[Groenland]] en [[Ysland]] was formele Noorweegse besittings tot 1814 ten spyte van 400 jaar van Deense monargie vooraf.}}<br />• Tuisregering<br />• Verdere outonomie |onafhanklikheidsdatums = <br />in die [[Koninkryk van Denemarke]]<br />ca. [[1035]]<br />[[14 Januarie]] [[1814]]<br />[[1 April]] [[1948]]<br />[[29 Julie]] [[2005]]<ref>{{cite web |url=http://www.stm.dk/_a_2565.html |title=Den færøske selvstyreordning, about the ''Overtagelsesloven'' (Takeover Act) |publisher=Stm.dk |access-date=28 Julie 2014 |language=da |archive-url=https://web.archive.org/web/20200222161051/http://www.stm.dk/_a_2565.html |archive-date=22 Februarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> |MOI = 0,950<ref name="UN Escap">{{en}} [http://www.unescap.org/pdd/publications/workingpaper/wp_09_02.pdf Filling Gaps in the Human Development Index], United Nations ESCAP, Februarie 2009</ref>{{nota|Inligting vir Denemarke insluitend die Faroëreilande en Groenland.}} |MOI_rang = - |MOI_jaar = 2008 |MOI_kategorie = {{kleur|#090|baie hoog}} |Gini = |Gini_rang = |Gini_jaar = |Gini_kategorie = |geldeenheid = [[Faroëse kroon|Kroon]]{{nota|Die geldeenheid, gedruk met Faroëse motiewe, word uitgereik as gelyk met die [[Deense kroon]], inkorporeer dieselfde sekuriteitseienskappe en gebruik dieselfde groottes en standaarde as Deense munte en banknote. Faroëse ''krónur'' (enkelvoud ''króna'') gebruik die Deense [[ISO 4217]] kode "DKK".}} |geldeenheid_kode = DKK |land_kode = FO |tydsone = [[Wes-Europese Tyd|WET]] |utc_afwyking = [[UTC±00:00|+0]] |tydsone_somer = [[Wes-Europese Somertyd|WEST]] |utc_afwyking_DST = [[UTC+01:00|+1]] |internet_domein = [[.fo]] |skakelkode = 298 }} Die '''Faroëreilande''' ([[Faroëes]]: ''Føroyar''; [[Deens]]: ''Færøerne'') is ’n [[Wes-Europa|Wes-Europese]] [[eilandnasie]] en [[argipel]]. Dit is onder die soewereiniteit van die [[koninkryk van Denemarke]] en lê tussen die [[Noorse See]] en die [[Noord-Atlantiese Oseaan]]. [[Lêer:Faroe Islands, Streymoy, Kirkjubøur (2).jpg|duimnael|links|Die klein nedersetting Kirkjubøur op die eiland Streymoy. Aan die linkerkant is die oudste steeds bewoonde houtgebou op aarde wat uit die 11de eeu dateer]] [[Lêer:Fámjin.11.jpg|duimnael|links|Die dorpie Fámjin op Suðuroy is tussen kranse geleë]] Die totale landoppervlakte is ongeveer 1&nbsp;400&nbsp;km² in 'n seegebied van 2740&nbsp;km², met ’n bevolking van 50&nbsp;030 (in 2017) van wie ’n groot deel in die hoofstad Tórshavn bly. Sowat 90 persent van die bevolking is lede van die Evangelies-Lutherse kerk. Die plaaslike [[Noord-Germaanse tale|Noord-Germaanse dialekte]], verwant aan [[Yslands]], vorm saam ’n aparte taal, gestandaardiseer as [[Faroëes]]. Die Faroëreilande is sedert 1948 ’n selfregerende land binne die Deense koninkryk. Oor die loop van jare het die [[Faroërs]] beheer begin neem oor binnelandse sake. Gebiede, wat nog onder Deense verantwoordelikheid is, sluit militêre verdediging, polisie, justisie, geldeenheid en buitelandse sake in. Die Faroëreilande het ook verteenwoordigers in die [[Nordiese Raad]] as lede van die Deense afvaardiging. Die Faroëreilande is met [[Denemarke]] en [[Noorweë]] geassosieer en deur hulle belas tot 1814, toe Noorweë onder die koningskap van [[Swede]] gekom het. [[Skandinawië]] was in politieke beroering na die Sesde Koalisieoorlog van die [[Napoleontiese Oorloë]], toe die Verdrag van Kiel, wat in 1814 onderteken is, die beheer van die Faroëreilande, Ysland en [[Groenland]] aan Denemarke bemaak het. Die Deense handelsmonopolie het in 1856 geëindig. Die naam Faroër beteken ‘skape-eilande’ en is afkomstig van [[Oudnoors]] ''Fǽreyjar'' (''øer'' is Deens vir ‘eilande’, dus is die naam ''Faroëreiland'' eintlik ’n [[pleonasme]]). == Geografie == [[Lêer:Faroes030417-nasa(2).jpg|duimnael|links|upright|’n NASA-satellietbeeld van die Faroëreilande]] Die Faroër-eilandgroep bestaan uit 18 groot eilande wat dig by mekaar geleë is en net deur see-engtes en fjorde van mekaar geskei word. Die eilande is ongeveer 655&nbsp;km weg van die kus van [[Noord-Europa]], tussen die [[Noorse See]] en die [[Atlantiese Oseaan|Noord-Atlantiese Oseaan]], ongeveer halfpad tussen [[Ysland]] en [[Noorweë]] asook [[Skotland]] geleë. Die naaste bure is die Skotse [[Shetland-eilande]] sowat 300 kilometer suid-oos van die Faroëreilande. Die koördinate is {{Koördinate|62|00|N|06|47|W|}}. Die oppervlak is 1&nbsp;399 vierkante kilometer en daar is geen groot mere of riviere nie. Daar is 1&nbsp;117&nbsp;km se kuslyn. Die enigste ander noemenswaardige onbewoonde eiland is Lítla Dímun. Die eilande is ruig en rotsagtig met ’n paar lae pieke; die kus is hoofsaaklik rotse. Die hoogste punt is Slættaratindur, 882&nbsp;m bo [[seespieël]]. Die Faroëreilande word gedomineer deur toleiitiese basaltlawa wat deel was van die groot Thuleaanse Plato gedurende die [[Paleogeen]]-tydperk.<ref>{{en}} [http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/abstract/61005289/ABSTRACT Brose tektoniek in verhouding tot die Palaeogean-evolusie van die Thuleaanse/NO Atlantiese domein: ’n studie in Ulster] {{Webarchive|url=https://archive.today/20110813062050/http://www3.interscience.wiley.com/cgi-bin/abstract/61005289/ABSTRACT |date=13 Augustus 2011 }}, besoek op 10 November 2007</ref> === Die eilande === [[Lêer:Kaart Faroer.png|duimnael|links|Kaart van die Faroëreilande]] [[Lêer:Litla-dimun-photo.jpg|duimnael|Die onbewoonde eiland Lítla Dímun]] Die sewentien bewoonde eilande van die Faroëreilande is: Streymoy — Eysturoy — Vágar — Mykines — Suðuroy — [[Stóra Dímun]] — [[Skúvoy]] — [[Sandoy]] — [[Hestur]] — Koltur — Nólsoy — [[Borðoy]] — Kalsoy — Kunoy — [[Viðoy]] — [[Svínoy]] — Fugloy. Die agtiende, onbewoonde eiland is Lítla Dímun. Daar is ook ’n groot aantal kleiner onbewoonde eilandjies en [[skeer|skere]]. Sommige van die groter eilande word deur dyke met mekaar verbind, terwyl ander oor veerbootroetes beskik. Die hoofstad van die eilande, [[Tórshavn]], is geleë op die grootste eiland, Streymoy. Die eiland is met ’n damwal verbind met die tweede grootste eiland, Eysturoy. Vanaf Borðoy loop ’n damwal na sowel Viðoy as Kunoy. Hierdie drie eilande vorm saam met Kalsoy, Svínoy en Fugloy die Noordeilande. Die nasionale lughawe van die Faroër is op Vágar geleë, sodat lugpassasiers wat na Tórshavn op pad is ook ’n veerbootrit moet onderneem. Die mees westelike eiland Mykines is beroemd vir sy [[papegaaiduiker]]bevolking. Die hele argipel het origens ’n ryk [[voël]]lewe: die styl, rotsagtige kus maak die neste onbereikbaar vir vyande. {{clear}} === Afstande na naaste lande en eilande === [[Lêer:Hvalba scenery.jpg|duimnael|Suðuroy, die mees suidelike eiland]] * Noord-Rona, Skotland (onbewoon): 260&nbsp;km * [[Shetland]] (Foula) (Skotland): 285&nbsp;km * [[Orkney, Skotland|Orkney]] (Westray) (Skotland): 300&nbsp;km * [[Skotland|Skotse]] vasteland: 320&nbsp;km * [[Ysland]]: 450&nbsp;km * [[Ierland]]: 670&nbsp;km * [[Denemarke]]: 990&nbsp;km ’n Volle [[sonsverduistering]] was op 20 Maart 2015 vanaf die Faroëreilande sigbaar gewees.<ref>{{en}} [http://eclipse.gsfc.nasa.gov/SEplot/SEplot2001/SE2015Mar20T.GIF ''Total Solar Eclipse of 2015 Mar 20'']</ref> == Klimaat == [[Lêer:Klimadiagramm-metrisch-deutsch-Thorshaven-Färöer.png|duimnael|Klimaatdiagram van die hoofstad Tórshavn]] Volgens die klimaatklassifikasie van Köppen het die Faroëreilande 'n subarktiese seeklimaat (Cfc). Die algehele karakter van die eilandse se klimaat word beïnvloed deur die sterk verwarmende invloed van die Atlantiese Oseaan wat die Noord-Atlantiese Stroom voortbring. Dit, tesame met die afgesonderdheid van enige bron van warm lugstrome, verseker dat winters middelmatig is (met 'n gemiddelde temperatuur van tussen 3,0 en 4,0&nbsp;°C) terwyl somers koel is (gemiddelde temperatuur tussen 9,5 en 10,5&nbsp;°C). Die eilande is winderig, wolkerig en koel regdeur die jaar met meer as 260 jaarlikse reëndae. Die eilande lê in die pad van depressies wat noordoos beweeg en dit beteken dat sterk winde en swaar reën enige tyd van die jaar verwag kan word. Sonnige dae is skaars en bewolkte dae is algemeen. Die eilande is op 5 September 1966 deur die Orkaan Faith getref met volgehoue winde van meer as 160&nbsp;km/h en die storm was eers daarna nie meer ’n tropiese stelsel nie.<ref>GHCN Klimaatdata, Thorshavn-reeks 1881 tot 2007</ref> Die registrasie van weerkundige gegewens op die Faroëreilande het in 1867 begin.<ref>{{en}} [http://rdgs.dk/djg/pdfs/101/1/06.pdf Plantproduksie op ’n Faroëse plaas 1813–1892, verwant aan klimaatskommelings] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120317115552/http://rdgs.dk/djg/pdfs/101/1/06.pdf |date=17 Maart 2012 }}</ref> == Flora == [[Lêer:Solja.jpg|duimnael|Die Dotterblomme (''Caltha palustris'') is algemeen in die Faroëreilande in Mei–Junie]] Die natuurlike plantegroei van die Faroëreilande word gedomineer deur Arkties-Alpse [[plante]], wilde blomme, grasse, mos en korsmos. Die meeste van die laaggeleë area is grasvelde met ’n bietjie heide en word gedomineer deur [[struik]]e (hoofsaaklik ''Calluna vulgaris''). Onder die kruidagtige [[flora]] wat in die Faroëreilande voorkom is die kosmopolitiese Kaaljonker (''Cirsium palustre'').<ref>{{en}} C. Michael Hogan. 2009 [http://www.globaltwitcher.com/artspec_information.asp?thingid=48639 ''Kaaljonker: Cirsium palustre'', GlobalTwitcher, ed. N. Stromberg]</ref> Ondergrondse [[steenkool]]lae onder die jongste basaltlae op Suðuroy dui daarop dat die eiland vroeër bebos was. Tans is die Faroëreilande, net soos die eilande van Skotland, 'n boomlose gebied, met uitsondering van Tórshavn se stadspark en enkele tuine. Weens die gebrek aan [[boom|bome]] is [[hout]] 'n gewilde invoerproduk. Vroeër is turf as brandstof gebruik omdat dryfhout skaars was en vir die bou van huise en bote benodig is. ’n Paar klein plantasies met plante wat in soortgelyke klimate soos [[Tierra del Fuego]] in [[Suid-Amerika]] en [[Alaska]] versamel is, gedy op die eilande. == Fauna == === Voëls === [[Lêer:Faroe stamp 031 puffin.jpg|duimnael|Faroese papegaaiduikers is baie algemeen en is deel van die plaaslike kookkuns]] Die voëlfauna van die Faroëreilande word gedomineer deur seevoëls en [[voël]]s is getrokke tot oop land soos struikagtige gebiede, waarskynlik weens die gebrek aan bosagtige en ander geskikte habitatte. Baie [[spesie]]s het spesifieke Faroëse subspesies ontwikkel: eider, Europese spreeu, winterkoninkie, duikhoender en swartduikhoender.<ref>{{en}} [http://www.mundofree.com/islasferoe/thefaroesefauna.html Die Faroëse Fauna]</ref> Die witbontraaf was [[endemies]] aan die Faroëreilande, maar is nou uitgesterf. === Soogdiere === Slegs ’n paar wilde dierspesies word vandag in die Faroëreilande gevind en is almal deur die mens daarheen gebring. Veral drie spesies gedy vandag op die eilande: die sneeuhaas (''Lepus timidus''), die bruin rot (''Rattus norvegicus'') en die huismuis (''Mus domesticus''). Buiten hierdie was daar ook eens ’n plaaslike inheemse skaapras genaamd Faroërs (afgebeeld op die wapenskild), en tot die middel van die 19de eeu het verskeie wilde skape op Lítla Dímun oorleef.<ref>{{en}} {{cite journal |url=http://www.biomedcentral.com/content/pdf/1297-9686-13-4-381.pdf |last=Ryder |first=M. L. |year=1981 |title=’n Opname van Europese primitiewe skaaprasse |journal=Ann. Génét. Sél. Anim. |volume=13 |issue=4 |pages=381–418 [bl. 400] }}</ref> Grys seehonde (''Halichoerus grypus'') is algemeen rondom die kuslyn. Die waters om die Faroëreilande is die habitat van verskeie walvisagtige spesies. Die bekendste is die langvinloodswalvis (''Globicephala melaena'') wat steeds jaarliks gejag word deur die eilandbewoners in ooreenstemming met ’n lang plaaslike tradisie.<ref>{{en}} [http://earthfirst.com/pilot-whales-brutally-slaughtered-annually-in-the-faroe-islands/ Earth First-webblad]</ref> Skaars [[moordvis]]se (''Orcinus orca'') word ook soms gesien in die Faroëse fjords. === Huisdiere === Die huisdiere van die Faroëreilande is ’n gevolg van 1&nbsp;200 jaar se geïsoleerde teling. Die gevolg is dat baie van die eilande se mak diere nêrens anders ter wêreld gekry word nie. Faroëse huishoudelike dierrasse sluit in Faroërponie, Faroërbees, Faroërskaap, Faroërgans en Faroëreend. === Natuurgeskiedenis en biologie === Danksy befondsing deur [[NAVO]], die Britse Museum (afdeling vir natuurgeskiedenis) en die Carlsberg-stigting is Faroëse see-alge tydens ’n opname versamel. Hulle word tans in die Ulstermuseum bewaar (katalogusnommers: F3195-F3307). Dit is een van tien exsiccatae-stelle. == Geskiedenis == [[Lêer:For-229k.jpg|duimnael|links|Erfenis uit die [[Wikings]]-tydperk: 'n tipiese draakkop-versiering aan 'n Faroëse roeiboot]] [[Lêer:Faroe map 1673 by lucas debes.png|duimnael|links|''FÆROARUM – Prima & accurata delineatio''. Die oudste bekende kaart van die Faroëreilande het [[Lucas Jacobson Debes]] in 1673 geskep]] Gaeliese heremiete en monnike van ’n Iro-Skotse sending het in die 6de eeu op die Faroëreilande gevestig en die vroeë Ierse taal na die argipel gebring. Sint Brandaan, ’n Ierse monastieke heilige wat van ongeveer 484–578 geleef het, het die Faroëreliande op twee of drie geleenthede (tussen 512–530) besoek. Hy het twee van die eilande ''Skaapeiland'' en ''Paradyseiland van Voëls'' genoem. Later (omstreeks 850) het Noorweërs hulle op die eilande gevestig en die [[Oudnoors|Oudnoorse taal]] ingebring wat ontwikkel het tot die moderne [[Faroëes|Faroëse taal]] wat vandag daar gepraat word. Volgens die Yslandiese Sagas soos die Færeyjarsaga is een van die bekendste mense in die antieke Faroëreilande Tróndur í Gøtu wat afstam van sommige van die Skandinawiese krygsowerstes wat hulle in [[Dublin]], [[Ierland]] gevestig het. Tróndur het die slag teen Sigmund Brestursson, die Noorse monarg, en die Noorse kerk gelei. [[Lêer:Faroe Islands, 1767, as seen by Yves de Kerguelen Trémarec.PNG|duimnael|Die Faroëreilande soos gesien deur die Franse navigator Yves-Joseph de Kerguelen de Trémarec in 1767]] [[Lêer:British gun, skansin (Faroe Islands).jpg|duimnael|Tydens die Tweede Wêreldoorlog het die Verenigde Koninkryk die Faroëreilande beset en hul hoofkwartier in die ou fort Skansin opgestel]] Hierdie setlaars kom nie direk van Skandinawië af nie, maar eerder van Noorse gemeenskappe wat in en om die [[Ierse See]], Noordelike Eilande en [[Buite-Hebride]] van [[Skotland]], insluitend die [[Shetland]]- en [[Orkney, Skotland|Orkney]]-eilande en Noors-Gaeliese gebiede. Die ou Gaeliese naam vir die Faroëreilande, ''Na Scigirí'' beteken ''die Skeggjar'' en verwys waarskynlik na die ''Eyja-Skeggjar'' (Eilandbaarde), ’n bynaam wat aan die eilandbewoners gegee is. Die bogenoemde teorieë is spekulatief en word deur geen argeologiese getuienis gegrond nie. Die immigrasie van Noorse Wikings is egter goed gedokumenteer.<ref>{{en}} [http://www.randburg.com/fa/general/general_5.html Randburg.com webblad] {{Webarchive|url=https://archive.is/20120907123238/http://www.randburg.com/fa/general/general_5.html |date= 7 September 2012 }}</ref> Volgens die Faroëse Regering stam die Nordiese taal en kultuur dus af van die Noorweërs of Noormanne wat hulle op die Faroëreilande gevestig het.<ref>{{en}} [http://www.tinganes.fo/Default.aspx?ID=2419 Webblad van die Eerste Minister se Kantoor] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20121205084737/http://www.tinganes.fo/Default.aspx?ID=2419 |date= 5 Desember 2012 }}</ref> Volgens die Færeyingasaga het emigrante wat nie die monargie van Harald Veelhaar aanvaar het nie, Noorweë verlaat. Hierdie mense het hulle teen die einde van die 9de eeu op die Faroëreilande gevestig. Vroeg in die 11de eeu het Sigmundur Brestirson — wie se stam gefloreer het in die suidelike eilande maar byna uitgewis is deur indringers van die noordelike eilande — na Noorweë ontsnap. Hy is teruggestuur om besit oor te neem van die eilande namens Olaf Tryggcason, koning van Noorweë. Sigmundur het Christenskap na die eilande gebring en, hoewel hy later vermoor is, Noorse belasting is gehandhaaf. Noorweë het tot 1380 beheer oor die Faroëreilande gehad toe die land met Denemarke in die [[Kalmarunie]] getree het, wat Deense beheer oor die geleidelik tot gevolg gehad het. Die [[Protestantse Hervorming|Hervorming]] het die Faroëreilande in 1538 bereik. Toe die unie tussen Denemarke en Noorweë ontbind is as gevolg van die Verdrag van Kiel in 1814, het Denemarke in besit van die eilande gebly. Die handelsmonopolie in die Faroëreilande is in 1856 afgeskaf waarna die area in ’n moderne vissernasie ontwikkel het met sy eie vloot. Die nasionale ontwaking sedert 1888 is aanvanklik gebaseer op ’n stryd om die Faroëse taal te laat behoue bly en was dus kultuurgeoriënteerd, maar na 1906 het dit polities geword met die stigting van politieke partye op die eilande. Op 12 April 1940 is die Faroëreilande deur Britse troepe beset. Dit is gekom na aanleiding van die inval van Denemarke deur [[Nazi-Duitsland]] en was veronderstel om Britse beheer oor die [[Atlantiese Oseaan|Noordelike Atlantiese Oseaan]] te verseker. In 1942-1942 het die Britse Royal Engineers die enigste lughawe van die eilande, Vágar-lughawe gebou. Na afloop van die [[Tweede Wêreldoorlog|oorlog]] is beheer aan Denemarke teruggegee maar in 1948 is tuisregering toegestaan met ’n hoë mate van plaaslike outonomiteit. In 1973 het die Faroëreilande geweier om saam met Denemarke by die [[Europese Ekonomiese Gemeenskap]] (tans die [[Europese Unie]] in te skakel. Die eilande het aansienlik moeilike ekonomiese tye ervaar na die ineenstorting van die visserybedryf in die vroeë 1990’s maar het sedertdien pogings aangewend om die ekonomie te diversifiseer. Ondersteuning vir onafhanklikheid het toegeneem en dit is ook die uiteindelike mikpunt van die Republikeinse Party. == Politiek en administrasie == [[Lêer:Tinganes.jpg|duimnael|[[Tinganes]] in [[Tórshavn]], setel van die regering]] Die Faroëse regering het uitvoerende magte in plaaslike regeringsake. Die hoof van die regering word die Løgmaður (letterlik ‘wetspersoon’) of ''eerste minister'' genoem. Enige ander lid van die kabinet is ’n landsstýrismaður (‘nasionale komiteeman’) of minister. Deesdae word verkiesings gehou in die munisipaliteite, op nasionale vlak vir die Løgting (‘wetsvergadering’) en vir die Deense Folketing. Vir die Løgting-verkiesings is daar sewe kiesafdelings wat elk bestaan uit ’n ''sýsla'' terwyl Streymoy verdeel is in ’n noordelike en suidelike deel ([[Tórshavn]]-gebied). === Die Faroëreilande en Denemarke === Die Faroëreilande is sedert 1388 onder Deense beheer. Die Verdrag van Kiel van 1814 het die Deens-Noorweegse unie ontbind en Noorweë het onder beheer van die Koning van Swede geval terwyl die Faroëreilande, [[Ysland]] en [[Groenland]] Deense besittings gebly het. Die Løgting is in 1816 afgeskaf en die Faroëreilande sou geregeer word as ’n gewone Deense provinsie met die Amtmand as die hoof van die regering. In 1851 is die Løgting heringestel maar het hoofsaaklik ’n adviseurende rol gespeel tot 1948. [[Lêer:Queen Margrethe 21-06-2005 Vágur.jpg|duimnael|Koningin [[Margrethe II van Denemarke|Margrethe II]], die monarg van die [[Denemarke|Deense koninkryk]], tydens ’n besoek aan [[Vágur]] in 2005]] Aan die einde van die [[Tweede Wêreldoorlog]] was dele van die bevolking ten gunste van onafhanklikheid van Denemarke en op 14 September 1946 is ’n onafhanklikheidsreferendum gehou oor die vraag van afskeiding. Dit was ’n raadplegende referendum: die parlement was onder geen verpligting om gehoor te gee aan die stemming nie. Dit was die eerste keer dat die Faroërs gevra is of hulle onafhanklikheid wou hê en of hulle wou voortgaan onder die Deense koninkryk. Die uitslag was ’n klein oorwinning ten gunste van afskeiding maar die koalisie in die parlement kon nie ooreenstemming bereik oor hoe die uitslag geïnterpreteer moet word nie; en as gevolg van hierdie onoplosbare verskille het die koalisie ontbind. ’n Parlementêre verkiesing is ’n paar maande later gehou waarin steun vir die partye wat onder Denemarke wou bly toegeneem het. Dit het gelei tot ’n koalisie van hierdie partye. Gebaseer hierop kon hulle afskeiding verwerp. ’n Skikking is egter bereik en die Folketing het ’n wet vir tuisregering goedgekeur wat in 1948 in werking getree het. Die Faroëreilande se status as ’n Deense provinsie is daardeur tot ’n einde gebring; die Faroëreilande is ’n hoë graad van selfregering verleen ondersteun deur ’n subsidie van Denemarke om te vergoed vir uitgawes wat die eilande namens Denemarke moes aangaan. Op die oomblik is die eilandbewoners ongeveer gelyk verdeel tussen diegene wat pro onafhanklikheid is en diegene wat wil voortgaan as deel van die Deense koninkryk. Binne albei kampe is daar ’n hoeveelheid verskillende opinies. Van diegene wat ten gunste van onafhanklikheid is, is sommige ten gunste van ’n onmiddellike verklaring van eensydige onafhanklikheid. Ander sien dit as iets wat oor tyd verkry sal word met volle toestemming van die Deense regering en die Deense volk. In die kamp van die unioniste is daar ook baie wat ’ geleidelike toename in outonomiteit voorsien terwyl sterk bande met Denemarke steeds gehandaaf word. In 2011 is ’n nuwe Faroëse konsepgrondwet opgestel. Die konsepgrondwet is egter deur die voormalige Deense Eerste Minister, [[Lars Løkke Rasmussen]], as onverenigbaar met die Deense grondwet beskryf. Indien die Faroëse politieke partye daarmee sou wil voortgaan, moet hulle volgens hom hul onafhanklikheid verklaar.<ref>{{en}} [http://www.icenews.is/index.php/2011/07/06/denmark-and-faroe-islands-in-constitutional-clash/ Denemarke en Faroëreilande in grondwetbotsing] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110707041022/http://www.icenews.is/index.php/2011/07/06/denmark-and-faroe-islands-in-constitutional-clash/ |date= 7 Julie 2011 }}, IceNews 6 Julie 2011</ref> === Die Faroëreilande en die Europese Unie === Soos duidelik gestel in albei Roomse Verdrae, is die Faroëreilande nie deel van die Europese Unie nie. ’n Protokol in die verdrag van die toetreding van Denemarke tot die Europese Gemeenskappe stipuleer dat Deense burgers wat in die Faroëreilande woon, nie as Deense burgers beskou kan word binne die betekenis van die verdrae nie. Daarom is Deense mense wat in die Faroëreilande woon nie burgers van die Europese Unie nie (hoewel ander EU-burgers wat daar woon steeds EU-burgers is). Die Faroëreilande maak ook nie deel uit van die Schengen vryebewegingsooreenkoms nie, maar daar is geen grensbeheer wanneer tussen die Faroëreilande en enige van die Schengenlande gereis word nie. (Die Faroëreilande is sedert 1966 deel van die Nordiese Paspoortunie en sedert 2001 is daar geen grensbeheer tussen die Nordiese lande en die res van die Schengen-area nie, as deel van die Schengen-ooreenkoms.)<ref>{{en}} [http://www.tinganes.fo/logir/Rikislogartilmaeli/2001Schengen.htm Implementering van Schengen-konvensie deur die eerste minister soos goedgekeur deur die Løgting] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721114619/http://www.tinganes.fo/logir/Rikislogartilmaeli/2001Schengen.htm |date=21 Julie 2011 }}</ref> === Provinsies en munisipaliteite === [[Lêer:Map of the Faroe Islands af.svg|duimnael|upright|Reliëfkaart van die Faroëreilande]] Op administratiewe vlak is die eilande verdeel in 30 munisipaliteite (''kommunur'') waarbinne daar ongeveer 120 nedersettings is. Daar is tradisioneel ook die ses syssels (''sýslur''): Norðoyar, Eysturoy, Streymoy, Vágar, Sandoy en Suðuroy). Deesdae verwys syssel tegnies na “polisiedistrik” maar die term word steeds algemeen gebruik om ’n geografiese streek aan te dui. In vroeër tye het elke syssel sy eie vergadering (''ting''), die sg. somervergadering (''várting'') gehad. === Buitelandse sendings === Die Faroëreilande het eie sendings in Brussel, Reykjavik, Londen en Moskou asook 'n amptelike verteenwoordiging in Kopenhagen. Sendings in die buiteland is in samewerking met die Deense Departement van Buitelandse Sake gevestig. Aan hul hoofde is diplomatieke status toegeken.<ref>[https://www.government.fo/en/foreign-relations/missions-of-the-faroe-islands-abroad/ ''Faroeislands.fo: The Faroe Islands in the International Community. Besoek op 3 Junie 2020'']</ref> == Ekonomie == [[Lêer:Klaksvík, Faroe Islands (2).JPG|duimnael|links|’n Plaaslike visserman in Klaksvík]] Ekonomiese onsekerheid veroorsaak deur die ineenstorting van die Faroëse [[vis]]bedryf in die vroeë 1990’s het gelei tot tussen 10 en 15% werkloosheid in die middel 1990’s.<ref name=StatsFO>{{en}} [http://www.hagstova.fo/portal/page/portal/HAGSTOVAN/Statistics_%20Faroe_Islands/Statistics/LABOUR_MARKET_AND_WAGES/ARBLMAT_EN Statistiek Faroëreilande; Arbeidsmark en Lone]</ref> Werkloosheid het teen die einde van die 1990’s afgeneem na ongeveer 8% in 1998.<ref name=StatsFO /> Teen Junie 2008 het werkloosheid afgeneem tot 1,1%, maar weer gestyg tot 'n gemiddeld van 6,8% in 2011.<ref name=StatsFO /> Nietemin bly die ekonomie weens die byna totale afhanklikheid van die visbedryf en visboerdery kwesbaar. [[Ru-olie]] wat naby die Faroëse area gevind is, bied hoop vir neerslae in die onmiddellike omgewing wat ’n basis kan bied vir volgehoue ekonomiese welvaart.<ref>{{cite news |url=http://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/faroeislands/1331001/Oil-boosts-Faroes-fight-for-independence.html |title=Olie steun Faroëse strewe na onafhanklikheid |newspaper=Telegraph |date=20 Mei 2001 |first=Philip |last=Sherwell |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191129051201/https://www.telegraph.co.uk/news/worldnews/europe/faroeislands/1331001/Oil-boosts-Faroes-fight-for-independence.html |archive-date=29 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> 11,7% van die Faroëreilande se nasionale begroting kom as ekonomiese hulp van [[Denemarke]], wat ongeveer dieselfde is as 18% van die Faroëreilande se totale uitgawebegroting.<ref>{{en}} [http://www.fmr.fo//Index.asp?pID=1D580A05-61C2-4CA7-8687-989EA0D511E9 ''Fíggjarlóg – Ministerie van Finansies''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131110022132/http://www.fmr.fo//Index.asp?pID=1D580A05-61C2-4CA7-8687-989EA0D511E9 |date=10 November 2013 }}</ref> [[Lêer:Uitvoer 2009 Faroëreilande.png|duimnael|Grafiese uiteensetting van die Faroëreilande se produkuitvoere in 28 kleurgekodeerde kategorieë]] Sedert 2000 is nuwe [[inligtingstegnologie]]- en sakeprojekte in die Faroëreilande bevorder om nuwe beleggings te lok. Die bekendstelling van Burger King in [[Tórshavn]] is wyd gepubliseer en is ’n teken van die [[globalisering]] van die Faroëse kultuur. Dit is nog nie bekend of hierdie projekte daarin sal slaag om die eilande se ekonomiese basis te verbreed nie. Die eilande het een van die laagste werkloosheidsyfers in Europa, maar dit moet nie noodwendig beskou word as ’n teken van ekonomiese herstel nie omdat baie jongmense na Denemarke en ander lande verhuis wanneer hulle klaar is met skool. Dit laat ’n oorwegend middeljarige en bejaarde bevolking wat die vaardighede en kennis skort om nuut ontwikkelde posisies in die Faroëreilande te vul. In 2008 het die Faroëreilande ’n bedrag van $52 miljoen aan [[Ysland]] geleen in die lig van Ysland se bank-ellende.<ref name=NYT>{{cite news |last=Lyall |first=Sarah |title=Ysland, vasgeval in skuld, blameer Brittanje vir ellende |page=A6 |publisher=New York Times |date=1 November 2008 |url=http://www.nytimes.com/2008/11/02/world/europe/02iceland.html?pagewanted=1 |access-date=1 November 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190815021027/https://www.nytimes.com/2008/11/02/world/europe/02iceland.html?pagewanted=1 |archive-date=15 Augustus 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Deense kroon is die amptelike geldeenheid op die Faroëreilande. Naas Deense is daar ook Faroëse banknote in omloop (Faroëse kroon met identiese wisselkoers). Op die voorsy van Faroëse banknote verskyn diermotiewe, die keersye toon tekeninge van Faroëse landskapstonele wat deur die Faroëse tekenaar Zacharias Heinesen (* 1936) geskep is. Op 5 Augustus 2009 het twee opposisiepartye wetgewing in die Løgting voorgestel om die Euro as die nasionale geldeenheid aan te neem, afhangend van ’n referendum.<ref>{{en}} [http://www.logting.fo/files/casestate/9193/011.09%20Evra-gjaldoyra%20(1).pdf Logting.fo]</ref> == Vervoer == [[Lêer:Faroe Islands, Eysturoy, road from Skipanes to Syðrugøta.jpg|duimnael|links|Die padnetwerk op die Faroëreilande is uitstekend. Hier is die pad van Skipanes na Syðrugøta op die eiland Eysturoy]] [[Lêer:New smyril 11.56.jpg|duimnael|Die nuwe veerboot MS Smyril kom die Faroëreilande binne by Krambatangi veerboothawe in Suðuroy in 2005]] Vágar-lughawe het geskeduleerde vlugte vanaf Vágar-eiland. Die grootste Faroëse [[lugredery]] is Atlantic Airways. Weens die rotsagtige terrein en relatiewe klein grootte van die Faroëreilande, was die vervoerstelsel nie so uitgebreid soos in ander plekke in die wêreld nie. Hierdie situasie het egter nou verander en die infrastruktuur is aansienlik uitgebrei. Ongeveer 80% van die eilande se populasie is verbind deur tonnels tussen die berge en eilande, brûe en laagwaterbrûe wat die drie grootste eilande en drie ander eilande in die noordooste met mekaar verbind, terwyl die ander twee groot eilande na die suide van die hoofarea verbind is aan die hoofgebied met nuwe, vinnige veerbote. Daar is goeie paaie na elke nedersetting op die eilande, behalwe vir sewe van die kleiner eilande, waarvan ses slegs een pad het. == Demografie == [[Lêer:Faroese folk dance club from vagar.jpg|duimnael|Faroëse volksdansers in nasionale drag]] Die oorgrote meerderheid van die bevolking is [[Faroërs|etniese Faroërs]] van Noorse en Keltiese afkoms.<ref>{{en}} {{cite journal |last=Als |first=Thomas D. |first2=Tove H. |last2=Jorgensen |first3=Anders D. |last3=Børglum |first4=Peter A. |last4=Petersen |first5=Ole |last5=Mors |first6=August G. |last6=Wang |title=Highly discrepant proportions of female and male Scandinavian and British Isles ancestry within the isolated population of the Faroe Islands |journal=European Journal of Human Genetics |year=2006 |volume=14 |issue=4 |pages=497–504 |doi=10.1038/sj.ejhg.5201578 |pmid=16434998}}</ref> Onlangse RNS-ontledings het aangedui dat Y-chromosome, wat manlike afkoms naspeur, 87% [[Skandinawië|Skandinawies]] is.<ref>{{en}} {{cite journal |title=The origin of the isolated population of the Faroe Islands investigated using Y chromosomal markers |first=Tove H. |last=Jorgensen |first2=Henriette N. |last2=Buttenschön |first3=August G. |last3=Wang |first4=Thomas D. |last4=Als |first5=Anders D. |last5=Børglum |first6=Henrik |last6=Ewald |year=2004 |journal=Human Genetics |volume=115 |issue=1 |pages=19–28 |doi=10.1007/s00439-004-1117-7 }}</ref> Die studies toon dat mitochondriale [[RNS]], wat vroulike afkoms naspeur, 84% Skots/Iers is.<ref>{{fo}} Wang, C. August. 2006. Ílegur og Føroya Søga. In: ''Frøði'' bl. 20-23</ref> Van die naastenby 48&nbsp;500 inwoners van die Faroëreilande (16&nbsp;921 privaathuishoudings in 2004) is 91,7% Faroëes, 5,8% Deens en 0,3% Groenlanders. In 2010 was 6,5 persent van die bevolking in die buiteland gebore.<ref>[http://www.bpb.de/nachschlagen/zahlen-und-fakten/europa/70521/migranten ''www.bpb.de: Migranten'']</ref> Die grootste groep buitelanders is Dene, gevolg deur Groenlanders, [[Yslanders]], [[Noorweërs]] en [[Pole (volk)|Pole]]. Daar woon 77 verskillende nasionaliteite in die Faroëreilande. [[Faroëes]] word deur die hele land as eerste taal gespreek. Dit is moeilik om te sê hoeveel mense wêreldwyd Faroëes praat aangesien baie etniese Faroëse in Denemarke woon, en min mense wat daar gebore word keer terug na die Faroëreilande met hul ouers of wanneer hulle self volwassenes is. Die Faroëse taal is een van die kleinste [[Germaanse tale]]. Faroëse grammatika en woordeskat stem die meeste ooreen met [[Yslands]] en hul voorganger, [[Oudnoors]]. In teenstelling is gesproke Faroëes baie verskillend van Yslands en is dit nader aan [[Noors]]e dialekte van die Noorse weskus. Hoewel Faroëes die mees algemene taal in die eilande is, geniet naas Faroëes ook Deens ampstaalstatus.<ref name="Tiganes" /> Faroëse taalbeleid maak voorsiening vir die aktiewe skepping van nuwe terme in Faroëes wat geskik is vir die moderne lewe. === Demografiese ontwikkeling === [[Lêer:Faroe stamp 360 arrival of christianity.jpg|duimnael|upright|Faroëse seël deur Anker Eli Petersen wat die moms van die christenskap na die eland gedenk]] Indien die eerste inwoners van die Faroëreilande Ierse monnikke was, het hulle waarskynlik as ’n klein groepie setlaars gelewe. Later, toe die Wikings die eilande gekoloniseer het was daar ’n aansienlike toename in die bevolkingsgetalle. Dit het egter eers in die 18de eeu meer as 5&nbsp;000 geword. In [[1349]] is ongeveer die helfte van die bevolking uitgewis as gevolg van die [[Swart Dood]]. Dit was eers met die koms van die diepsee visbedryf (en gevolglik ’n onafhanklikheid van landbou in die eilande se ruwe terrein) en met algemene opgang in die gesondheidsdiens dat vinnige bevolkingsaanwas in die Faroëreilande moontlik was. Van die 18de eeu af het die bevolking oor ’n tydperk van 200 jaar tienvoudig vermeerder. Aan die begin van die 1990’s het die Faroëreilande ’n ekonomiese krisis beleef wat tot ’n groot uittog van die bevolking gelei het; hierdie neiging is egter omgekeer in die daaropvolgende jare. <div style="float:left; margin-right:1em;"> {| width="240px" table class="wikitable" ! style="background:#efefef;" | Jaar ! style="background:#efefef;" | Inwoners |- | 1327 || align="right" |ongeveer 4 000 |- | 1350 || align="right" |ongeveer 2 000 |- | 1769 || align="right" | 4&nbsp;773 |- | 1801 || align="right" | 5&nbsp;255 |- | 1834 || align="right" | 6&nbsp;928 |- | 1840 || align="right" | 7&nbsp;314 |- | 1845 || align="right" | 7&nbsp;782 |- | 1850 || align="right" | 8&nbsp;137 |- | 1855 || align="right" | 8&nbsp;651 |- | 1880 || align="right" | 11&nbsp;220 |- | 1900 || align="right" | 15&nbsp;230 |} </div> <div style="float:left; margin-right:1em;"> {| width="240px" table class="wikitable" ! style="background:#efefef;" | Jaar ! style="background:#efefef;" | Inwoners |- | 1911 || align="right" |ongeveer 18 800 |- | 1925 || align="right" | 22&nbsp;835 |- | 1950 || align="right" | 31&nbsp;781 |- | 1970 || align="right" |ongeveer 38 000 |- | 1975 || align="right" | 40&nbsp;441 |- | 1&nbsp;Januarie 1985 || align="right" | 45&nbsp;318 |- | 1&nbsp;Januarie 1990 || align="right" | 47&nbsp;770 |- | 1&nbsp;Januarie 1995 || align="right" | 43&nbsp;644 |- | 1&nbsp;Januarie 1997 || align="right" | 43&nbsp;751 |- | 1&nbsp;Januarie 1998 || align="right" | 44&nbsp;235 |- | 1&nbsp;Januarie 1999 || align="right" | 44&nbsp;772 |} </div> <div style="float:left;"> {| width="240px" table class="wikitable" ! style="background:#efefef;" | Jaar ! style="background:#efefef;" | Inwoners |- | 1&nbsp;Januarie 2000 || align="right" | 45&nbsp;353 |- | 1&nbsp;Januarie 2001 || align="right" | 46&nbsp;144 |- | 1&nbsp;Januarie 2002 || align="right" | 46&nbsp;961 |- | 1&nbsp;Januarie 2003 || align="right" | 47&nbsp;668 |- | 1&nbsp;Januarie 2004 || align="right" | 48&nbsp;178 |- | 1&nbsp;Januarie 2005 || align="right" | 48&nbsp;337 |- | 1&nbsp;Januarie 2006 || align="right" | 48&nbsp;170 |- | 1&nbsp;Januarie 2007 || align="right" | 48&nbsp;327 |- | 1&nbsp;Januarie 2008 || align="right" | 48&nbsp;360 |- | 1&nbsp;Januarie 2009 || align="right" | 48&nbsp;702 |- | 1&nbsp;Januarie 2010 || align="right" | 48&nbsp;568 |- | 1&nbsp;Januarie 2011 || align="right" | 48&nbsp;574 |- | 1&nbsp;Januarie 2014 || align="right" | 49&nbsp;947 |} </div> <div style="clear:both;" ></div> === Verstedeliking en regionalisering === Die Faroëse bevolking is redelik eweredig versprei oor die eilande; dit is eers onlangs dat noemenswaardige verstedeliking plaasgevind het. Industrialisering is merkwaardig gedesentraliseer en die area het om dié rede ’n lewensvatbare plattelandse kultuur kon handhaaf. Nietemin het nedersettings met slegte hawefasiliteite verloor in die ontwikkeling van landbou na visserye en in die mees afgeleë landbou-areas, ook bekend as die buite-eilande, is daar min jongmense. In onlangse dekades is die nedersetting-gebaseerde sosiale struktuur egter onder druk geplaas en moes dit plek maak vir ’n styging in sentra wat met mekaar verbind is wat beter goedere en dienste kan lewer as die buite-eilande wat nie goeie verbindings het nie. Dit beteken dat winkels en dienste nou besig is om te skuif na die sentra en die Faroëse bevolking is stadig maar seker om agter die besigheid aan te trek. In die 1990’s is die ou nasionale beleid van die ontwikkeling van die nedersettings (''Bygdamenning'') laat vaar en die regering het in die plek daarvan ’n proses begin van streeksontwikkeling (''Økismenning''). Die term ''streek'' verwys na die groot Faroëse eilande. Die regering was egter nie daartoe in staat om deur die strukturele hervorming te druk van samesmelting van die klein plattelandse munisipaliteite om sodoende volhoubare, gedesentraliseerde entiteite te skep wat die streeksontwikkeling kon dryf nie. Soos wat streeksontwikkeling op ’n administratiewe vlak moeilik was het die regering meer begin belê in infrastruktuur om die streke met mekaar te verbind. In die algemeen kan die Faroëreilande al hoe minder beskou word as ’n gemeenskap wat gebaseer is op afsonderlike eilande en provinsies. Die groot beleggings in paaie, brûe en ondersese tonnels het die eilande saamgebind en ’n koherente ekonomiese en kulturele sfeer gespek wat naastenby 90% van die bevolking dek. Vanuit hierdie perspektief is dit redelik om die Faroëreilande as ’n uitegspreide stad te beskou of om selfs daarna te verwys as die ''Faroëse Netwerkstad''. === Godsdiens === {{Hoofartikel|Godsdiens van die Faroëreilande}} [[Lêer:Faroe stamp 048 europe (v u hammershaimb).jpg|duimnael|upright|’n Seël wat V.U. Hammershaimb, ’n 19de-eeuse Faroëse taalkundige en teoloog gedenk]] Volgens die Færeyinga Saga, het Sigmundur Brestisson in [[999]] Christenskap na die eilande gebring. ’n Argeologiese terrein in Leirvík het egter voorgestel dat Keltiese Christenskap ten minste 150 jaar daarvoor aangekom het. Die [[Protestantse Hervorming|kerkhervorming]] van die Faroëreilande is op 1 Januarie 1540 voltooi. Volgens amptelike statistieke van 2002 was 84,1% van die Faroëse bevolking lede van die staatskerk, die Faroëse Volkskerk (''Fólkakirkjan''), ’n vorm van [[Lutheranisme]]. Die Fólkakirkjan het in 2007 ’n onafhanklike kerk geword waar dit voorheen ’n bisdom van die Kerk van Denemarke was. Faroëse lede van die geestelikes wat ’n historiese belangrikheid het sluit in V.U. Hammershaimb (1819–1909), Frederik Petersen (1853–1917) en waarskynlik die mees noemenswaardige, Jákup Dahl (1878–1944), wat ’n groot rol gespeel het in die gebruik van die Faroëse taal in die kerk in plaas van [[Deens]]. In die laat 1820’s is die Christelike evangeliese geloofsbeweging, die Vergadering van gelowiges, in Engeland gestig. In 1865 het ’n lid van hierdie beweging, William Gibson Sloan, vanaf [[Shetland]] na die Faroëreilande gereis. Met die draai van die 20ste eeu het die Faroëse Vergadering van gelowiges se getalle by 30 gedraai. Vandag is ongeveer 10% van die Faroëse bevolking lede van die Oop Broedergemeenskap (''Brøðrasamkoman''). Ongeveer 3% behoort aan die [[charismatiese beweging]] wat iewers in die laat 1920’s begin het en hul goue jare in die 1970’s en 1980’s beleef het. Daar is verskeie charismatiese kerke regoor die eilande met die grootste genaamd Keldan (Fonteinwater) met 200 tot 300 lidmate. Ongeveer 2% behoort aan ander Christelike kerkverbande soos die Adventiste wat ’n privaatskool in Tórshavn bedryf. Jehova se getuies het ook vier gemeentes (met ongeveer 80 tot 100 lidmate). Die [[Rooms-Katolieke Kerk]] bestaan uit ongeveer 170 lidmate en die munisipaliteit van Tórshavn bedryf hulle ou Fransiskaanse skool. Daar is ook ongeveer vyftien [[Baha’i]]’s wat op vier plekke vergader. Die Ahmadiyyad Moslemgemeenskap is in 2010 tot stand gebring in die Faroëreilande. Anders as Denemarke, [[Swede]] en [[Ysland]] met Forn Siðr, het die Faroëreilande geen georganiseerde Ásatrú-gemeenskap nie, maar daar is heelwat heidense oorlewering, liedere en rituele wat in indiwidue se huise of in openbare plekke bedryf word, eerder as in kerkgeboue. Die bekendste kerkgeboue in die Faroëreilande sluit die Tórshavn-katedraal, St. Olaf se Kerk en die Magnus-katedraal in Kirkjubøur in; die Vesturkirkjan en die Mariakerk wat in Tórshavn is; die kerk van Fámjin; die agthoekige kerk in Haldarsvík; en Christianskirkjan in Klaksvík. In 1948 het Victor Danielsen (Vergadering van gelowiges)die eerste Bybelvertaling in Faroëes vanuit verskillende moderne tale voltooi. Jákup Dahl en Kristian Osvald Viderø (Fólkakirkjan) het die tweede vertaling in 1961 voltooi. Die tweede is vertaal vanuit die oorspronklike Bybelse tale ([[Hebreeus]] en [[Grieks]]) na Faroëes. == Kultuur == {{Hoofartikel|Kultuur van die Faroëreilande}} [[Lêer:Faroese Chain Dance in Sjonleikarhusid on Olavsoka 2011.jpg|duimnael|Die Faroëse kettingdans word sonder die begeleiding van musiekinstrumente gedans – slegs ballades word gesing]] Die Faroëreilande vorm 'n selfstandige kultuurnasie binne die Nordiese wêreld. Hulle was vir lank geïsoleer van die grootste kulturele fases en bewegings wat oor dele van Europa gewaai het. Dit beteken dat hulle ’n groot deel van hul tradisionele kultuur kon behou. Baie eilandbewoners neem aktief deel aan die kulturele lewe, oefen dikwels twee of drie funksies in die samelewing uit en tree sodoende in hul vrye tyd nie net kultuurgenietend nie, maar ook kultuurskeppend op. So word die Faroëreilande ondanks hul relatief klein bevolking deur 'n omvangryke literêre, musikale en kunsproduksie en 'n publiek, wat groot belangstelling in die kunslewe toon, gekenmerk. Naas die Faroëse taal is die Wiking-erfenis en die plaaslike natuur kulturele kernelemente. [[Faroëes]] is een van drie insulêre Skandinawiese tale, saam met [[Yslands]] en die uitgestorwe [[Norn]], wat van die [[Oudnoors]]e gesproke taal afstam wat in die Wiking-leeftyd in Skandinawië gepraat is. Tot die 15de eeu het Faroëes ’n soortgelyke skryfwyse aan Yslands en [[Noors]] gehad, maar ná die Hervorming in 1538 het die regerende [[Dene]] die gebruik van Faroëes in skole, kerke en amptelike dokumente onwettig verklaar. ’n Ryk gesproke tradisie het egter behoue gebly in die 300 jaar wat die taal nie geskryf mog word nie. Dit beteken dat alle gedigte en stories mondelings oorgedra is. Hierdie werke is verdeel in die volgende afdelings: sagnir (histories), ævintýr (stories) en kvæði (ballades), dikwels op musiek en die middeleeuse kettingdans geset. Dit is uiteindelik in die 19de eeu neergeskryf. === Faroëse kettingdans en ballades === [[Lêer:Kædedans.JPG|duimnael|Kettingdansers]] Die Faroëse kettingdans, 'n soort rondedans, vorm saam met ou ballades (soos die Faroëse Sigurdliedere), wat as begeleiding voorgedra word, 'n eersterangse kultuurgoed wat uniek in Europa is. In geen ander land is middeleeuse tradisies op 'n soortgelyke outentieke manier tot in die moderne tyd bewaar nie. Dit was juis die ballades wat die Faroëse taal, wat ná 1540 nie meer as skryftaal gebruik is nie, van uitwissing gered het. Jens Christian Djurhuus was 'n tradisionele ''skald'' wat nog in die 19de eeu ballades in die oorgelewerde styl geskryf het. Die bekendste Faroëse ballade, ''Ormurin Langi'', het uit sy pen gekom. 'n Meer onlangse voorbeeld is die ''Grindavísan'' ("Grindwalvis-wysie") wat deur Christian Pløyen, 'n Deense amptenaar, geskryf is. Alhoewel hierdie ballade uit die pen van 'n buitelander gekom het en in Deens geskryf is, word dit op elke ''Grindadráp'' (Grindwalvis-jagtog) gesing. Die Faroëse kettingdans is nie beperk tot volkspele nie maar vorm 'n vaste bestanddeel van die alledaagse kultuur wat nie vir gehore opgevoer nie, maar as 'n gemeenskaplike dans waaraan elkeen deelneem. Die gemeenskaplike sang is 'n tweede tradisie wat steeds voortleef, onder meer wanneer mense by familiefeeste saamkuier om ure lank ou en nuwe liedere te sing. Die belangrikste fees is ''Ólavsøka'' waartydens duisende om middernag in Tórshavn onder vrye hemel vergader. === Ólavsøka === [[Lêer:Føroysk fløgg á Ólavsøku.jpg|duimnael|Die jaarlikse ólavsøka-parade op 28 Julie]] Die nasionale vakansiedag, [[Ólavsøka]], is op 29 Julie en gedenk die afsterwe van Sint Olaf. Die vieringe word in Tórshavn gehou, begin op die aand van 28 Julie en hou aan tot 31 Julie. Die amptelike viering begin op 29 Julie met die opening van die Faroëse parlement, ’n gebruik wat 900 jaar terug dateer.<ref>{{en}} Schei, Kjørsvik Liv and Moberg, Gunnie. 1991. ''The Faroe Islands''. ISBN 0-7195-5009-2</ref> Dit begin met ’n diens wat gehou word in die Tórshavn-katedraal; alle parlementslede asook burgerlike en kerkamptenare loop in ’n stoet die kerk binne. Die dominees gee om die beurt ’n preek. Ná die diens keer die stoet terug na die parlement vir die openingseremonie. Ander vieringe word gekenmerk deur verskillende sportkompetisies, die roeikompetisie (in Tórshavn-hawe) is die gewildste, kunsuitstallings, popkonserte en die bekende Faroëse Dans. Die dag word verder gevier deur verskeie ander fasette. Die Faroëse volksdrag word ook tydens die geleentheid gedra. === Die Nordiese Huis === [[Lêer:Nordic House in the Faroes 03.jpg|duimnael|Die Nordiese Huis]] Die Nordiese Huis (''Norðurlandahúsið'') is die belangrikste kulturele instelling in die Faroëreilande. Die doel daarvan is om die Skandinawiese en Faroëse kultuur plaaslik en in die Nordiese streek te ondersteun en bevorder. Erlendur Patursson (1913–1986), ’n Faroëse lid van die [[Nordiese Raad]], het die idee van die Nordiese kultuurhuis in die Faroëreilande aangespreek. ’n Nordiese kompetisie vir argitekte is in 1977 gehou waaraan 158 argitekte deelgeneem het. Die wenners was Ola Steen van Noorweë en Kolbrún Ragnasdóttir van Ysland. Deur aan die volkstradisies getrou te bly, het die argitekte die Nordiese Huis ontwerp om soos ’n betowerde heuwel van [[Elf (mitologie)|elwe]] te lyk. Die huis is in 1983 in Tórshavn geopen. Dit is ook ’n kulturele organisasie onder die Nordiese Raad van Ministers. Die nordiese Huis word beheer deur ’n beheerkomitee van agt waarvan drie van die Faroëreilande is en die vyf ander van ander Nordiese lande. Daar is ook ’n raadgewende liggaam van vyftien lede wat Faroëse kultuurorganisasies verteenwoordig. Die Huis word bestuur deur ’n direkteur wat aangestel word deur die beheerkomitee vir ’n termyn van vier jaar. === Faroëse literatuur === [[Lêer:Faroe stamp 364 rasmussen and skardi.jpg|duimnael|upright|Rasmus Rasmussen en Símun av Skarði (digter)]] Faroëse literatuur in die tradisionale sin van die woord het eers werklik ontwikkel in die laaste 100–200 jare. Dit is hoofsaaklik as gevolg van die isolasie van die eiland en ook omdat die Faroëse taal eers in 1890 in ’n gestandaardiseerde vorm neergeskryf is. Die Deense taal is ook bevorder ten gunste van Faroëes. Die Faroërs het nietemin verskeie digters en skrywers opgelewer. === Musiek === [[Lêer:Kristian Blak.jpg|duimnael|links|upright|Een van die mees invloedryke mense in die Faroëse musiekbedryf is die Deens-gebore [[Kristian Blak]]]] Die Faroëreilande het ’n musiekbedryf. Die eilande het ’n eie simfonie-orkes, die klassieke ensemble ''Aldubáran'' en vele verskillende kore; die bekendste een is ''Havnarkórið''. Die bekendste Faroëse komponiste is Sunleif Rasmussen en die Deen Kristian Blak. Blak is ook die hoof van die platemaatskappy [[Tutl]]. Die eerste Faroëse opera is geskryf deur Sunleif Rasmussen. Dit is getiteld Die Tuin van ’n Mal Man (''Í Óðamansgarði'')<ref>{{en}} [http://www.themadmansgarden.com/ Die Tuin van ’n Mal Man] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161009023343/http://themadmansgarden.com/ |date= 9 Oktober 2016 }}</ref> en die eerste vertoning het op 12 Oktober 2006 plaasgevind by die Nordiese Operahuis. Die opera is gebaseer op ’n kortverhaal deur die skrywer William Heinesen. Jong Faroëse musikante wat onlangs gewildheid verwerf het is Eivør Pálsdóttir, Anna Katrin Egilstrøð, Annika av Matras, Lena Andersen, Teitur Lassen, [[Høgni Reistrup]], Høgni Lisberg, Heiðrik á Heygum, Guðrið Hansdóttir en Brandur Enni. Bekende musiekgroepe sluit in Týr, Gestir, The Ghost, Boys In A Band, ORKA, Tveyhundrað, Grandma’s Basement, SIC, en die ontbinde Clickhaze. Die fees van kontemporêre en klassieke musiek, ''Summartónar'' word elke somer gehou. Groot opelud musiekfeeste vir populêre musiek met plaaslike en internasionale kunstenaars is G! Festival in Gøta in Julie en Summarfestivalurin in Klaksvík in Augustus. === Tradisionele kos === [[Lêer:Skerpikjøt (2).jpg|duimnael|Skerpikjøt]] Tradisionele Faroëse kos is hoofsaaklik gebaseer op vleis, seekos en [[aartappel]]s en gebruik min vars groente. Skaapvleis is die basis van baie maaltye en een van die gewildste trakterings is ''skerpikjøt'', gerypte, windgedroogte skaapvleis wat effens taai is. Die droogskuur, bekend as ’n ''hjallur'', is ’n standaardkenmerk in baie Faroëse huise, veral in die klein nedersettings. Ander tradisionele kosse is ''ræst kjøt'' (half-gedroogte skaapvleis) en ''ræstur fiskur'' (gerypte vis). ’n Ander Faroëse spesialiteit is ''Grind og spik'' (loodswalvisvleis en -spek). ’n Soortgelyke vleis/spekdis gemaak met [[harslag]] is ''garnatálg''. In die vorige eeu het die vleis en spek van ’n loodswalvis kos vir ’n lang tyd voorsien. Vars vis en seevoëls soos die Faroëse papegaaiduiker en sy eiers, maak ook ’n groot deel uit van die plaaslike dieet. Gedroogde vis word ook graag geëet. Daar is een brouery genaamd Föroya Bjór wat sedert 1888 bier maak wat hoofsaaklik na Ysland en Denemarke uitgevoer word. ’n Plaaslike spesialiteit is ''fredrikk'', ’n spesiale brousel wat in Nólsoy gemaak word. Die produksie van sterk alkohol soos snaps word nie op die eilande toegelaat nie, daarom word die Faroëse brandewyn ''Aqua Vita'' in die buiteland gemaak. Sedert die besetting deur die Britte het die Faroërs al hoe meer Britse kos begin eet, veral [[vis-en-tjips]] en lekkergoed wat in winkels regoor die eiland te vinde is. === Walvisjag === [[Lêer:Killed pilot wales in hvalba, faroe islands.JPG|duimnael|Dooie loodswalvisse op die strand in die nedersetting Hvalba op die suidelikste Faroëse eiland Suðuroy, 11 Augustus 2002]] Daar is rekords van dryfjagte in die eilande wat tot 1584 terugdateer.<ref>{{en}} {{cite book |first=Philippa |last=Brakes |chapter=’n Agtergrond tot walvisjag |year=2004 |editor=Philippa Brakes, Andrew Butterworth, Mark Simmonds & Philip Lymbery |title=Onrustige waters: ’n oorsig van die welsynsimplikasies van moderne walvisjagaktiwiteite |isbn=0-9547065-0-1 |page=7 |url=http://www.wdcs.org/submissions_bin/troubledwaters.pdf}}</ref> Dit word deur Faroëse owerhede beheer maar nie deur die Internasionale Walvisjagkommissie nie aangesien daar nie ooreenstemming is oor die Kommissie se wetlike outoroteit om klein walvisagtiges te jag nie. Honderde langvinloodswalvisse (''Globicephala malaena'') word jaarliks hoofsaaklik gedurende die somer doodgemaak. Die jagtogte, wat ''grindadráp'' genoem word, is nie-kommersieel en word deur ’n gemeenskap georganiseer; dit beteken dat enigeen daaraan kan deelneem. Die jagters omsingel eers die loodswalvisse in ’n groot halfsirkel van bote. Daarna dryf hulle die walvisse stadig in ’n baai of die vlakwater van ’n fjord. Wanneer ’n walvis in die vlak water is, word ’n haak in sy luggat gehaak sodat die dier aan wal getrek kan word. Sodra die dier op land is, of in kniediep water geïmmobiliseer is, word ’n snit dwarsoor die bokant naby die luggat gemaak om die kop gedeeltelik af te sny. Die dooie dier word dan verder aan wal gesleep nadat die oorblywende walvisse op dieselfde manier doodgemaak is.<ref>{{cite web |url=http://www.youtube.com/watch?v=yXZPmdULIKs |title=GrindaDrap: Video van ’n walvisjag |work=YouTube.com |access-date=28 September 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200303072423/https://www.youtube.com/watch?v=yXZPmdULIKs |archive-date=3 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Sommige Faroërs beskou die jagtogte as ’n belangrike deel van hulle kultuur en geskiedenis. Diereregtegroepe, soos die Sea Shepherd-organisasie kritiseer dit egter as wreed en onnodig, terwyl die jagters meen dat die meeste joernaliste nie genoegsame kennis van die vangmetode of die ekonomiese betekenis ten toon stel nie. Sea Shepherd-organisasie het ’n veldtog in die Faroëreilande geloods, bekend as ''Operation Ferocious Isles''. Op hul webblad noem hulle dat “soveel as 1&nbsp;000 bedreigde langvinloodswalvisse jaarliks brutaal doodgemaak word in die Faroëreilande. Die slagting vind hoofsaaklik gedurende die somermaande plaas gedurende sogenaamde “tradisionele” gemeenskapsjagte waarna die plaaslike bewoners verwys as ''grindadráp'' of eenvoudig ''die maling''. Hierdie aktiwiteit moet egter genoem word wat dit werklik is — massaslagting.”<ref>{{en}} [http://www.seashepherd.org/ferocious-isles Ferocious Isles] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120704150912/http://www.seashepherd.org/ferocious-isles |date= 4 Julie 2012 }}</ref> Hierdie ''grindadráp'' is wettig en verskaf kos aan baie mense in die Faroëreilande.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.whaling.fo/thepilot.htm#Drivingthewhales |archiveurl=https://web.archive.org/web/20090324072829/http://www.whaling.fo/thepilot.htm#Drivingthewhales |title=Walvisse en walvisjag in die Faroëreilande |publisher=Faroëse Regering |accessdate=5 Desember 2006 |archivedate=24 Maart 2009 |url-status=dead }}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.wdcs.org/dan/publishing.nsf/allweb/99E632F7502FCC3B802568F20048794C |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071031231236/http://www.wdcs.org/dan/publishing.nsf/allweb/99E632F7502FCC3B802568F20048794C |title=Waarom strand walvisse en dolfyne? |publisher=[[WDCS]] |accessdate=5 Desember 2006 |archivedate=31 Oktober 2007 |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite news |first=Nicole |last=Chrismar |date=28 Julie 2006 |title=Dolfyne gejag vir sport en bemesting |url=http://abcnews.go.com/Technology/story?id=2248161&page=1 |publisher=[[ABC News]] |access-date=21 Julie 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20131110040006/http://abcnews.go.com/Technology/story?id=2248161 |archive-date=10 November 2013 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Sport === [[Lêer:Katrin Olsen World Cup Ottensheim 2007.jpg|duimnael|upright|Die roeier Katrin Olsen was in [[Olimpiese Somerspele 2008|2008]] die eerste Faroëse deelnemer aan die Olimpiese Somerspele, maar het vir Denemarke deelgeneem]] Die Faroëreilande ding mee in die tweejaarlikse Eilandspele wat in 1989 daar plaasgevind het. Tien [[sokker]]spanne ding mee om die Faroëreilande Premierliga, tans op nommer 51 volgens UEFA se Liga-koëffisiënt. Die Faroëreilande is ’n volle lid van [[UEFA]] en die Faroëreilande se nasioanle sokkerspan ding mee in die kwalifiserende wedstryde vir die [[UEFA Europa-beker|UEFA Europese Sokkerkampioenskap]]. Die Faroëreilande is ook ’n volle lid van [[FIFA]] en ding daarom ook mee in die kwalifiserende rondes vir die [[Sokker-Wêreldbeker]]. Die land het sy heel eerste mededingende wedstryd gewen toe hulle die span van Oostenryk met 1-0 geklop het in ’n kwalifiserende wedstryd vir die 1992-UEFA Europa-beker. Op 7 Junie 2011 het die Faroëreilande sy eerste oorwinning in die UEFA Europa-beker se kwalifiserende ronde in 16 jaar gekry deur die span van Estland met 2-0 in Toftir te wen. Die Faroëreilande ding ook mee in die [[Paralimpiese Spele]] maar het nog nie aan die [[Olimpiese Spele]] deelgeneem nie aangesien hy daar saam met Denemarke moet deelneem. === Handewerk === [[Hekel]] is ’n tradisionele handwerk. Die mees kenmerkende eienskape van Faroëse kanttjalies is die midde-agter knoopplaatvorm. Elke tjalie bestaan uit twee driehoekige sypanele, ’n trapesiumvormige rugknoopplaat, ’n rantafverking en ’n skouervorm. == Openbare vakansiedae == <div style="-moz-column-count:4; column-count:4;"> * [[Nuwejaarsdag]], 1 Januarie * Wit Donderdag * [[Goeie Vrydag]] * Paassondag * Paasmaandag * Vlagdag, 25 April * Algemene dag van gebed (Dýri biðidagur), 4de Vrydag na Paasfees * [[Hemelvaartdag]] * Pinkstersondag * Pinkstermaandag * Grondwetdag, 5 Junie (½ dag vakansiedag) * [[Ólavsøka|St. Olafsaand]], 28 Julie (½ dag vakansiedag) * [[Ólavsøka|St. Olafsdag]], 29 Julie (Nasionale vakansiedag) * [[Oukersaand]], 24 Desember * [[Kersdag]], 25 Desember * Tweede Kersdag, 26 Desember * [[Oujaarsaand]], 31 Desember (½ dag vakansiedag)</div> == Sien ook == * [[Tale van die Faroëreilande]] == Dorpe == <center> <gallery> Norroena in torshavn.jpg|Die hoofstad [[Tórshavn]] Stora dimun farm.jpg|Stóra Dímun Porkeri (faroe islands) mountains.JPG|Porkeri op Suðuroy Harbour of klaksvik, faroe islands.jpg|Klaksvík Vagur, Faroe Islands, in the winter, sunlight on slope.JPG|Vágur op Suðuroy Sorvagur, faroe islands, view on mykines.jpg|Sørvágur, op die eiland Vágar </gallery> </center> == Notas == {{Notas}} == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Verdere leesstof == * {{en}} Irvine, David Edward Guthrie. 1982. Seaweed of the Faroes 1: The flora. ''Bull. Br. Mus. nat. Hist. (Bot.) '' '''10'''(3): 109–131. * {{en}} Tittley, I., Farnham, W.F. and Gray, P.W.G. 1982. Seaweeds of the Faroes 2: Sheltered fjords and sounds. ''Bull. Br. Mus. nat. Hist.'' (Bot.) '''10''': 133–151. * {{de}} Alexander Wachter: Färöer selbst entdecken. Edition Elch, Offenbach am Main 2002. ISBN 3-85862-155-2. == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Faroe Islands|Faroëreilande}} ; Regering ---- * {{en}} [https://www.government.fo/en/the-government/ministries/prime-ministers-office/ ''The Government of the Faroe Islands - The Prime MInister's Office''] * {{en}} [https://landsbokasavnid.fo/?_l=en ''Nasionale Biblioteek van die Faroëreilande''] ; Algemene inligting ---- * {{en}} [https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fo.html Faroëreilande] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190506104321/https://www.cia.gov/library/publications/the-world-factbook/geos/fo.html |date= 6 Mei 2019 }} by die CIA Wêreldfeiteboek * {{en}} [http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/faroeislands.htm Faroëreilande] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150907063309/http://ucblibraries.colorado.edu/govpubs/for/faroeislands.htm |date= 7 September 2015 }} by ''UCB Libraries GovPubs'' * {{en}} [http://www.dmoz.org/Regional/Europe/Faroe_Islands/ Faroëereilande] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120723235757/http://www.dmoz.org/Regional/Europe/Faroe_Islands/ |date=23 Julie 2012 }} by Open Directory Project * {{en}} [http://commons.wikimedia.org/wiki/Atlas_of_the_Faroe_Islands Wikiatlas] van die Faroëreilande ; Toerisme ---- * {{en}} {{Wikivoyage|Faroe_Islands|Faroëreilande}} * {{en}} [http://www.visit-faroeislands.com/ ''Visit Faroe Islands - Amptelike webtuiste van die Faroëreilande se toerismekantoor''] * {{en}} [https://www.nlh.fo/en/ ''Amptelike webtuiste van die Nordiese Huis in die Faroëreilande''] * {{en}} [http://www.nytimes.com/2007/03/25/travel/tmagazine/03well.faroes.t.html?ref=tmagazine ''New York Times Magazine, 25 Maart 2007: Into the Mystical Unreal Reality of the Faroe Islands''] ;Media ---- * {{en}} [https://www.youtube.com/watch?v=5qinWJqgGMw ''YouTube.com/Phantom Power Films: Faroe Islands - the connected nation (Skotse dokumentêr)''] * {{en}} [https://www.youtube.com/watch?v=wKSaA0GGVUE ''YouTube.com/Danny Rest: The Faroe Islands (dokumentêr)''] ; Ander ---- * {{en}} [http://www.vifanord.de/index.php?id=1&L=1&rd=243343734 ''vifanord – ’n Virtuele biblioteek vir Noord-Europese Studies''] {{en-vertaal|Faroe Islands}} {{Voorbladster}} {{Navigasie indeling Denemarke}} {{Lande van Europa}} {{Nordiese lande}} {{Nordiese Raad}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Faroereilande}} [[Kategorie:Faroëreilande| ]] [[Kategorie:Voormalige Deense kolonies]] [[Kategorie:Voormalige Noorse kolonies]] ssz6jdc9qic0lrr9igaks45f046zhv0 0 7578 2516783 2484142 2022-08-01T18:49:31Z FMSky 134028 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Persoon | naam = Edward de Bono | bynaam = | beeld = Edward de Bono on Channel 4 "Opinions".jpg | beeldbeskrywing = | onderskrif = De Bono in 1994 | geboortenaam = | geboortedatum = [[19 Mei]] [[1933]] | geboorteplek = [[Malta]] | dood_datum = [[9 Junie]] [[2021]] | sterfteplek = | ouers = | titel = | nasionaliteit = {{vlagland|Verenigde Koninkryk}} | beroep = dokter en skrywer | bekend = | salaris = | termyn = | voorganger = | opvolger = | eerbewyse = | party = | godsdiens = | huweliksmaat = | kinders = | webblad = | handtekening = }} '''Edward de Bono''' (* [[19 Mei]] [[1933]] † [[9 Junie]] [[2021]]) was 'n [[Malta|Maltees]] gebore dokter en skrywer met 'n oorvloed van publikasies oor die onderwerp van [[denke]] en het ook baie [[opleiding]] aangebied oor die vakgebied. Baie mense ken hom as die persoon wat die term ''[[laterale denke]]'' verwoord het en beskou hom as die pionier op die gebied. De Bono is in [[Malta]] gebore en het aan die St Edward's College daar gestudeer, waarna hy dan ook sy mediese doktersgraad by die Royal University of Malta verwerf. Na verdere studie by die [[Universiteit van Oxford]] met 'n [[Rhodes-beurs]] het hy 'n honneursgraad in sielkunde en fisiologie asook die D.Phil graad in geneeskunde daar verwerf. Hy het verder ook 'n doktorsgraad by die [[Universiteit van Cambridge]] voltooi en fakulteitsaanstellings gehad by Oxford, die [[Universiteit van Londen]], [[Cambridge-universiteit|Cambridge]] en [[Harvard-universiteit|Harvard]]. Hy is getroud en het twee seuns. In [[1969]] het De Bono die Cognitive Research Trust (CoRT) gestig wat voortdurend materiaal wat op sy idees geskoei is produseer en bemark. Hy het reeds ''65 boeke geskryf wat vertaal is na 37 tale''. Hy het die laaste 30 jaar van sy lewe gewy aan die onderrig van denktegnieke, wat samewerking met regerings, maatskappye, organisasies en indiwidue insluit en tree ook gereeld as spreker op rondom vele aangeleenthede. Hy het begin om SITO – die 'Supranational Independent Thinking Organisation' op die been te kry in Malta, wat hy beskryf as 'n tipe intellektuele [[Rooi Kruis]]. De Bono het 'n reeks ''doelgerigte denkmetodes'' ontwikkel en beskryf, wat klem lê op denke as 'n doelbewuste daad eerder as 'n reaktiewe een. Hy gebruik 'n duidelike en praktiese skryfstyl en vermy akademiese terminologie. Hy het bygedra tot die vooruitgang van [[toegepaste sielkunde]] deur sy teorieë oor [[kreatiwiteit]] en [[persepsie]] duidelik om te skakel na bruikbare hulpmiddelle. Hy neig om nie na ander se [[teorie van verstand|teorieë oor verstandelike prosesse]] te verwys nie maar verkies eerder om te bou op sy eie (soos uiteengesit in sy boek ''The Mechanism of the Mind'' (1969) wat dien as onderbou van sy latere werke). De Bono se werk het veral gewildheid verwerf in die [[besigheid]]sgeledere – miskien vanweë die geloof dat daar 'n behoefte bestaan om [[maatskappy]]e te herstruktureer om meer plooibare werkspraktyke toe te laat en om innoverend te wees ten opsigte van produkte en dienste. Baie van sy metodes is aangepas en ingelyf in korporatiewe opleidingskursusse wat ontwerp is om werknemers en bestuurders te help om 'buite die norm' te dink. De Bono bestuur 'n netwerk van opleidingsbeamptes wat onderrig gee oor sy amptelike denkmetodes, maar baie elemente van sy werk word deur ander opleidingsbeamptes ook gebruik. == Gepubliseerde werke == Boeke deur De Bono sluit in: * ''The Use of Lateral Thinking'' (1967) waar die term "[[laterale denke]]" bekendgestel is * ''The Five-Day Course in Thinking'' (1968) waar die [[L-speletjie]] bekendgestel word * ''The Mechanism of the Mind'' (1969) * ''Lateral Thinking'' (1970) * ''The Dog-Exercising Machine''(1970) * ''Technology Today'' (1971) * ''Practical Thinking'' (1971) * ''Lateral Thinking for Management'' (1971) * ''Po: Beyond Yes and No'' (1972) * ''Children Solving Problems'' (1972) * ''Po: Beyond Yes and No'' (1973) * ''Eureka!: An Illustrated History of Inventions from the Wheel to the Computer'' (1974) * ''Teaching Thinking'' (1976) * ''The Greatest Thinkers'' (1976) * ''Wordpower'' (1977) * ''The Happiness Purpose'' (1977) * ''Future Positive'' (1979) * ''Atlas of Management Thinking'' (1981) * ''De Bono's Course in Thinking'' (1982) * ''Tactics: The Art and Science of Success'' (1985) * ''Conflicts'' (1985) * ''Masterthinker's Handbook'' (1985) * ''[[Dinkhoede van De Bono|Six Thinking Hats]]'' (1985) * ''Serious Creativity: Using the Power of Lateral Thinking to Create New Ideas'' (1992) - a summation of many of De Bono's ideas on creativity * ''Why I Want To Be King Of Australia'' (1999) * ''How to Have A Beautiful Mind'' (2004) De Bono het ook verskeie artikels gepubliseer in erkende joernale soos ''[[The Lancet]]'' en ''[[Clinical Science]]''. == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie}} * {{en}} [http://www.edwdebono.com/debono/biograph.htm 'n Biografie] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050204195431/http://www.edwdebono.com/debono/biograph.htm |date= 4 Februarie 2005 }} * {{en}} [http://www.edwdebono.com/ Amptelike webwerf] * {{en}} [http://www.edwarddebono.com/ Persoonlike webwerf] * {{de}} [http://www.zeitzuleben.de/buch/ge/denkschule.html Die Evolution des Bewusstseins] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050208104426/http://www.zeitzuleben.de/buch/ge/denkschule.html |date= 8 Februarie 2005 }} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:De Bono, Edward}} [[Kategorie:Maltese]] [[Kategorie:Geneeskundiges]] [[Kategorie:Sielkundiges]] [[Kategorie:Geboortes in 1933]] [[Kategorie:Sterftes in 2021]] tihz37ss0hui1o1ahcx6xt9ugz3gnji 0 9241 2516730 2516542 2022-08-01T13:55:49Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die longitudinale beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |author-link=Homer H. Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> == Natuurlike satelliete en ringe rondom Jupiter == : ''Hoofartikels: [[Jupiter se natuurlike satelliete]] en [[Jupiter se ringe]].'' Teen Mei [[2001]] was daar ongeveer 28 mane rondom Jupiter bekend, waaronder [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganimedes (maan)|Ganimedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Later is daar met behulp van nuwe tegnieke en verbeterde apparatuur nog 'n groot aantal ander mane ontdek en teen [[2004]] is daar 63 voorwerpe geïdentifiseer. 'n Volledig oorsig hiervan is te vinde in die [[Jupiter se natuurlike satelliete|lys van mane van Jupiter]]. Rondom Jupiter word ook 'n aantal dun ringe wat uit stof- en ysdeeltjies bestaan aangetref. Die binnenste ring, genaamd ''1979 J1R'', het vermoedelik ontstaan uit losgeraakte materiaal van die mane [[Metis (maan)|Metis]] en [[Adrastea (maan)|Adrastea]] na inslae deur [[meteoriet]]e. 1979 J1R lê op 'n afstand van 110&nbsp;000&nbsp;km van die middelpunt van Jupiter en is 22&nbsp;000&nbsp;km breed. Nog verder na buite lê nog twee ringe (''1979 J2R'' en ''1979 J3R'') op 'n afstand van onderskeidelik 125&nbsp;000 en 170&nbsp;000&nbsp;km. Van die buitenste ring word aangeneem dat dit ontstaan het uit interplanetêre stof. Die bestaan van die ringe is eers in 1979 bevestig en is veel kleiner as die ringe van Saturnus. {{JupiterMane}} == Funksie == Jupiter vervul 'n belangrike funksie binne die [[sonnestelsel]]. Omdat dit swaarder is as al die ander planete tesame is dit 'n belangrike onderdeel van die massa-ewewig van die sonnestelsel. Deur sy gewig stabiliseer Jupiter die [[asteroïdegordel]]; sonder Jupiter sou daar elke 100&nbsp;000 jaar 'n [[asteroïde]] uit die asteroïdegordel die [[aarde (planeet)|aarde]] tref en sodoende lewe op aarde so ernstig belemmer het dat lewe nie moontlik sou wees nie. Daar word tans vermoed dat die aanwesigheid van 'n Jupiteragtige planeet 'n voorwaarde kan wees vir die aanwesigheid van lewe in 'n sonnestelsel. == Verkenning == Vanaf die Aarde is Jupiter gereeld met die blote oog sigbaar as 'n helder "ster". In [[1610]] ontdek [[Galileo Galilei]] met 'n [[teleskoop]] die vier grootste mane van Jupiter – nou bekend as die [[Galileïse mane]]. Sedert die begin van die [[1970-80|jare '70]] is daar verskeie verkenningsvlugte na Jupiter uitgevoer. === Pioneer 10 === [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtesending]] na Jupiter en is op [[3 Maart]] [[1972]] gelanseer. Op [[3 Desember]] [[1973]] skuur Pioneer 10 op 'n afstand van 130&nbsp;000&nbsp;km langs Jupiter verby en stuur die eerste detailopnames na die Aarde. === Voyager === : ''Hoofartikels: [[Voyager 1]] en [[Voyager 2]].'' [[Lêer:Voyager spacecraft.jpg|duimnael|200px|Voyager 2]] In die winter (Suidelike halfrond) van [[1977]] word Voyager 1 en Voyager 2 kort na mekaar gelanseer. In [[1979]] het beide Voyagers baie foto's en inligting oor Jupiter en die mane opgelewer, onder andere oor [[vulkaan|vulkaan aktiwiteit]] op die maan [[Io (maan)|Io]]. === Galileo === Op [[18 Oktober]] [[1989]] word die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer om die mane van Jupiter en die planeet self te bestudeer. Galileo was die eerste sending wat in plaas van verby te vlieg in 'n baan om Jupiter gebring sou word en dit uitgevoerig sou bestudeer. Ná 'n reis van ses jaar en ondanks probleme met die antenne, het Galileo sowat 14&nbsp;000 foto's geneem. Galileo het Jupiter bestudeer van Desember 1995 tot September 2003 en het gedurende die tydperk 'n skat van nuwe insigte versamel. === Cassini-Huygens === Op [[15 Oktober]] [[1997]] word die [[Cassini-Huygens]] ruimtetuig gelanseer om via [[Venus (planeet)|Venus]], [[Aarde]] en Jupiter uiteindelik Saturnus te besoek. In Desember 2000 gaan Cassini by Jupiter verby en neem foto's met 'n veel hoër resolusie as sy voorgangers. Die gesamentlike aanwesigheid van Galileo en Cassini het dit moontlik gemaak om enkele ekstra eksperimente uit te voer. === New Horizons === [[New Horizons]] is 'n sending na [[Pluto (dwergplaneet)|Pluto]] wat op [[19 Januarie]] [[2006]] gelanseer is om in [[2015]] Pluto te bereik. Om die vlug te bespoedig is daar in Februarie 2007 van die aantrekkingskrag van Jupiter gebruik gemaak. Hiertydens kon Jupiter vir ongeveer vier maande uitgebreid waargeneem word. === Juno === [[Juno]] is ’n sending van [[Nasa]] se [[New Frontiers-program]] wat tans in ’n wentelbaan om die [[planeet]] [[Jupiter (planeet)|Jupiter]] is. Die tuig is op [[5 Augustus]] [[2011]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer en het op [[4 Julie]] [[2016]] gearriveer. Op [[5 Julie]] van dié jaar het dit in ’n wentelbaan om Jupiter gegaan.<ref name="NYT-20160628">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA’s Juno Spacecraft Will Soon Be in Jupiter’s Grip |url=http://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |date=28 Junie 2016 |work=New York Times |access-date=30 Junie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200426125443/https://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |archive-date=26 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="NYT-20160630"/><ref>{{cite news |last=Dunn |first=Marcia |title=NASA probe blasts off for Jupiter after launch-pad snags |url=http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/#.Tj02ZluvbPY |work=MSN |date=5 Augustus 2011 |access-date=31 Augustus 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20121105145856/http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/ |archive-date=5 November 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Juno wentel om die planeet se pole om die samestelling, [[gravitasie]]- en [[magneetveld]] en polêre magnetosfeer te ondersoek. Dit sal ook soek na leidrade oor hoe die planeet gevorm het, of dit ’n rotsagtige kern het, die hoeveelheid [[water]] in die diep [[atmosfeer]], [[massa]]verspreiding en diep [[wind]]e, wat snelhede van tot 618 km/h kan bereik.<ref>[http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/jupiter_lrs.html Winds in Jupiter's Little Red Spot almost twice as fast as strongest hurricane]</ref> In September 2022 sal Juno 'n verbyvlug van die maan [[Europa (maan)|Europa]] doen, en in Desember 2023 en Februarie 2024 'n verbyvlug van [[Io (maan)|Io]]. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Jupiter (planet)|Jupiter}} * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] dpk4rrb0hdcb2vsd60d0y0yvnawhs7q 2516744 2516730 2022-08-01T14:41:39Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |author-link=Homer H. Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> == Natuurlike satelliete en ringe rondom Jupiter == : ''Hoofartikels: [[Jupiter se natuurlike satelliete]] en [[Jupiter se ringe]].'' Teen Mei [[2001]] was daar ongeveer 28 mane rondom Jupiter bekend, waaronder [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganimedes (maan)|Ganimedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Later is daar met behulp van nuwe tegnieke en verbeterde apparatuur nog 'n groot aantal ander mane ontdek en teen [[2004]] is daar 63 voorwerpe geïdentifiseer. 'n Volledig oorsig hiervan is te vinde in die [[Jupiter se natuurlike satelliete|lys van mane van Jupiter]]. Rondom Jupiter word ook 'n aantal dun ringe wat uit stof- en ysdeeltjies bestaan aangetref. Die binnenste ring, genaamd ''1979 J1R'', het vermoedelik ontstaan uit losgeraakte materiaal van die mane [[Metis (maan)|Metis]] en [[Adrastea (maan)|Adrastea]] na inslae deur [[meteoriet]]e. 1979 J1R lê op 'n afstand van 110&nbsp;000&nbsp;km van die middelpunt van Jupiter en is 22&nbsp;000&nbsp;km breed. Nog verder na buite lê nog twee ringe (''1979 J2R'' en ''1979 J3R'') op 'n afstand van onderskeidelik 125&nbsp;000 en 170&nbsp;000&nbsp;km. Van die buitenste ring word aangeneem dat dit ontstaan het uit interplanetêre stof. Die bestaan van die ringe is eers in 1979 bevestig en is veel kleiner as die ringe van Saturnus. {{JupiterMane}} == Funksie == Jupiter vervul 'n belangrike funksie binne die [[sonnestelsel]]. Omdat dit swaarder is as al die ander planete tesame is dit 'n belangrike onderdeel van die massa-ewewig van die sonnestelsel. Deur sy gewig stabiliseer Jupiter die [[asteroïdegordel]]; sonder Jupiter sou daar elke 100&nbsp;000 jaar 'n [[asteroïde]] uit die asteroïdegordel die [[aarde (planeet)|aarde]] tref en sodoende lewe op aarde so ernstig belemmer het dat lewe nie moontlik sou wees nie. Daar word tans vermoed dat die aanwesigheid van 'n Jupiteragtige planeet 'n voorwaarde kan wees vir die aanwesigheid van lewe in 'n sonnestelsel. == Verkenning == Vanaf die Aarde is Jupiter gereeld met die blote oog sigbaar as 'n helder "ster". In [[1610]] ontdek [[Galileo Galilei]] met 'n [[teleskoop]] die vier grootste mane van Jupiter – nou bekend as die [[Galileïse mane]]. Sedert die begin van die [[1970-80|jare '70]] is daar verskeie verkenningsvlugte na Jupiter uitgevoer. === Pioneer 10 === [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtesending]] na Jupiter en is op [[3 Maart]] [[1972]] gelanseer. Op [[3 Desember]] [[1973]] skuur Pioneer 10 op 'n afstand van 130&nbsp;000&nbsp;km langs Jupiter verby en stuur die eerste detailopnames na die Aarde. === Voyager === : ''Hoofartikels: [[Voyager 1]] en [[Voyager 2]].'' [[Lêer:Voyager spacecraft.jpg|duimnael|200px|Voyager 2]] In die winter (Suidelike halfrond) van [[1977]] word Voyager 1 en Voyager 2 kort na mekaar gelanseer. In [[1979]] het beide Voyagers baie foto's en inligting oor Jupiter en die mane opgelewer, onder andere oor [[vulkaan|vulkaan aktiwiteit]] op die maan [[Io (maan)|Io]]. === Galileo === Op [[18 Oktober]] [[1989]] word die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer om die mane van Jupiter en die planeet self te bestudeer. Galileo was die eerste sending wat in plaas van verby te vlieg in 'n baan om Jupiter gebring sou word en dit uitgevoerig sou bestudeer. Ná 'n reis van ses jaar en ondanks probleme met die antenne, het Galileo sowat 14&nbsp;000 foto's geneem. Galileo het Jupiter bestudeer van Desember 1995 tot September 2003 en het gedurende die tydperk 'n skat van nuwe insigte versamel. === Cassini-Huygens === Op [[15 Oktober]] [[1997]] word die [[Cassini-Huygens]] ruimtetuig gelanseer om via [[Venus (planeet)|Venus]], [[Aarde]] en Jupiter uiteindelik Saturnus te besoek. In Desember 2000 gaan Cassini by Jupiter verby en neem foto's met 'n veel hoër resolusie as sy voorgangers. Die gesamentlike aanwesigheid van Galileo en Cassini het dit moontlik gemaak om enkele ekstra eksperimente uit te voer. === New Horizons === [[New Horizons]] is 'n sending na [[Pluto (dwergplaneet)|Pluto]] wat op [[19 Januarie]] [[2006]] gelanseer is om in [[2015]] Pluto te bereik. Om die vlug te bespoedig is daar in Februarie 2007 van die aantrekkingskrag van Jupiter gebruik gemaak. Hiertydens kon Jupiter vir ongeveer vier maande uitgebreid waargeneem word. === Juno === [[Juno]] is ’n sending van [[Nasa]] se [[New Frontiers-program]] wat tans in ’n wentelbaan om die [[planeet]] [[Jupiter (planeet)|Jupiter]] is. Die tuig is op [[5 Augustus]] [[2011]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer en het op [[4 Julie]] [[2016]] gearriveer. Op [[5 Julie]] van dié jaar het dit in ’n wentelbaan om Jupiter gegaan.<ref name="NYT-20160628">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA’s Juno Spacecraft Will Soon Be in Jupiter’s Grip |url=http://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |date=28 Junie 2016 |work=New York Times |access-date=30 Junie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200426125443/https://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |archive-date=26 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="NYT-20160630"/><ref>{{cite news |last=Dunn |first=Marcia |title=NASA probe blasts off for Jupiter after launch-pad snags |url=http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/#.Tj02ZluvbPY |work=MSN |date=5 Augustus 2011 |access-date=31 Augustus 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20121105145856/http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/ |archive-date=5 November 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Juno wentel om die planeet se pole om die samestelling, [[gravitasie]]- en [[magneetveld]] en polêre magnetosfeer te ondersoek. Dit sal ook soek na leidrade oor hoe die planeet gevorm het, of dit ’n rotsagtige kern het, die hoeveelheid [[water]] in die diep [[atmosfeer]], [[massa]]verspreiding en diep [[wind]]e, wat snelhede van tot 618 km/h kan bereik.<ref>[http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/jupiter_lrs.html Winds in Jupiter's Little Red Spot almost twice as fast as strongest hurricane]</ref> In September 2022 sal Juno 'n verbyvlug van die maan [[Europa (maan)|Europa]] doen, en in Desember 2023 en Februarie 2024 'n verbyvlug van [[Io (maan)|Io]]. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Jupiter (planet)|Jupiter}} * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] m1yezpncl8cfa7fxif4w915izv7g3bg 2516753 2516744 2022-08-01T15:07:46Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |author-link=Homer H. Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|170px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} == Natuurlike satelliete en ringe rondom Jupiter == : ''Hoofartikels: [[Jupiter se natuurlike satelliete]] en [[Jupiter se ringe]].'' Teen Mei [[2001]] was daar ongeveer 28 mane rondom Jupiter bekend, waaronder [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganimedes (maan)|Ganimedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Later is daar met behulp van nuwe tegnieke en verbeterde apparatuur nog 'n groot aantal ander mane ontdek en teen [[2004]] is daar 63 voorwerpe geïdentifiseer. 'n Volledig oorsig hiervan is te vinde in die [[Jupiter se natuurlike satelliete|lys van mane van Jupiter]]. Rondom Jupiter word ook 'n aantal dun ringe wat uit stof- en ysdeeltjies bestaan aangetref. Die binnenste ring, genaamd ''1979 J1R'', het vermoedelik ontstaan uit losgeraakte materiaal van die mane [[Metis (maan)|Metis]] en [[Adrastea (maan)|Adrastea]] na inslae deur [[meteoriet]]e. 1979 J1R lê op 'n afstand van 110&nbsp;000&nbsp;km van die middelpunt van Jupiter en is 22&nbsp;000&nbsp;km breed. Nog verder na buite lê nog twee ringe (''1979 J2R'' en ''1979 J3R'') op 'n afstand van onderskeidelik 125&nbsp;000 en 170&nbsp;000&nbsp;km. Van die buitenste ring word aangeneem dat dit ontstaan het uit interplanetêre stof. Die bestaan van die ringe is eers in 1979 bevestig en is veel kleiner as die ringe van Saturnus. {{JupiterMane}} == Funksie == Jupiter vervul 'n belangrike funksie binne die [[sonnestelsel]]. Omdat dit swaarder is as al die ander planete tesame is dit 'n belangrike onderdeel van die massa-ewewig van die sonnestelsel. Deur sy gewig stabiliseer Jupiter die [[asteroïdegordel]]; sonder Jupiter sou daar elke 100&nbsp;000 jaar 'n [[asteroïde]] uit die asteroïdegordel die [[aarde (planeet)|aarde]] tref en sodoende lewe op aarde so ernstig belemmer het dat lewe nie moontlik sou wees nie. Daar word tans vermoed dat die aanwesigheid van 'n Jupiteragtige planeet 'n voorwaarde kan wees vir die aanwesigheid van lewe in 'n sonnestelsel. == Verkenning == Vanaf die Aarde is Jupiter gereeld met die blote oog sigbaar as 'n helder "ster". In [[1610]] ontdek [[Galileo Galilei]] met 'n [[teleskoop]] die vier grootste mane van Jupiter – nou bekend as die [[Galileïse mane]]. Sedert die begin van die [[1970-80|jare '70]] is daar verskeie verkenningsvlugte na Jupiter uitgevoer. === Pioneer 10 === [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtesending]] na Jupiter en is op [[3 Maart]] [[1972]] gelanseer. Op [[3 Desember]] [[1973]] skuur Pioneer 10 op 'n afstand van 130&nbsp;000&nbsp;km langs Jupiter verby en stuur die eerste detailopnames na die Aarde. === Voyager === : ''Hoofartikels: [[Voyager 1]] en [[Voyager 2]].'' [[Lêer:Voyager spacecraft.jpg|duimnael|200px|Voyager 2]] In die winter (Suidelike halfrond) van [[1977]] word Voyager 1 en Voyager 2 kort na mekaar gelanseer. In [[1979]] het beide Voyagers baie foto's en inligting oor Jupiter en die mane opgelewer, onder andere oor [[vulkaan|vulkaan aktiwiteit]] op die maan [[Io (maan)|Io]]. === Galileo === Op [[18 Oktober]] [[1989]] word die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer om die mane van Jupiter en die planeet self te bestudeer. Galileo was die eerste sending wat in plaas van verby te vlieg in 'n baan om Jupiter gebring sou word en dit uitgevoerig sou bestudeer. Ná 'n reis van ses jaar en ondanks probleme met die antenne, het Galileo sowat 14&nbsp;000 foto's geneem. Galileo het Jupiter bestudeer van Desember 1995 tot September 2003 en het gedurende die tydperk 'n skat van nuwe insigte versamel. === Cassini-Huygens === Op [[15 Oktober]] [[1997]] word die [[Cassini-Huygens]] ruimtetuig gelanseer om via [[Venus (planeet)|Venus]], [[Aarde]] en Jupiter uiteindelik Saturnus te besoek. In Desember 2000 gaan Cassini by Jupiter verby en neem foto's met 'n veel hoër resolusie as sy voorgangers. Die gesamentlike aanwesigheid van Galileo en Cassini het dit moontlik gemaak om enkele ekstra eksperimente uit te voer. === New Horizons === [[New Horizons]] is 'n sending na [[Pluto (dwergplaneet)|Pluto]] wat op [[19 Januarie]] [[2006]] gelanseer is om in [[2015]] Pluto te bereik. Om die vlug te bespoedig is daar in Februarie 2007 van die aantrekkingskrag van Jupiter gebruik gemaak. Hiertydens kon Jupiter vir ongeveer vier maande uitgebreid waargeneem word. === Juno === [[Juno]] is ’n sending van [[Nasa]] se [[New Frontiers-program]] wat tans in ’n wentelbaan om die [[planeet]] [[Jupiter (planeet)|Jupiter]] is. Die tuig is op [[5 Augustus]] [[2011]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer en het op [[4 Julie]] [[2016]] gearriveer. Op [[5 Julie]] van dié jaar het dit in ’n wentelbaan om Jupiter gegaan.<ref name="NYT-20160628">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA’s Juno Spacecraft Will Soon Be in Jupiter’s Grip |url=http://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |date=28 Junie 2016 |work=New York Times |access-date=30 Junie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200426125443/https://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |archive-date=26 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="NYT-20160630"/><ref>{{cite news |last=Dunn |first=Marcia |title=NASA probe blasts off for Jupiter after launch-pad snags |url=http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/#.Tj02ZluvbPY |work=MSN |date=5 Augustus 2011 |access-date=31 Augustus 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20121105145856/http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/ |archive-date=5 November 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Juno wentel om die planeet se pole om die samestelling, [[gravitasie]]- en [[magneetveld]] en polêre magnetosfeer te ondersoek. Dit sal ook soek na leidrade oor hoe die planeet gevorm het, of dit ’n rotsagtige kern het, die hoeveelheid [[water]] in die diep [[atmosfeer]], [[massa]]verspreiding en diep [[wind]]e, wat snelhede van tot 618 km/h kan bereik.<ref>[http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/jupiter_lrs.html Winds in Jupiter's Little Red Spot almost twice as fast as strongest hurricane]</ref> In September 2022 sal Juno 'n verbyvlug van die maan [[Europa (maan)|Europa]] doen, en in Desember 2023 en Februarie 2024 'n verbyvlug van [[Io (maan)|Io]]. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Jupiter (planet)|Jupiter}} * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] kdw2gr8kui4cevmtn9bhij3bf5g8clf 2516761 2516753 2022-08-01T16:21:05Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |author-link=Homer H. Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|Pioneer]]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|Voyager]]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die Ulysses-sonondersoektuig. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|Cassini]] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die [[New Horizons]] het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> == Natuurlike satelliete en ringe rondom Jupiter == : ''Hoofartikels: [[Jupiter se natuurlike satelliete]] en [[Jupiter se ringe]].'' Teen Mei [[2001]] was daar ongeveer 28 mane rondom Jupiter bekend, waaronder [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganimedes (maan)|Ganimedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Later is daar met behulp van nuwe tegnieke en verbeterde apparatuur nog 'n groot aantal ander mane ontdek en teen [[2004]] is daar 63 voorwerpe geïdentifiseer. 'n Volledig oorsig hiervan is te vinde in die [[Jupiter se natuurlike satelliete|lys van mane van Jupiter]]. Rondom Jupiter word ook 'n aantal dun ringe wat uit stof- en ysdeeltjies bestaan aangetref. Die binnenste ring, genaamd ''1979 J1R'', het vermoedelik ontstaan uit losgeraakte materiaal van die mane [[Metis (maan)|Metis]] en [[Adrastea (maan)|Adrastea]] na inslae deur [[meteoriet]]e. 1979 J1R lê op 'n afstand van 110&nbsp;000&nbsp;km van die middelpunt van Jupiter en is 22&nbsp;000&nbsp;km breed. Nog verder na buite lê nog twee ringe (''1979 J2R'' en ''1979 J3R'') op 'n afstand van onderskeidelik 125&nbsp;000 en 170&nbsp;000&nbsp;km. Van die buitenste ring word aangeneem dat dit ontstaan het uit interplanetêre stof. Die bestaan van die ringe is eers in 1979 bevestig en is veel kleiner as die ringe van Saturnus. {{JupiterMane}} == Funksie == Jupiter vervul 'n belangrike funksie binne die [[sonnestelsel]]. Omdat dit swaarder is as al die ander planete tesame is dit 'n belangrike onderdeel van die massa-ewewig van die sonnestelsel. Deur sy gewig stabiliseer Jupiter die [[asteroïdegordel]]; sonder Jupiter sou daar elke 100&nbsp;000 jaar 'n [[asteroïde]] uit die asteroïdegordel die [[aarde (planeet)|aarde]] tref en sodoende lewe op aarde so ernstig belemmer het dat lewe nie moontlik sou wees nie. Daar word tans vermoed dat die aanwesigheid van 'n Jupiteragtige planeet 'n voorwaarde kan wees vir die aanwesigheid van lewe in 'n sonnestelsel. == Verkenning == Vanaf die Aarde is Jupiter gereeld met die blote oog sigbaar as 'n helder "ster". In [[1610]] ontdek [[Galileo Galilei]] met 'n [[teleskoop]] die vier grootste mane van Jupiter – nou bekend as die [[Galileïse mane]]. Sedert die begin van die [[1970-80|jare '70]] is daar verskeie verkenningsvlugte na Jupiter uitgevoer. === Pioneer 10 === [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtesending]] na Jupiter en is op [[3 Maart]] [[1972]] gelanseer. Op [[3 Desember]] [[1973]] skuur Pioneer 10 op 'n afstand van 130&nbsp;000&nbsp;km langs Jupiter verby en stuur die eerste detailopnames na die Aarde. === Voyager === : ''Hoofartikels: [[Voyager 1]] en [[Voyager 2]].'' [[Lêer:Voyager spacecraft.jpg|duimnael|200px|Voyager 2]] In die winter (Suidelike halfrond) van [[1977]] word Voyager 1 en Voyager 2 kort na mekaar gelanseer. In [[1979]] het beide Voyagers baie foto's en inligting oor Jupiter en die mane opgelewer, onder andere oor [[vulkaan|vulkaan aktiwiteit]] op die maan [[Io (maan)|Io]]. === Galileo === Op [[18 Oktober]] [[1989]] word die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer om die mane van Jupiter en die planeet self te bestudeer. Galileo was die eerste sending wat in plaas van verby te vlieg in 'n baan om Jupiter gebring sou word en dit uitgevoerig sou bestudeer. Ná 'n reis van ses jaar en ondanks probleme met die antenne, het Galileo sowat 14&nbsp;000 foto's geneem. Galileo het Jupiter bestudeer van Desember 1995 tot September 2003 en het gedurende die tydperk 'n skat van nuwe insigte versamel. === Cassini-Huygens === Op [[15 Oktober]] [[1997]] word die [[Cassini-Huygens]] ruimtetuig gelanseer om via [[Venus (planeet)|Venus]], [[Aarde]] en Jupiter uiteindelik Saturnus te besoek. In Desember 2000 gaan Cassini by Jupiter verby en neem foto's met 'n veel hoër resolusie as sy voorgangers. Die gesamentlike aanwesigheid van Galileo en Cassini het dit moontlik gemaak om enkele ekstra eksperimente uit te voer. === New Horizons === [[New Horizons]] is 'n sending na [[Pluto (dwergplaneet)|Pluto]] wat op [[19 Januarie]] [[2006]] gelanseer is om in [[2015]] Pluto te bereik. Om die vlug te bespoedig is daar in Februarie 2007 van die aantrekkingskrag van Jupiter gebruik gemaak. Hiertydens kon Jupiter vir ongeveer vier maande uitgebreid waargeneem word. === Juno === [[Juno]] is ’n sending van [[Nasa]] se [[New Frontiers-program]] wat tans in ’n wentelbaan om die [[planeet]] [[Jupiter (planeet)|Jupiter]] is. Die tuig is op [[5 Augustus]] [[2011]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer en het op [[4 Julie]] [[2016]] gearriveer. Op [[5 Julie]] van dié jaar het dit in ’n wentelbaan om Jupiter gegaan.<ref name="NYT-20160628">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA’s Juno Spacecraft Will Soon Be in Jupiter’s Grip |url=http://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |date=28 Junie 2016 |work=New York Times |access-date=30 Junie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200426125443/https://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |archive-date=26 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="NYT-20160630"/><ref>{{cite news |last=Dunn |first=Marcia |title=NASA probe blasts off for Jupiter after launch-pad snags |url=http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/#.Tj02ZluvbPY |work=MSN |date=5 Augustus 2011 |access-date=31 Augustus 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20121105145856/http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/ |archive-date=5 November 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Juno wentel om die planeet se pole om die samestelling, [[gravitasie]]- en [[magneetveld]] en polêre magnetosfeer te ondersoek. Dit sal ook soek na leidrade oor hoe die planeet gevorm het, of dit ’n rotsagtige kern het, die hoeveelheid [[water]] in die diep [[atmosfeer]], [[massa]]verspreiding en diep [[wind]]e, wat snelhede van tot 618 km/h kan bereik.<ref>[http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/jupiter_lrs.html Winds in Jupiter's Little Red Spot almost twice as fast as strongest hurricane]</ref> In September 2022 sal Juno 'n verbyvlug van die maan [[Europa (maan)|Europa]] doen, en in Desember 2023 en Februarie 2024 'n verbyvlug van [[Io (maan)|Io]]. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Jupiter (planet)|Jupiter}} * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] 52nfpneyvx7ja3btvizdjb3gez1tqbn 2516768 2516761 2022-08-01T17:06:32Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> == Natuurlike satelliete en ringe rondom Jupiter == : ''Hoofartikels: [[Jupiter se natuurlike satelliete]] en [[Jupiter se ringe]].'' Teen Mei [[2001]] was daar ongeveer 28 mane rondom Jupiter bekend, waaronder [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganimedes (maan)|Ganimedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Later is daar met behulp van nuwe tegnieke en verbeterde apparatuur nog 'n groot aantal ander mane ontdek en teen [[2004]] is daar 63 voorwerpe geïdentifiseer. 'n Volledig oorsig hiervan is te vinde in die [[Jupiter se natuurlike satelliete|lys van mane van Jupiter]]. Rondom Jupiter word ook 'n aantal dun ringe wat uit stof- en ysdeeltjies bestaan aangetref. Die binnenste ring, genaamd ''1979 J1R'', het vermoedelik ontstaan uit losgeraakte materiaal van die mane [[Metis (maan)|Metis]] en [[Adrastea (maan)|Adrastea]] na inslae deur [[meteoriet]]e. 1979 J1R lê op 'n afstand van 110&nbsp;000&nbsp;km van die middelpunt van Jupiter en is 22&nbsp;000&nbsp;km breed. Nog verder na buite lê nog twee ringe (''1979 J2R'' en ''1979 J3R'') op 'n afstand van onderskeidelik 125&nbsp;000 en 170&nbsp;000&nbsp;km. Van die buitenste ring word aangeneem dat dit ontstaan het uit interplanetêre stof. Die bestaan van die ringe is eers in 1979 bevestig en is veel kleiner as die ringe van Saturnus. {{JupiterMane}} == Funksie == Jupiter vervul 'n belangrike funksie binne die [[sonnestelsel]]. Omdat dit swaarder is as al die ander planete tesame is dit 'n belangrike onderdeel van die massa-ewewig van die sonnestelsel. Deur sy gewig stabiliseer Jupiter die [[asteroïdegordel]]; sonder Jupiter sou daar elke 100&nbsp;000 jaar 'n [[asteroïde]] uit die asteroïdegordel die [[aarde (planeet)|aarde]] tref en sodoende lewe op aarde so ernstig belemmer het dat lewe nie moontlik sou wees nie. Daar word tans vermoed dat die aanwesigheid van 'n Jupiteragtige planeet 'n voorwaarde kan wees vir die aanwesigheid van lewe in 'n sonnestelsel. == Verkenning == Vanaf die Aarde is Jupiter gereeld met die blote oog sigbaar as 'n helder "ster". In [[1610]] ontdek [[Galileo Galilei]] met 'n [[teleskoop]] die vier grootste mane van Jupiter – nou bekend as die [[Galileïse mane]]. Sedert die begin van die [[1970-80|jare '70]] is daar verskeie verkenningsvlugte na Jupiter uitgevoer. === Pioneer 10 === [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtesending]] na Jupiter en is op [[3 Maart]] [[1972]] gelanseer. Op [[3 Desember]] [[1973]] skuur Pioneer 10 op 'n afstand van 130&nbsp;000&nbsp;km langs Jupiter verby en stuur die eerste detailopnames na die Aarde. === Voyager === : ''Hoofartikels: [[Voyager 1]] en [[Voyager 2]].'' [[Lêer:Voyager spacecraft.jpg|duimnael|200px|Voyager 2]] In die winter (Suidelike halfrond) van [[1977]] word Voyager 1 en Voyager 2 kort na mekaar gelanseer. In [[1979]] het beide Voyagers baie foto's en inligting oor Jupiter en die mane opgelewer, onder andere oor [[vulkaan|vulkaan aktiwiteit]] op die maan [[Io (maan)|Io]]. === Galileo === Op [[18 Oktober]] [[1989]] word die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer om die mane van Jupiter en die planeet self te bestudeer. Galileo was die eerste sending wat in plaas van verby te vlieg in 'n baan om Jupiter gebring sou word en dit uitgevoerig sou bestudeer. Ná 'n reis van ses jaar en ondanks probleme met die antenne, het Galileo sowat 14&nbsp;000 foto's geneem. Galileo het Jupiter bestudeer van Desember 1995 tot September 2003 en het gedurende die tydperk 'n skat van nuwe insigte versamel. === Cassini-Huygens === Op [[15 Oktober]] [[1997]] word die [[Cassini-Huygens]] ruimtetuig gelanseer om via [[Venus (planeet)|Venus]], [[Aarde]] en Jupiter uiteindelik Saturnus te besoek. In Desember 2000 gaan Cassini by Jupiter verby en neem foto's met 'n veel hoër resolusie as sy voorgangers. Die gesamentlike aanwesigheid van Galileo en Cassini het dit moontlik gemaak om enkele ekstra eksperimente uit te voer. === New Horizons === [[New Horizons]] is 'n sending na [[Pluto (dwergplaneet)|Pluto]] wat op [[19 Januarie]] [[2006]] gelanseer is om in [[2015]] Pluto te bereik. Om die vlug te bespoedig is daar in Februarie 2007 van die aantrekkingskrag van Jupiter gebruik gemaak. Hiertydens kon Jupiter vir ongeveer vier maande uitgebreid waargeneem word. === Juno === [[Juno]] is ’n sending van [[Nasa]] se [[New Frontiers-program]] wat tans in ’n wentelbaan om die [[planeet]] [[Jupiter (planeet)|Jupiter]] is. Die tuig is op [[5 Augustus]] [[2011]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer en het op [[4 Julie]] [[2016]] gearriveer. Op [[5 Julie]] van dié jaar het dit in ’n wentelbaan om Jupiter gegaan.<ref name="NYT-20160628">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA’s Juno Spacecraft Will Soon Be in Jupiter’s Grip |url=http://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |date=28 Junie 2016 |work=New York Times |access-date=30 Junie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200426125443/https://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |archive-date=26 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="NYT-20160630"/><ref>{{cite news |last=Dunn |first=Marcia |title=NASA probe blasts off for Jupiter after launch-pad snags |url=http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/#.Tj02ZluvbPY |work=MSN |date=5 Augustus 2011 |access-date=31 Augustus 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20121105145856/http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/ |archive-date=5 November 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Juno wentel om die planeet se pole om die samestelling, [[gravitasie]]- en [[magneetveld]] en polêre magnetosfeer te ondersoek. Dit sal ook soek na leidrade oor hoe die planeet gevorm het, of dit ’n rotsagtige kern het, die hoeveelheid [[water]] in die diep [[atmosfeer]], [[massa]]verspreiding en diep [[wind]]e, wat snelhede van tot 618 km/h kan bereik.<ref>[http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/jupiter_lrs.html Winds in Jupiter's Little Red Spot almost twice as fast as strongest hurricane]</ref> In September 2022 sal Juno 'n verbyvlug van die maan [[Europa (maan)|Europa]] doen, en in Desember 2023 en Februarie 2024 'n verbyvlug van [[Io (maan)|Io]]. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Jupiter (planet)|Jupiter}} * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] hzt62b03dnlez5la3o9ek1xykuqewxc 2516776 2516768 2022-08-01T17:58:59Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> ==Mane== {{Hoofartikel|Jupiter se natuurlike satelliete}} Jupiter het 80 bekende [[natuurlike satelliet]]e.<ref name="80moons"/><ref name="shep-main">{{cite web |url=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Giant Planet Satellite and Moon Page |last1=Sheppard|first1=Scott S. |work=Department of Terrestrial Magnetism|publisher=Carnegie Institution for Science |access-date=December 19, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090607094153/http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |archive-date=June 7, 2009 }}</ref> Van hulle is 60 kleiner as 10&nbsp;km in deursnee.<ref>{{cite web|url=https://www.space.com/16452-jupiters-moons.html|title=Jupiter's Moons: Facts About the Largest Jovian Moons|website=Space.com|last1=Zimmermann|first1=Kim Ann|date=October 1, 2018|access-date=December 31, 2020}}</ref> Die grootste vier mane is [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]], wat saam as die [[mane van Galilei]] bekend is. Hulle is op 'n donker aand van die Aarde af sigbaar deur 'n verkyker.<ref>{{cite book|title=A Stargazing Program for Beginners|page=104|year=2015|last1=Carter|first1=Jamie|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-22072-7}}</ref> ===Mane van Galilei=== {{Hoofartikel|Mane van Galilei}} Die mane wat deur Galileo ontdek is – Io, Europa, Ganumedes en Kallisto – is van die grootstes in die [[Sonnestelsel]]. Drie van die mane – Io, Europa en Ganumedes – is in 'n [[baanresonansie]]: vir elke vier wentelbane van Io om Jupiter voer Europa presies twee uit en Ganumedes presies een. Dié resonansie veroorsaak dat die drie groot mane se swaartekrageffekte hulle wentelbane in ovaal vorms verwring, want elke maan kry 'n ekstra pluk van sy bure by dieselfde punt van sy wentelbaan. Die [[gety]]krag van Jupiter probeer hulle wentelbane daarenteen rond maak.<ref>{{cite journal |author=Musotto, S. |author2=Varadi, F. |author3=Moore, W. B. |author4=Schubert, G. |title=Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974 |journal=Icarus |year=2002 |volume=159 |issue=2 |pages=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M}}</ref> Die [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] van die mane se wentelbane veroorsaak dat hulle vorms voortdurend verander: Jupiter se swaartekrag rek hulle uit as hulle naby die planeet kom en laat hulle toe om weer rond te word wanneer hulle wegbeweeg. Die weerstand van dié vormveranderings wek hitte op in die binnekant van die mane.<ref name=Eccen304>{{cite book|page=304|title=The Cambridge Guide to the Solar System|date=March 3, 2011|last1=Lang|first1=Kenneth R.|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49417-5}}</ref> Dit is die duidelikste te sien in die vulkaanuitbarstings van Io (wat aan die sterkste getykragte onderwerp is)<ref name=Eccen304/> en in 'n mindere mate in die geologiese jong voorkoms van Europa se oppervlak, wat daarop dui dat materiaal die maan se oppervlak onlangs herbedek het.<ref>{{cite book|page=446|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2006|last1=McFadden|first1=Lucy-Ann|last2=Weissmann|first2=Paul|last3=Johnson|first3=Torrence|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-047498-4}}</ref> {| style="width:550px; margin:0 auto;" cellpadding=0 cellspacing=0 |- | {| class="wikitable" style="text-align:right; margin:0 auto;" |+ Die mane van Galilei, as 'n persentasie van die [[Aarde]] se [[Maan]] |- ! rowspan=2 | Naam ! colspan=2 | Deursnee ! colspan=2 | Massa ! colspan=2 | Wentelradius ! colspan=2 | Wentelperiode |- ! km ! % ! kg ! % ! km ! % ! dae ! % |- ! Io | 3 643 | 105 | 8,9×10²² | 120 | 421 700 | 110 | 1,77 | 7 |- ! Europa | 3 122 | 90 | 4,8×10²² | 65 | 671 034 | 175 | 3,55 | 13 |- ! Ganumedes | 5 262 | 150 | 14,8×10²² | 200 | 1 070 412 | 280 | 7,15 | 26 |- ! Kallisto | 4 821 | 140 | 10,8×10²² | 150 | 1 882 709 | 490 | 16,69 | 61 |} |- | [[Beeld:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|frameless|507px|center|Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto.]] |- | style="font-size:0.9em; text-align:center;" |Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto |} == Funksie == Jupiter vervul 'n belangrike funksie binne die [[sonnestelsel]]. Omdat dit swaarder is as al die ander planete tesame is dit 'n belangrike onderdeel van die massa-ewewig van die sonnestelsel. Deur sy gewig stabiliseer Jupiter die [[asteroïdegordel]]; sonder Jupiter sou daar elke 100&nbsp;000 jaar 'n [[asteroïde]] uit die asteroïdegordel die [[aarde (planeet)|aarde]] tref en sodoende lewe op aarde so ernstig belemmer het dat lewe nie moontlik sou wees nie. Daar word tans vermoed dat die aanwesigheid van 'n Jupiteragtige planeet 'n voorwaarde kan wees vir die aanwesigheid van lewe in 'n sonnestelsel. == Verkenning == Vanaf die Aarde is Jupiter gereeld met die blote oog sigbaar as 'n helder "ster". In [[1610]] ontdek [[Galileo Galilei]] met 'n [[teleskoop]] die vier grootste mane van Jupiter – nou bekend as die [[Galileïse mane]]. Sedert die begin van die [[1970-80|jare '70]] is daar verskeie verkenningsvlugte na Jupiter uitgevoer. === Pioneer 10 === [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtesending]] na Jupiter en is op [[3 Maart]] [[1972]] gelanseer. Op [[3 Desember]] [[1973]] skuur Pioneer 10 op 'n afstand van 130&nbsp;000&nbsp;km langs Jupiter verby en stuur die eerste detailopnames na die Aarde. === Voyager === : ''Hoofartikels: [[Voyager 1]] en [[Voyager 2]].'' [[Lêer:Voyager spacecraft.jpg|duimnael|200px|Voyager 2]] In die winter (Suidelike halfrond) van [[1977]] word Voyager 1 en Voyager 2 kort na mekaar gelanseer. In [[1979]] het beide Voyagers baie foto's en inligting oor Jupiter en die mane opgelewer, onder andere oor [[vulkaan|vulkaan aktiwiteit]] op die maan [[Io (maan)|Io]]. === Galileo === Op [[18 Oktober]] [[1989]] word die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer om die mane van Jupiter en die planeet self te bestudeer. Galileo was die eerste sending wat in plaas van verby te vlieg in 'n baan om Jupiter gebring sou word en dit uitgevoerig sou bestudeer. Ná 'n reis van ses jaar en ondanks probleme met die antenne, het Galileo sowat 14&nbsp;000 foto's geneem. Galileo het Jupiter bestudeer van Desember 1995 tot September 2003 en het gedurende die tydperk 'n skat van nuwe insigte versamel. === Cassini-Huygens === Op [[15 Oktober]] [[1997]] word die [[Cassini-Huygens]] ruimtetuig gelanseer om via [[Venus (planeet)|Venus]], [[Aarde]] en Jupiter uiteindelik Saturnus te besoek. In Desember 2000 gaan Cassini by Jupiter verby en neem foto's met 'n veel hoër resolusie as sy voorgangers. Die gesamentlike aanwesigheid van Galileo en Cassini het dit moontlik gemaak om enkele ekstra eksperimente uit te voer. === New Horizons === [[New Horizons]] is 'n sending na [[Pluto (dwergplaneet)|Pluto]] wat op [[19 Januarie]] [[2006]] gelanseer is om in [[2015]] Pluto te bereik. Om die vlug te bespoedig is daar in Februarie 2007 van die aantrekkingskrag van Jupiter gebruik gemaak. Hiertydens kon Jupiter vir ongeveer vier maande uitgebreid waargeneem word. === Juno === [[Juno]] is ’n sending van [[Nasa]] se [[New Frontiers-program]] wat tans in ’n wentelbaan om die [[planeet]] [[Jupiter (planeet)|Jupiter]] is. Die tuig is op [[5 Augustus]] [[2011]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer en het op [[4 Julie]] [[2016]] gearriveer. Op [[5 Julie]] van dié jaar het dit in ’n wentelbaan om Jupiter gegaan.<ref name="NYT-20160628">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA’s Juno Spacecraft Will Soon Be in Jupiter’s Grip |url=http://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |date=28 Junie 2016 |work=New York Times |access-date=30 Junie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200426125443/https://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |archive-date=26 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="NYT-20160630"/><ref>{{cite news |last=Dunn |first=Marcia |title=NASA probe blasts off for Jupiter after launch-pad snags |url=http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/#.Tj02ZluvbPY |work=MSN |date=5 Augustus 2011 |access-date=31 Augustus 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20121105145856/http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/ |archive-date=5 November 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Juno wentel om die planeet se pole om die samestelling, [[gravitasie]]- en [[magneetveld]] en polêre magnetosfeer te ondersoek. Dit sal ook soek na leidrade oor hoe die planeet gevorm het, of dit ’n rotsagtige kern het, die hoeveelheid [[water]] in die diep [[atmosfeer]], [[massa]]verspreiding en diep [[wind]]e, wat snelhede van tot 618 km/h kan bereik.<ref>[http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/jupiter_lrs.html Winds in Jupiter's Little Red Spot almost twice as fast as strongest hurricane]</ref> In September 2022 sal Juno 'n verbyvlug van die maan [[Europa (maan)|Europa]] doen, en in Desember 2023 en Februarie 2024 'n verbyvlug van [[Io (maan)|Io]]. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Jupiter (planet)|Jupiter}} * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] oqe8koe9hczhe99jahcziblt4xh068z 2516781 2516776 2022-08-01T18:23:07Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> ==Mane== {{Hoofartikel|Jupiter se natuurlike satelliete}} Jupiter het 80 bekende [[natuurlike satelliet]]e.<ref name="80moons"/><ref name="shep-main">{{cite web |url=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Giant Planet Satellite and Moon Page |last1=Sheppard|first1=Scott S. |work=Department of Terrestrial Magnetism|publisher=Carnegie Institution for Science |access-date=December 19, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090607094153/http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |archive-date=June 7, 2009 }}</ref> Van hulle is 60 kleiner as 10&nbsp;km in deursnee.<ref>{{cite web|url=https://www.space.com/16452-jupiters-moons.html|title=Jupiter's Moons: Facts About the Largest Jovian Moons|website=Space.com|last1=Zimmermann|first1=Kim Ann|date=October 1, 2018|access-date=December 31, 2020}}</ref> Die grootste vier mane is [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]], wat saam as die [[mane van Galilei]] bekend is. Hulle is op 'n donker aand van die Aarde af sigbaar deur 'n verkyker.<ref>{{cite book|title=A Stargazing Program for Beginners|page=104|year=2015|last1=Carter|first1=Jamie|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-22072-7}}</ref> ===Mane van Galilei=== {{Hoofartikel|Mane van Galilei}} Die mane wat deur Galileo ontdek is – Io, Europa, Ganumedes en Kallisto – is van die grootstes in die [[Sonnestelsel]]. Drie van die mane – Io, Europa en Ganumedes – is in 'n [[baanresonansie]]: vir elke vier wentelbane van Io om Jupiter voer Europa presies twee uit en Ganumedes presies een. Dié resonansie veroorsaak dat die drie groot mane se swaartekrageffekte hulle wentelbane in ovaal vorms verwring, want elke maan kry 'n ekstra pluk van sy bure by dieselfde punt van sy wentelbaan. Die [[gety]]krag van Jupiter probeer hulle wentelbane daarenteen rond maak.<ref>{{cite journal |author=Musotto, S. |author2=Varadi, F. |author3=Moore, W. B. |author4=Schubert, G. |title=Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974 |journal=Icarus |year=2002 |volume=159 |issue=2 |pages=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M}}</ref> Die [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] van die mane se wentelbane veroorsaak dat hulle vorms voortdurend verander: Jupiter se swaartekrag rek hulle uit as hulle naby die planeet kom en laat hulle toe om weer rond te word wanneer hulle wegbeweeg. Die weerstand van dié vormveranderings wek hitte op in die binnekant van die mane.<ref name=Eccen304>{{cite book|page=304|title=The Cambridge Guide to the Solar System|date=March 3, 2011|last1=Lang|first1=Kenneth R.|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49417-5}}</ref> Dit is die duidelikste te sien in die vulkaanuitbarstings van Io (wat aan die sterkste getykragte onderwerp is)<ref name=Eccen304/> en in 'n mindere mate in die geologiese jong voorkoms van Europa se oppervlak, wat daarop dui dat materiaal die maan se oppervlak onlangs herbedek het.<ref>{{cite book|page=446|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2006|last1=McFadden|first1=Lucy-Ann|last2=Weissmann|first2=Paul|last3=Johnson|first3=Torrence|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-047498-4}}</ref> {| style="width:550px; margin:0 auto;" cellpadding=0 cellspacing=0 |- | {| class="wikitable" style="text-align:right; margin:0 auto;" |+ Die mane van Galilei, as 'n persentasie van die [[Aarde]] se [[Maan]] |- ! rowspan=2 | Naam ! colspan=2 | Deursnee ! colspan=2 | Massa ! colspan=2 | Wentelradius ! colspan=2 | Wentelperiode |- ! km ! % ! kg ! % ! km ! % ! dae ! % |- ! Io | 3 643 | 105 | 8,9×10²² | 120 | 421 700 | 110 | 1,77 | 7 |- ! Europa | 3 122 | 90 | 4,8×10²² | 65 | 671 034 | 175 | 3,55 | 13 |- ! Ganumedes | 5 262 | 150 | 14,8×10²² | 200 | 1 070 412 | 280 | 7,15 | 26 |- ! Kallisto | 4 821 | 140 | 10,8×10²² | 150 | 1 882 709 | 490 | 16,69 | 61 |} |- | [[Beeld:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|frameless|507px|center|Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto.]] |- | style="font-size:0.9em; text-align:center;" |Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto |} ===Klassifikasie=== Jupiter se mane is tradisioneel opgedeel in vier groepe van vier elk, gebaseer op eenderse wentelelemente.<ref>{{cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0019103581901512|title=Derivation of the collision probability between orbiting objects: the lifetimes of jupiter's outer moons|date=October 1981|volume=48|issue=1|last1=Kessler|first1=Donald J.|journal=Icarus|pages=39–48|doi=10.1016/0019-1035(81)90151-2|bibcode=1981Icar...48...39K|access-date=December 30, 2020}}</ref> Dié prentjie is ingewikkelder gemaak deur die ontdekking van talle klein buitemane sedert 1999. Jupiter se mane word tans verdeel in verskeie verskillende groepe, hoewel verskeie mane nie deel van enige groep is nie.<ref>{{cite book|page=14|title=Moons of the Solar System|year=2013|last1=Hamilton|first1=Thomas W. M.|publisher=SPBRA|isbn=978-1-62516-175-8}}</ref> Die agt binneste [[reëlmatige mane]], wat almal byna ronde wentelbane naby die vlak van Jupiter se ewenaar het, het vermoedelik saam met die planeet gevorm, terwyl die ander mane onreëlmatige mane en vermoedelik aangetrekte [[asteroïde]]s of fragmente van aangetrekte asteroïdes is. Die onreëlmatige mane in elke groep kan 'n gemeenskaplike oorsprong hê, miskien 'n groter maan of aangetrekte liggaam wat opgebreek het.<ref>{{cite book | last1=Jewitt | first1=D. C. | last2=Sheppard | first2=S. | last3=Porco | first3=C. | editor1-last=Bagenal | editor1-first=F. | editor2-last=Dowling | editor2-first=T. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=W. | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 | url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326065151/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-date=March 26, 2009 }}</ref><ref name="Nesvorný">{{cite journal | last1=Nesvorný | first1=D. | last2=Alvarellos | first2=J. L. A. | last3=Dones | first3=L. | last4=Levison | first4=H. F. | title=Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites | journal=The Astronomical Journal | year=2003 | volume=126 | issue=1 | pages=398–429 | bibcode=2003AJ....126..398N | doi=10.1086/375461 | url=http://www.boulder.swri.edu/%7Edavidn/papers/irrbig.pdf }}</ref> == Funksie == Jupiter vervul 'n belangrike funksie binne die [[sonnestelsel]]. Omdat dit swaarder is as al die ander planete tesame is dit 'n belangrike onderdeel van die massa-ewewig van die sonnestelsel. Deur sy gewig stabiliseer Jupiter die [[asteroïdegordel]]; sonder Jupiter sou daar elke 100&nbsp;000 jaar 'n [[asteroïde]] uit die asteroïdegordel die [[aarde (planeet)|aarde]] tref en sodoende lewe op aarde so ernstig belemmer het dat lewe nie moontlik sou wees nie. Daar word tans vermoed dat die aanwesigheid van 'n Jupiteragtige planeet 'n voorwaarde kan wees vir die aanwesigheid van lewe in 'n sonnestelsel. == Verkenning == Vanaf die Aarde is Jupiter gereeld met die blote oog sigbaar as 'n helder "ster". In [[1610]] ontdek [[Galileo Galilei]] met 'n [[teleskoop]] die vier grootste mane van Jupiter – nou bekend as die [[Galileïse mane]]. Sedert die begin van die [[1970-80|jare '70]] is daar verskeie verkenningsvlugte na Jupiter uitgevoer. === Pioneer 10 === [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtesending]] na Jupiter en is op [[3 Maart]] [[1972]] gelanseer. Op [[3 Desember]] [[1973]] skuur Pioneer 10 op 'n afstand van 130&nbsp;000&nbsp;km langs Jupiter verby en stuur die eerste detailopnames na die Aarde. === Voyager === : ''Hoofartikels: [[Voyager 1]] en [[Voyager 2]].'' [[Lêer:Voyager spacecraft.jpg|duimnael|200px|Voyager 2]] In die winter (Suidelike halfrond) van [[1977]] word Voyager 1 en Voyager 2 kort na mekaar gelanseer. In [[1979]] het beide Voyagers baie foto's en inligting oor Jupiter en die mane opgelewer, onder andere oor [[vulkaan|vulkaan aktiwiteit]] op die maan [[Io (maan)|Io]]. === Galileo === Op [[18 Oktober]] [[1989]] word die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer om die mane van Jupiter en die planeet self te bestudeer. Galileo was die eerste sending wat in plaas van verby te vlieg in 'n baan om Jupiter gebring sou word en dit uitgevoerig sou bestudeer. Ná 'n reis van ses jaar en ondanks probleme met die antenne, het Galileo sowat 14&nbsp;000 foto's geneem. Galileo het Jupiter bestudeer van Desember 1995 tot September 2003 en het gedurende die tydperk 'n skat van nuwe insigte versamel. === Cassini-Huygens === Op [[15 Oktober]] [[1997]] word die [[Cassini-Huygens]] ruimtetuig gelanseer om via [[Venus (planeet)|Venus]], [[Aarde]] en Jupiter uiteindelik Saturnus te besoek. In Desember 2000 gaan Cassini by Jupiter verby en neem foto's met 'n veel hoër resolusie as sy voorgangers. Die gesamentlike aanwesigheid van Galileo en Cassini het dit moontlik gemaak om enkele ekstra eksperimente uit te voer. === New Horizons === [[New Horizons]] is 'n sending na [[Pluto (dwergplaneet)|Pluto]] wat op [[19 Januarie]] [[2006]] gelanseer is om in [[2015]] Pluto te bereik. Om die vlug te bespoedig is daar in Februarie 2007 van die aantrekkingskrag van Jupiter gebruik gemaak. Hiertydens kon Jupiter vir ongeveer vier maande uitgebreid waargeneem word. === Juno === [[Juno]] is ’n sending van [[Nasa]] se [[New Frontiers-program]] wat tans in ’n wentelbaan om die [[planeet]] [[Jupiter (planeet)|Jupiter]] is. Die tuig is op [[5 Augustus]] [[2011]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer en het op [[4 Julie]] [[2016]] gearriveer. Op [[5 Julie]] van dié jaar het dit in ’n wentelbaan om Jupiter gegaan.<ref name="NYT-20160628">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA’s Juno Spacecraft Will Soon Be in Jupiter’s Grip |url=http://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |date=28 Junie 2016 |work=New York Times |access-date=30 Junie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200426125443/https://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |archive-date=26 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="NYT-20160630"/><ref>{{cite news |last=Dunn |first=Marcia |title=NASA probe blasts off for Jupiter after launch-pad snags |url=http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/#.Tj02ZluvbPY |work=MSN |date=5 Augustus 2011 |access-date=31 Augustus 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20121105145856/http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/ |archive-date=5 November 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Juno wentel om die planeet se pole om die samestelling, [[gravitasie]]- en [[magneetveld]] en polêre magnetosfeer te ondersoek. Dit sal ook soek na leidrade oor hoe die planeet gevorm het, of dit ’n rotsagtige kern het, die hoeveelheid [[water]] in die diep [[atmosfeer]], [[massa]]verspreiding en diep [[wind]]e, wat snelhede van tot 618 km/h kan bereik.<ref>[http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/jupiter_lrs.html Winds in Jupiter's Little Red Spot almost twice as fast as strongest hurricane]</ref> In September 2022 sal Juno 'n verbyvlug van die maan [[Europa (maan)|Europa]] doen, en in Desember 2023 en Februarie 2024 'n verbyvlug van [[Io (maan)|Io]]. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Jupiter (planet)|Jupiter}} * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] hyt44glihajxsvhrlukhj6cm6txqlcw 2516785 2516781 2022-08-01T19:09:56Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> ==Mane== {{Hoofartikel|Jupiter se natuurlike satelliete}} Jupiter het 80 bekende [[natuurlike satelliet]]e.<ref name="80moons"/><ref name="shep-main">{{cite web |url=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Giant Planet Satellite and Moon Page |last1=Sheppard|first1=Scott S. |work=Department of Terrestrial Magnetism|publisher=Carnegie Institution for Science |access-date=December 19, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090607094153/http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |archive-date=June 7, 2009 }}</ref> Van hulle is 60 kleiner as 10&nbsp;km in deursnee.<ref>{{cite web|url=https://www.space.com/16452-jupiters-moons.html|title=Jupiter's Moons: Facts About the Largest Jovian Moons|website=Space.com|last1=Zimmermann|first1=Kim Ann|date=October 1, 2018|access-date=December 31, 2020}}</ref> Die grootste vier mane is [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]], wat saam as die [[mane van Galilei]] bekend is. Hulle is op 'n donker aand van die Aarde af sigbaar deur 'n verkyker.<ref>{{cite book|title=A Stargazing Program for Beginners|page=104|year=2015|last1=Carter|first1=Jamie|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-22072-7}}</ref> ===Mane van Galilei=== {{Hoofartikel|Mane van Galilei}} Die mane wat deur Galileo ontdek is – Io, Europa, Ganumedes en Kallisto – is van die grootstes in die [[Sonnestelsel]]. Drie van die mane – Io, Europa en Ganumedes – is in 'n [[baanresonansie]]: vir elke vier wentelbane van Io om Jupiter voer Europa presies twee uit en Ganumedes presies een. Dié resonansie veroorsaak dat die drie groot mane se swaartekrageffekte hulle wentelbane in ovaal vorms verwring, want elke maan kry 'n ekstra pluk van sy bure by dieselfde punt van sy wentelbaan. Die [[gety]]krag van Jupiter probeer hulle wentelbane daarenteen rond maak.<ref>{{cite journal |author=Musotto, S. |author2=Varadi, F. |author3=Moore, W. B. |author4=Schubert, G. |title=Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974 |journal=Icarus |year=2002 |volume=159 |issue=2 |pages=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M}}</ref> Die [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] van die mane se wentelbane veroorsaak dat hulle vorms voortdurend verander: Jupiter se swaartekrag rek hulle uit as hulle naby die planeet kom en laat hulle toe om weer rond te word wanneer hulle wegbeweeg. Die weerstand van dié vormveranderings wek hitte op in die binnekant van die mane.<ref name=Eccen304>{{cite book|page=304|title=The Cambridge Guide to the Solar System|date=March 3, 2011|last1=Lang|first1=Kenneth R.|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49417-5}}</ref> Dit is die duidelikste te sien in die vulkaanuitbarstings van Io (wat aan die sterkste getykragte onderwerp is)<ref name=Eccen304/> en in 'n mindere mate in die geologiese jong voorkoms van Europa se oppervlak, wat daarop dui dat materiaal die maan se oppervlak onlangs herbedek het.<ref>{{cite book|page=446|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2006|last1=McFadden|first1=Lucy-Ann|last2=Weissmann|first2=Paul|last3=Johnson|first3=Torrence|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-047498-4}}</ref> {| style="width:550px; margin:0 auto;" cellpadding=0 cellspacing=0 |- | {| class="wikitable" style="text-align:right; margin:0 auto;" |+ Die mane van Galilei, as 'n persentasie van die [[Aarde]] se [[Maan]] |- ! rowspan=2 | Naam ! colspan=2 | Deursnee ! colspan=2 | Massa ! colspan=2 | Wentelradius ! colspan=2 | Wentelperiode |- ! km ! % ! kg ! % ! km ! % ! dae ! % |- ! Io | 3 643 | 105 | 8,9×10²² | 120 | 421 700 | 110 | 1,77 | 7 |- ! Europa | 3 122 | 90 | 4,8×10²² | 65 | 671 034 | 175 | 3,55 | 13 |- ! Ganumedes | 5 262 | 150 | 14,8×10²² | 200 | 1 070 412 | 280 | 7,15 | 26 |- ! Kallisto | 4 821 | 140 | 10,8×10²² | 150 | 1 882 709 | 490 | 16,69 | 61 |} |- | [[Beeld:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|frameless|507px|center|Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto.]] |- | style="font-size:0.9em; text-align:center;" |Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto |} ===Klassifikasie=== Jupiter se mane is tradisioneel opgedeel in vier groepe van vier elk, gebaseer op eenderse wentelelemente.<ref>{{cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0019103581901512|title=Derivation of the collision probability between orbiting objects: the lifetimes of jupiter's outer moons|date=October 1981|volume=48|issue=1|last1=Kessler|first1=Donald J.|journal=Icarus|pages=39–48|doi=10.1016/0019-1035(81)90151-2|bibcode=1981Icar...48...39K|access-date=December 30, 2020}}</ref> Dié prentjie is ingewikkelder gemaak deur die ontdekking van talle klein buitemane sedert 1999. Jupiter se mane word tans verdeel in verskeie verskillende groepe, hoewel verskeie mane nie deel van enige groep is nie.<ref>{{cite book|page=14|title=Moons of the Solar System|year=2013|last1=Hamilton|first1=Thomas W. M.|publisher=SPBRA|isbn=978-1-62516-175-8}}</ref> Die agt binneste, [[reëlmatige mane]] wat almal byna ronde wentelbane naby die vlak van Jupiter se ewenaar het, het vermoedelik saam met die planeet gevorm, terwyl die ander mane onreëlmatige mane is en vermoedelik aangetrekte [[asteroïde]]s of fragmente van aangetrekte asteroïdes is. Die onreëlmatige mane in elke groep kan 'n gemeenskaplike oorsprong hê, miskien 'n groter maan of aangetrekte liggaam wat opgebreek het.<ref>{{cite book | last1=Jewitt | first1=D. C. | last2=Sheppard | first2=S. | last3=Porco | first3=C. | editor1-last=Bagenal | editor1-first=F. | editor2-last=Dowling | editor2-first=T. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=W. | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 | url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326065151/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-date=March 26, 2009 }}</ref><ref name="Nesvorný">{{cite journal | last1=Nesvorný | first1=D. | last2=Alvarellos | first2=J. L. A. | last3=Dones | first3=L. | last4=Levison | first4=H. F. | title=Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites | journal=The Astronomical Journal | year=2003 | volume=126 | issue=1 | pages=398–429 | bibcode=2003AJ....126..398N | doi=10.1086/375461 | url=http://www.boulder.swri.edu/%7Edavidn/papers/irrbig.pdf }}</ref> {| class="wikitable" |- ! colspan="2" | Reëlmatige mane |- | [[Jupiter se natuurlike satelliete#Reëlmatige satelliete|Binnegroep]] | Die binnegroep van vier klein mane het almal 'n [[deursnee]] van minder as 200&nbsp;km, 'n [[Wentelbaan|wentelradius]] van minder as 200&nbsp;000&nbsp;km en 'n [[baanhelling]] van minder as 'n halwe graad. |- | [[Mane van Galilei|Mane&nbsp;van&nbsp;Galilei]]<ref>{{cite journal | title=The Galilean Satellites | last1=Showman | first1=A. P. | last2=Malhotra | first2=R. | journal=Science | year=1999 | volume=286 | issue=5437 | pages=77–84 | doi=10.1126/science.286.5437.77 | pmid=10506564| s2cid=9492520 | bibcode=1999Sci...296...77S | url=https://semanticscholar.org/paper/fc55d1714b44151ac54d2576e4a1d2cd8a9f280a }}</ref> | Dié vier mane, wat deur Galileo Galilei ontdek is, wentel tussen 400&nbsp;000 en 2&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af, en is van die grootste mane in die Sonnestelsel. |- ! colspan="2" | Onreëlmatige mane |- | [[Himalia-groep]] | 'n Groep mane wat dig bymekaar is met wentelbane van 11&nbsp;000&nbsp;000 tot 12&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af.<ref>{{cite journal|first1=Scott S.|last1=Sheppard|first2=David C.|last2=Jewitt|author-link1=Scott S. Sheppard|title=An abundant population of small irregular satellites around Jupiter|journal=Nature|volume=423|date=May 2003|issue=6937|pages=261–263|url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20060813235622/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|doi=10.1038/nature01584|pmid=12748634|bibcode=2003Natur.423..261S|s2cid=4424447|archive-date=August 13, 2006}}</ref> |- | [[Ananke-groep]] | Dié groep, wat in [[Retrograde en prograde beweging|retrograde]] wentelbane is, het taamlik vae grense, gemiddeld 21&nbsp;276&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 149 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Karme-groep]] | 'n Taamlik afsonderlike, retrograde groep gemiddeld 23&nbsp;404&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 165 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Pasifaë-groep]] | 'n Verstrooide en skaars afsonderlike retrograde groep wat al die buitemane insluit.<ref>{{cite journal|first1=David|last1=Nesvorný|first2=Cristian|last2=Beaugé|first3=Luke|last3=Dones|last4=Levison|first4=Harold F.|title=Collisional Origin of Families of Irregular Satellites|journal=The Astronomical Journal|volume=127|date=July 2003|issue=3|pages=1768–1783|doi=10.1086/382099 | bibcode=2004AJ....127.1768N | url=http://www.boulder.swri.edu/~davidn/papers/irrbig.pdf}}</ref> |} == Funksie == Jupiter vervul 'n belangrike funksie binne die [[sonnestelsel]]. Omdat dit swaarder is as al die ander planete tesame is dit 'n belangrike onderdeel van die massa-ewewig van die sonnestelsel. Deur sy gewig stabiliseer Jupiter die [[asteroïdegordel]]; sonder Jupiter sou daar elke 100&nbsp;000 jaar 'n [[asteroïde]] uit die asteroïdegordel die [[aarde (planeet)|aarde]] tref en sodoende lewe op aarde so ernstig belemmer het dat lewe nie moontlik sou wees nie. Daar word tans vermoed dat die aanwesigheid van 'n Jupiteragtige planeet 'n voorwaarde kan wees vir die aanwesigheid van lewe in 'n sonnestelsel. == Verkenning == Vanaf die Aarde is Jupiter gereeld met die blote oog sigbaar as 'n helder "ster". In [[1610]] ontdek [[Galileo Galilei]] met 'n [[teleskoop]] die vier grootste mane van Jupiter – nou bekend as die [[Galileïse mane]]. Sedert die begin van die [[1970-80|jare '70]] is daar verskeie verkenningsvlugte na Jupiter uitgevoer. === Pioneer 10 === [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtesending]] na Jupiter en is op [[3 Maart]] [[1972]] gelanseer. Op [[3 Desember]] [[1973]] skuur Pioneer 10 op 'n afstand van 130&nbsp;000&nbsp;km langs Jupiter verby en stuur die eerste detailopnames na die Aarde. === Voyager === : ''Hoofartikels: [[Voyager 1]] en [[Voyager 2]].'' [[Lêer:Voyager spacecraft.jpg|duimnael|200px|Voyager 2]] In die winter (Suidelike halfrond) van [[1977]] word Voyager 1 en Voyager 2 kort na mekaar gelanseer. In [[1979]] het beide Voyagers baie foto's en inligting oor Jupiter en die mane opgelewer, onder andere oor [[vulkaan|vulkaan aktiwiteit]] op die maan [[Io (maan)|Io]]. === Galileo === Op [[18 Oktober]] [[1989]] word die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer om die mane van Jupiter en die planeet self te bestudeer. Galileo was die eerste sending wat in plaas van verby te vlieg in 'n baan om Jupiter gebring sou word en dit uitgevoerig sou bestudeer. Ná 'n reis van ses jaar en ondanks probleme met die antenne, het Galileo sowat 14&nbsp;000 foto's geneem. Galileo het Jupiter bestudeer van Desember 1995 tot September 2003 en het gedurende die tydperk 'n skat van nuwe insigte versamel. === Cassini-Huygens === Op [[15 Oktober]] [[1997]] word die [[Cassini-Huygens]] ruimtetuig gelanseer om via [[Venus (planeet)|Venus]], [[Aarde]] en Jupiter uiteindelik Saturnus te besoek. In Desember 2000 gaan Cassini by Jupiter verby en neem foto's met 'n veel hoër resolusie as sy voorgangers. Die gesamentlike aanwesigheid van Galileo en Cassini het dit moontlik gemaak om enkele ekstra eksperimente uit te voer. === New Horizons === [[New Horizons]] is 'n sending na [[Pluto (dwergplaneet)|Pluto]] wat op [[19 Januarie]] [[2006]] gelanseer is om in [[2015]] Pluto te bereik. Om die vlug te bespoedig is daar in Februarie 2007 van die aantrekkingskrag van Jupiter gebruik gemaak. Hiertydens kon Jupiter vir ongeveer vier maande uitgebreid waargeneem word. === Juno === [[Juno]] is ’n sending van [[Nasa]] se [[New Frontiers-program]] wat tans in ’n wentelbaan om die [[planeet]] [[Jupiter (planeet)|Jupiter]] is. Die tuig is op [[5 Augustus]] [[2011]] van [[Kaap Canaveral]] af gelanseer en het op [[4 Julie]] [[2016]] gearriveer. Op [[5 Julie]] van dié jaar het dit in ’n wentelbaan om Jupiter gegaan.<ref name="NYT-20160628">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA’s Juno Spacecraft Will Soon Be in Jupiter’s Grip |url=http://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |date=28 Junie 2016 |work=New York Times |access-date=30 Junie 2016 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200426125443/https://www.nytimes.com/2016/06/28/science/nasa-jupiter-juno.html |archive-date=26 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="NYT-20160630"/><ref>{{cite news |last=Dunn |first=Marcia |title=NASA probe blasts off for Jupiter after launch-pad snags |url=http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/#.Tj02ZluvbPY |work=MSN |date=5 Augustus 2011 |access-date=31 Augustus 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20121105145856/http://www.msnbc.msn.com/id/44034674/ns/technology_and_science-space/ |archive-date=5 November 2012 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Juno wentel om die planeet se pole om die samestelling, [[gravitasie]]- en [[magneetveld]] en polêre magnetosfeer te ondersoek. Dit sal ook soek na leidrade oor hoe die planeet gevorm het, of dit ’n rotsagtige kern het, die hoeveelheid [[water]] in die diep [[atmosfeer]], [[massa]]verspreiding en diep [[wind]]e, wat snelhede van tot 618 km/h kan bereik.<ref>[http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2008/jupiter_lrs.html Winds in Jupiter's Little Red Spot almost twice as fast as strongest hurricane]</ref> In September 2022 sal Juno 'n verbyvlug van die maan [[Europa (maan)|Europa]] doen, en in Desember 2023 en Februarie 2024 'n verbyvlug van [[Io (maan)|Io]]. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Jupiter (planet)|Jupiter}} * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] fb18xprbg78pfy20pvvgblqktggw585 2516796 2516785 2022-08-01T19:29:41Z Burgert Behr 2401 Verdubbeling uitgehaal wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> ==Mane== {{Hoofartikel|Jupiter se natuurlike satelliete}} Jupiter het 80 bekende [[natuurlike satelliet]]e.<ref name="80moons"/><ref name="shep-main">{{cite web |url=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Giant Planet Satellite and Moon Page |last1=Sheppard|first1=Scott S. |work=Department of Terrestrial Magnetism|publisher=Carnegie Institution for Science |access-date=December 19, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090607094153/http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |archive-date=June 7, 2009 }}</ref> Van hulle is 60 kleiner as 10&nbsp;km in deursnee.<ref>{{cite web|url=https://www.space.com/16452-jupiters-moons.html|title=Jupiter's Moons: Facts About the Largest Jovian Moons|website=Space.com|last1=Zimmermann|first1=Kim Ann|date=October 1, 2018|access-date=December 31, 2020}}</ref> Die grootste vier mane is [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]], wat saam as die [[mane van Galilei]] bekend is. Hulle is op 'n donker aand van die Aarde af sigbaar deur 'n verkyker.<ref>{{cite book|title=A Stargazing Program for Beginners|page=104|year=2015|last1=Carter|first1=Jamie|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-22072-7}}</ref> ===Mane van Galilei=== {{Hoofartikel|Mane van Galilei}} Die mane wat deur Galileo ontdek is – Io, Europa, Ganumedes en Kallisto – is van die grootstes in die [[Sonnestelsel]]. Drie van die mane – Io, Europa en Ganumedes – is in 'n [[baanresonansie]]: vir elke vier wentelbane van Io om Jupiter voer Europa presies twee uit en Ganumedes presies een. Dié resonansie veroorsaak dat die drie groot mane se swaartekrageffekte hulle wentelbane in ovaal vorms verwring, want elke maan kry 'n ekstra pluk van sy bure by dieselfde punt van sy wentelbaan. Die [[gety]]krag van Jupiter probeer hulle wentelbane daarenteen rond maak.<ref>{{cite journal |author=Musotto, S. |author2=Varadi, F. |author3=Moore, W. B. |author4=Schubert, G. |title=Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974 |journal=Icarus |year=2002 |volume=159 |issue=2 |pages=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M}}</ref> Die [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] van die mane se wentelbane veroorsaak dat hulle vorms voortdurend verander: Jupiter se swaartekrag rek hulle uit as hulle naby die planeet kom en laat hulle toe om weer rond te word wanneer hulle wegbeweeg. Die weerstand van dié vormveranderings wek hitte op in die binnekant van die mane.<ref name=Eccen304>{{cite book|page=304|title=The Cambridge Guide to the Solar System|date=March 3, 2011|last1=Lang|first1=Kenneth R.|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49417-5}}</ref> Dit is die duidelikste te sien in die vulkaanuitbarstings van Io (wat aan die sterkste getykragte onderwerp is)<ref name=Eccen304/> en in 'n mindere mate in die geologiese jong voorkoms van Europa se oppervlak, wat daarop dui dat materiaal die maan se oppervlak onlangs herbedek het.<ref>{{cite book|page=446|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2006|last1=McFadden|first1=Lucy-Ann|last2=Weissmann|first2=Paul|last3=Johnson|first3=Torrence|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-047498-4}}</ref> {| style="width:550px; margin:0 auto;" cellpadding=0 cellspacing=0 |- | {| class="wikitable" style="text-align:right; margin:0 auto;" |+ Die mane van Galilei, as 'n persentasie van die [[Aarde]] se [[Maan]] |- ! rowspan=2 | Naam ! colspan=2 | Deursnee ! colspan=2 | Massa ! colspan=2 | Wentelradius ! colspan=2 | Wentelperiode |- ! km ! % ! kg ! % ! km ! % ! dae ! % |- ! Io | 3 643 | 105 | 8,9×10²² | 120 | 421 700 | 110 | 1,77 | 7 |- ! Europa | 3 122 | 90 | 4,8×10²² | 65 | 671 034 | 175 | 3,55 | 13 |- ! Ganumedes | 5 262 | 150 | 14,8×10²² | 200 | 1 070 412 | 280 | 7,15 | 26 |- ! Kallisto | 4 821 | 140 | 10,8×10²² | 150 | 1 882 709 | 490 | 16,69 | 61 |} |- | [[Beeld:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|frameless|507px|center|Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto.]] |- | style="font-size:0.9em; text-align:center;" |Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto |} ===Klassifikasie=== Jupiter se mane is tradisioneel opgedeel in vier groepe van vier elk, gebaseer op eenderse wentelelemente.<ref>{{cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0019103581901512|title=Derivation of the collision probability between orbiting objects: the lifetimes of jupiter's outer moons|date=October 1981|volume=48|issue=1|last1=Kessler|first1=Donald J.|journal=Icarus|pages=39–48|doi=10.1016/0019-1035(81)90151-2|bibcode=1981Icar...48...39K|access-date=December 30, 2020}}</ref> Dié prentjie is ingewikkelder gemaak deur die ontdekking van talle klein buitemane sedert 1999. Jupiter se mane word tans verdeel in verskeie verskillende groepe, hoewel verskeie mane nie deel van enige groep is nie.<ref>{{cite book|page=14|title=Moons of the Solar System|year=2013|last1=Hamilton|first1=Thomas W. M.|publisher=SPBRA|isbn=978-1-62516-175-8}}</ref> Die agt binneste, [[reëlmatige mane]] wat almal byna ronde wentelbane naby die vlak van Jupiter se ewenaar het, het vermoedelik saam met die planeet gevorm, terwyl die ander mane onreëlmatige mane is en vermoedelik aangetrekte [[asteroïde]]s of fragmente van aangetrekte asteroïdes is. Die onreëlmatige mane in elke groep kan 'n gemeenskaplike oorsprong hê, miskien 'n groter maan of aangetrekte liggaam wat opgebreek het.<ref>{{cite book | last1=Jewitt | first1=D. C. | last2=Sheppard | first2=S. | last3=Porco | first3=C. | editor1-last=Bagenal | editor1-first=F. | editor2-last=Dowling | editor2-first=T. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=W. | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 | url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326065151/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-date=March 26, 2009 }}</ref><ref name="Nesvorný">{{cite journal | last1=Nesvorný | first1=D. | last2=Alvarellos | first2=J. L. A. | last3=Dones | first3=L. | last4=Levison | first4=H. F. | title=Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites | journal=The Astronomical Journal | year=2003 | volume=126 | issue=1 | pages=398–429 | bibcode=2003AJ....126..398N | doi=10.1086/375461 | url=http://www.boulder.swri.edu/%7Edavidn/papers/irrbig.pdf }}</ref> {| class="wikitable" |- ! colspan="2" | Reëlmatige mane |- | [[Jupiter se natuurlike satelliete#Reëlmatige satelliete|Binnegroep]] | Die binnegroep van vier klein mane het almal 'n [[deursnee]] van minder as 200&nbsp;km, 'n [[Wentelbaan|wentelradius]] van minder as 200&nbsp;000&nbsp;km en 'n [[baanhelling]] van minder as 'n halwe graad. |- | [[Mane van Galilei|Mane&nbsp;van&nbsp;Galilei]]<ref>{{cite journal | title=The Galilean Satellites | last1=Showman | first1=A. P. | last2=Malhotra | first2=R. | journal=Science | year=1999 | volume=286 | issue=5437 | pages=77–84 | doi=10.1126/science.286.5437.77 | pmid=10506564| s2cid=9492520 | bibcode=1999Sci...296...77S | url=https://semanticscholar.org/paper/fc55d1714b44151ac54d2576e4a1d2cd8a9f280a }}</ref> | Dié vier mane, wat deur Galileo Galilei ontdek is, wentel tussen 400&nbsp;000 en 2&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af, en is van die grootste mane in die Sonnestelsel. |- ! colspan="2" | Onreëlmatige mane |- | [[Himalia-groep]] | 'n Groep mane wat dig bymekaar is met wentelbane van 11&nbsp;000&nbsp;000 tot 12&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af.<ref>{{cite journal|first1=Scott S.|last1=Sheppard|first2=David C.|last2=Jewitt|author-link1=Scott S. Sheppard|title=An abundant population of small irregular satellites around Jupiter|journal=Nature|volume=423|date=May 2003|issue=6937|pages=261–263|url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20060813235622/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|doi=10.1038/nature01584|pmid=12748634|bibcode=2003Natur.423..261S|s2cid=4424447|archive-date=August 13, 2006}}</ref> |- | [[Ananke-groep]] | Dié groep, wat in [[Retrograde en prograde beweging|retrograde]] wentelbane is, het taamlik vae grense, gemiddeld 21&nbsp;276&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 149 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Karme-groep]] | 'n Taamlik afsonderlike, retrograde groep gemiddeld 23&nbsp;404&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 165 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Pasifaë-groep]] | 'n Verstrooide en skaars afsonderlike retrograde groep wat al die buitemane insluit.<ref>{{cite journal|first1=David|last1=Nesvorný|first2=Cristian|last2=Beaugé|first3=Luke|last3=Dones|last4=Levison|first4=Harold F.|title=Collisional Origin of Families of Irregular Satellites|journal=The Astronomical Journal|volume=127|date=July 2003|issue=3|pages=1768–1783|doi=10.1086/382099 | bibcode=2004AJ....127.1768N | url=http://www.boulder.swri.edu/~davidn/papers/irrbig.pdf}}</ref> |} == Funksie == Jupiter vervul 'n belangrike funksie binne die [[sonnestelsel]]. Omdat dit swaarder is as al die ander planete tesame is dit 'n belangrike onderdeel van die massa-ewewig van die sonnestelsel. Deur sy gewig stabiliseer Jupiter die [[asteroïdegordel]]; sonder Jupiter sou daar elke 100&nbsp;000 jaar 'n [[asteroïde]] uit die asteroïdegordel die [[aarde (planeet)|aarde]] tref en sodoende lewe op aarde so ernstig belemmer het dat lewe nie moontlik sou wees nie. Daar word tans vermoed dat die aanwesigheid van 'n Jupiteragtige planeet 'n voorwaarde kan wees vir die aanwesigheid van lewe in 'n sonnestelsel. == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Jupiter (planet)|Jupiter}} * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] ks3r1vo9xy0jeayijfmyg0qkxhusqf4 2516807 2516796 2022-08-01T20:08:38Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> ==Mane== {{Hoofartikel|Jupiter se natuurlike satelliete}} Jupiter het 80 bekende [[natuurlike satelliet]]e.<ref name="80moons"/><ref name="shep-main">{{cite web |url=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Giant Planet Satellite and Moon Page |last1=Sheppard|first1=Scott S. |work=Department of Terrestrial Magnetism|publisher=Carnegie Institution for Science |access-date=December 19, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090607094153/http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |archive-date=June 7, 2009 }}</ref> Van hulle is 60 kleiner as 10&nbsp;km in deursnee.<ref>{{cite web|url=https://www.space.com/16452-jupiters-moons.html|title=Jupiter's Moons: Facts About the Largest Jovian Moons|website=Space.com|last1=Zimmermann|first1=Kim Ann|date=October 1, 2018|access-date=December 31, 2020}}</ref> Die grootste vier mane is [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]], wat saam as die [[mane van Galilei]] bekend is. Hulle is op 'n donker aand van die Aarde af sigbaar deur 'n verkyker.<ref>{{cite book|title=A Stargazing Program for Beginners|page=104|year=2015|last1=Carter|first1=Jamie|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-22072-7}}</ref> ===Mane van Galilei=== {{Hoofartikel|Mane van Galilei}} Die mane wat deur Galileo ontdek is – Io, Europa, Ganumedes en Kallisto – is van die grootstes in die [[Sonnestelsel]]. Drie van die mane – Io, Europa en Ganumedes – is in 'n [[baanresonansie]]: vir elke vier wentelbane van Io om Jupiter voer Europa presies twee uit en Ganumedes presies een. Dié resonansie veroorsaak dat die drie groot mane se swaartekrageffekte hulle wentelbane in ovaal vorms verwring, want elke maan kry 'n ekstra pluk van sy bure by dieselfde punt van sy wentelbaan. Die [[gety]]krag van Jupiter probeer hulle wentelbane daarenteen rond maak.<ref>{{cite journal |author=Musotto, S. |author2=Varadi, F. |author3=Moore, W. B. |author4=Schubert, G. |title=Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974 |journal=Icarus |year=2002 |volume=159 |issue=2 |pages=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M}}</ref> Die [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] van die mane se wentelbane veroorsaak dat hulle vorms voortdurend verander: Jupiter se swaartekrag rek hulle uit as hulle naby die planeet kom en laat hulle toe om weer rond te word wanneer hulle wegbeweeg. Die weerstand van dié vormveranderings wek hitte op in die binnekant van die mane.<ref name=Eccen304>{{cite book|page=304|title=The Cambridge Guide to the Solar System|date=March 3, 2011|last1=Lang|first1=Kenneth R.|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49417-5}}</ref> Dit is die duidelikste te sien in die vulkaanuitbarstings van Io (wat aan die sterkste getykragte onderwerp is)<ref name=Eccen304/> en in 'n mindere mate in die geologiese jong voorkoms van Europa se oppervlak, wat daarop dui dat materiaal die maan se oppervlak onlangs herbedek het.<ref>{{cite book|page=446|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2006|last1=McFadden|first1=Lucy-Ann|last2=Weissmann|first2=Paul|last3=Johnson|first3=Torrence|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-047498-4}}</ref> {| style="width:550px; margin:0 auto;" cellpadding=0 cellspacing=0 |- | {| class="wikitable" style="text-align:right; margin:0 auto;" |+ Die mane van Galilei, as 'n persentasie van die [[Aarde]] se [[Maan]] |- ! rowspan=2 | Naam ! colspan=2 | Deursnee ! colspan=2 | Massa ! colspan=2 | Wentelradius ! colspan=2 | Wentelperiode |- ! km ! % ! kg ! % ! km ! % ! dae ! % |- ! Io | 3 643 | 105 | 8,9×10²² | 120 | 421 700 | 110 | 1,77 | 7 |- ! Europa | 3 122 | 90 | 4,8×10²² | 65 | 671 034 | 175 | 3,55 | 13 |- ! Ganumedes | 5 262 | 150 | 14,8×10²² | 200 | 1 070 412 | 280 | 7,15 | 26 |- ! Kallisto | 4 821 | 140 | 10,8×10²² | 150 | 1 882 709 | 490 | 16,69 | 61 |} |- | [[Beeld:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|frameless|507px|center|Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto.]] |- | style="font-size:0.9em; text-align:center;" |Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto |} ===Klassifikasie=== Jupiter se mane is tradisioneel opgedeel in vier groepe van vier elk, gebaseer op eenderse wentelelemente.<ref>{{cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0019103581901512|title=Derivation of the collision probability between orbiting objects: the lifetimes of jupiter's outer moons|date=October 1981|volume=48|issue=1|last1=Kessler|first1=Donald J.|journal=Icarus|pages=39–48|doi=10.1016/0019-1035(81)90151-2|bibcode=1981Icar...48...39K|access-date=December 30, 2020}}</ref> Dié prentjie is ingewikkelder gemaak deur die ontdekking van talle klein buitemane sedert 1999. Jupiter se mane word tans verdeel in verskeie verskillende groepe, hoewel verskeie mane nie deel van enige groep is nie.<ref>{{cite book|page=14|title=Moons of the Solar System|year=2013|last1=Hamilton|first1=Thomas W. M.|publisher=SPBRA|isbn=978-1-62516-175-8}}</ref> Die agt binneste, [[reëlmatige mane]] wat almal byna ronde wentelbane naby die vlak van Jupiter se ewenaar het, het vermoedelik saam met die planeet gevorm, terwyl die ander mane onreëlmatige mane is en vermoedelik aangetrekte [[asteroïde]]s of fragmente van aangetrekte asteroïdes is. Die onreëlmatige mane in elke groep kan 'n gemeenskaplike oorsprong hê, miskien 'n groter maan of aangetrekte liggaam wat opgebreek het.<ref>{{cite book | last1=Jewitt | first1=D. C. | last2=Sheppard | first2=S. | last3=Porco | first3=C. | editor1-last=Bagenal | editor1-first=F. | editor2-last=Dowling | editor2-first=T. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=W. | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 | url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326065151/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-date=March 26, 2009 }}</ref><ref name="Nesvorný">{{cite journal | last1=Nesvorný | first1=D. | last2=Alvarellos | first2=J. L. A. | last3=Dones | first3=L. | last4=Levison | first4=H. F. | title=Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites | journal=The Astronomical Journal | year=2003 | volume=126 | issue=1 | pages=398–429 | bibcode=2003AJ....126..398N | doi=10.1086/375461 | url=http://www.boulder.swri.edu/%7Edavidn/papers/irrbig.pdf }}</ref> {| class="wikitable" |- ! colspan="2" | Reëlmatige mane |- | [[Jupiter se natuurlike satelliete#Reëlmatige satelliete|Binnegroep]] | Die binnegroep van vier klein mane het almal 'n [[deursnee]] van minder as 200&nbsp;km, 'n [[Wentelbaan|wentelradius]] van minder as 200&nbsp;000&nbsp;km en 'n [[baanhelling]] van minder as 'n halwe graad. |- | [[Mane van Galilei|Mane&nbsp;van&nbsp;Galilei]]<ref>{{cite journal | title=The Galilean Satellites | last1=Showman | first1=A. P. | last2=Malhotra | first2=R. | journal=Science | year=1999 | volume=286 | issue=5437 | pages=77–84 | doi=10.1126/science.286.5437.77 | pmid=10506564| s2cid=9492520 | bibcode=1999Sci...296...77S | url=https://semanticscholar.org/paper/fc55d1714b44151ac54d2576e4a1d2cd8a9f280a }}</ref> | Dié vier mane, wat deur Galileo Galilei ontdek is, wentel tussen 400&nbsp;000 en 2&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af, en is van die grootste mane in die Sonnestelsel. |- ! colspan="2" | Onreëlmatige mane |- | [[Himalia-groep]] | 'n Groep mane wat dig bymekaar is met wentelbane van 11&nbsp;000&nbsp;000 tot 12&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af.<ref>{{cite journal|first1=Scott S.|last1=Sheppard|first2=David C.|last2=Jewitt|title=An abundant population of small irregular satellites around Jupiter|journal=Nature|volume=423|date=May 2003|issue=6937|pages=261–263|url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20060813235622/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|doi=10.1038/nature01584|pmid=12748634|bibcode=2003Natur.423..261S|s2cid=4424447|archive-date=August 13, 2006}}</ref> |- | [[Ananke-groep]] | Dié groep, wat in [[Retrograde en prograde beweging|retrograde]] wentelbane is, het taamlik vae grense, gemiddeld 21&nbsp;276&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 149 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Karme-groep]] | 'n Taamlik afsonderlike, retrograde groep gemiddeld 23&nbsp;404&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 165 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Pasifaë-groep]] | 'n Verstrooide en skaars afsonderlike retrograde groep wat al die buitemane insluit.<ref>{{cite journal|first1=David|last1=Nesvorný|first2=Cristian|last2=Beaugé|first3=Luke|last3=Dones|last4=Levison|first4=Harold F.|title=Collisional Origin of Families of Irregular Satellites|journal=The Astronomical Journal|volume=127|date=July 2003|issue=3|pages=1768–1783|doi=10.1086/382099 | bibcode=2004AJ....127.1768N | url=http://www.boulder.swri.edu/~davidn/papers/irrbig.pdf}}</ref> |} ==Wisselwerking met die Sonnestelsel== As die grootste van die Son se agt [[planete]] het Jupiter se [[swaartekrag]]invloed die [[Sonnestelsel]] help vorm. Buiten [[Mercurius]] s'n, lê die wentelbane van die stelsel se planete nader aan Jupiter se [[Wentelbaan|wentelvlak]] as die Son se ewenaarvlak. Die [[Kirkwoodgaping]]s in die [[asteroïdegordel]] word hoofsaaklik deur Jupiter veroorsaak,<ref>{{cite conference | title=Kirkwood Gaps and Resonant Groups | last=Ferraz-Mello | first=S. | conference=Asteroids, Comets, Meteors 1993: Proceedings of the 160th Symposium of the International Astronomical Union, held in Belgirate, Italy, June 14–18, 1993, International Astronomical Union. Symposium no. 160 | editor1-first=Andrea | editor1-last=Milani | editor2-first=Michel | editor2-last=Di Martino | editor3-first=A. | editor3-last=Cellino | publication-place=Dordrecht | publisher=Kluwer Academic Publishers | page=175 | date=1994 | bibcode=1994IAUS..160..175F }}</ref> en die planeet was dalk verantwoordelik vir die [[Groot Bombardement]] in die binneste Sonnestelsel se geskiedenis.<ref>{{cite journal | last=Kerr | first=Richard A. | title=Did Jupiter and Saturn Team Up to Pummel the Inner Solar System? | journal=Science | year=2004 | volume=306 | issue=5702 | page=1676 | doi=10.1126/science.306.5702.1676a | pmid=15576586| s2cid=129180312 }}</ref> Benewens sy mane, beheer Jupiter se swaartekragveld talle asteroïdes by sy [[Lagrange-punt]]e wat die planeet vooruitgaan en volg in sy wentelbaan om die Son. Hulle is bekend as die [[Trojaan (sterrekunde)|trojane]] en word opgedeel in die Griekse en Trojaanse kamp ter ere van die ''[[Ilias]]''. Die eerste een, 588&nbsp;Achilles, is in 1906 deur Max Wolf ontdek; sedertdien is nog meer as 2&nbsp;000 ontdek.<ref>{{cite web |url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/JupiterTrojans.html |title=List Of Jupiter Trojans|access-date=October 24, 2010 |work=IAU Minor Planet Center}}</ref> Die grootste een is 624&nbsp;Hektor.<ref>{{cite journal | bibcode=2000DPS....32.1901C | title=Trojan Asteroid 624 Hektor: Constraints on Surface Composition | last1=Cruikshank | first1=D. P. | last2=Dalle Ore | first2=C. M. | last3=Geballe | first3=T. R. | last4=Roush | first4=T. L. | last5=Owen | first5=T. C. | last6=Cash | first6=Michele | last7=de Bergh | first7=C. | last8=Hartmann | first8=W. K. | date=October 2000 | journal=Bulletin of the American Astronomical Society | volume=32 | page=1027 }}</ref> Die Jupiter-familie word gedefinieer as [[komete]] met 'n kleiner [[Ellips|halwe lengteas]] as Jupiter; die meeste [[Komeet#Kort periode|kortperiodekomete]] val in dié groep. Lede van die Jupiter-familie ontstaan vermoedelik in die [[Kuipergordel]] buite [[Neptunus]] se wentelbaan. As hulle naby Jupiter kom, word hulle versteur en gaan hulle in wentelbane met 'n kleiner periode, wat dan gesirkuleer word deur gereelde swaartekragwisselwerkings met die Son en Jupiter.<ref>{{cite journal | last1=Quinn | first1=T. | last2=Tremaine | first2=S. | last3=Duncan | first3=M. | title=Planetary perturbations and the origins of short-period comets | journal=Astrophysical Journal, Part 1 | year=1990 | volume=355 | pages=667–679 | bibcode=1990ApJ...355..667Q | doi=10.1086/168800 }}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Jupiter (planet)|Jupiter}} * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] t4fn5qitdjmb47gdcwtl1xkxjwokout 2516812 2516807 2022-08-01T20:35:54Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> ==Mane== {{Hoofartikel|Jupiter se natuurlike satelliete}} Jupiter het 80 bekende [[natuurlike satelliet]]e.<ref name="80moons"/><ref name="shep-main">{{cite web |url=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Giant Planet Satellite and Moon Page |last1=Sheppard|first1=Scott S. |work=Department of Terrestrial Magnetism|publisher=Carnegie Institution for Science |access-date=December 19, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090607094153/http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |archive-date=June 7, 2009 }}</ref> Van hulle is 60 kleiner as 10&nbsp;km in deursnee.<ref>{{cite web|url=https://www.space.com/16452-jupiters-moons.html|title=Jupiter's Moons: Facts About the Largest Jovian Moons|website=Space.com|last1=Zimmermann|first1=Kim Ann|date=October 1, 2018|access-date=December 31, 2020}}</ref> Die grootste vier mane is [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]], wat saam as die [[mane van Galilei]] bekend is. Hulle is op 'n donker aand van die Aarde af sigbaar deur 'n verkyker.<ref>{{cite book|title=A Stargazing Program for Beginners|page=104|year=2015|last1=Carter|first1=Jamie|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-22072-7}}</ref> ===Mane van Galilei=== {{Hoofartikel|Mane van Galilei}} Die mane wat deur Galileo ontdek is – Io, Europa, Ganumedes en Kallisto – is van die grootstes in die [[Sonnestelsel]]. Drie van die mane – Io, Europa en Ganumedes – is in 'n [[baanresonansie]]: vir elke vier wentelbane van Io om Jupiter voer Europa presies twee uit en Ganumedes presies een. Dié resonansie veroorsaak dat die drie groot mane se swaartekrageffekte hulle wentelbane in ovaal vorms verwring, want elke maan kry 'n ekstra pluk van sy bure by dieselfde punt van sy wentelbaan. Die [[gety]]krag van Jupiter probeer hulle wentelbane daarenteen rond maak.<ref>{{cite journal |author=Musotto, S. |author2=Varadi, F. |author3=Moore, W. B. |author4=Schubert, G. |title=Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974 |journal=Icarus |year=2002 |volume=159 |issue=2 |pages=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M}}</ref> Die [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] van die mane se wentelbane veroorsaak dat hulle vorms voortdurend verander: Jupiter se swaartekrag rek hulle uit as hulle naby die planeet kom en laat hulle toe om weer rond te word wanneer hulle wegbeweeg. Die weerstand van dié vormveranderings wek hitte op in die binnekant van die mane.<ref name=Eccen304>{{cite book|page=304|title=The Cambridge Guide to the Solar System|date=March 3, 2011|last1=Lang|first1=Kenneth R.|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49417-5}}</ref> Dit is die duidelikste te sien in die vulkaanuitbarstings van Io (wat aan die sterkste getykragte onderwerp is)<ref name=Eccen304/> en in 'n mindere mate in die geologiese jong voorkoms van Europa se oppervlak, wat daarop dui dat materiaal die maan se oppervlak onlangs herbedek het.<ref>{{cite book|page=446|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2006|last1=McFadden|first1=Lucy-Ann|last2=Weissmann|first2=Paul|last3=Johnson|first3=Torrence|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-047498-4}}</ref> {| style="width:550px; margin:0 auto;" cellpadding=0 cellspacing=0 |- | {| class="wikitable" style="text-align:right; margin:0 auto;" |+ Die mane van Galilei, as 'n persentasie van die [[Aarde]] se [[Maan]] |- ! rowspan=2 | Naam ! colspan=2 | Deursnee ! colspan=2 | Massa ! colspan=2 | Wentelradius ! colspan=2 | Wentelperiode |- ! km ! % ! kg ! % ! km ! % ! dae ! % |- ! Io | 3 643 | 105 | 8,9×10²² | 120 | 421 700 | 110 | 1,77 | 7 |- ! Europa | 3 122 | 90 | 4,8×10²² | 65 | 671 034 | 175 | 3,55 | 13 |- ! Ganumedes | 5 262 | 150 | 14,8×10²² | 200 | 1 070 412 | 280 | 7,15 | 26 |- ! Kallisto | 4 821 | 140 | 10,8×10²² | 150 | 1 882 709 | 490 | 16,69 | 61 |} |- | [[Beeld:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|frameless|507px|center|Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto.]] |- | style="font-size:0.9em; text-align:center;" |Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto |} ===Klassifikasie=== Jupiter se mane is tradisioneel opgedeel in vier groepe van vier elk, gebaseer op eenderse wentelelemente.<ref>{{cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0019103581901512|title=Derivation of the collision probability between orbiting objects: the lifetimes of jupiter's outer moons|date=October 1981|volume=48|issue=1|last1=Kessler|first1=Donald J.|journal=Icarus|pages=39–48|doi=10.1016/0019-1035(81)90151-2|bibcode=1981Icar...48...39K|access-date=December 30, 2020}}</ref> Dié prentjie is ingewikkelder gemaak deur die ontdekking van talle klein buitemane sedert 1999. Jupiter se mane word tans verdeel in verskeie verskillende groepe, hoewel verskeie mane nie deel van enige groep is nie.<ref>{{cite book|page=14|title=Moons of the Solar System|year=2013|last1=Hamilton|first1=Thomas W. M.|publisher=SPBRA|isbn=978-1-62516-175-8}}</ref> Die agt binneste, [[reëlmatige mane]] wat almal byna ronde wentelbane naby die vlak van Jupiter se ewenaar het, het vermoedelik saam met die planeet gevorm, terwyl die ander mane onreëlmatige mane is en vermoedelik aangetrekte [[asteroïde]]s of fragmente van aangetrekte asteroïdes is. Die onreëlmatige mane in elke groep kan 'n gemeenskaplike oorsprong hê, miskien 'n groter maan of aangetrekte liggaam wat opgebreek het.<ref>{{cite book | last1=Jewitt | first1=D. C. | last2=Sheppard | first2=S. | last3=Porco | first3=C. | editor1-last=Bagenal | editor1-first=F. | editor2-last=Dowling | editor2-first=T. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=W. | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 | url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326065151/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-date=March 26, 2009 }}</ref><ref name="Nesvorný">{{cite journal | last1=Nesvorný | first1=D. | last2=Alvarellos | first2=J. L. A. | last3=Dones | first3=L. | last4=Levison | first4=H. F. | title=Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites | journal=The Astronomical Journal | year=2003 | volume=126 | issue=1 | pages=398–429 | bibcode=2003AJ....126..398N | doi=10.1086/375461 | url=http://www.boulder.swri.edu/%7Edavidn/papers/irrbig.pdf }}</ref> {| class="wikitable" |- ! colspan="2" | Reëlmatige mane |- | [[Jupiter se natuurlike satelliete#Reëlmatige satelliete|Binnegroep]] | Die binnegroep van vier klein mane het almal 'n [[deursnee]] van minder as 200&nbsp;km, 'n [[Wentelbaan|wentelradius]] van minder as 200&nbsp;000&nbsp;km en 'n [[baanhelling]] van minder as 'n halwe graad. |- | [[Mane van Galilei|Mane&nbsp;van&nbsp;Galilei]]<ref>{{cite journal | title=The Galilean Satellites | last1=Showman | first1=A. P. | last2=Malhotra | first2=R. | journal=Science | year=1999 | volume=286 | issue=5437 | pages=77–84 | doi=10.1126/science.286.5437.77 | pmid=10506564| s2cid=9492520 | bibcode=1999Sci...296...77S | url=https://semanticscholar.org/paper/fc55d1714b44151ac54d2576e4a1d2cd8a9f280a }}</ref> | Dié vier mane, wat deur Galileo Galilei ontdek is, wentel tussen 400&nbsp;000 en 2&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af, en is van die grootste mane in die Sonnestelsel. |- ! colspan="2" | Onreëlmatige mane |- | [[Himalia-groep]] | 'n Groep mane wat dig bymekaar is met wentelbane van 11&nbsp;000&nbsp;000 tot 12&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af.<ref>{{cite journal|first1=Scott S.|last1=Sheppard|first2=David C.|last2=Jewitt|title=An abundant population of small irregular satellites around Jupiter|journal=Nature|volume=423|date=May 2003|issue=6937|pages=261–263|url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20060813235622/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|doi=10.1038/nature01584|pmid=12748634|bibcode=2003Natur.423..261S|s2cid=4424447|archive-date=August 13, 2006}}</ref> |- | [[Ananke-groep]] | Dié groep, wat in [[Retrograde en prograde beweging|retrograde]] wentelbane is, het taamlik vae grense, gemiddeld 21&nbsp;276&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 149 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Karme-groep]] | 'n Taamlik afsonderlike, retrograde groep gemiddeld 23&nbsp;404&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 165 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Pasifaë-groep]] | 'n Verstrooide en skaars afsonderlike retrograde groep wat al die buitemane insluit.<ref>{{cite journal|first1=David|last1=Nesvorný|first2=Cristian|last2=Beaugé|first3=Luke|last3=Dones|last4=Levison|first4=Harold F.|title=Collisional Origin of Families of Irregular Satellites|journal=The Astronomical Journal|volume=127|date=July 2003|issue=3|pages=1768–1783|doi=10.1086/382099 | bibcode=2004AJ....127.1768N | url=http://www.boulder.swri.edu/~davidn/papers/irrbig.pdf}}</ref> |} ==Wisselwerking met die Sonnestelsel== As die grootste van die Son se agt [[planete]] het Jupiter se [[swaartekrag]]invloed die [[Sonnestelsel]] help vorm. Buiten [[Mercurius]] s'n, lê die wentelbane van die stelsel se planete nader aan Jupiter se [[Wentelbaan|wentelvlak]] as die Son se ewenaarvlak. Die [[Kirkwoodgaping]]s in die [[asteroïdegordel]] word hoofsaaklik deur Jupiter veroorsaak,<ref>{{cite conference | title=Kirkwood Gaps and Resonant Groups | last=Ferraz-Mello | first=S. | conference=Asteroids, Comets, Meteors 1993: Proceedings of the 160th Symposium of the International Astronomical Union, held in Belgirate, Italy, June 14–18, 1993, International Astronomical Union. Symposium no. 160 | editor1-first=Andrea | editor1-last=Milani | editor2-first=Michel | editor2-last=Di Martino | editor3-first=A. | editor3-last=Cellino | publication-place=Dordrecht | publisher=Kluwer Academic Publishers | page=175 | date=1994 | bibcode=1994IAUS..160..175F }}</ref> en die planeet was dalk verantwoordelik vir die [[Groot Bombardement]] in die binneste Sonnestelsel se geskiedenis.<ref>{{cite journal | last=Kerr | first=Richard A. | title=Did Jupiter and Saturn Team Up to Pummel the Inner Solar System? | journal=Science | year=2004 | volume=306 | issue=5702 | page=1676 | doi=10.1126/science.306.5702.1676a | pmid=15576586| s2cid=129180312 }}</ref> Benewens sy mane, beheer Jupiter se swaartekragveld talle asteroïdes by sy [[Lagrange-punt]]e wat die planeet vooruitgaan en volg in sy wentelbaan om die Son. Hulle is bekend as die [[Trojaan (sterrekunde)|trojane]] en word opgedeel in die Griekse en Trojaanse kamp ter ere van die ''[[Ilias]]''. Die eerste een, 588&nbsp;Achilles, is in 1906 deur Max Wolf ontdek; sedertdien is nog meer as 2&nbsp;000 ontdek.<ref>{{cite web |url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/JupiterTrojans.html |title=List Of Jupiter Trojans|access-date=October 24, 2010 |work=IAU Minor Planet Center}}</ref> Die grootste een is 624&nbsp;Hektor.<ref>{{cite journal | bibcode=2000DPS....32.1901C | title=Trojan Asteroid 624 Hektor: Constraints on Surface Composition | last1=Cruikshank | first1=D. P. | last2=Dalle Ore | first2=C. M. | last3=Geballe | first3=T. R. | last4=Roush | first4=T. L. | last5=Owen | first5=T. C. | last6=Cash | first6=Michele | last7=de Bergh | first7=C. | last8=Hartmann | first8=W. K. | date=October 2000 | journal=Bulletin of the American Astronomical Society | volume=32 | page=1027 }}</ref> Die Jupiter-familie word gedefinieer as [[komete]] met 'n kleiner [[Ellips|halwe lengteas]] as Jupiter; die meeste [[Komeet#Kort periode|kortperiodekomete]] val in dié groep. Lede van die Jupiter-familie ontstaan vermoedelik in die [[Kuipergordel]] buite [[Neptunus]] se wentelbaan. As hulle naby Jupiter kom, word hulle versteur en gaan hulle in wentelbane met 'n kleiner periode, wat dan gesirkuleer word deur gereelde swaartekragwisselwerkings met die Son en Jupiter.<ref>{{cite journal | last1=Quinn | first1=T. | last2=Tremaine | first2=S. | last3=Duncan | first3=M. | title=Planetary perturbations and the origins of short-period comets | journal=Astrophysical Journal, Part 1 | year=1990 | volume=355 | pages=667–679 | bibcode=1990ApJ...355..667Q | doi=10.1086/168800 }}</ref> [[Beeld:Jupiter_showing_SL9_impact_sites.jpg|thumb|240px|Die bruin merke dui aan waar die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] se stukke teen Jupiter gebots het.]] ===Botsings=== Jupiter is al die Sonnestelsel se [[stofsuier]] genoem<ref>{{cite news | title=Caught in the act: Fireballs light up Jupiter | work=ScienceDaily | date=September 10, 2010 | url=https://www.sciencedaily.com/releases/2010/09/100909212309.htm | access-date=2022-04-26 }}</ref> vanweë sy enorme swaartekrag en ligging naby die binneste Sonnestelsel. Daar is meer botsings, soos deur komete, teen hom as teen enige ander planeet in die Sonnestelsel.<ref>{{cite journal | last1=Nakamura | first1=T. | last2=Kurahashi | first2=H. | title=Collisional Probability of Periodic Comets with the Terrestrial Planets: An Invalid Case of Analytic Formulation | journal=Astronomical Journal | year=1998 | volume=115 | issue=2 | pages=848–854 | doi=10.1086/300206 | bibcode=1998AJ....115..848N | doi-access=free }}</ref> Jupiter ondervind byvoorbeeld 200 keer soveel botsings deur asteroïdes en komete as die Aarde.<ref name=HTUW/> In die verlede het wetenskaplikes gedink Jupiter het die binneste Sonnesteldel gedeeltelik beskerm teen 'n bombardement van komete.<ref name=HTUW/> Rekenaarsimulasies in 2008 wys egter Jupiter veroorsaak nie 'n afname van komete deur die binneste Sonnestelsel nie, want sy swaartekrag versteur hulle wentelbane na binne amper net soveel keer as wat dit hulle aantrek of afstoot.<ref>{{cite journal | last1=Horner | first1=J. | last2=Jones | first2=B. W. | year=2008 | title=Jupiter – friend or foe? I: the asteroids. | journal=International Journal of Astrobiology | volume=7 | issue=3–4 | pages=251–261 | doi=10.1017/S1473550408004187 | arxiv=0806.2795 | bibcode=2008IJAsB...7..251H| s2cid=8870726 }}</ref> Dié onderwerp is steeds omstrede onder wetenskaplikes omdat sommige glo Jupiter trek komete van die Kuipergordel na die Aarde, terwyl ander glo Jupiter beskerm die Aarde teen die [[Oortwolk]].<ref>{{cite news |first=Dennis |last=Overbye |date=July 25, 2009 |title=Jupiter: Our Comic Protector? |work=The New York Times |access-date=July 27, 2009 |url=https://www.nytimes.com/2009/07/26/weekinreview/26overbye.html}}</ref> In Julie 1994 het die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] teen Jupiter gebots.<ref>{{Cite web|title=In Depth {{!}} P/Shoemaker-Levy 9|url=https://solarsystem.nasa.gov/asteroids-comets-and-meteors/comets/p-shoemaker-levy-9/in-depth|access-date=2021-12-03|website=NASA Solar System Exploration}}</ref><ref>{{Cite web|last=Howell|first=Elizabeth|date=2018-01-24|title=Shoemaker-Levy 9: Comet's Impact Left Its Mark on Jupiter|url=https://www.space.com/19855-shoemaker-levy-9.html|access-date=2021-12-03|website=Space.com|language=en}}</ref> Die botsings is goed dopgehou deur sterrewagte oor die wêreld heen, insluitende die [[Hubble-ruimteteleskoop]] en [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]].<ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=The Big Comet Crash of 1994 – Intensive Observational Campaign at ESO|url=https://www.eso.org/public/news/eso9402/|access-date=2021-12-03|website=www.eso.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Top 20 Comet Shoemaker-Levy Images|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/top20.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref><ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=Comet P/Shoemaker-Levy 9 "Gang Of Four"|url=https://www.spacetelescope.org/images/opo9421a/|access-date=2021-12-03|website=www.spacetelescope.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web | title=Hubble Observations Shed New Light on Jupiter Collision | first1=Donald | last1=Savage | first2=Jim | last2=Elliott | first3=Ray | last3=Villard | url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/hst_obs.html | access-date=2021-12-03 | date=December 30, 2004 | website=nssdc.gsfc.nasa.gov }}</ref> Die gebeure is wyd in die media gedek.<ref>{{Cite web|title=NASA TV Coverage on Comet Shoemaker-Levy|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/tv_nasa.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Eksterne skakels == * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{CommonsKategorie-inlyn|Jupiter (planet)|Jupiter}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Jupiter}} {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] 85te7apgvlo3pe7r964kv8f2zvcfaph 2516814 2516812 2022-08-01T20:48:32Z Burgert Behr 2401 Besig wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> ==Mane== {{Hoofartikel|Jupiter se natuurlike satelliete}} Jupiter het 80 bekende [[natuurlike satelliet]]e.<ref name="80moons"/><ref name="shep-main">{{cite web |url=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Giant Planet Satellite and Moon Page |last1=Sheppard|first1=Scott S. |work=Department of Terrestrial Magnetism|publisher=Carnegie Institution for Science |access-date=December 19, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090607094153/http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |archive-date=June 7, 2009 }}</ref> Van hulle is 60 kleiner as 10&nbsp;km in deursnee.<ref>{{cite web|url=https://www.space.com/16452-jupiters-moons.html|title=Jupiter's Moons: Facts About the Largest Jovian Moons|website=Space.com|last1=Zimmermann|first1=Kim Ann|date=October 1, 2018|access-date=December 31, 2020}}</ref> Die grootste vier mane is [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]], wat saam as die [[mane van Galilei]] bekend is. Hulle is op 'n donker aand van die Aarde af sigbaar deur 'n verkyker.<ref>{{cite book|title=A Stargazing Program for Beginners|page=104|year=2015|last1=Carter|first1=Jamie|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-22072-7}}</ref> ===Mane van Galilei=== {{Hoofartikel|Mane van Galilei}} Die mane wat deur Galileo ontdek is – Io, Europa, Ganumedes en Kallisto – is van die grootstes in die [[Sonnestelsel]]. Drie van die mane – Io, Europa en Ganumedes – is in 'n [[baanresonansie]]: vir elke vier wentelbane van Io om Jupiter voer Europa presies twee uit en Ganumedes presies een. Dié resonansie veroorsaak dat die drie groot mane se swaartekrageffekte hulle wentelbane in ovaal vorms verwring, want elke maan kry 'n ekstra pluk van sy bure by dieselfde punt van sy wentelbaan. Die [[gety]]krag van Jupiter probeer hulle wentelbane daarenteen rond maak.<ref>{{cite journal |author=Musotto, S. |author2=Varadi, F. |author3=Moore, W. B. |author4=Schubert, G. |title=Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974 |journal=Icarus |year=2002 |volume=159 |issue=2 |pages=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M}}</ref> Die [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] van die mane se wentelbane veroorsaak dat hulle vorms voortdurend verander: Jupiter se swaartekrag rek hulle uit as hulle naby die planeet kom en laat hulle toe om weer rond te word wanneer hulle wegbeweeg. Die weerstand van dié vormveranderings wek hitte op in die binnekant van die mane.<ref name=Eccen304>{{cite book|page=304|title=The Cambridge Guide to the Solar System|date=March 3, 2011|last1=Lang|first1=Kenneth R.|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49417-5}}</ref> Dit is die duidelikste te sien in die vulkaanuitbarstings van Io (wat aan die sterkste getykragte onderwerp is)<ref name=Eccen304/> en in 'n mindere mate in die geologiese jong voorkoms van Europa se oppervlak, wat daarop dui dat materiaal die maan se oppervlak onlangs herbedek het.<ref>{{cite book|page=446|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2006|last1=McFadden|first1=Lucy-Ann|last2=Weissmann|first2=Paul|last3=Johnson|first3=Torrence|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-047498-4}}</ref> {| style="width:550px; margin:0 auto;" cellpadding=0 cellspacing=0 |- | {| class="wikitable" style="text-align:right; margin:0 auto;" |+ Die mane van Galilei, as 'n persentasie van die [[Aarde]] se [[Maan]] |- ! rowspan=2 | Naam ! colspan=2 | Deursnee ! colspan=2 | Massa ! colspan=2 | Wentelradius ! colspan=2 | Wentelperiode |- ! km ! % ! kg ! % ! km ! % ! dae ! % |- ! Io | 3 643 | 105 | 8,9×10²² | 120 | 421 700 | 110 | 1,77 | 7 |- ! Europa | 3 122 | 90 | 4,8×10²² | 65 | 671 034 | 175 | 3,55 | 13 |- ! Ganumedes | 5 262 | 150 | 14,8×10²² | 200 | 1 070 412 | 280 | 7,15 | 26 |- ! Kallisto | 4 821 | 140 | 10,8×10²² | 150 | 1 882 709 | 490 | 16,69 | 61 |} |- | [[Beeld:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|frameless|507px|center|Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto.]] |- | style="font-size:0.9em; text-align:center;" |Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto |} ===Klassifikasie=== Jupiter se mane is tradisioneel opgedeel in vier groepe van vier elk, gebaseer op eenderse wentelelemente.<ref>{{cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0019103581901512|title=Derivation of the collision probability between orbiting objects: the lifetimes of jupiter's outer moons|date=October 1981|volume=48|issue=1|last1=Kessler|first1=Donald J.|journal=Icarus|pages=39–48|doi=10.1016/0019-1035(81)90151-2|bibcode=1981Icar...48...39K|access-date=December 30, 2020}}</ref> Dié prentjie is ingewikkelder gemaak deur die ontdekking van talle klein buitemane sedert 1999. Jupiter se mane word tans verdeel in verskeie verskillende groepe, hoewel verskeie mane nie deel van enige groep is nie.<ref>{{cite book|page=14|title=Moons of the Solar System|year=2013|last1=Hamilton|first1=Thomas W. M.|publisher=SPBRA|isbn=978-1-62516-175-8}}</ref> Die agt binneste, [[reëlmatige mane]] wat almal byna ronde wentelbane naby die vlak van Jupiter se ewenaar het, het vermoedelik saam met die planeet gevorm, terwyl die ander mane onreëlmatige mane is en vermoedelik aangetrekte [[asteroïde]]s of fragmente van aangetrekte asteroïdes is. Die onreëlmatige mane in elke groep kan 'n gemeenskaplike oorsprong hê, miskien 'n groter maan of aangetrekte liggaam wat opgebreek het.<ref>{{cite book | last1=Jewitt | first1=D. C. | last2=Sheppard | first2=S. | last3=Porco | first3=C. | editor1-last=Bagenal | editor1-first=F. | editor2-last=Dowling | editor2-first=T. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=W. | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 | url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326065151/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-date=March 26, 2009 }}</ref><ref name="Nesvorný">{{cite journal | last1=Nesvorný | first1=D. | last2=Alvarellos | first2=J. L. A. | last3=Dones | first3=L. | last4=Levison | first4=H. F. | title=Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites | journal=The Astronomical Journal | year=2003 | volume=126 | issue=1 | pages=398–429 | bibcode=2003AJ....126..398N | doi=10.1086/375461 | url=http://www.boulder.swri.edu/%7Edavidn/papers/irrbig.pdf }}</ref> {| class="wikitable" |- ! colspan="2" | Reëlmatige mane |- | [[Jupiter se natuurlike satelliete#Reëlmatige satelliete|Binnegroep]] | Die binnegroep van vier klein mane het almal 'n [[deursnee]] van minder as 200&nbsp;km, 'n [[Wentelbaan|wentelradius]] van minder as 200&nbsp;000&nbsp;km en 'n [[baanhelling]] van minder as 'n halwe graad. |- | [[Mane van Galilei|Mane&nbsp;van&nbsp;Galilei]]<ref>{{cite journal | title=The Galilean Satellites | last1=Showman | first1=A. P. | last2=Malhotra | first2=R. | journal=Science | year=1999 | volume=286 | issue=5437 | pages=77–84 | doi=10.1126/science.286.5437.77 | pmid=10506564| s2cid=9492520 | bibcode=1999Sci...296...77S | url=https://semanticscholar.org/paper/fc55d1714b44151ac54d2576e4a1d2cd8a9f280a }}</ref> | Dié vier mane, wat deur Galileo Galilei ontdek is, wentel tussen 400&nbsp;000 en 2&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af, en is van die grootste mane in die Sonnestelsel. |- ! colspan="2" | Onreëlmatige mane |- | [[Himalia-groep]] | 'n Groep mane wat dig bymekaar is met wentelbane van 11&nbsp;000&nbsp;000 tot 12&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af.<ref>{{cite journal|first1=Scott S.|last1=Sheppard|first2=David C.|last2=Jewitt|title=An abundant population of small irregular satellites around Jupiter|journal=Nature|volume=423|date=May 2003|issue=6937|pages=261–263|url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20060813235622/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|doi=10.1038/nature01584|pmid=12748634|bibcode=2003Natur.423..261S|s2cid=4424447|archive-date=August 13, 2006}}</ref> |- | [[Ananke-groep]] | Dié groep, wat in [[Retrograde en prograde beweging|retrograde]] wentelbane is, het taamlik vae grense, gemiddeld 21&nbsp;276&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 149 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Karme-groep]] | 'n Taamlik afsonderlike, retrograde groep gemiddeld 23&nbsp;404&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 165 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Pasifaë-groep]] | 'n Verstrooide en skaars afsonderlike retrograde groep wat al die buitemane insluit.<ref>{{cite journal|first1=David|last1=Nesvorný|first2=Cristian|last2=Beaugé|first3=Luke|last3=Dones|last4=Levison|first4=Harold F.|title=Collisional Origin of Families of Irregular Satellites|journal=The Astronomical Journal|volume=127|date=July 2003|issue=3|pages=1768–1783|doi=10.1086/382099 | bibcode=2004AJ....127.1768N | url=http://www.boulder.swri.edu/~davidn/papers/irrbig.pdf}}</ref> |} ==Wisselwerking met die Sonnestelsel== As die grootste van die Son se agt [[planete]] het Jupiter se [[swaartekrag]]invloed die [[Sonnestelsel]] help vorm. Buiten [[Mercurius]] s'n, lê die wentelbane van die stelsel se planete nader aan Jupiter se [[Wentelbaan|wentelvlak]] as die Son se ewenaarvlak. Die [[Kirkwoodgaping]]s in die [[asteroïdegordel]] word hoofsaaklik deur Jupiter veroorsaak,<ref>{{cite conference | title=Kirkwood Gaps and Resonant Groups | last=Ferraz-Mello | first=S. | conference=Asteroids, Comets, Meteors 1993: Proceedings of the 160th Symposium of the International Astronomical Union, held in Belgirate, Italy, June 14–18, 1993, International Astronomical Union. Symposium no. 160 | editor1-first=Andrea | editor1-last=Milani | editor2-first=Michel | editor2-last=Di Martino | editor3-first=A. | editor3-last=Cellino | publication-place=Dordrecht | publisher=Kluwer Academic Publishers | page=175 | date=1994 | bibcode=1994IAUS..160..175F }}</ref> en die planeet was dalk verantwoordelik vir die [[Groot Bombardement]] in die binneste Sonnestelsel se geskiedenis.<ref>{{cite journal | last=Kerr | first=Richard A. | title=Did Jupiter and Saturn Team Up to Pummel the Inner Solar System? | journal=Science | year=2004 | volume=306 | issue=5702 | page=1676 | doi=10.1126/science.306.5702.1676a | pmid=15576586| s2cid=129180312 }}</ref> Benewens sy mane, beheer Jupiter se swaartekragveld talle asteroïdes by sy [[Lagrange-punt]]e wat die planeet vooruitgaan en volg in sy wentelbaan om die Son. Hulle is bekend as die [[Trojaan (sterrekunde)|trojane]] en word opgedeel in die Griekse en Trojaanse kamp ter ere van die ''[[Ilias]]''. Die eerste een, 588&nbsp;Achilles, is in 1906 deur Max Wolf ontdek; sedertdien is nog meer as 2&nbsp;000 ontdek.<ref>{{cite web |url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/JupiterTrojans.html |title=List Of Jupiter Trojans|access-date=October 24, 2010 |work=IAU Minor Planet Center}}</ref> Die grootste een is 624&nbsp;Hektor.<ref>{{cite journal | bibcode=2000DPS....32.1901C | title=Trojan Asteroid 624 Hektor: Constraints on Surface Composition | last1=Cruikshank | first1=D. P. | last2=Dalle Ore | first2=C. M. | last3=Geballe | first3=T. R. | last4=Roush | first4=T. L. | last5=Owen | first5=T. C. | last6=Cash | first6=Michele | last7=de Bergh | first7=C. | last8=Hartmann | first8=W. K. | date=October 2000 | journal=Bulletin of the American Astronomical Society | volume=32 | page=1027 }}</ref> Die Jupiter-familie word gedefinieer as [[komete]] met 'n kleiner [[Ellips|halwe lengteas]] as Jupiter; die meeste [[Komeet#Kort periode|kortperiodekomete]] val in dié groep. Lede van die Jupiter-familie ontstaan vermoedelik in die [[Kuipergordel]] buite [[Neptunus]] se wentelbaan. As hulle naby Jupiter kom, word hulle versteur en gaan hulle in wentelbane met 'n kleiner periode, wat dan gesirkuleer word deur gereelde swaartekragwisselwerkings met die Son en Jupiter.<ref>{{cite journal | last1=Quinn | first1=T. | last2=Tremaine | first2=S. | last3=Duncan | first3=M. | title=Planetary perturbations and the origins of short-period comets | journal=Astrophysical Journal, Part 1 | year=1990 | volume=355 | pages=667–679 | bibcode=1990ApJ...355..667Q | doi=10.1086/168800 }}</ref> [[Beeld:Jupiter_showing_SL9_impact_sites.jpg|thumb|240px|Die bruin merke dui aan waar die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] se stukke teen Jupiter gebots het.]] ===Botsings=== Jupiter is al die Sonnestelsel se [[stofsuier]] genoem<ref>{{cite news | title=Caught in the act: Fireballs light up Jupiter | work=ScienceDaily | date=September 10, 2010 | url=https://www.sciencedaily.com/releases/2010/09/100909212309.htm | access-date=2022-04-26 }}</ref> vanweë sy enorme swaartekrag en ligging naby die binneste Sonnestelsel. Daar is meer botsings, soos deur komete, teen hom as teen enige ander planeet in die Sonnestelsel.<ref>{{cite journal | last1=Nakamura | first1=T. | last2=Kurahashi | first2=H. | title=Collisional Probability of Periodic Comets with the Terrestrial Planets: An Invalid Case of Analytic Formulation | journal=Astronomical Journal | year=1998 | volume=115 | issue=2 | pages=848–854 | doi=10.1086/300206 | bibcode=1998AJ....115..848N | doi-access=free }}</ref> Jupiter ondervind byvoorbeeld 200 keer soveel botsings deur asteroïdes en komete as die Aarde.<ref name=HTUW/> In die verlede het wetenskaplikes gedink Jupiter het die binneste Sonnesteldel gedeeltelik beskerm teen 'n bombardement van komete.<ref name=HTUW/> Rekenaarsimulasies in 2008 wys egter Jupiter veroorsaak nie 'n afname van komete deur die binneste Sonnestelsel nie, want sy swaartekrag versteur hulle wentelbane na binne amper net soveel keer as wat dit hulle aantrek of afstoot.<ref>{{cite journal | last1=Horner | first1=J. | last2=Jones | first2=B. W. | year=2008 | title=Jupiter – friend or foe? I: the asteroids. | journal=International Journal of Astrobiology | volume=7 | issue=3–4 | pages=251–261 | doi=10.1017/S1473550408004187 | arxiv=0806.2795 | bibcode=2008IJAsB...7..251H| s2cid=8870726 }}</ref> Dié onderwerp is steeds omstrede onder wetenskaplikes omdat sommige glo Jupiter trek komete van die Kuipergordel na die Aarde, terwyl ander glo Jupiter beskerm die Aarde teen die [[Oortwolk]].<ref>{{cite news |first=Dennis |last=Overbye |date=July 25, 2009 |title=Jupiter: Our Comic Protector? |work=The New York Times |access-date=July 27, 2009 |url=https://www.nytimes.com/2009/07/26/weekinreview/26overbye.html}}</ref> In Julie 1994 het die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] teen Jupiter gebots.<ref>{{Cite web|title=In Depth {{!}} P/Shoemaker-Levy 9|url=https://solarsystem.nasa.gov/asteroids-comets-and-meteors/comets/p-shoemaker-levy-9/in-depth|access-date=2021-12-03|website=NASA Solar System Exploration}}</ref><ref>{{Cite web|last=Howell|first=Elizabeth|date=2018-01-24|title=Shoemaker-Levy 9: Comet's Impact Left Its Mark on Jupiter|url=https://www.space.com/19855-shoemaker-levy-9.html|access-date=2021-12-03|website=Space.com|language=en}}</ref> Die botsings is goed dopgehou deur sterrewagte oor die wêreld heen, insluitende die [[Hubble-ruimteteleskoop]] en [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]].<ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=The Big Comet Crash of 1994 – Intensive Observational Campaign at ESO|url=https://www.eso.org/public/news/eso9402/|access-date=2021-12-03|website=www.eso.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Top 20 Comet Shoemaker-Levy Images|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/top20.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref><ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=Comet P/Shoemaker-Levy 9 "Gang Of Four"|url=https://www.spacetelescope.org/images/opo9421a/|access-date=2021-12-03|website=www.spacetelescope.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web | title=Hubble Observations Shed New Light on Jupiter Collision | first1=Donald | last1=Savage | first2=Jim | last2=Elliott | first3=Ray | last3=Villard | url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/hst_obs.html | access-date=2021-12-03 | date=December 30, 2004 | website=nssdc.gsfc.nasa.gov }}</ref> Die gebeure is wyd in die media gedek.<ref>{{Cite web|title=NASA TV Coverage on Comet Shoemaker-Levy|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/tv_nasa.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref> ==Sien ook== *[[Warm Jupiter]] *[[Portaal:Sterrekunde|Sterrekundeportaal]] ==Verwysings== {{Verwysings|3}} ==Eksterne skakels== * {{cite book |first=Hans |last=Lohninger |display-authors=etal |date=2 November 2005 |chapter-url=http://www.vias.org/spacetrip/jupiter_1.html |chapter=Jupiter, As Seen By Voyager 1 |url=http://www.vias.org/spacetrip/index.html |title=A Trip into Space |publisher=Virtual Institute of Applied Science |access-date=March 9, 2007|ref=none}} * {{cite web |first=Tony |last=Dunn |year=2006 |url=http://orbitsimulator.com/gravity/articles/joviansystem.html |title=The Jovian System |work=Gravity Simulator |access-date=March 9, 2007|ref=none}} – 'n Simulasie van die mane van Jupiter. * [https://www.flickr.com/photos/136797589@N04/albums/72157685871712710 Jupiter in Motion], album van Juno-foto's saamgevat in kort video's * [https://www.youtube.com/watch?v=Us6EXc5Hyng June 2010 impact video] * [https://gravitysimulator.org/solar-system/the-jovian-system Interaktiewe 3D-swaartekragsimulasie van die Jupiterstelsel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200611222440/https://gravitysimulator.org/solar-system/the-jovian-system/ |date=June 11, 2020 }} * [https://www.youtube.com/watch?v=Dv8UwzSOxmA Video (animasie; 4:00): Verbyvlug van Ganumedes en Jupiter] ([[Nasa]]; 15 Julie 2021). * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{CommonsKategorie-inlyn|Jupiter (planet)|Jupiter}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Jupiter}} {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] 4iagv99bly9aitnc0ps2v06itpg3o53 2516815 2516814 2022-08-01T20:55:27Z Burgert Behr 2401 Klaar wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter as atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat die binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is pal bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> ==Mane== {{Hoofartikel|Jupiter se natuurlike satelliete}} Jupiter het 80 bekende [[natuurlike satelliet]]e.<ref name="80moons"/><ref name="shep-main">{{cite web |url=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Giant Planet Satellite and Moon Page |last1=Sheppard|first1=Scott S. |work=Department of Terrestrial Magnetism|publisher=Carnegie Institution for Science |access-date=December 19, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090607094153/http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |archive-date=June 7, 2009 }}</ref> Van hulle is 60 kleiner as 10&nbsp;km in deursnee.<ref>{{cite web|url=https://www.space.com/16452-jupiters-moons.html|title=Jupiter's Moons: Facts About the Largest Jovian Moons|website=Space.com|last1=Zimmermann|first1=Kim Ann|date=October 1, 2018|access-date=December 31, 2020}}</ref> Die grootste vier mane is [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]], wat saam as die [[mane van Galilei]] bekend is. Hulle is op 'n donker aand van die Aarde af sigbaar deur 'n verkyker.<ref>{{cite book|title=A Stargazing Program for Beginners|page=104|year=2015|last1=Carter|first1=Jamie|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-22072-7}}</ref> ===Mane van Galilei=== {{Hoofartikel|Mane van Galilei}} Die mane wat deur Galileo ontdek is – Io, Europa, Ganumedes en Kallisto – is van die grootstes in die [[Sonnestelsel]]. Drie van die mane – Io, Europa en Ganumedes – is in 'n [[baanresonansie]]: vir elke vier wentelbane van Io om Jupiter voer Europa presies twee uit en Ganumedes presies een. Dié resonansie veroorsaak dat die drie groot mane se swaartekrageffekte hulle wentelbane in ovaal vorms verwring, want elke maan kry 'n ekstra pluk van sy bure by dieselfde punt van sy wentelbaan. Die [[gety]]krag van Jupiter probeer hulle wentelbane daarenteen rond maak.<ref>{{cite journal |author=Musotto, S. |author2=Varadi, F. |author3=Moore, W. B. |author4=Schubert, G. |title=Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974 |journal=Icarus |year=2002 |volume=159 |issue=2 |pages=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M}}</ref> Die [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] van die mane se wentelbane veroorsaak dat hulle vorms voortdurend verander: Jupiter se swaartekrag rek hulle uit as hulle naby die planeet kom en laat hulle toe om weer rond te word wanneer hulle wegbeweeg. Die weerstand van dié vormveranderings wek hitte op in die binnekant van die mane.<ref name=Eccen304>{{cite book|page=304|title=The Cambridge Guide to the Solar System|date=March 3, 2011|last1=Lang|first1=Kenneth R.|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49417-5}}</ref> Dit is die duidelikste te sien in die vulkaanuitbarstings van Io (wat aan die sterkste getykragte onderwerp is)<ref name=Eccen304/> en in 'n mindere mate in die geologiese jong voorkoms van Europa se oppervlak, wat daarop dui dat materiaal die maan se oppervlak onlangs herbedek het.<ref>{{cite book|page=446|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2006|last1=McFadden|first1=Lucy-Ann|last2=Weissmann|first2=Paul|last3=Johnson|first3=Torrence|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-047498-4}}</ref> {| style="width:550px; margin:0 auto;" cellpadding=0 cellspacing=0 |- | {| class="wikitable" style="text-align:right; margin:0 auto;" |+ Die mane van Galilei, as 'n persentasie van die [[Aarde]] se [[Maan]] |- ! rowspan=2 | Naam ! colspan=2 | Deursnee ! colspan=2 | Massa ! colspan=2 | Wentelradius ! colspan=2 | Wentelperiode |- ! km ! % ! kg ! % ! km ! % ! dae ! % |- ! Io | 3 643 | 105 | 8,9×10²² | 120 | 421 700 | 110 | 1,77 | 7 |- ! Europa | 3 122 | 90 | 4,8×10²² | 65 | 671 034 | 175 | 3,55 | 13 |- ! Ganumedes | 5 262 | 150 | 14,8×10²² | 200 | 1 070 412 | 280 | 7,15 | 26 |- ! Kallisto | 4 821 | 140 | 10,8×10²² | 150 | 1 882 709 | 490 | 16,69 | 61 |} |- | [[Beeld:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|frameless|507px|center|Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto.]] |- | style="font-size:0.9em; text-align:center;" |Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto |} ===Klassifikasie=== Jupiter se mane is tradisioneel opgedeel in vier groepe van vier elk, gebaseer op eenderse wentelelemente.<ref>{{cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0019103581901512|title=Derivation of the collision probability between orbiting objects: the lifetimes of jupiter's outer moons|date=October 1981|volume=48|issue=1|last1=Kessler|first1=Donald J.|journal=Icarus|pages=39–48|doi=10.1016/0019-1035(81)90151-2|bibcode=1981Icar...48...39K|access-date=December 30, 2020}}</ref> Dié prentjie is ingewikkelder gemaak deur die ontdekking van talle klein buitemane sedert 1999. Jupiter se mane word tans verdeel in verskeie verskillende groepe, hoewel verskeie mane nie deel van enige groep is nie.<ref>{{cite book|page=14|title=Moons of the Solar System|year=2013|last1=Hamilton|first1=Thomas W. M.|publisher=SPBRA|isbn=978-1-62516-175-8}}</ref> Die agt binneste, [[reëlmatige mane]] wat almal byna ronde wentelbane naby die vlak van Jupiter se ewenaar het, het vermoedelik saam met die planeet gevorm, terwyl die ander mane onreëlmatige mane is en vermoedelik aangetrekte [[asteroïde]]s of fragmente van aangetrekte asteroïdes is. Die onreëlmatige mane in elke groep kan 'n gemeenskaplike oorsprong hê, miskien 'n groter maan of aangetrekte liggaam wat opgebreek het.<ref>{{cite book | last1=Jewitt | first1=D. C. | last2=Sheppard | first2=S. | last3=Porco | first3=C. | editor1-last=Bagenal | editor1-first=F. | editor2-last=Dowling | editor2-first=T. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=W. | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 | url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326065151/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-date=March 26, 2009 }}</ref><ref name="Nesvorný">{{cite journal | last1=Nesvorný | first1=D. | last2=Alvarellos | first2=J. L. A. | last3=Dones | first3=L. | last4=Levison | first4=H. F. | title=Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites | journal=The Astronomical Journal | year=2003 | volume=126 | issue=1 | pages=398–429 | bibcode=2003AJ....126..398N | doi=10.1086/375461 | url=http://www.boulder.swri.edu/%7Edavidn/papers/irrbig.pdf }}</ref> {| class="wikitable" |- ! colspan="2" | Reëlmatige mane |- | [[Jupiter se natuurlike satelliete#Reëlmatige satelliete|Binnegroep]] | Die binnegroep van vier klein mane het almal 'n [[deursnee]] van minder as 200&nbsp;km, 'n [[Wentelbaan|wentelradius]] van minder as 200&nbsp;000&nbsp;km en 'n [[baanhelling]] van minder as 'n halwe graad. |- | [[Mane van Galilei|Mane&nbsp;van&nbsp;Galilei]]<ref>{{cite journal | title=The Galilean Satellites | last1=Showman | first1=A. P. | last2=Malhotra | first2=R. | journal=Science | year=1999 | volume=286 | issue=5437 | pages=77–84 | doi=10.1126/science.286.5437.77 | pmid=10506564| s2cid=9492520 | bibcode=1999Sci...296...77S | url=https://semanticscholar.org/paper/fc55d1714b44151ac54d2576e4a1d2cd8a9f280a }}</ref> | Dié vier mane, wat deur Galileo Galilei ontdek is, wentel tussen 400&nbsp;000 en 2&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af, en is van die grootste mane in die Sonnestelsel. |- ! colspan="2" | Onreëlmatige mane |- | [[Himalia-groep]] | 'n Groep mane wat dig bymekaar is met wentelbane van 11&nbsp;000&nbsp;000 tot 12&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af.<ref>{{cite journal|first1=Scott S.|last1=Sheppard|first2=David C.|last2=Jewitt|title=An abundant population of small irregular satellites around Jupiter|journal=Nature|volume=423|date=May 2003|issue=6937|pages=261–263|url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20060813235622/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|doi=10.1038/nature01584|pmid=12748634|bibcode=2003Natur.423..261S|s2cid=4424447|archive-date=August 13, 2006}}</ref> |- | [[Ananke-groep]] | Dié groep, wat in [[Retrograde en prograde beweging|retrograde]] wentelbane is, het taamlik vae grense, gemiddeld 21&nbsp;276&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 149 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Karme-groep]] | 'n Taamlik afsonderlike, retrograde groep gemiddeld 23&nbsp;404&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 165 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Pasifaë-groep]] | 'n Verstrooide en skaars afsonderlike retrograde groep wat al die buitemane insluit.<ref>{{cite journal|first1=David|last1=Nesvorný|first2=Cristian|last2=Beaugé|first3=Luke|last3=Dones|last4=Levison|first4=Harold F.|title=Collisional Origin of Families of Irregular Satellites|journal=The Astronomical Journal|volume=127|date=July 2003|issue=3|pages=1768–1783|doi=10.1086/382099 | bibcode=2004AJ....127.1768N | url=http://www.boulder.swri.edu/~davidn/papers/irrbig.pdf}}</ref> |} ==Wisselwerking met die Sonnestelsel== As die grootste van die Son se agt [[planete]] het Jupiter se [[swaartekrag]]invloed die [[Sonnestelsel]] help vorm. Buiten [[Mercurius]] s'n, lê die wentelbane van die stelsel se planete nader aan Jupiter se [[Wentelbaan|wentelvlak]] as die Son se ewenaarvlak. Die [[Kirkwoodgaping]]s in die [[asteroïdegordel]] word hoofsaaklik deur Jupiter veroorsaak,<ref>{{cite conference | title=Kirkwood Gaps and Resonant Groups | last=Ferraz-Mello | first=S. | conference=Asteroids, Comets, Meteors 1993: Proceedings of the 160th Symposium of the International Astronomical Union, held in Belgirate, Italy, June 14–18, 1993, International Astronomical Union. Symposium no. 160 | editor1-first=Andrea | editor1-last=Milani | editor2-first=Michel | editor2-last=Di Martino | editor3-first=A. | editor3-last=Cellino | publication-place=Dordrecht | publisher=Kluwer Academic Publishers | page=175 | date=1994 | bibcode=1994IAUS..160..175F }}</ref> en die planeet was dalk verantwoordelik vir die [[Groot Bombardement]] in die binneste Sonnestelsel se geskiedenis.<ref>{{cite journal | last=Kerr | first=Richard A. | title=Did Jupiter and Saturn Team Up to Pummel the Inner Solar System? | journal=Science | year=2004 | volume=306 | issue=5702 | page=1676 | doi=10.1126/science.306.5702.1676a | pmid=15576586| s2cid=129180312 }}</ref> Benewens sy mane, beheer Jupiter se swaartekragveld talle asteroïdes by sy [[Lagrange-punt]]e wat die planeet vooruitgaan en volg in sy wentelbaan om die Son. Hulle is bekend as die [[Trojaan (sterrekunde)|trojane]] en word opgedeel in die Griekse en Trojaanse kamp ter ere van die ''[[Ilias]]''. Die eerste een, 588&nbsp;Achilles, is in 1906 deur Max Wolf ontdek; sedertdien is nog meer as 2&nbsp;000 ontdek.<ref>{{cite web |url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/JupiterTrojans.html |title=List Of Jupiter Trojans|access-date=October 24, 2010 |work=IAU Minor Planet Center}}</ref> Die grootste een is 624&nbsp;Hektor.<ref>{{cite journal | bibcode=2000DPS....32.1901C | title=Trojan Asteroid 624 Hektor: Constraints on Surface Composition | last1=Cruikshank | first1=D. P. | last2=Dalle Ore | first2=C. M. | last3=Geballe | first3=T. R. | last4=Roush | first4=T. L. | last5=Owen | first5=T. C. | last6=Cash | first6=Michele | last7=de Bergh | first7=C. | last8=Hartmann | first8=W. K. | date=October 2000 | journal=Bulletin of the American Astronomical Society | volume=32 | page=1027 }}</ref> Die Jupiter-familie word gedefinieer as [[komete]] met 'n kleiner [[Ellips|halwe lengteas]] as Jupiter; die meeste [[Komeet#Kort periode|kortperiodekomete]] val in dié groep. Lede van die Jupiter-familie ontstaan vermoedelik in die [[Kuipergordel]] buite [[Neptunus]] se wentelbaan. As hulle naby Jupiter kom, word hulle versteur en gaan hulle in wentelbane met 'n kleiner periode, wat dan gesirkuleer word deur gereelde swaartekragwisselwerkings met die Son en Jupiter.<ref>{{cite journal | last1=Quinn | first1=T. | last2=Tremaine | first2=S. | last3=Duncan | first3=M. | title=Planetary perturbations and the origins of short-period comets | journal=Astrophysical Journal, Part 1 | year=1990 | volume=355 | pages=667–679 | bibcode=1990ApJ...355..667Q | doi=10.1086/168800 }}</ref> [[Beeld:Jupiter_showing_SL9_impact_sites.jpg|thumb|240px|Die bruin merke dui aan waar die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] se stukke teen Jupiter gebots het.]] ===Botsings=== Jupiter is al die Sonnestelsel se [[stofsuier]] genoem<ref>{{cite news | title=Caught in the act: Fireballs light up Jupiter | work=ScienceDaily | date=September 10, 2010 | url=https://www.sciencedaily.com/releases/2010/09/100909212309.htm | access-date=2022-04-26 }}</ref> vanweë sy enorme swaartekrag en ligging naby die binneste Sonnestelsel. Daar is meer botsings, soos deur komete, teen hom as teen enige ander planeet in die Sonnestelsel.<ref>{{cite journal | last1=Nakamura | first1=T. | last2=Kurahashi | first2=H. | title=Collisional Probability of Periodic Comets with the Terrestrial Planets: An Invalid Case of Analytic Formulation | journal=Astronomical Journal | year=1998 | volume=115 | issue=2 | pages=848–854 | doi=10.1086/300206 | bibcode=1998AJ....115..848N | doi-access=free }}</ref> Jupiter ondervind byvoorbeeld 200 keer soveel botsings deur asteroïdes en komete as die Aarde.<ref name=HTUW/> In die verlede het wetenskaplikes gedink Jupiter het die binneste Sonnesteldel gedeeltelik beskerm teen 'n bombardement van komete.<ref name=HTUW/> Rekenaarsimulasies in 2008 wys egter Jupiter veroorsaak nie 'n afname van komete deur die binneste Sonnestelsel nie, want sy swaartekrag versteur hulle wentelbane na binne amper net soveel keer as wat dit hulle aantrek of afstoot.<ref>{{cite journal | last1=Horner | first1=J. | last2=Jones | first2=B. W. | year=2008 | title=Jupiter – friend or foe? I: the asteroids. | journal=International Journal of Astrobiology | volume=7 | issue=3–4 | pages=251–261 | doi=10.1017/S1473550408004187 | arxiv=0806.2795 | bibcode=2008IJAsB...7..251H| s2cid=8870726 }}</ref> Dié onderwerp is steeds omstrede onder wetenskaplikes omdat sommige glo Jupiter trek komete van die Kuipergordel na die Aarde, terwyl ander glo Jupiter beskerm die Aarde teen die [[Oortwolk]].<ref>{{cite news |first=Dennis |last=Overbye |date=July 25, 2009 |title=Jupiter: Our Comic Protector? |work=The New York Times |access-date=July 27, 2009 |url=https://www.nytimes.com/2009/07/26/weekinreview/26overbye.html}}</ref> In Julie 1994 het die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] teen Jupiter gebots.<ref>{{Cite web|title=In Depth {{!}} P/Shoemaker-Levy 9|url=https://solarsystem.nasa.gov/asteroids-comets-and-meteors/comets/p-shoemaker-levy-9/in-depth|access-date=2021-12-03|website=NASA Solar System Exploration}}</ref><ref>{{Cite web|last=Howell|first=Elizabeth|date=2018-01-24|title=Shoemaker-Levy 9: Comet's Impact Left Its Mark on Jupiter|url=https://www.space.com/19855-shoemaker-levy-9.html|access-date=2021-12-03|website=Space.com|language=en}}</ref> Die botsings is goed dopgehou deur sterrewagte oor die wêreld heen, insluitende die [[Hubble-ruimteteleskoop]] en [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]].<ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=The Big Comet Crash of 1994 – Intensive Observational Campaign at ESO|url=https://www.eso.org/public/news/eso9402/|access-date=2021-12-03|website=www.eso.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Top 20 Comet Shoemaker-Levy Images|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/top20.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref><ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=Comet P/Shoemaker-Levy 9 "Gang Of Four"|url=https://www.spacetelescope.org/images/opo9421a/|access-date=2021-12-03|website=www.spacetelescope.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web | title=Hubble Observations Shed New Light on Jupiter Collision | first1=Donald | last1=Savage | first2=Jim | last2=Elliott | first3=Ray | last3=Villard | url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/hst_obs.html | access-date=2021-12-03 | date=December 30, 2004 | website=nssdc.gsfc.nasa.gov }}</ref> Die gebeure is wyd in die media gedek.<ref>{{Cite web|title=NASA TV Coverage on Comet Shoemaker-Levy|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/tv_nasa.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref> ==Galery== <gallery mode="packed" heights="200px"> Beeld:Gemini North Infrared View of Jupiter.jpg|Infrarooibeeld van Jupiter, afgeneem deur die Gemini-Noord-teleskoop in Hawaii op 11 Januarie 2017. Beeld:Hubble Visible View of Jupiter.jpg|Jupiter in sigbare lig afgeneem deur Hubble, 11 Januarie 2017. Beeld:Hubble Ultraviolet View of Jupiter.jpg|Ultravioletfoto van Jupiter, op 11 Januarie 2017 deur Hubble afgeneem.<ref>{{cite web|title=By Jove! Jupiter Shows Its Stripes and Colors|publisher=National Science Foundation|website=NOIRLab|date=May 11, 2021|url=https://noirlab.edu/public/news/noirlab2116/|access-date=June 17, 2021}}</ref> Beeld:Hubble's View of Jupiter and Europa in August 2020.jpg|Jupiter en Europa afgeneem toe die planeet 653 miljoen kilometet van die Aarde af was, Hubble, 25 Augustus 2020.<ref>{{cite web|title=Hubble Finds Evidence of Persistent Water Vapour Atmosphere on Europa|website=ESA Hubble|publisher=European Space Agency|date=October 14, 2021|url=https://esahubble.org/news/heic2111/|access-date=October 26, 2021}}</ref> </gallery> ==Sien ook== *[[Warm Jupiter]] *[[Portaal:Sterrekunde|Sterrekundeportaal]] ==Verwysings== {{Verwysings|3}} ==Eksterne skakels== * {{cite book |first=Hans |last=Lohninger |display-authors=etal |date=2 November 2005 |chapter-url=http://www.vias.org/spacetrip/jupiter_1.html |chapter=Jupiter, As Seen By Voyager 1 |url=http://www.vias.org/spacetrip/index.html |title=A Trip into Space |publisher=Virtual Institute of Applied Science |access-date=March 9, 2007|ref=none}} * {{cite web |first=Tony |last=Dunn |year=2006 |url=http://orbitsimulator.com/gravity/articles/joviansystem.html |title=The Jovian System |work=Gravity Simulator |access-date=March 9, 2007|ref=none}} – 'n Simulasie van die mane van Jupiter. * [https://www.flickr.com/photos/136797589@N04/albums/72157685871712710 Jupiter in Motion], album van Juno-foto's saamgevat in kort video's * [https://www.youtube.com/watch?v=Us6EXc5Hyng June 2010 impact video] * [https://gravitysimulator.org/solar-system/the-jovian-system Interaktiewe 3D-swaartekragsimulasie van die Jupiterstelsel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200611222440/https://gravitysimulator.org/solar-system/the-jovian-system/ |date=June 11, 2020 }} * [https://www.youtube.com/watch?v=Dv8UwzSOxmA Video (animasie; 4:00): Verbyvlug van Ganumedes en Jupiter] ([[Nasa]]; 15 Julie 2021). * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{CommonsKategorie-inlyn|Jupiter (planet)|Jupiter}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Jupiter}} {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] bcv3rjawq63hilhy57o7va7h6r9ruzk 2516853 2516815 2022-08-02T07:56:55Z Aliwal2012 39067 /* Samestelling */ tikfout e.a. wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan, eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter se atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[bensien]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is deurgaans bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> ==Mane== {{Hoofartikel|Jupiter se natuurlike satelliete}} Jupiter het 80 bekende [[natuurlike satelliet]]e.<ref name="80moons"/><ref name="shep-main">{{cite web |url=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Giant Planet Satellite and Moon Page |last1=Sheppard|first1=Scott S. |work=Department of Terrestrial Magnetism|publisher=Carnegie Institution for Science |access-date=December 19, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090607094153/http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |archive-date=June 7, 2009 }}</ref> Van hulle is 60 kleiner as 10&nbsp;km in deursnee.<ref>{{cite web|url=https://www.space.com/16452-jupiters-moons.html|title=Jupiter's Moons: Facts About the Largest Jovian Moons|website=Space.com|last1=Zimmermann|first1=Kim Ann|date=October 1, 2018|access-date=December 31, 2020}}</ref> Die grootste vier mane is [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]], wat saam as die [[mane van Galilei]] bekend is. Hulle is op 'n donker aand van die Aarde af sigbaar deur 'n verkyker.<ref>{{cite book|title=A Stargazing Program for Beginners|page=104|year=2015|last1=Carter|first1=Jamie|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-22072-7}}</ref> ===Mane van Galilei=== {{Hoofartikel|Mane van Galilei}} Die mane wat deur Galileo ontdek is – Io, Europa, Ganumedes en Kallisto – is van die grootstes in die [[Sonnestelsel]]. Drie van die mane – Io, Europa en Ganumedes – is in 'n [[baanresonansie]]: vir elke vier wentelbane van Io om Jupiter voer Europa presies twee uit en Ganumedes presies een. Dié resonansie veroorsaak dat die drie groot mane se swaartekrageffekte hulle wentelbane in ovaal vorms verwring, want elke maan kry 'n ekstra pluk van sy bure by dieselfde punt van sy wentelbaan. Die [[gety]]krag van Jupiter probeer hulle wentelbane daarenteen rond maak.<ref>{{cite journal |author=Musotto, S. |author2=Varadi, F. |author3=Moore, W. B. |author4=Schubert, G. |title=Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974 |journal=Icarus |year=2002 |volume=159 |issue=2 |pages=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M}}</ref> Die [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] van die mane se wentelbane veroorsaak dat hulle vorms voortdurend verander: Jupiter se swaartekrag rek hulle uit as hulle naby die planeet kom en laat hulle toe om weer rond te word wanneer hulle wegbeweeg. Die weerstand van dié vormveranderings wek hitte op in die binnekant van die mane.<ref name=Eccen304>{{cite book|page=304|title=The Cambridge Guide to the Solar System|date=March 3, 2011|last1=Lang|first1=Kenneth R.|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49417-5}}</ref> Dit is die duidelikste te sien in die vulkaanuitbarstings van Io (wat aan die sterkste getykragte onderwerp is)<ref name=Eccen304/> en in 'n mindere mate in die geologiese jong voorkoms van Europa se oppervlak, wat daarop dui dat materiaal die maan se oppervlak onlangs herbedek het.<ref>{{cite book|page=446|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2006|last1=McFadden|first1=Lucy-Ann|last2=Weissmann|first2=Paul|last3=Johnson|first3=Torrence|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-047498-4}}</ref> {| style="width:550px; margin:0 auto;" cellpadding=0 cellspacing=0 |- | {| class="wikitable" style="text-align:right; margin:0 auto;" |+ Die mane van Galilei, as 'n persentasie van die [[Aarde]] se [[Maan]] |- ! rowspan=2 | Naam ! colspan=2 | Deursnee ! colspan=2 | Massa ! colspan=2 | Wentelradius ! colspan=2 | Wentelperiode |- ! km ! % ! kg ! % ! km ! % ! dae ! % |- ! Io | 3 643 | 105 | 8,9×10²² | 120 | 421 700 | 110 | 1,77 | 7 |- ! Europa | 3 122 | 90 | 4,8×10²² | 65 | 671 034 | 175 | 3,55 | 13 |- ! Ganumedes | 5 262 | 150 | 14,8×10²² | 200 | 1 070 412 | 280 | 7,15 | 26 |- ! Kallisto | 4 821 | 140 | 10,8×10²² | 150 | 1 882 709 | 490 | 16,69 | 61 |} |- | [[Beeld:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|frameless|507px|center|Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto.]] |- | style="font-size:0.9em; text-align:center;" |Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto |} ===Klassifikasie=== Jupiter se mane is tradisioneel opgedeel in vier groepe van vier elk, gebaseer op eenderse wentelelemente.<ref>{{cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0019103581901512|title=Derivation of the collision probability between orbiting objects: the lifetimes of jupiter's outer moons|date=October 1981|volume=48|issue=1|last1=Kessler|first1=Donald J.|journal=Icarus|pages=39–48|doi=10.1016/0019-1035(81)90151-2|bibcode=1981Icar...48...39K|access-date=December 30, 2020}}</ref> Dié prentjie is ingewikkelder gemaak deur die ontdekking van talle klein buitemane sedert 1999. Jupiter se mane word tans verdeel in verskeie verskillende groepe, hoewel verskeie mane nie deel van enige groep is nie.<ref>{{cite book|page=14|title=Moons of the Solar System|year=2013|last1=Hamilton|first1=Thomas W. M.|publisher=SPBRA|isbn=978-1-62516-175-8}}</ref> Die agt binneste, [[reëlmatige mane]] wat almal byna ronde wentelbane naby die vlak van Jupiter se ewenaar het, het vermoedelik saam met die planeet gevorm, terwyl die ander mane onreëlmatige mane is en vermoedelik aangetrekte [[asteroïde]]s of fragmente van aangetrekte asteroïdes is. Die onreëlmatige mane in elke groep kan 'n gemeenskaplike oorsprong hê, miskien 'n groter maan of aangetrekte liggaam wat opgebreek het.<ref>{{cite book | last1=Jewitt | first1=D. C. | last2=Sheppard | first2=S. | last3=Porco | first3=C. | editor1-last=Bagenal | editor1-first=F. | editor2-last=Dowling | editor2-first=T. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=W. | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 | url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326065151/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-date=March 26, 2009 }}</ref><ref name="Nesvorný">{{cite journal | last1=Nesvorný | first1=D. | last2=Alvarellos | first2=J. L. A. | last3=Dones | first3=L. | last4=Levison | first4=H. F. | title=Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites | journal=The Astronomical Journal | year=2003 | volume=126 | issue=1 | pages=398–429 | bibcode=2003AJ....126..398N | doi=10.1086/375461 | url=http://www.boulder.swri.edu/%7Edavidn/papers/irrbig.pdf }}</ref> {| class="wikitable" |- ! colspan="2" | Reëlmatige mane |- | [[Jupiter se natuurlike satelliete#Reëlmatige satelliete|Binnegroep]] | Die binnegroep van vier klein mane het almal 'n [[deursnee]] van minder as 200&nbsp;km, 'n [[Wentelbaan|wentelradius]] van minder as 200&nbsp;000&nbsp;km en 'n [[baanhelling]] van minder as 'n halwe graad. |- | [[Mane van Galilei|Mane&nbsp;van&nbsp;Galilei]]<ref>{{cite journal | title=The Galilean Satellites | last1=Showman | first1=A. P. | last2=Malhotra | first2=R. | journal=Science | year=1999 | volume=286 | issue=5437 | pages=77–84 | doi=10.1126/science.286.5437.77 | pmid=10506564| s2cid=9492520 | bibcode=1999Sci...296...77S | url=https://semanticscholar.org/paper/fc55d1714b44151ac54d2576e4a1d2cd8a9f280a }}</ref> | Dié vier mane, wat deur Galileo Galilei ontdek is, wentel tussen 400&nbsp;000 en 2&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af, en is van die grootste mane in die Sonnestelsel. |- ! colspan="2" | Onreëlmatige mane |- | [[Himalia-groep]] | 'n Groep mane wat dig bymekaar is met wentelbane van 11&nbsp;000&nbsp;000 tot 12&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af.<ref>{{cite journal|first1=Scott S.|last1=Sheppard|first2=David C.|last2=Jewitt|title=An abundant population of small irregular satellites around Jupiter|journal=Nature|volume=423|date=May 2003|issue=6937|pages=261–263|url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20060813235622/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|doi=10.1038/nature01584|pmid=12748634|bibcode=2003Natur.423..261S|s2cid=4424447|archive-date=August 13, 2006}}</ref> |- | [[Ananke-groep]] | Dié groep, wat in [[Retrograde en prograde beweging|retrograde]] wentelbane is, het taamlik vae grense, gemiddeld 21&nbsp;276&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 149 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Karme-groep]] | 'n Taamlik afsonderlike, retrograde groep gemiddeld 23&nbsp;404&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 165 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Pasifaë-groep]] | 'n Verstrooide en skaars afsonderlike retrograde groep wat al die buitemane insluit.<ref>{{cite journal|first1=David|last1=Nesvorný|first2=Cristian|last2=Beaugé|first3=Luke|last3=Dones|last4=Levison|first4=Harold F.|title=Collisional Origin of Families of Irregular Satellites|journal=The Astronomical Journal|volume=127|date=July 2003|issue=3|pages=1768–1783|doi=10.1086/382099 | bibcode=2004AJ....127.1768N | url=http://www.boulder.swri.edu/~davidn/papers/irrbig.pdf}}</ref> |} ==Wisselwerking met die Sonnestelsel== As die grootste van die Son se agt [[planete]] het Jupiter se [[swaartekrag]]invloed die [[Sonnestelsel]] help vorm. Buiten [[Mercurius]] s'n, lê die wentelbane van die stelsel se planete nader aan Jupiter se [[Wentelbaan|wentelvlak]] as die Son se ewenaarvlak. Die [[Kirkwoodgaping]]s in die [[asteroïdegordel]] word hoofsaaklik deur Jupiter veroorsaak,<ref>{{cite conference | title=Kirkwood Gaps and Resonant Groups | last=Ferraz-Mello | first=S. | conference=Asteroids, Comets, Meteors 1993: Proceedings of the 160th Symposium of the International Astronomical Union, held in Belgirate, Italy, June 14–18, 1993, International Astronomical Union. Symposium no. 160 | editor1-first=Andrea | editor1-last=Milani | editor2-first=Michel | editor2-last=Di Martino | editor3-first=A. | editor3-last=Cellino | publication-place=Dordrecht | publisher=Kluwer Academic Publishers | page=175 | date=1994 | bibcode=1994IAUS..160..175F }}</ref> en die planeet was dalk verantwoordelik vir die [[Groot Bombardement]] in die binneste Sonnestelsel se geskiedenis.<ref>{{cite journal | last=Kerr | first=Richard A. | title=Did Jupiter and Saturn Team Up to Pummel the Inner Solar System? | journal=Science | year=2004 | volume=306 | issue=5702 | page=1676 | doi=10.1126/science.306.5702.1676a | pmid=15576586| s2cid=129180312 }}</ref> Benewens sy mane, beheer Jupiter se swaartekragveld talle asteroïdes by sy [[Lagrange-punt]]e wat die planeet vooruitgaan en volg in sy wentelbaan om die Son. Hulle is bekend as die [[Trojaan (sterrekunde)|trojane]] en word opgedeel in die Griekse en Trojaanse kamp ter ere van die ''[[Ilias]]''. Die eerste een, 588&nbsp;Achilles, is in 1906 deur Max Wolf ontdek; sedertdien is nog meer as 2&nbsp;000 ontdek.<ref>{{cite web |url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/JupiterTrojans.html |title=List Of Jupiter Trojans|access-date=October 24, 2010 |work=IAU Minor Planet Center}}</ref> Die grootste een is 624&nbsp;Hektor.<ref>{{cite journal | bibcode=2000DPS....32.1901C | title=Trojan Asteroid 624 Hektor: Constraints on Surface Composition | last1=Cruikshank | first1=D. P. | last2=Dalle Ore | first2=C. M. | last3=Geballe | first3=T. R. | last4=Roush | first4=T. L. | last5=Owen | first5=T. C. | last6=Cash | first6=Michele | last7=de Bergh | first7=C. | last8=Hartmann | first8=W. K. | date=October 2000 | journal=Bulletin of the American Astronomical Society | volume=32 | page=1027 }}</ref> Die Jupiter-familie word gedefinieer as [[komete]] met 'n kleiner [[Ellips|halwe lengteas]] as Jupiter; die meeste [[Komeet#Kort periode|kortperiodekomete]] val in dié groep. Lede van die Jupiter-familie ontstaan vermoedelik in die [[Kuipergordel]] buite [[Neptunus]] se wentelbaan. As hulle naby Jupiter kom, word hulle versteur en gaan hulle in wentelbane met 'n kleiner periode, wat dan gesirkuleer word deur gereelde swaartekragwisselwerkings met die Son en Jupiter.<ref>{{cite journal | last1=Quinn | first1=T. | last2=Tremaine | first2=S. | last3=Duncan | first3=M. | title=Planetary perturbations and the origins of short-period comets | journal=Astrophysical Journal, Part 1 | year=1990 | volume=355 | pages=667–679 | bibcode=1990ApJ...355..667Q | doi=10.1086/168800 }}</ref> [[Beeld:Jupiter_showing_SL9_impact_sites.jpg|thumb|240px|Die bruin merke dui aan waar die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] se stukke teen Jupiter gebots het.]] ===Botsings=== Jupiter is al die Sonnestelsel se [[stofsuier]] genoem<ref>{{cite news | title=Caught in the act: Fireballs light up Jupiter | work=ScienceDaily | date=September 10, 2010 | url=https://www.sciencedaily.com/releases/2010/09/100909212309.htm | access-date=2022-04-26 }}</ref> vanweë sy enorme swaartekrag en ligging naby die binneste Sonnestelsel. Daar is meer botsings, soos deur komete, teen hom as teen enige ander planeet in die Sonnestelsel.<ref>{{cite journal | last1=Nakamura | first1=T. | last2=Kurahashi | first2=H. | title=Collisional Probability of Periodic Comets with the Terrestrial Planets: An Invalid Case of Analytic Formulation | journal=Astronomical Journal | year=1998 | volume=115 | issue=2 | pages=848–854 | doi=10.1086/300206 | bibcode=1998AJ....115..848N | doi-access=free }}</ref> Jupiter ondervind byvoorbeeld 200 keer soveel botsings deur asteroïdes en komete as die Aarde.<ref name=HTUW/> In die verlede het wetenskaplikes gedink Jupiter het die binneste Sonnesteldel gedeeltelik beskerm teen 'n bombardement van komete.<ref name=HTUW/> Rekenaarsimulasies in 2008 wys egter Jupiter veroorsaak nie 'n afname van komete deur die binneste Sonnestelsel nie, want sy swaartekrag versteur hulle wentelbane na binne amper net soveel keer as wat dit hulle aantrek of afstoot.<ref>{{cite journal | last1=Horner | first1=J. | last2=Jones | first2=B. W. | year=2008 | title=Jupiter – friend or foe? I: the asteroids. | journal=International Journal of Astrobiology | volume=7 | issue=3–4 | pages=251–261 | doi=10.1017/S1473550408004187 | arxiv=0806.2795 | bibcode=2008IJAsB...7..251H| s2cid=8870726 }}</ref> Dié onderwerp is steeds omstrede onder wetenskaplikes omdat sommige glo Jupiter trek komete van die Kuipergordel na die Aarde, terwyl ander glo Jupiter beskerm die Aarde teen die [[Oortwolk]].<ref>{{cite news |first=Dennis |last=Overbye |date=July 25, 2009 |title=Jupiter: Our Comic Protector? |work=The New York Times |access-date=July 27, 2009 |url=https://www.nytimes.com/2009/07/26/weekinreview/26overbye.html}}</ref> In Julie 1994 het die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] teen Jupiter gebots.<ref>{{Cite web|title=In Depth {{!}} P/Shoemaker-Levy 9|url=https://solarsystem.nasa.gov/asteroids-comets-and-meteors/comets/p-shoemaker-levy-9/in-depth|access-date=2021-12-03|website=NASA Solar System Exploration}}</ref><ref>{{Cite web|last=Howell|first=Elizabeth|date=2018-01-24|title=Shoemaker-Levy 9: Comet's Impact Left Its Mark on Jupiter|url=https://www.space.com/19855-shoemaker-levy-9.html|access-date=2021-12-03|website=Space.com|language=en}}</ref> Die botsings is goed dopgehou deur sterrewagte oor die wêreld heen, insluitende die [[Hubble-ruimteteleskoop]] en [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]].<ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=The Big Comet Crash of 1994 – Intensive Observational Campaign at ESO|url=https://www.eso.org/public/news/eso9402/|access-date=2021-12-03|website=www.eso.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Top 20 Comet Shoemaker-Levy Images|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/top20.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref><ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=Comet P/Shoemaker-Levy 9 "Gang Of Four"|url=https://www.spacetelescope.org/images/opo9421a/|access-date=2021-12-03|website=www.spacetelescope.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web | title=Hubble Observations Shed New Light on Jupiter Collision | first1=Donald | last1=Savage | first2=Jim | last2=Elliott | first3=Ray | last3=Villard | url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/hst_obs.html | access-date=2021-12-03 | date=December 30, 2004 | website=nssdc.gsfc.nasa.gov }}</ref> Die gebeure is wyd in die media gedek.<ref>{{Cite web|title=NASA TV Coverage on Comet Shoemaker-Levy|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/tv_nasa.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref> ==Galery== <gallery mode="packed" heights="200px"> Beeld:Gemini North Infrared View of Jupiter.jpg|Infrarooibeeld van Jupiter, afgeneem deur die Gemini-Noord-teleskoop in Hawaii op 11 Januarie 2017. Beeld:Hubble Visible View of Jupiter.jpg|Jupiter in sigbare lig afgeneem deur Hubble, 11 Januarie 2017. Beeld:Hubble Ultraviolet View of Jupiter.jpg|Ultravioletfoto van Jupiter, op 11 Januarie 2017 deur Hubble afgeneem.<ref>{{cite web|title=By Jove! Jupiter Shows Its Stripes and Colors|publisher=National Science Foundation|website=NOIRLab|date=May 11, 2021|url=https://noirlab.edu/public/news/noirlab2116/|access-date=June 17, 2021}}</ref> Beeld:Hubble's View of Jupiter and Europa in August 2020.jpg|Jupiter en Europa afgeneem toe die planeet 653 miljoen kilometet van die Aarde af was, Hubble, 25 Augustus 2020.<ref>{{cite web|title=Hubble Finds Evidence of Persistent Water Vapour Atmosphere on Europa|website=ESA Hubble|publisher=European Space Agency|date=October 14, 2021|url=https://esahubble.org/news/heic2111/|access-date=October 26, 2021}}</ref> </gallery> ==Sien ook== *[[Warm Jupiter]] *[[Portaal:Sterrekunde|Sterrekundeportaal]] ==Verwysings== {{Verwysings|3}} ==Eksterne skakels== * {{cite book |first=Hans |last=Lohninger |display-authors=etal |date=2 November 2005 |chapter-url=http://www.vias.org/spacetrip/jupiter_1.html |chapter=Jupiter, As Seen By Voyager 1 |url=http://www.vias.org/spacetrip/index.html |title=A Trip into Space |publisher=Virtual Institute of Applied Science |access-date=March 9, 2007|ref=none}} * {{cite web |first=Tony |last=Dunn |year=2006 |url=http://orbitsimulator.com/gravity/articles/joviansystem.html |title=The Jovian System |work=Gravity Simulator |access-date=March 9, 2007|ref=none}} – 'n Simulasie van die mane van Jupiter. * [https://www.flickr.com/photos/136797589@N04/albums/72157685871712710 Jupiter in Motion], album van Juno-foto's saamgevat in kort video's * [https://www.youtube.com/watch?v=Us6EXc5Hyng June 2010 impact video] * [https://gravitysimulator.org/solar-system/the-jovian-system Interaktiewe 3D-swaartekragsimulasie van die Jupiterstelsel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200611222440/https://gravitysimulator.org/solar-system/the-jovian-system/ |date=June 11, 2020 }} * [https://www.youtube.com/watch?v=Dv8UwzSOxmA Video (animasie; 4:00): Verbyvlug van Ganumedes en Jupiter] ([[Nasa]]; 15 Julie 2021). * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{CommonsKategorie-inlyn|Jupiter (planet)|Jupiter}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Jupiter}} {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] sc0q3x4o66pze3xcf000csks7mwcw7a 2516860 2516853 2022-08-02T08:28:15Z Burgert Behr 2401 Benseen wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek byna tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet Jupiter.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan, eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter se atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[benseen]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is deurgaans bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> ==Mane== {{Hoofartikel|Jupiter se natuurlike satelliete}} Jupiter het 80 bekende [[natuurlike satelliet]]e.<ref name="80moons"/><ref name="shep-main">{{cite web |url=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Giant Planet Satellite and Moon Page |last1=Sheppard|first1=Scott S. |work=Department of Terrestrial Magnetism|publisher=Carnegie Institution for Science |access-date=December 19, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090607094153/http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |archive-date=June 7, 2009 }}</ref> Van hulle is 60 kleiner as 10&nbsp;km in deursnee.<ref>{{cite web|url=https://www.space.com/16452-jupiters-moons.html|title=Jupiter's Moons: Facts About the Largest Jovian Moons|website=Space.com|last1=Zimmermann|first1=Kim Ann|date=October 1, 2018|access-date=December 31, 2020}}</ref> Die grootste vier mane is [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]], wat saam as die [[mane van Galilei]] bekend is. Hulle is op 'n donker aand van die Aarde af sigbaar deur 'n verkyker.<ref>{{cite book|title=A Stargazing Program for Beginners|page=104|year=2015|last1=Carter|first1=Jamie|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-22072-7}}</ref> ===Mane van Galilei=== {{Hoofartikel|Mane van Galilei}} Die mane wat deur Galileo ontdek is – Io, Europa, Ganumedes en Kallisto – is van die grootstes in die [[Sonnestelsel]]. Drie van die mane – Io, Europa en Ganumedes – is in 'n [[baanresonansie]]: vir elke vier wentelbane van Io om Jupiter voer Europa presies twee uit en Ganumedes presies een. Dié resonansie veroorsaak dat die drie groot mane se swaartekrageffekte hulle wentelbane in ovaal vorms verwring, want elke maan kry 'n ekstra pluk van sy bure by dieselfde punt van sy wentelbaan. Die [[gety]]krag van Jupiter probeer hulle wentelbane daarenteen rond maak.<ref>{{cite journal |author=Musotto, S. |author2=Varadi, F. |author3=Moore, W. B. |author4=Schubert, G. |title=Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974 |journal=Icarus |year=2002 |volume=159 |issue=2 |pages=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M}}</ref> Die [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] van die mane se wentelbane veroorsaak dat hulle vorms voortdurend verander: Jupiter se swaartekrag rek hulle uit as hulle naby die planeet kom en laat hulle toe om weer rond te word wanneer hulle wegbeweeg. Die weerstand van dié vormveranderings wek hitte op in die binnekant van die mane.<ref name=Eccen304>{{cite book|page=304|title=The Cambridge Guide to the Solar System|date=March 3, 2011|last1=Lang|first1=Kenneth R.|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49417-5}}</ref> Dit is die duidelikste te sien in die vulkaanuitbarstings van Io (wat aan die sterkste getykragte onderwerp is)<ref name=Eccen304/> en in 'n mindere mate in die geologiese jong voorkoms van Europa se oppervlak, wat daarop dui dat materiaal die maan se oppervlak onlangs herbedek het.<ref>{{cite book|page=446|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2006|last1=McFadden|first1=Lucy-Ann|last2=Weissmann|first2=Paul|last3=Johnson|first3=Torrence|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-047498-4}}</ref> {| style="width:550px; margin:0 auto;" cellpadding=0 cellspacing=0 |- | {| class="wikitable" style="text-align:right; margin:0 auto;" |+ Die mane van Galilei, as 'n persentasie van die [[Aarde]] se [[Maan]] |- ! rowspan=2 | Naam ! colspan=2 | Deursnee ! colspan=2 | Massa ! colspan=2 | Wentelradius ! colspan=2 | Wentelperiode |- ! km ! % ! kg ! % ! km ! % ! dae ! % |- ! Io | 3 643 | 105 | 8,9×10²² | 120 | 421 700 | 110 | 1,77 | 7 |- ! Europa | 3 122 | 90 | 4,8×10²² | 65 | 671 034 | 175 | 3,55 | 13 |- ! Ganumedes | 5 262 | 150 | 14,8×10²² | 200 | 1 070 412 | 280 | 7,15 | 26 |- ! Kallisto | 4 821 | 140 | 10,8×10²² | 150 | 1 882 709 | 490 | 16,69 | 61 |} |- | [[Beeld:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|frameless|507px|center|Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto.]] |- | style="font-size:0.9em; text-align:center;" |Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto |} ===Klassifikasie=== Jupiter se mane is tradisioneel opgedeel in vier groepe van vier elk, gebaseer op eenderse wentelelemente.<ref>{{cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0019103581901512|title=Derivation of the collision probability between orbiting objects: the lifetimes of jupiter's outer moons|date=October 1981|volume=48|issue=1|last1=Kessler|first1=Donald J.|journal=Icarus|pages=39–48|doi=10.1016/0019-1035(81)90151-2|bibcode=1981Icar...48...39K|access-date=December 30, 2020}}</ref> Dié prentjie is ingewikkelder gemaak deur die ontdekking van talle klein buitemane sedert 1999. Jupiter se mane word tans verdeel in verskeie verskillende groepe, hoewel verskeie mane nie deel van enige groep is nie.<ref>{{cite book|page=14|title=Moons of the Solar System|year=2013|last1=Hamilton|first1=Thomas W. M.|publisher=SPBRA|isbn=978-1-62516-175-8}}</ref> Die agt binneste, [[reëlmatige mane]] wat almal byna ronde wentelbane naby die vlak van Jupiter se ewenaar het, het vermoedelik saam met die planeet gevorm, terwyl die ander mane onreëlmatige mane is en vermoedelik aangetrekte [[asteroïde]]s of fragmente van aangetrekte asteroïdes is. Die onreëlmatige mane in elke groep kan 'n gemeenskaplike oorsprong hê, miskien 'n groter maan of aangetrekte liggaam wat opgebreek het.<ref>{{cite book | last1=Jewitt | first1=D. C. | last2=Sheppard | first2=S. | last3=Porco | first3=C. | editor1-last=Bagenal | editor1-first=F. | editor2-last=Dowling | editor2-first=T. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=W. | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 | url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326065151/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-date=March 26, 2009 }}</ref><ref name="Nesvorný">{{cite journal | last1=Nesvorný | first1=D. | last2=Alvarellos | first2=J. L. A. | last3=Dones | first3=L. | last4=Levison | first4=H. F. | title=Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites | journal=The Astronomical Journal | year=2003 | volume=126 | issue=1 | pages=398–429 | bibcode=2003AJ....126..398N | doi=10.1086/375461 | url=http://www.boulder.swri.edu/%7Edavidn/papers/irrbig.pdf }}</ref> {| class="wikitable" |- ! colspan="2" | Reëlmatige mane |- | [[Jupiter se natuurlike satelliete#Reëlmatige satelliete|Binnegroep]] | Die binnegroep van vier klein mane het almal 'n [[deursnee]] van minder as 200&nbsp;km, 'n [[Wentelbaan|wentelradius]] van minder as 200&nbsp;000&nbsp;km en 'n [[baanhelling]] van minder as 'n halwe graad. |- | [[Mane van Galilei|Mane&nbsp;van&nbsp;Galilei]]<ref>{{cite journal | title=The Galilean Satellites | last1=Showman | first1=A. P. | last2=Malhotra | first2=R. | journal=Science | year=1999 | volume=286 | issue=5437 | pages=77–84 | doi=10.1126/science.286.5437.77 | pmid=10506564| s2cid=9492520 | bibcode=1999Sci...296...77S | url=https://semanticscholar.org/paper/fc55d1714b44151ac54d2576e4a1d2cd8a9f280a }}</ref> | Dié vier mane, wat deur Galileo Galilei ontdek is, wentel tussen 400&nbsp;000 en 2&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af, en is van die grootste mane in die Sonnestelsel. |- ! colspan="2" | Onreëlmatige mane |- | [[Himalia-groep]] | 'n Groep mane wat dig bymekaar is met wentelbane van 11&nbsp;000&nbsp;000 tot 12&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af.<ref>{{cite journal|first1=Scott S.|last1=Sheppard|first2=David C.|last2=Jewitt|title=An abundant population of small irregular satellites around Jupiter|journal=Nature|volume=423|date=May 2003|issue=6937|pages=261–263|url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20060813235622/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|doi=10.1038/nature01584|pmid=12748634|bibcode=2003Natur.423..261S|s2cid=4424447|archive-date=August 13, 2006}}</ref> |- | [[Ananke-groep]] | Dié groep, wat in [[Retrograde en prograde beweging|retrograde]] wentelbane is, het taamlik vae grense, gemiddeld 21&nbsp;276&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 149 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Karme-groep]] | 'n Taamlik afsonderlike, retrograde groep gemiddeld 23&nbsp;404&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 165 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Pasifaë-groep]] | 'n Verstrooide en skaars afsonderlike retrograde groep wat al die buitemane insluit.<ref>{{cite journal|first1=David|last1=Nesvorný|first2=Cristian|last2=Beaugé|first3=Luke|last3=Dones|last4=Levison|first4=Harold F.|title=Collisional Origin of Families of Irregular Satellites|journal=The Astronomical Journal|volume=127|date=July 2003|issue=3|pages=1768–1783|doi=10.1086/382099 | bibcode=2004AJ....127.1768N | url=http://www.boulder.swri.edu/~davidn/papers/irrbig.pdf}}</ref> |} ==Wisselwerking met die Sonnestelsel== As die grootste van die Son se agt [[planete]] het Jupiter se [[swaartekrag]]invloed die [[Sonnestelsel]] help vorm. Buiten [[Mercurius]] s'n, lê die wentelbane van die stelsel se planete nader aan Jupiter se [[Wentelbaan|wentelvlak]] as die Son se ewenaarvlak. Die [[Kirkwoodgaping]]s in die [[asteroïdegordel]] word hoofsaaklik deur Jupiter veroorsaak,<ref>{{cite conference | title=Kirkwood Gaps and Resonant Groups | last=Ferraz-Mello | first=S. | conference=Asteroids, Comets, Meteors 1993: Proceedings of the 160th Symposium of the International Astronomical Union, held in Belgirate, Italy, June 14–18, 1993, International Astronomical Union. Symposium no. 160 | editor1-first=Andrea | editor1-last=Milani | editor2-first=Michel | editor2-last=Di Martino | editor3-first=A. | editor3-last=Cellino | publication-place=Dordrecht | publisher=Kluwer Academic Publishers | page=175 | date=1994 | bibcode=1994IAUS..160..175F }}</ref> en die planeet was dalk verantwoordelik vir die [[Groot Bombardement]] in die binneste Sonnestelsel se geskiedenis.<ref>{{cite journal | last=Kerr | first=Richard A. | title=Did Jupiter and Saturn Team Up to Pummel the Inner Solar System? | journal=Science | year=2004 | volume=306 | issue=5702 | page=1676 | doi=10.1126/science.306.5702.1676a | pmid=15576586| s2cid=129180312 }}</ref> Benewens sy mane, beheer Jupiter se swaartekragveld talle asteroïdes by sy [[Lagrange-punt]]e wat die planeet vooruitgaan en volg in sy wentelbaan om die Son. Hulle is bekend as die [[Trojaan (sterrekunde)|trojane]] en word opgedeel in die Griekse en Trojaanse kamp ter ere van die ''[[Ilias]]''. Die eerste een, 588&nbsp;Achilles, is in 1906 deur Max Wolf ontdek; sedertdien is nog meer as 2&nbsp;000 ontdek.<ref>{{cite web |url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/JupiterTrojans.html |title=List Of Jupiter Trojans|access-date=October 24, 2010 |work=IAU Minor Planet Center}}</ref> Die grootste een is 624&nbsp;Hektor.<ref>{{cite journal | bibcode=2000DPS....32.1901C | title=Trojan Asteroid 624 Hektor: Constraints on Surface Composition | last1=Cruikshank | first1=D. P. | last2=Dalle Ore | first2=C. M. | last3=Geballe | first3=T. R. | last4=Roush | first4=T. L. | last5=Owen | first5=T. C. | last6=Cash | first6=Michele | last7=de Bergh | first7=C. | last8=Hartmann | first8=W. K. | date=October 2000 | journal=Bulletin of the American Astronomical Society | volume=32 | page=1027 }}</ref> Die Jupiter-familie word gedefinieer as [[komete]] met 'n kleiner [[Ellips|halwe lengteas]] as Jupiter; die meeste [[Komeet#Kort periode|kortperiodekomete]] val in dié groep. Lede van die Jupiter-familie ontstaan vermoedelik in die [[Kuipergordel]] buite [[Neptunus]] se wentelbaan. As hulle naby Jupiter kom, word hulle versteur en gaan hulle in wentelbane met 'n kleiner periode, wat dan gesirkuleer word deur gereelde swaartekragwisselwerkings met die Son en Jupiter.<ref>{{cite journal | last1=Quinn | first1=T. | last2=Tremaine | first2=S. | last3=Duncan | first3=M. | title=Planetary perturbations and the origins of short-period comets | journal=Astrophysical Journal, Part 1 | year=1990 | volume=355 | pages=667–679 | bibcode=1990ApJ...355..667Q | doi=10.1086/168800 }}</ref> [[Beeld:Jupiter_showing_SL9_impact_sites.jpg|thumb|240px|Die bruin merke dui aan waar die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] se stukke teen Jupiter gebots het.]] ===Botsings=== Jupiter is al die Sonnestelsel se [[stofsuier]] genoem<ref>{{cite news | title=Caught in the act: Fireballs light up Jupiter | work=ScienceDaily | date=September 10, 2010 | url=https://www.sciencedaily.com/releases/2010/09/100909212309.htm | access-date=2022-04-26 }}</ref> vanweë sy enorme swaartekrag en ligging naby die binneste Sonnestelsel. Daar is meer botsings, soos deur komete, teen hom as teen enige ander planeet in die Sonnestelsel.<ref>{{cite journal | last1=Nakamura | first1=T. | last2=Kurahashi | first2=H. | title=Collisional Probability of Periodic Comets with the Terrestrial Planets: An Invalid Case of Analytic Formulation | journal=Astronomical Journal | year=1998 | volume=115 | issue=2 | pages=848–854 | doi=10.1086/300206 | bibcode=1998AJ....115..848N | doi-access=free }}</ref> Jupiter ondervind byvoorbeeld 200 keer soveel botsings deur asteroïdes en komete as die Aarde.<ref name=HTUW/> In die verlede het wetenskaplikes gedink Jupiter het die binneste Sonnesteldel gedeeltelik beskerm teen 'n bombardement van komete.<ref name=HTUW/> Rekenaarsimulasies in 2008 wys egter Jupiter veroorsaak nie 'n afname van komete deur die binneste Sonnestelsel nie, want sy swaartekrag versteur hulle wentelbane na binne amper net soveel keer as wat dit hulle aantrek of afstoot.<ref>{{cite journal | last1=Horner | first1=J. | last2=Jones | first2=B. W. | year=2008 | title=Jupiter – friend or foe? I: the asteroids. | journal=International Journal of Astrobiology | volume=7 | issue=3–4 | pages=251–261 | doi=10.1017/S1473550408004187 | arxiv=0806.2795 | bibcode=2008IJAsB...7..251H| s2cid=8870726 }}</ref> Dié onderwerp is steeds omstrede onder wetenskaplikes omdat sommige glo Jupiter trek komete van die Kuipergordel na die Aarde, terwyl ander glo Jupiter beskerm die Aarde teen die [[Oortwolk]].<ref>{{cite news |first=Dennis |last=Overbye |date=July 25, 2009 |title=Jupiter: Our Comic Protector? |work=The New York Times |access-date=July 27, 2009 |url=https://www.nytimes.com/2009/07/26/weekinreview/26overbye.html}}</ref> In Julie 1994 het die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] teen Jupiter gebots.<ref>{{Cite web|title=In Depth {{!}} P/Shoemaker-Levy 9|url=https://solarsystem.nasa.gov/asteroids-comets-and-meteors/comets/p-shoemaker-levy-9/in-depth|access-date=2021-12-03|website=NASA Solar System Exploration}}</ref><ref>{{Cite web|last=Howell|first=Elizabeth|date=2018-01-24|title=Shoemaker-Levy 9: Comet's Impact Left Its Mark on Jupiter|url=https://www.space.com/19855-shoemaker-levy-9.html|access-date=2021-12-03|website=Space.com|language=en}}</ref> Die botsings is goed dopgehou deur sterrewagte oor die wêreld heen, insluitende die [[Hubble-ruimteteleskoop]] en [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]].<ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=The Big Comet Crash of 1994 – Intensive Observational Campaign at ESO|url=https://www.eso.org/public/news/eso9402/|access-date=2021-12-03|website=www.eso.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Top 20 Comet Shoemaker-Levy Images|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/top20.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref><ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=Comet P/Shoemaker-Levy 9 "Gang Of Four"|url=https://www.spacetelescope.org/images/opo9421a/|access-date=2021-12-03|website=www.spacetelescope.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web | title=Hubble Observations Shed New Light on Jupiter Collision | first1=Donald | last1=Savage | first2=Jim | last2=Elliott | first3=Ray | last3=Villard | url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/hst_obs.html | access-date=2021-12-03 | date=December 30, 2004 | website=nssdc.gsfc.nasa.gov }}</ref> Die gebeure is wyd in die media gedek.<ref>{{Cite web|title=NASA TV Coverage on Comet Shoemaker-Levy|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/tv_nasa.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref> ==Galery== <gallery mode="packed" heights="200px"> Beeld:Gemini North Infrared View of Jupiter.jpg|Infrarooibeeld van Jupiter, afgeneem deur die Gemini-Noord-teleskoop in Hawaii op 11 Januarie 2017. Beeld:Hubble Visible View of Jupiter.jpg|Jupiter in sigbare lig afgeneem deur Hubble, 11 Januarie 2017. Beeld:Hubble Ultraviolet View of Jupiter.jpg|Ultravioletfoto van Jupiter, op 11 Januarie 2017 deur Hubble afgeneem.<ref>{{cite web|title=By Jove! Jupiter Shows Its Stripes and Colors|publisher=National Science Foundation|website=NOIRLab|date=May 11, 2021|url=https://noirlab.edu/public/news/noirlab2116/|access-date=June 17, 2021}}</ref> Beeld:Hubble's View of Jupiter and Europa in August 2020.jpg|Jupiter en Europa afgeneem toe die planeet 653 miljoen kilometet van die Aarde af was, Hubble, 25 Augustus 2020.<ref>{{cite web|title=Hubble Finds Evidence of Persistent Water Vapour Atmosphere on Europa|website=ESA Hubble|publisher=European Space Agency|date=October 14, 2021|url=https://esahubble.org/news/heic2111/|access-date=October 26, 2021}}</ref> </gallery> ==Sien ook== *[[Warm Jupiter]] *[[Portaal:Sterrekunde|Sterrekundeportaal]] ==Verwysings== {{Verwysings|3}} ==Eksterne skakels== * {{cite book |first=Hans |last=Lohninger |display-authors=etal |date=2 November 2005 |chapter-url=http://www.vias.org/spacetrip/jupiter_1.html |chapter=Jupiter, As Seen By Voyager 1 |url=http://www.vias.org/spacetrip/index.html |title=A Trip into Space |publisher=Virtual Institute of Applied Science |access-date=March 9, 2007|ref=none}} * {{cite web |first=Tony |last=Dunn |year=2006 |url=http://orbitsimulator.com/gravity/articles/joviansystem.html |title=The Jovian System |work=Gravity Simulator |access-date=March 9, 2007|ref=none}} – 'n Simulasie van die mane van Jupiter. * [https://www.flickr.com/photos/136797589@N04/albums/72157685871712710 Jupiter in Motion], album van Juno-foto's saamgevat in kort video's * [https://www.youtube.com/watch?v=Us6EXc5Hyng June 2010 impact video] * [https://gravitysimulator.org/solar-system/the-jovian-system Interaktiewe 3D-swaartekragsimulasie van die Jupiterstelsel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200611222440/https://gravitysimulator.org/solar-system/the-jovian-system/ |date=June 11, 2020 }} * [https://www.youtube.com/watch?v=Dv8UwzSOxmA Video (animasie; 4:00): Verbyvlug van Ganumedes en Jupiter] ([[Nasa]]; 15 Julie 2021). * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{CommonsKategorie-inlyn|Jupiter (planet)|Jupiter}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Jupiter}} {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] 5t7rhs99gf1638qqw7c5tznmp7s4lyi 2516868 2516860 2022-08-02T08:58:16Z Burgert Behr 2401 Paar goed wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die [[planeet]] Jupiter. Vir ander betekenisse van die naam, sien [[Jupiter (dubbelsinnig)]].'' {{Inligtingskas Planeet | bgcolour = #EEDC82 | name = Jupiter | symbol = [[Lêer:Jupiter symbol (bold).svg|24px|alt=♃|Jupiter se sterrekundige simbool]] | image = [[Lêer:Jupiter and its shrunken Great Red Spot.jpg|280px|Die planeet Jupiter]] | caption = Jupiter in natuurlike kleur, soos in April 2014 afgeneem deur die [[Hubble-ruimteteleskoop]]. | orbit_ref = | epoch = [[J2000]] | aphelion = 816,520,800&nbsp;km<br />5,458104&nbsp;AE | perihelion = 740,573,600&nbsp;km<br />4,950429&nbsp;AE | semimajor = 778,547,200&nbsp;km<br />5,204267&nbsp;AE | eccentricity = 0,048775 | period = 4&nbsp;332,59&nbsp;dae<br />11,8618&nbsp;jare<br />10&nbsp;475,8 Jupiter solar dae | synodic_period = 398,88&nbsp;dae<ref name="fact">{{cite web |url=http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |title=Jupiter Fact Sheet |publisher=NASA |last=Williams |first=Dr. David R. |access-date=8 Augustus 2007 |date=16 November 2004 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516082115/https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html |archive-date=16 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | avg_speed = 13,07&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | inclination = 1,305° (tot [[Ekliptika]])<br />6,09° (tot die [[son]] se [[ewenaar]])<br />0,32° (tot onveranderbare vlakte)<ref name="meanplane">{{en}} {{cite web | date = 2009-04-03 | title = The MeanPlane (Invariable plane) of the Solar System passing through the barycenter | url = http://home.surewest.net/kheider/astro/MeanPlane.gif | accessdate = 2009-04-10 | archive-date = 2009-05-14 | archive-url = https://www.webcitation.org/5glwILykY?url=http://home.comcast.net/~kpheider/MeanPlane.gif | url-status = dead }} (geprodusier met [http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ Solex 10] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120210152814/http://chemistry.unina.it/~alvitagl/solex/ |date=10 Februarie 2012 }} geskryf van Aldo Vitagliano)</ref> | asc_node = 100,492° | arg_peri = 275,066° | satellites = [[Jupiter se natuurlike satelliete|79]]<ref name="fact" /> | minorplanet = | physical_characteristics = yes | equatorial_radius = 71,492 ± 4&nbsp;km<br />(11,209&nbsp;[[Aarde]]s) | polar_radius = 66,854 ± 10&nbsp;km<br />(10,517&nbsp;Aardes) | flattening = 0,06487 ± 0,00015 | surface_area = 6,1419×10¹⁰&nbsp;km²<ref name="nasafact">{{cite web |url=http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter&Display=Facts |title=Solar System Exploration: Jupiter: Facts & Figures |work=NASA |date=7 Mei 2008 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151107183158/http://solarsystem.nasa.gov/planets/profile.cfm?Object=Jupiter |archive-date= 7 November 2015 |url-status=dead |df=dmy-all |access-date=22 Maart 2012 }}</ref><br />(121,9&nbsp;Aardes) | volume = 1,4313×10¹⁵&nbsp;km³<ref name="fact" /><br />(1321,3&nbsp;Aardes) | mass = 1,8986×10²⁷&nbsp;kg<ref name="fact" /><br />(317,8&nbsp;Aardes)<br />(1/1047 Sonne)<ref name=ssd-constants>{{cite web |title=Astrodynamic Constants |publisher=JPL Solar System Dynamics |date=27 Februarie 2009 |url=http://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |access-date=8 Augustus 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200514014252/https://ssd.jpl.nasa.gov/?constants |archive-date=14 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | density = 1,326&nbsp;g/cm³<ref name="fact" /> | surface_grav = 24,79&nbsp;m/s²<ref name="fact" /><br />2,528&nbsp;g | escape_velocity = 59,5&nbsp;km/s<ref name="fact" /> | sidereal_day = 9,925&nbsp;h<ref>{{cite web |author=Seidelmann, P. K.; Abalakin, V. K.; Bursa, M.; Davies, M. E.; de Burgh, C.; Lieske, J. H.; Oberst, J.; Simon, J. L.; Standish, E. M.; Stooke, P.; Thomas, P. C. |year=2001 |url=http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |title=Report of the IAU/IAG Working Group on Cartographic Coordinates and Rotational Elements of the Planets and Satellites: 2000 |publisher=HNSKY Planetarium Program |access-date=2 Februarie 2007 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200512151452/http://www.hnsky.org/iau-iag.htm |archive-date=12 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><br />(9 h 55 m 30 s) | rot_velocity = 12,6&nbsp;km/s<br />45&nbsp;300&nbsp;km/h | axial_tilt = 3,13°<ref name="fact" /> | right_asc_north_pole = 268,057°<br />(17&nbsp;h 52&nbsp;min 14&nbsp;s) | declination = 64,496° | albedo = 0,343 (geometries)<br />0,52 (Bond)<ref name="fact" /> | magnitude = -1,6 tot -2,94<ref name="fact" /> | angular_size = 29,8" — 50,1"<ref name="fact" /> | temperatures = yes | temp_name1 = 1 bar level | min_temp_1 = | mean_temp_1 = 165&nbsp;[[Kelvin|K]]<ref name="fact" /> | max_temp_1 = | temp_name2 = 0,1 bar | min_temp_2 = | mean_temp_2 = 112&nbsp;K<ref name="fact" /> | max_temp = | atmosphere = yes | surface_pressure = 20–200&nbsp;kPa<ref>{{en}} {{cite journal|author=Anonymous|title=Probe Nephelometer|journal=Galileo Messenger|publisher=NASA/JPL|date=Maart 1983|issue=6|url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|accessdate=2007-02-12|archive-date=2009-07-19|archive-url=https://web.archive.org/web/20090719111109/http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/messenger/oldmess/2Probe.html|url-status=dead}}</ref> | atmosphere_composition = 89,8±2,0% [[Waterstof]]<br /> 10,2±2,0% [[Helium]]<br /> ~0,3% [[Metaan]]<br /> ~0,026% [[Ammoniak]]<br /> ~0,003% [[Waterstofdeuteried]]<br /> 0,0006% [[Etaan]]<br /> 0,0004% [[Water]] }} '''Jupiter''' is die vyfde [[planeet]] van die [[Son]] af en die grootste in die [[Sonnestelsel]]. Dit is 'n [[gasreus]] met 'n [[massa]] van meer as twee en 'n half keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam, maar effens kleiner as 'n duisendste van die Son se massa. Jupiter is die helderste natuurlike voorwerp in die [[Aarde]] se naglug naas die [[Maan]] en [[Venus]], en dit word reeds sedert die [[voorgeskiedenis]] waargeneem. Dit is genoem na die [[Jupiter (mitologie)|Romeinse god Jupiter]], die koning van die gode. Jupiter bestaan hoofsaaklik uit [[waterstof]], maar [[helium]] beslaan 'n kwart van sy massa en 'n tiende van sy [[volume]]. Dit het waarskynlik 'n rotsagtige kern van swaarder elemente,<ref name="coreuncertainty_2004">{{cite journal | last1=Saumon | first1=D. | last2=Guillot | first2=T. |title=Shock Compression of Deuterium and the Interiors of Jupiter and Saturn |journal=The Astrophysical Journal |volume=609 |issue=2 |pages=1170–1180 |year=2004 |bibcode=2004ApJ...609.1170S |doi=10.1086/421257 |arxiv=astro-ph/0403393|s2cid=119325899 }}</ref> maar ontbreek, nes die ander gasreuse in die Sonnestelsel, 'n goed gedefinieerde soliede oppervlak. Die voortdurende sametrekking van Jupiter se binnekant wek meer hitte op as wat dit van die Son kry. Vanweë sy vinnige rotasie is Jupiter se vorm 'n [[Sferoïde|afgeplatte sferoïde]]: Dit het 'n effense maar merkbare uitstulping om sy [[ewenaar]]. Die buitenste [[atmosfeer]] is verdeel in 'n reeks bande in sy breedte, met onstuimigheid en [[storm]]s aan die grense tussen hulle. 'n Prominente gevolg hiervan is die [[Groot Rooi Vlek]], 'n reusestorm wat minstens sedert 1831 sigbaar is. Jupiter word omring deur 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel en 'n kragtige [[magnetosfeer]]. Sy magnetiese stert is byna 800&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,3&nbsp;[[AE]]) lank en strek amper tot by [[Saturnus]] se [[wentelbaan]]. Jupiter het [[Jupiter se natuurlike satelliete|80 bekende mane]] en moontlik meer,<ref name="80moons">{{cite journal | first=David | last=Kindy | url=https://www.smithsonianmag.com/smart-news/amateur-astronomer-discovers-new-moon-orbiting-jupiter-180978258/ | title=Amateur Astronomer Discovers New Moon Orbiting Jupiter | journal=Smithsonian Magazine | access-date=2022-03-08 }}</ref> insluitende die vier groot [[mane van Galilei]] wat in 1610 deur [[Galileo Galilei]] ontdek is: [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]]. Io en Europa is omtrent so groot soos die Aarde se Maan, Kallisto is amper so groot soos die planeet [[Mercurius]] en Ganumedes is groter. [[Pioneer 10]] was die eerste [[ruimtetuig]] wat Jupiter besoek het. Sy naaste afstand aan die planeet was in Desember 1973.<ref name=pioneer10>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/missions/pioneer-10/in-depth|title=In Depth {{!}} Pioneer 10|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> Verskeie robottuie het Jupiter sedertdien besoek, onder meer die [[Pioneer-program|Pioneer-]] en [[Voyager-program|Voyager]]-verbyvlugsendings van 1973 tot 1979, en later die [[Galileo-ruimtesending|Galileo-wenteltuig]] in 1995.<ref>{{Cite web|url=https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/exploration?page=0&per_page=10&order=launch_date+desc,title+asc&search=&tags=Jupiter&category=129|title=Exploration {{!}} Jupiter|website=NASA Solar System Exploration|access-date=February 9, 2020}}</ref> In 2007 het die [[New Horizons]] die planeet besoek en sy [[Swaartekragslinger|swaartekrag gebruik]] om sy spoed te verhoog en sy baan aan te pas op sy vlug na [[Pluto]]. Die laaste tuig wat Jupiter besoek het, is [[Juno (ruimtetuig)|Juno]], wat in Julie 2016 in 'n wentelbaan om die planeet gegaan het.<ref name="NYT-20160705">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA's Juno Spacecraft Enters Jupiter's Orbit |url=https://www.nytimes.com/2016/07/05/science/juno-enters-jupiters-orbit-capping-5-year-voyage.html |date=July 5, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 5, 2016}}</ref><ref name="NYT-20160630">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=All Eyes (and Ears) on Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2016/07/01/science/jupiter-nasa-juno-hubble.html |date=June 30, 2016 |work=The New York Times |access-date=July 1, 2016}}</ref> Toekomstige teikens in die Jupiter-stelsel wat besoek sal word, sluit moontlik in die ysbedekte vloeistofoseaan van Europa.<ref name="NY-20210614">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=Mushballs and a Great Blue Spot: What Lies Beneath Jupiter's Pretty Clouds – NASA's Juno probe is beginning an extended mission that may not have been possible if it hadn't experienced engine trouble when it first arrived at the giant planet. |url=https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-url=https://ghostarchive.org/archive/20211228/https://www.nytimes.com/2021/06/14/science/jupiter-juno-nasa-ganymede.html |archive-date=2021-12-28 |url-access=limited |date=14 June 2021 |work=The New York Times |access-date=16 June 2021 }}</ref> ==Naam en simbool== In beide die Griekse en Romeinse beskawing is die planeet na die hoofgod van die [[panteon]] genoem: [[Zeus]] vir die Grieke en [[Jupiter (mitologie)|Jupiter]] vir die Romeine. Die [[Internasionale Sterrekundige Vereniging]] (IAU) het die naam Jupiter in 1976 as die naam vir die planeet aanvaar. Die IAU noem nuut ontdekte mane van Jupiter na sy mitologiese minnaresse, minnaars en afstammelinge.<ref>{{cite web | title=Naming of Astronomical Objects | publisher=International Astronomical Union | url=https://www.iau.org/public/themes/naming/ | access-date=2022-03-23 }}</ref> Die [[simbool]] vir die planeet, [[Beeld:Jupiter symbol (fixed width).svg|16px|♃]], kom van die Griekse [[letter]] [[Zeta (letter)|zeta]] met 'n horisontale streep (Ƶ) as 'n afkorting vir "Zeus".<ref name=jones-1999> {{cite book | title = Astronomical papyri from Oxyrhynchus | last = Jones | first = Alexander | date = 1999 | pages = 62–63 | isbn = 9780871692337 | url = https://books.google.com/books?id=8MokzymQ43IC}}</ref><ref>{{cite journal | title=The origin of the symbols of the planets | last=Maunder | first=A. S. D. | journal=The Observatory | volume=57 | pages=238–247 | date=August 1934 | bibcode=1934Obs....57..238M }}</ref> Die argaïese naam ''Jove'' word sedert omstreeks die 14de eeu as 'n poëtiese naam vir Jupiter gebruik.<ref>{{cite book | title=Jove | first=Douglas | last=Harper | work=Online Etymology Dictionary | url=https://www.etymonline.com/word/jove | access-date=2022-03-22 }}</ref> Die Romeine het die vyfde dag van die week ''diēs Iovis'' ("Jove se Dag") genoem na die planeet.<ref name=days>{{citation |last=Falk |first=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |url=http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |volume=93 |pages=122–133 |date=June 1999 |bibcode=1999JRASC..93..122F |access-date=18 November 2020 |archive-date=25 February 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210225172054/http://articles.adsabs.harvard.edu/pdf/1999JRASC..93..122F |url-status=live }}</ref> In die [[Germaanse mitologie]] word Jupiter gelykgestel aan die dondergod [[Thor]], van waar die [[Afrikaanse]] naam [[Donderdag]] kom vir die Romeinse ''dies Jovis''.<ref>{{cite journal |last1=Falk |first1=Michael |title=Astronomical Names for the Days of the Week |journal=Journal of the Royal Astronomical Society of Canada |year=2004 |volume=93 |pages=122–133 |bibcode=1999JRASC..93..122F |doi=10.1016/j.newast.2003.07.002 |last2=Koresko |first2=Christopher|arxiv=astro-ph/0307398 |s2cid=118954190 }}</ref> ''Jovian'' is in [[Engels]] die [[Adjektief|adjektiewe]] vorm van Jupiter. ==Vorming en migrasie== Jupiter is vermoedelik die oudste planeet in die Sonnestelsel.<ref name=Kruijer_et_al_2017/> Huidige modelle van die vorming van ons stelsel dui daarop dat Jupiter min of meer by die sneeulyn gevorm het: 'n afstand van die Son af waar die temperatuur laag genoeg is dat [[Vlugtigheid (planetologie)|vlugtige stowwe]] soos [[water]] kan kondenseer om [[Vastestof|vastestowwe]] te vorm.<ref name=Bosman_et_al_2019/> Die planeet het 'n groot vloeibare kern begin vorm en toe sy gasatmosfeer versamel. As gevolg daarvan moes die kern gevorm het voordat die [[sonnewel]] ná 10&nbsp;miljoen jaar heeltemal opgebreek het. Oor sowat 'n mijoen jaar het Jupiter se atmosfeer geleidelik uitgesit totdat die massa omtrent 20 keer dié van die Aarde was. Die omwentelende massa het 'n gaping in die sonnewel geskep, en daarna het die planeet stadigaan oor 3-4&nbsp;miljoen jaar gegroei tot 50&nbsp;[[aardmassa]]s.<ref name=Kruijer_et_al_2017>{{cite journal | title=Age of Jupiter inferred from the distinct genetics and formation times of meteorites | last1=Kruijer | first1=Thomas S. | last2=Burkhardt | first2=Christoph | last3=Budde | first3=Gerrit | last4=Kleine | first4=Thorsten | journal=Proceedings of the National Academy of Sciences | volume=114 | issue=26 | pages=6712–6716 | date=June 2017 | doi=10.1073/pnas.1704461114 | pmid=28607079 | pmc=5495263 | bibcode=2017PNAS..114.6712K | doi-access=free }}</ref> Volgens een hipotese het Jupiter rofweg 3,5&nbsp;AE (520&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af begin vorm. Namate die jong planeet massa vergaar het, het 'n wisselwerking met die gasskyf wat om die Son gewentel het en 'n [[baanresonansie]] met Saturnus daartoe gelei dat hy na binne migreer het.<ref name=Bosman_et_al_2019>{{cite journal | title=Jupiter formed as a pebble pile around the N2 ice line | last1=Bosman | first1=A. D. | last2=Cridland | first2=A. J. | last3=Miguel | first3=Y. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=632 | id=L11 | pages=5 | date=December 2019 | arxiv=1911.11154 | bibcode=2019A&A...632L..11B | doi=10.1051/0004-6361/201936827 | s2cid=208291392 }}</ref><ref name="Walsh_etal_2011">{{cite journal | last1=Walsh | first1=K. J. | last2=Morbidelli | first2=A. | last3=Raymond | first3=S. N. | last4=O'Brien | first4=D. P. | last5=Mandell | first5=A. M. | year=2011 | title=A low mass for Mars from Jupiter's early gas-driven migration | journal=Nature | volume=475 | issue=7355 | pages=206–209 | doi=10.1038/nature10201 | bibcode=2011Natur.475..206W | arxiv=1201.5177 | pmid=21642961| s2cid=4431823 }}</ref> [[Lêer:Aarde Jupiter.svg|duimnael|links|180px|Vergelyking in grootte met die Aarde]] Dit het die wentelbane van verskeie [[superaarde]]s wat nader aan die Son gewentel het, versteur en veroorsaak dat hulle vernietigend bots. Saturnus sou later ook na binne begin migreer het, baie vinniger as Jupiter, totdat die twee planete vasgevang is in 'n resonansie van 3:2 by ongeveer 1,5&nbsp;AE (220&nbsp;miljoen&nbsp;km) van die Son af. Dit het die rigting van migrasie verander en veroorsaak dat hulle weg van die Son af en uit die binneste Sonnestelsel migreer het na hulle huidige posisies.<ref>{{cite journal |title=Jupiter's decisive role in the inner Solar System's early evolution |first=Konstantin |last=Batygin |doi=10.1073/pnas.1423252112 |pmid=25831540 |pmc=4394287 |volume=112 |issue=14 |pages=4214–4217 |journal=Proceedings of the National Academy of Sciences |arxiv=1503.06945 |bibcode=2015PNAS..112.4214B|year=2015 |doi-access=free }}</ref> Dit alles het oor 'n tydperk van 3-6&nbsp;miljoen jaar plaasgevind, met die finale migrasie van Jupiter wat oor verskeie honderdduisende jare geskied het.<ref name="Walsh_etal_2011"/><ref>{{cite journal | last1=Haisch Jr. | first1=K. E. | last2=Lada | first2=E. A. | last3=Lada | first3=C. J. | title=Disc Frequencies and Lifetimes in Young Clusters | year=2001 | journal=The Astrophysical Journal | volume=553 | issue=2 | pages=153–156| doi=10.1086/320685 | arxiv=astro-ph/0104347 | bibcode=2001ApJ...553L.153H | s2cid=16480998 | url=http://cds.cern.ch/record/496876 }}</ref> Jupiter se migrasie uit die binneste Sonnestelsel het die binneplanete, onder meer die Aarde, eindelik in staat gestel om uit die rommel te vorm.<ref>{{cite web |url=https://www.nationalgeographic.com/science/article/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching |archive-url=https://web.archive.org/web/20170314171306/http://news.nationalgeographic.com/2015/03/150324-jupiter-super-earth-collisions-planets-astronomy-sky-watching/ |archive-date=March 14, 2017 |title=Observe: Jupiter, Wrecking Ball of Early Solar System |last=Fazekas |first=Andrew |date=March 24, 2015 |work=National Geographic |access-date=April 18, 2021 |url-status=live}}</ref> Daar is verskeie probleme met dié hipotese. Die gevolglike tydskale vir die vorming van die aardplanete stem blykbaar nie ooreen met hulle gemete [[Chemiese element|elementêre]] samestelling nie.<ref name="zube_2019">{{cite journal|last=Zube|first=N.|author2=Nimmo, F.|author3=Fischer, R.|author4=Jacobson, S.|title=Constraints on terrestrial planet formation timescales and equilibration processes in the Grand Tack scenario from Hf-W isotopic evolution|journal=Earth and Planetary Science Letters|year=2019|volume=522|issue=1|pages=210–218|doi=10.1016/j.epsl.2019.07.001 |pmid=32636530|pmc=7339907|arxiv = 1910.00645 |bibcode = 2019E&PSL.522..210Z |s2cid=199100280}}</ref> Jupiter sou waarskynlik in 'n wentelbaan nader aan die Son gegaan het as dit deur die sonnewel migreer het.<ref name="dangelo_marzari_2012">{{cite journal|last=D'Angelo|first=G.|author2= Marzari, F. |title=Outward Migration of Jupiter and Saturn in Evolved Gaseous Disks|journal=The Astrophysical Journal|year=2012|volume=757|issue=1|page=50 (23 pp.)|doi=10.1088/0004-637X/757/1/50 |arxiv = 1207.2737 |bibcode = 2012ApJ...757...50D |s2cid=118587166}}</ref> Sommige mededingende modelle van die vorming van die Sonnestelsel voorspel die vorming van Jupiter met wentelbaaneienskappe naby aan dié van vandag.<ref name=dangelo2021>{{cite journal | last1=D'Angelo | first1=G. | last2=Weidenschilling | first2=S. J. | last3=Lissauer | first3=J. J. | last4=Bodenheimer | first4=P. | title=Growth of Jupiter: Formation in disks of gas and solids and evolution to the present epoch | journal=Icarus |year=2021 | volume=355 | page=114087 | arxiv=2009.05575 | doi=10.1016/j.icarus.2020.114087 | bibcode=2021Icar..35514087D | s2cid=221654962 }}</ref> Ander modelle voorspel dat Jupiter verder weg gevorm het, soos 18&nbsp;AE (2,7&nbsp;miljard&nbsp;km) van die Son af.<ref name=Pirani_et_al_2019>{{cite journal | title=Consequences of planetary migration on the minor bodies of the early solar system | last1=Pirani | first1=S. | last2=Johansen | first2=A. | last3=Bitsch | first3=B. | last4=Mustill | first4=A.J. | last5=Turrini | first5=D. | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=623 | date=March 2019 | pages=A169 | doi=10.1051/0004-6361/201833713| arxiv=1902.04591 | bibcode=2019A&A...623A.169P | doi-access=free }}</ref><ref name=Pirani_accompanying_article>{{cite web |url=https://www.sciencedaily.com/releases/2019/03/190322105706.htm |title=Jupiter's Unknown Journey Revealed |work=ScienceDaily |publisher=Lund University |date= March 22, 2019|access-date=March 25, 2019}}</ref> Gebaseer op Jupiter se samestelling, is daar navorsers wat reken die planeet het baie ver van die Son af gevorm,<ref name=n2_snowline_2019>{{cite journal | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Jupiter's Composition Suggests its Core Assembled Exterior to the N_{2} Snowline | journal=The Astronomical Journal | year=2019 | volume=158 | issue=5 | doi=10.3847/1538-3881/ab46a8 | arxiv=1909.11246 | s2cid=202749962 | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab46a8/pdf}}</ref><ref>{{cite journal | url=https://iopscience.iop.org/article/10.3847/1538-3881/ab6172 | last1=Öberg | first1=K.I. | last2=Wordsworth | first2=R. | title=Erratum: "Jupiter's Composition Suggests Its Core Assembled Exterior to the N2 Snowline" | journal=The Astronomical Journal | year=2020| volume=159 | issue=2 | page=78 | doi=10.3847/1538-3881/ab6172 | s2cid=214576608 }}</ref> tot 40&nbsp;AE (6&nbsp;miljard&nbsp;km) weg. Die planeet sou daarna nader migreer het tot by sy huidige posisie. Dié migrasie na binne sou oor rofweg 700&nbsp;000 jaar plaasgevind het,<ref name=Pirani_et_al_2019/><ref name=Pirani_accompanying_article/> in 'n epog sowat 2-3&nbsp;miljoen jaar nadat die planeet begin vorm het. In dié model sou Saturnus, [[Uranus]] en [[Neptunus]] selfs verder van die Son af gevorm het, en sou Saturnus ook na binne migreer het. ==Fisiese eienskappe== Jupiter is 'n [[gasreus]], wat hoofsaaklik uit [[gas]] en [[vloeistof]] bestaan, eerder as uit soliede materiaal. Dit is die grootste planeet in die [[Sonnestelsel]], met 'n deursnee van 142&nbsp;984&nbsp;km by sy [[ewenaar]].<ref>{{cite book|page=419|title=Regents Exams and Answers: Earth Science—Physical Setting 2020|last1=Denecke|first1=Edward J.|date=January 7, 2020|publisher=Barrons Educational Series|isbn=978-1-5062-5399-2}}</ref> Sy gemiddelde digtheid is 1,326&nbsp;g/cm³, min of meer dieselfde as dié van [[stroop]],<ref name=Swarbrick2013>{{cite book | title=Encyclopedia of Pharmaceutical Technology | first=James | last=Swarbrick | date=2013 | page=3601 | volume=6 | isbn=9781439808238 | publisher=CRC Press | url=https://www.google.com/books/edition/Encyclopedia_of_Pharmaceutical_Technolog/w2C1DwAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA3601 | quote="Syrup USP (1.31&nbsp;g/cm³)" }}</ref> en laer as dié van die vier [[aardplanete]].<ref>{{cite book | title=Allen's Astrophysical Quantities | last1=Allen | first1=Clabon Walter | last2=Cox |first2=Arthur N. | publisher=Springer | date=2000 | pages=295–296 | isbn=978-0-387-98746-0 | url=https://books.google.com/books?id=w8PK2XFLLH8C&pg=PA296 }}</ref><ref>{{cite book | page=1041 | title=A Concise Handbook of Mathematics, Physics, and Engineering Sciences | last1=Polyanin | first1=Andrei D. | last2=Chernoutsan | first2=Alexei | date=October 18, 2010 | publisher=CRC Press | isbn=978-1-4398-0640-1 }}</ref> ===Samestelling=== Die volume van Jupiter se boonste [[atmosfeer]] bestaan uit sowat 90% [[waterstof]] en 10% [[helium]]. Omdat heliumatome 'n groter massa het as waterstofatome, is die massa van Jupiter se atmosfeer omtrent 24% helium.<ref>{{cite journal | title=NOTE: New Constraints on the Composition of Jupiter from Galileo Measurements and Interior Models | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Gautier | first2=Daniel | last3=Hubbard | first3=William B | journal=Icarus | volume=130 | issue=2 | pages=534–539 | date=December 1997 | doi=10.1006/icar.1997.5812 | arxiv=astro-ph/9707210 | bibcode=1997Icar..130..534G | s2cid=5466469 }}</ref> Die atmosfeer bevat spoorhoeveelhede [[metaan]]-, [[waterdamp]]-, [[ammoniak]]- en [[silikon]]gebaseerde samestellings. Daar is ook klein hoeveelhede [[koolstof]], [[etaan]], [[waterstofsulfied]], [[neon]], [[suurstof]], [[fosfien]] en [[swael]]. Die heel buitenste laag van die atmosfeer bevat [[kristal]]le van bevore ammoniak. Deur middel van [[infrarooi]]- en [[ultraviolet]]metings is ook spoorhoeveelhede [[benseen]] en ander [[Koolwaterstof|koolwaterstowwe]] ontdek.<ref>{{cite journal |journal=Icarus |volume=64 |issue=2 |pages=233–248 |year=1985 |title=Infrared Polar Brightening on Jupiter III. Spectrometry from the Voyager 1 IRIS Experiment |bibcode=1985Icar...64..233K |author=Kim, S. J. |author2=Caldwell, J. |author3=Rivolo, A. R. |author4=Wagner, R. |doi=10.1016/0019-1035(85)90201-5}}</ref> Jupiter se binnekant bevat swaarder materiale – volgens massa is dit rofweg 71% waterstof, 24% helium en 5% ander elemente.<ref name="voyager">{{cite journal |author=Gautier, D. |author2=Conrath, B. |author3=Flasar, M. |author4=Hanel, R. |author5=Kunde, V. |author6=Chedin, A. |author7=Scott N. |title=The helium abundance of Jupiter from Voyager |journal=Journal of Geophysical Research |volume=86 |issue=A10 |pages=8713–8720 |year=1981 |bibcode=1981JGR....86.8713G |doi=10.1029/JA086iA10p08713|hdl=2060/19810016480 |s2cid=122314894 |hdl-access=free }}</ref><ref name="cassini">{{cite journal |author=Kunde, V. G. |display-authors=etal |title=Jupiter's Atmospheric Composition from the Cassini Thermal Infrared Spectroscopy Experiment |journal=Science |date=September 10, 2004 |volume=305 |issue=5690 |pages=1582–1586 |url=http://www.sciencemag.org/cgi/content/full/305/5690/1582 |access-date=April 4, 2007 |doi=10.1126/science.1100240 |pmid=15319491 |bibcode=2004Sci...305.1582K|s2cid=45296656 }}</ref> Die atmosferiese proporsies van waterstof en helium is naby die teoretiese samestelling van die oorspronklike [[sonnewel]]. Neon in die boonste atmosfeer is net 20 dele per miljoen volgens massa, wat omtrent 'n tiende van die hoeveelheid in die Son is.<ref>{{cite journal | last1=Niemann | first1=H. B. | last2=Atreya | first2=S. K. | last3=Carignan | first3=G. R. | last4=Donahue | first4=T. M. | last5=Haberman | first5=J. A. | last6=Harpold | first6=D. N. | last7=Hartle | first7=R. E. | last8=Hunten | first8=D. M. | last9=Kasprzak | first9=W. T. | last10=Mahaffy | first10=P. R. | last11=Owen | first11=T. C. | last12=Spencer | first12=N. W. | last13=Way | first13=S. H. | title=The Galileo Probe Mass Spectrometer: Composition of Jupiter's Atmosphere | journal=Science | year=1996 | volume=272 | issue=5263 | pages=846–849 | bibcode=1996Sci...272..846N | doi=10.1126/science.272.5263.846 | pmid=8629016| s2cid=3242002 }}</ref> Helium is ook net sowat 80% van die Son se heliumsamestelling. Dié uitputting is as gevolg van 'n neerslag van dié elemente as heliumryke druppels, 'n proses wat binne-in die planeet plaasvind.<ref name="galileo_ms">{{cite journal |first1=U. |last1=von Zahn |first2=D. M. |last2=Hunten |first3=G. |last3=Lehmacher |title=Helium in Jupiter's atmosphere: Results from the Galileo probe Helium Interferometer Experiment |journal=Journal of Geophysical Research |year=1998 |volume=103 |issue=E10 |pages=22815–22829 |doi=10.1029/98JE00695 |bibcode=1998JGR...10322815V |doi-access=free }}</ref><ref name="Juno">{{cite journal |title=Jupiter's Interior as Revealed by Juno |last=Stevenson |first=David J. |journal=Annual Review of Earth and Planetary Sciences |volume=48 |pages=465–489 |date=May 2020 |url=https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |access-date=2022-03-18 |doi=10.1146/annurev-earth-081619-052855 |bibcode=2020AREPS..48..465S |s2cid=212832169 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200507195319/https://www.annualreviews.org/doi/pdf/10.1146/annurev-earth-081619-052855 |archive-date=May 7, 2020 |url-status=dead }}</ref> Gebaseer op [[spektroskopie]], het Saturnus vermoedelik dieselfde samestelling as Jupiter, maar die ander [[reuseplanete]], [[Uranus]] en [[Neptunus]], het relatief minder waterstof en helium en relatief meer van die volgende meeste elemente, insluitende [[suurstof]], [[koolstof]], [[stikstof]] en [[swael]].<ref>{{cite web | last1=Ingersoll | first1=A. P. | last2=Hammel | first2=H. B. | last3=Spilker | first3=T. R. | last4=Young | first4=R. E. | date=June 1, 2005 | url=http://www.lpi.usra.edu/opag/outer_planets.pdf | title=Outer Planets: The Ice Giants | publisher=Lunar & Planetary Institute | access-date=February 1, 2007 }}</ref> Dié twee planete is bekend as [[ysreus]]e, want die meeste van hulle vlugtige samestellings is in 'n vastestofvorm. ===Grootte en massa=== [[Beeld:Jupiter and Europa 2020.tiff|thumb|200px|links|Jupiter met een van sy mane, [[Europa (maan)|Europa]], links.]] Jupiter se massa is 2,5 keer dié van al die ander planete in die Sonnestelsel saam. Dit is so groot dat die [[massamiddelpunt]] met die Son buite die oppervlak van die Son lê, sowat 1,068&nbsp;[[sonradius]]se van die Son se middelpunt af.<ref>{{cite book |last1=MacDougal |first1=Douglas W. |title=Newton's Gravity |url=https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd |url-access=limited |year=2012 |publisher=Springer New York |isbn=978-1-4614-5443-4 |pages=[https://archive.org/details/newtonsgravityin00macd/page/n208 193]–211 |language=en |chapter=A Binary System Close to Home: How the Moon and Earth Orbit Each Other }}</ref> Jupiter is veel groter as die Aarde, maar aansienlik minder dig: sy volume is 1&nbsp;321 keer die Aarde s'n, maar sy massa is net 318 [[aardmassa]]s.<ref name="fact"/><ref name="burgess">{{cite book |first=Eric |last=Burgess |date=1982 |title=By Jupiter: Odysseys to a Giant |publisher=Columbia University Press |location=New York |isbn=978-0-231-05176-7}}</ref>{{rp|6}} Jupiter se [[radius]] is omtrent 'n tiende van die Son s'n,<ref name="shu82">{{cite book |first=Frank H. |last=Shu |date=1982 |title=The physical universe: an introduction to astronomy |page=[https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 426] |series=Series of books in astronomy |edition=12th |publisher=University Science Books |isbn=978-0-935702-05-7 |url=https://archive.org/details/physicaluniverse00shuf/page/426 }}</ref> maar sy massa is 'n duisendste [[sonmassa]]. Die meeteenheid "[[Jupitermassa]]" (ook M_J of M_JUP) word dikwels gebruik om die massa van ander voorwerpe te beskryf, veral [[eksoplanete]] en [[bruindwerg]]e. Die eksoplaneet [[HD 209458 b]] het byvoorbeeld 'n massa van {{val|0.69|ul=mjup}}.<ref>{{cite web |url=http://exoplanet.eu/ |title=The Extrasolar Planets Encyclopedia: Interactive Catalogue |publisher=Paris Observatory |first=Jean |last=Schneider |year=2009}}</ref> Teoretiese modelle dui aan dat as Jupiter 'n massa van 40% groter gehad het, die binnekant so saamgepers sou gewees het dat sy volume sou afgeneem het ondanks die groter hoeveelheid materie.<ref name="Seager2007">{{cite journal | last1=Seager | first1=S. | last2=Kuchner | first2=M. | last3=Hier-Majumder | first3=C. A. | last4=Militzer | first4=B. | title=Mass-Radius Relationships for Solid Exoplanets | journal=The Astrophysical Journal | volume=669 | issue=2 | pages=1279–1297 | year=2007 | doi=10.1086/521346 | arxiv=0707.2895 | bibcode=2007ApJ...669.1279S | s2cid=8369390 }}</ref> Hoewel Jupiter se massa 75 keer so groot sou moes gewees het om waterstof te verbrand en 'n [[ster]] te word,<ref>{{cite journal | title=The theory of brown dwarfs and extrasolar giant planets | last1=Burrows | first1=Adam | last2=Hubbard | first2=W. B. | last3=Lunine | first3=J. I. | last4=Liebert | first4=James | journal=Reviews of Modern Physics | volume=73 | issue=3 | pages=719–765 | date=July 2001 | doi=10.1103/RevModPhys.73.719 | arxiv=astro-ph/0103383 | bibcode=2001RvMP...73..719B | s2cid=204927572 }}</ref> het die kleinste [[rooidwerg]] dalk 'n radius van net effens groter as Saturnus.<ref>{{cite journal | title=The EBLM project. III. A Saturn-size low-mass star at the hydrogen-burning limit | last1=von Boetticher | first1=Alexander | last2=Triaud | first2=Amaury H. M. J. | last3=Queloz | first3=Didier | last4=Gill | first4=Sam | last5=Lendl | first5=Monika | last6=Delrez | first6=Laetitia | last7=Anderson | first7=David R. | last8=Collier Cameron | first8=Andrew | last9=Faedi | first9=Francesca | last10=Gillon | first10=Michaël | last11=Gómez Maqueo Chew | first11=Yilen | last12=Hebb | first12=Leslie | last13=Hellier | first13=Coel | last14=Jehin | first14=Emmanuël | last15=Maxted | first15=Pierre F. L. | last16=Martin | first16=David V. | last17=Pepe | first17=Francesco | last18=Pollacco | first18=Don | last19=Ségransan | first19=Damien | last20=Smalley | first20=Barry | last21=Udry | first21=Stéphane | last22=West | first22=Richard | journal=Astronomy & Astrophysics | volume=604 | id=L6 | pages=6 | date=August 2017 | doi=10.1051/0004-6361/201731107 | arxiv=1706.08781 | bibcode=2017A&A...604L...6V | s2cid=54610182 }}</ref> Jupiter straal meer hitte uit as wat dit van die Son ontvang vanweë sy sametrekkende binnekant.<ref name="elkins-tanton">{{cite book | first=Linda T. | last=Elkins-Tanton |date=2011 | title=Jupiter and Saturn | publisher=Chelsea House | location=New York | isbn=978-0-8160-7698-7 | edition=revised }}</ref>{{rp|30}}<ref>{{cite book | title=Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first=Patrick | last=Irwin | date=2003 | page=62 | isbn=9783540006817 | publisher=Springer Science & Business Media | url=https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&pg=PA62 }}</ref> Dié proses veroorsaak dat Jupiter met sowat 1&nbsp;mm per jaar krimp.<ref>{{cite book | title = Giant Planets of Our Solar System: Atmospheres, Composition, and Structure | first = Patrick G. J.|last= Irwin | publisher = Springer | orig-year = 2003 | url = https://books.google.com/books?id=p8wCsJweUb0C&q=%22kelvin+helmholtz+mechanism%22&pg=PA63|edition= Second |year= 2009| page=4|isbn=978-3-642-09888-8}}.</ref><ref name="guillot04">{{cite book | editor1-last=Bagenal | editor1-first=Fran | editor2-last=Dowling | editor2-first=Timothy E. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=William B. | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | chapter=Chapter 3: The Interior of Jupiter | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 }}</ref> Toe Jupiter gevorm het, was dit warmer en sy deursnee omtrent twee keer so groot soos nou.<ref>{{cite journal |last=Bodenheimer |first=P. |title=Calculations of the early evolution of Jupiter |series=23 |journal=Icarus |year=1974 |issue=3 |volume=23 |pages=319–325 |bibcode=1974Icar...23..319B |doi=10.1016/0019-1035(74)90050-5}}</ref> ===Interne struktuur=== Voor die vroeë 21ste eeu het die meeste wetenskaplikes een van twee scenario's voorgestel vir die vorming van Jupiter. As die planeet aanvanklik materiaal aangetrek het as 'n soliede liggaam, sou dit bestaan het uit 'n digte kern, 'n omringende laag vloeibare [[metallieke waterstof]] (met 'n bietjie helium) wat omtrent 80% van die planeet se radius dek,<ref>{{cite journal | last=Smoluchowski | first=R. | year=1971 | title=Metallic interiors and magnetic fields of Jupiter and Saturn | journal=The Astrophysical Journal | volume=166 | page=435 | doi=10.1086/150971 | bibcode=1971ApJ...166..435S }}</ref> en 'n buitenste atmosfeer van hoofsaaklik [[Waterstof|molekulêre waterstof]].<ref name="guillot04" /> As die planeet egter regstreeks uit die gasagtige [[planetêre newel]] ineengestort het, sal dit na verwagting geen kern hê nie en tot in die middel bestaan uit al hoe digter vloeistowwe (hoofsaaklik molekulêre en metallieke waterstof). [[Beeld:Jupiter diagram.svg|thumb|500px|'n Diagram van Jupiter, sy binnekant, oppervlak, ringe en binnemane.]] Data van Juno het getoon Jupiter het 'n baie uitgespreide kern wat met sy binneste mantel meng.<ref name="NYT-20160705" /><ref name=space_dot_com_2017>{{cite web | url=https://www.space.com/37005-jupiter-fuzzy-core-nasa-juno.html | title=More Jupiter Weirdness: Giant Planet May Have Huge, 'Fuzzy' Core | date=May 26, 2017 | last=Wall | first=Mike | website=space.com | access-date=April 20, 2021}}</ref><ref name=Wrong-Juno>{{Cite web | url=https://www.space.com/39348-juno-jupiter-mission-planet-revelations.html | title='Totally Wrong' on Jupiter: What Scientists Gleaned from NASA's Juno Mission | date=January 10, 2018 | first=Hanneke | last=Weitering | website=space.com | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Dit is dalk veroorsaak deur 'n botsing met 'n planeet van sowat 10 [[aardmassa]]s 'n paar miljoen jaar ná Jupiter se vorming, wat 'n aanvanklik soliede kern sou versteur het.<ref name="nature2019">{{cite journal| last1=Liu| first1=S. F.| last2=Hori| first2=Y.| last3=Müller| first3=S.| last4=Zheng| first4=X.| last5=Helled| first5=R.| last6=Lin| first6=D.| last7=Isella| first7=A.| title=The formation of Jupiter's diluted core by a giant impact|year=2019| journal=Nature| volume=572| pages=355–357| issue=7769| doi=10.1038/s41586-019-1470-2| pmid=31413376| arxiv=2007.08338| bibcode=2019Natur.572..355L| s2cid=199576704}}</ref> Die kern strek na raming oor sowat 30-50% van die planeet se radius en bevat swaar elemente met 'n gesamentlike massa van 7-25 keer dié van die Aarde.<ref>{{cite journal |last1=Wahl |first1=S. M. |last2=Hubbard |first2=William B. |last3=Militzer |first3=B. |last4=Guillot |first4=Tristan |last5=Miguel |first5=Y. |last6=Movshovitz |first6=N. |last7=Kaspi |first7=Y. |last8=Helled |first8=R. |last9=Reese |first9=D. |last10=Galanti |first10=E. |last11=Levin |first11=S. |last12=Connerney |first12=J. E. |last13=Bolton |first13=S. J. |title=Comparing Jupiter interior structure models to Juno gravity measurements and the role of a dilute core |journal=Geophysical Letters |volume=44 |issue=10 |pages=4649–4659 |year=2017 |doi=10.1002/2017GL073160 |doi-access=free |arxiv=1707.01997 |bibcode=2017GeoRL..44.4649W }}</ref> Buite die laag metallieke waterstof lê 'n deursigtige binneste atmosfeer van waterstof. By dié diepte is die druk en temperatuur bo molekulêre waterstof se [[Kritieke punt|kritieke druk]] van 1,3&nbsp;[[Pascal (eenheid)|MPa]] en [[Kritieke punt|kritieke temperatuur]] van 33&nbsp;K (-240,2&nbsp;°C).<ref>{{cite journal | title=Dynamic transition of supercritical hydrogen: Defining the boundary between interior and atmosphere in gas giants | last1=Trachenko | first1=K. | last2=Brazhkin | first2=V. V. | last3=Bolmatov | first3=D. | journal=Physical Review E | volume=89 | issue=3 | id=032126 | date=March 2014 | page=032126 | doi=10.1103/PhysRevE.89.032126 | pmid=24730809 | arxiv=1309.6500 | bibcode=2014PhRvE..89c2126T | s2cid=42559818 }}</ref> In dié toestand is daar geen afsonderlike vloeistof- en gasfases nie – waterstof is glo in 'n superkritieke vloeistoftoestand. Die waterstof- en heliumgas wat van die wolklaag af ondertoe strek, verander geleidelik in 'n vloeistof in dieper lae, en lyk waarskynlik amper soos 'n oseaan van vloeibare waterstof en ander superkritieke vloeistowwe.<ref>{{cite web |title= A Freaky Fluid inside Jupiter? | url= https://science.nasa.gov/science-news/science-at-nasa/2011/09aug_juno3 |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref><ref>{{cite web |title= Nasa System Exploration Jupiter| url= https://solarsystem.nasa.gov/planets/jupiter/in-depth.amp |website=Nasa |access-date=8 December 2021}}</ref> Fisiek raak die gas al hoe warmer en digter namate die diepte toeneem.<ref>{{cite journal |last=Guillot |first=T. |title=A comparison of the interiors of Jupiter and Saturn |journal=Planetary and Space Science |year=1999 |volume=47 |issue=10–11 |pages=1183–1200 |bibcode=1999P&SS...47.1183G |arxiv=astro-ph/9907402 |doi=10.1016/S0032-0633(99)00043-4|s2cid=19024073 |url=http://cds.cern.ch/record/394768}}</ref> Reënagtige druppels helium en neon val neer deur die laer atmosfeer, en put die hoeveelheid van dié elemente in die boonste atmosfeer uit.<ref>{{cite journal |last=Lodders |first=Katharina |title=Jupiter Formed with More Tar than Ice |journal=The Astrophysical Journal |year=2004 |volume=611 |issue=1 |pages=587–597 |doi=10.1086/421970 |bibcode=2004ApJ...611..587L|s2cid=59361587 |url=http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |archive-url=https://web.archive.org/web/20200412141533/http://pdfs.semanticscholar.org/afa4/68519084fe3a3076b614442803056943e202.pdf |url-status=dead |archive-date=April 12, 2020 }}</ref> Berekenings dui daarop dat heliumdruppels by 'n radius van 60&nbsp;000 km (11&nbsp;000 km onder die bokant van die wolke) van metallieke waterstof skei en weer by 50&nbsp;000 km (22&nbsp;000 km onder die wolke) meng.<ref>S. Brygoo et al. 'Evidence of hydrogen−helium immiscibility at Jupiter-interior conditions.' ''Nature.'' Vol. 593, 27 Mei 2021, p. 517. {{doi|10.1038/s41586-021-03516-0}}.</ref> 'n Reënval van [[diamant]]e is al voorgestel, nes op Saturnus<ref name="SC-20131009">{{cite news |last=Kramer |first=Miriam |title=Diamond Rain May Fill Skies of Jupiter and Saturn |url=https://www.space.com/23135-diamond-rain-jupiter-saturn.html |date=October 9, 2013 |work=Space.com |access-date=August 27, 2017}}</ref> en die ysreuse Uranus en Neptunus.<ref name="WP-20170825">{{cite news |last=Kaplan |first=Sarah |title=It rains solid diamonds on Uranus and Neptune |url=https://www.washingtonpost.com/news/speaking-of-science/wp/2017/08/25/it-rains-solid-diamonds-on-uranus-and-neptune/ |date=August 25, 2017 |newspaper=The Washington Post |access-date=August 27, 2017}}</ref> Die temperatuur en druk in Jupiter neem geleidelik toe na die binnekant, want die hitte van planetêre formasie kan net deur [[konveksie]] ontsnap.<ref name="Juno"/> By 'n oppervlakdiepte waar die atmosferiese drukvlak 1 [[bar]] (0,10&nbsp;MPa) is, is die temperatuur sowat 165&nbsp;K (-108&nbsp;°C). Die streek van superkritieke waterstof verander geleidelik van 'n molekulêre tot 'n metallieke vloeistof en strek oor 'n drukomvang van 50-400&nbsp;GPa met temperature van onderskeidelik 5&nbsp;000 - 8&nbsp;400&nbsp;K (4&nbsp;730 - 8&nbsp;130&nbsp;°C). Die temperatuur van Jupiter se verdunde kern is na raming 20&nbsp;000&nbsp;K (19&nbsp;700&nbsp;°C), met 'n druk van sowat 4&nbsp;000&nbsp;GPa.<ref name=Guillot_et_al_2004>{{cite book | chapter=The interior of Jupiter | bibcode=2004jpsm.book...35G | last1=Guillot | first1=Tristan | last2=Stevenson | first2=David J. | last3=Hubbard | first3=William B. | last4=Saumon | first4=Didier | title=Jupiter. The planet, satellites and magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, UK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | page=45 | chapter-url=https://www.google.com/books/edition/Jupiter/aMERHqj9ivcC?hl=en&gbpv=1&pg=PA45 }}</ref> ===Atmosfeer=== Jupiter se atmosfeer strek tot 'n diepte van 3&nbsp;000&nbsp;km onder die wolklae.<ref name=Guillot_et_al_2004/> ====Wolklae==== {{Multibeeld | align = left | direction = horizontal | background color = | voetskrif = | header= | beeld1 = Map of Jupiter.jpg | width1 = 241 | onderskrif1 = Jupiter se suidpool. | beeld2 = PIA21641-Jupiter-SouthernStorms-JunoCam-20170525.jpg | width2 = 222 | onderskrif2 = Jupiter se suidelike storms. }} Jupiter is deurgaans bedek met wolke van [[ammoniak]]kristalle, wat dalk ook ammoniumwaterstofsulfied bevat.<ref>{{cite journal | title=Coloring Jupiter's clouds: Radiolysis of ammonium hydrosulfide (NH4SH) | last1=Loeffler | first1=Mark J. | last2=Hudson | first2=Reggie L. | journal=Icarus | volume=302 | pages=418–425 | date=March 2018 | doi=10.1016/j.icarus.2017.10.041 | bibcode=2018Icar..302..418L | url=https://science.gsfc.nasa.gov/691/cosmicice/reprints/NH4SH_Icarus_Loeffler_Hudson_2018.pdf | access-date=2022-04-25 }}</ref> Die wolke is geleë in die tropopouse van die atmosfeer (net bo die [[troposfeer]]) en vorm bande by verskillende breedteliggings, wat bekend is as tropiese streke. Dié word onderverdeel in ligter "sones" en donkerder "gordels". Die wisselwerkings tussen dié botsende sirkulasiepatrone veroorsaak storms en onstuimigheid. Windsnelhede tot 100&nbsp;m/s ((360&nbsp;km/h) is algemeen in die [[Straalstroom|straalstrome]].<ref>{{cite journal | title=Dynamics of Jupiter's Atmosphere | last1=Ingersoll | first1=Andrew P. | last2=Dowling | first2=Timothy E. | last3=Gierasch | first3=Peter J. | last4=Orton | first4=Glenn S. | last5=Read | first5=Peter L. | last6=Sánchez-Lavega | first6=Agustin | last7=Showman | first7=Adam P. | last8=Simon-Miller | first8=Amy A. | last9=Vasavada | first9=Ashwin R. | journal=Jupiter. The Planet, Satellites and Magnetosphere | editor1-first=Fran | editor1-last=Bagenal | editor2-first=Timothy E. | editor2-last=Dowling | editor3-first=William B. | editor3-last=McKinnon | series=Cambridge planetary science | volume=1 | publication-place=Cambridge, VK | publisher=Cambridge University Press | isbn=0-521-81808-7 | date=2004 | pages=105–128 | url=https://authors.library.caltech.edu/36015/1/Ingersoll_p105.pdf | access-date=2022-03-08 }}</ref> Die sones verskil van jaar tot jaar in breedte, kleur en intensiteit, maar het stabiel genoeg gebly dat wetenskaplikes name aan hulle gegee het.<ref name="burgess" />{{rp|6}} Die wolklaag is sowat 50&nbsp;km diep en bestaan uit minstens twee dekke ammoniakwolke: 'n smal, deursigtiger streek bo en 'n dikker onderdek. Daar kan 'n dun laag waterwolke onder die ammoniakwolke wees, wat aangedui word deur [[weerlig]]flitse wat in die atmosfeer waargeneem word.<ref>{{cite journal | title=Lightning Generation in Moist Convective Clouds and Constraints on the Water Abundance in Jupiter | last1=Aglyamov | first1=Yury S. | last2=Lunine | first2=Jonathan | last3=Becker | first3=Heidi N. | last4=Guillot | first4=Tristan | last5=Gibbard | first5=Seran G. | last6=Atreya | first6=Sushil | last7=Bolton | first7=Scott J. | last8=Levin | first8=Steven | last9=Brown | first9=Shannon T. | last10=Wong | first10=Michael H. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | volume=126 | issue=2 | id=e06504 | date=February 2021 | doi=10.1029/2020JE006504 | arxiv=2101.12361 | bibcode=2021JGRE..12606504A | s2cid=231728590 }}</ref> Dié elektriese ontladings kan tot duisend keer so sterk as weerlig op Aarde wees.<ref>{{cite web | editor1-last=Watanabe | editor1-first=Susan |date=February 25, 2006 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/galileo_end.html |title=Surprising Jupiter: Busy Galileo spacecraft showed jovian system is full of surprises |publisher=NASA |access-date=February 20, 2007}}</ref> Die waterwolke veroorsaak vermoedelik donderstorms op dieselfde manier as op aarde: deur hitte wat van die binnekant af opstyg.<ref>{{cite journal |last=Kerr |first=Richard A. |title=Deep, Moist Heat Drives Jovian Weather |journal=Science |year=2000 |volume=287 |issue=5455 |pages=946–947 |doi=10.1126/science.287.5455.946b |s2cid=129284864 | url=https://www.proquest.com/openview/d4cfc37399ab62ac9e0668fd231cb072/1?pq-origsite=gscholar&cbl=1256 | access-date=2022-04-26 }}</ref> Die Juno-sending het "vlak weerlig" onthul wat ontstaan uit ammoniakwaterwolke redelik hoog op in die atmosfeer.<ref>{{cite journal | title=Small lightning flashes from shallow electrical storms on Jupiter | last1=Becker | first1=Heidi N. | last2=Alexander | first2=James W. | last3=Atreya | first3=Sushil K. | last4=Bolton | first4=Scott J. | last5=Brennan | first5=Martin J. | last6=Brown | first6=Shannon T. | last7=Guillaume | first7=Alexandre | last8=Guillot | first8=Tristan | last9=Ingersoll | first9=Andrew P. | last10=Levin | first10=Steven M. | last11=Lunine | first11=Jonathan I. | last12=Aglyamov | first12=Yury S. | last13=Steffes | first13=Paul G. | journal=Nature | volume=584 | issue=7819 | pages=55–58 | year=2020 | doi=10.1038/s41586-020-2532-1 | pmid=32760043 | bibcode=2020Natur.584...55B | s2cid=220980694 | issn=0028-0836 | url=https://hal.archives-ouvertes.fr/hal-03058480 }}</ref> In die boonste atmosfeer is ook weerligflitse van omtrent 1,4&nbsp;millisekondes waargeneem. Hulle is bekend as "elfies" en lyk blou of pienk vanweë die waterstof.<ref>{{cite journal | title=Possible Transient Luminous Events Observed in Jupiter's Upper Atmosphere | last1=Giles | first1=Rohini S. | last2=Greathouse | first2=Thomas K. | last3=Bonfond | first3=Bertrand | last4=Gladstone | first4=G. Randall | last5=Kammer | first5=Joshua A. | last6=Hue | first6=Vincent | last7=Grodent | first7=Denis C. | last8=Gérard | first8=Jean-Claude | last9=Versteeg | first9=Maarten H. | last10=Wong | first10=Michael H. | last11=Bolton | first11=Scott J. | last12=Connerney | first12=John E. P. | last13=Levin | first13=Steven M. | journal=Journal of Geophysical Research: Planets | year=2020 | volume=125 | issue=11 | pages=e06659 | id=e06659 | doi=10.1029/2020JE006659 | arxiv=2010.13740 | bibcode=2020JGRE..12506659G | s2cid=225075904 }}</ref><ref>{{cite web | title=Juno Data Indicates 'Sprites' or 'Elves' Frolic in Jupiter's Atmosphere | date=October 27, 2020 | editor-first=Tony | editor-last=Greicius | website=NASA | url=https://www.nasa.gov/feature/jpl/juno-data-indicates-sprites-or-elves-frolic-in-jupiters-atmosphere | access-date=December 30, 2020 }}</ref> Die oranje en bruin kleure in Jupiter se wolke word veroorsaak deur opwellende samestellings wat van kleur verander wanneer hulle blootgestel word aan die [[ultraviolet]] lig van die [[Son]]. Die presiese samestelling is onseker, maar die stowwe is vermoedelik [[fosfor]], [[swael]] of moontlik koolwaterstowwe.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|39}}<ref>{{cite conference | last1=Strycker | first1=P. D. | last2=Chanover | first2=N. | last3=Sussman | first3=M. | last4=Simon-Miller | first4=A. |title=A Spectroscopic Search for Jupiter's Chromophores |work=DPS meeting #38, #11.15 |publisher=American Astronomical Society |year=2006 |bibcode=2006DPS....38.1115S}}</ref> Dié kleurryke samestellings, bekend as "chromofore", meng met die warmer wolke van die laer dek. Die ligkleurige sones word gevorm wanneer stygende konveksieselle kritalliserende ammoniak vorm wat die chromofore verberg.<ref name="worldbook">{{cite web | last1=Gierasch | first1=Peter J. | last2=Nicholson | first2=Philip D. |year=2004 | url=http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20050105155019/http://www.nasa.gov/worldbook/jupiter_worldbook.html | url-status=dead | archive-date=January 5, 2005 | title=Jupiter | publisher=World Book @ NASA | access-date=August 10, 2006 }}</ref> Jupiter se klein [[ashelling]] bring mee dat die planeet se pole altyd minder sonstraling as die ewenaarstreek kry. Konveksie in die binnekant van die planeet vervoer energie na die pole, en balanseer die temperature in die wolklaag uit.<ref name="burgess" />{{rp|54}} ===Die Groot Rooi Vlek en ander draaikolke=== [[Beeld:Jupiters iconic Great Red Spot.jpg|250px|thumb|Die Groot Rooi Vlek van naby afgeneem deur Juno (April 2018).]] Die bekendste verskynsel op Jupiter is die [[Groot Rooi Vlek]],<ref name="NYT-20171213">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=The Great Red Spot Descends Deep into Jupiter |url=https://www.nytimes.com/2017/12/13/science/jupiter-great-red-spot-juno.html |date=December 13, 2017 |work=The New York Times |access-date=December 15, 2017}}</ref> 'n langdurige antisikloniese storm by 22°&nbsp;suid van die ewenaar. Dit bestaan sover bekend reeds sedert 1831,<ref>{{cite journal |last=Denning |first=William F. |title=Jupiter, early history of the great red spot on |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |year=1899 |volume=59 |issue=10 |pages=574–584 |bibcode=1899MNRAS..59..574D |doi=10.1093/mnras/59.10.574|doi-access=free }}</ref> en moontlik sedert 1665.<ref name="kyrala26">{{cite journal |last=Kyrala |first=A. |title=An explanation of the persistence of the Great Red Spot of Jupiter |journal=Moon and the Planets |year=1982 |volume=26 |issue=1 |pages=105–107 |bibcode=1982M&P....26..105K |doi=10.1007/BF00941374|s2cid=121637752 }}</ref><ref>{{cite web | url=http://www.gutenberg.org/files/28758/28758-h/28758-h.htm | title=Philosophical Transactions of the Royal Society | editor-first=Henry | editor-last=Oldenburg | volume=1 | date=1665–1666 | publisher=Project Gutenberg | access-date=2011-12-22 }}</ref> Op beelde van die [[Hubble-ruimteteleskoop]] kan tot twee "rooi vlekke" naby die Groot Rooi Vlek gesien word.<ref>{{cite web |title=New Red Spot Appears on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/23/image/a/ |last1=Wong|first1=M.|last2=de Pater|first2=I.|website=HubbleSite |publisher=Nasa |date=May 22, 2008|access-date=December 12, 2013}}</ref><ref>{{cite web |title=Three Red Spots Mix It Up on Jupiter |url=http://hubblesite.org/newscenter/archive/releases/2008/27/image/a/ |last1=Simon-Miller|first1=A.|last2=Chanover|first2=N.|last3=Orton|first3=G.|website=HubbleSite |publisher=[[NASA]] |date=July 17, 2008|access-date=April 26, 2015}}</ref> Die storm is sigbaar met aardgebaseerde [[Teleskoop|teleskope]] met 'n [[lensopening]] van 12&nbsp;cm of groter.<ref>{{cite book |first=Michael A. |last=Covington |date=2002 |title=Celestial Objects for Modern Telescopes |page=[https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 53] |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-0-521-52419-3 |url=https://archive.org/details/celestialobjects00covi/page/53 }}</ref> Die ovaal voorwerp draai antikloksgewys, met 'n rotasieperiode van omtrent ses dae.<ref>{{cite web | last1=Cardall | first1=C. Y. | last2=Daunt | first2=S. J. | url=http://csep10.phys.utk.edu/astr161/lect/jupiter/redspot.html | title=The Great Red Spot | publisher=University of Tennessee | access-date=February 2, 2007 }}</ref> Die maksimum hoogte van die storm is sowat 8&nbsp;km bo die bokant van die omringende wolke.<ref>{{cite book | title=Jupiter, the Giant of the Solar System | work=The Voyager Mission | page=5 | publisher=NASA | date=1979 | url=https://www.google.com/books/edition/The_Voyager_Mission/KuBYXLt4K9MC?hl=en&gbpv=1&pg=PA5 }}</ref> Die vlek se samestelling en die bron van sy rooi kleur is onseker, hoewel 'n moontlike verduideliking fotogedissosieerde ammoniak is wat met [[etyn]] reageer.<ref>{{cite journal | title=A possibly universal red chromophore for modeling colour variations on Jupiter | last1=Sromovsky | first1=L. A. | last2=Baines | first2=K. H. | last3=Fry | first3=P. M. | last4=Carlson | first4=R. W. | journal=Icarus | volume=291 | pages=232–244 | date=July 2017 | doi=10.1016/j.icarus.2016.12.014 | arxiv=1706.02779 | bibcode=2017Icar..291..232S | s2cid=119036239 }}</ref> Die Groot Rooi Vlek is groter as die Aarde.<ref name="sp.news20151125">{{cite news |url=http://space.news/2015-11-25-is-jupiters-great-red-spot-nearing-its-twilight.html |title=Is Jupiter's Great Red Spot nearing its twilight? |work=Space.news |first=Greg |last=White |date=November 25, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> Volgens wiskundige modelle is die storm stabiel en sal dit 'n permanente verskynsel bly.<ref>{{cite journal |title=Laboratory simulation of Jupiter's Great Red Spot |first1=Jöel |last1=Sommeria |first2=Steven D. |last2=Meyers |first3=Harry L. |last3=Swinney |journal=Nature |volume=331 |issue=6158 |pages=689–693 |date=February 25, 1988 |doi=10.1038/331689a0 |bibcode=1988Natur.331..689S|s2cid=39201626 }}</ref> Die grootte het egter aansienlik afgeneem sedert dit ontdek is. In aanvanklike waarnemings in die laat 1800's is bereken dit is sowat 41&nbsp;000&nbsp;km lank. Teen die Voyager-verbyvlug van 1979 was die storm 23&nbsp;300&nbsp;km lank en sowat 13&nbsp;000&nbsp;km breed.<ref name="Simon2015">{{cite conference |title=Dramatic Change in Jupiter's Great Red Spot |conference=46th Lunar and Planetary Science Conference. March 16–20, 2015. The Woodlands, Texas. |first1=A. A. |last1=Simon |first2=M. H. |last2=Wong |first3=J. H. |last3=Rogers |first4=G. S. |last4=Orton |first5=I. |last5=de Pater |first6=X. |last6=Asay-Davis |first7=R. W. |last7=Carlson |first8=P. S. |last8=Marcus |date=March 2015 |bibcode=2015LPI....46.1010S}}</ref> Volgens waarnemings deur Hubble in 1995 het die lengte afgeneem tot 20&nbsp;950&nbsp;km en in 2009 was dit 17&nbsp;910&nbsp;km lank. In 2015 was die storm sowat 16&nbsp;500 by 10&nbsp;940&nbsp;km,<ref name="Simon2015" /> en het die lengte met sowat 930&nbsp;km per jaar afgeneem.<ref name="sp.news20151125" /><ref name="techtimes20151021">{{cite news |url=http://www.techtimes.com/articles/97643/20151021/jupiters-superstorm-is-shrinking-is-changing-red-spot-evidence-of-climate-change.htm |title=Jupiter's Superstorm Is Shrinking: Is Changing Red Spot Evidence Of Climate Change? |work=Tech Times |first=Rina Marie |last=Doctor |date=October 21, 2015 |access-date=April 13, 2017}}</ref> In Oktober 2021 het Juno die diepte van die Groot Rooi Vlek op 300-500&nbsp;km gemeet.<ref>{{Cite web|last=Grush|first=Loren|date=2021-10-28|title=NASA's ''Juno'' spacecraft finds just how deep Jupiter's Great Red Spot goes|url=https://www.theverge.com/2021/10/28/22749095/nasa-juno-jupiter-great-red-spot-depth|access-date=2021-10-28|website=The Verge|language=en}}</ref> [[Beeld:Oval_BA_(Hubble).jpg|links|thumb|300px|Die vorming van Ovaal BA uit drie wit ovale.]] Juno-sendings het getoon daar is verskeie polêre sikloongroepe by Jupiter se pole. Die noordelike groep bevat nege siklone, met 'n grote in die middel en agt ander daaromheen, terwyl die suidelike weergawe ook 'n sentrale sikloon het, maar deur vyf groot storms en 'n kleiner een omring word.<ref name=Adriani_et_al_2018>{{cite journal | title=Clusters of cyclones encircling Jupiter's poles | last1=Adriani | first1=A. | last2=Mura | first2=A. | last3=Orton | first3=G. | last4=Hansen | first4=C. | last5=Altieri | first5=F. | last6=Moriconi | first6=M. L. | last7=Rogers | first7=J. | last8=Eichstädt | first8=G. | journal=Nature | volume=555 | issue=7695 | pages=216–219 | date=March 2018 | doi=10.1038/nature25491 | pmid=29516997 | bibcode=2018Natur.555..216A| s2cid=4438233 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Just Watched a Mass of Cyclones on Jupiter Evolve Into a Mesmerising Hexagon | url=https://www.sciencealert.com/june-watched-a-pentagon-of-storms-on-jupiter-evolve-into-a-hexagon | last=Starr | first=Michelle | date=December 13, 2017 | website=Science Alert}}</ref> Dié poolstrukture word deur onstuimigheid in die planeet se atmosfeer veroorsaak en kan vergelyk word met Saturnus se seshoek by sy noordpool. In 2000 het 'n atmosferiese verskynsel in die suidelike halfrond gevorm wat soortgelyk aan die Groot Rooi Vlek is, maar kleiner. Dit is geskep deurdat kleiner, wit ovaalvormige storms verenig het om 'n enkele storm te vorm – die drie kleiner ovale is in 1939-'40 gevorm. Die verenigde verskynsel is "Ovaal BA" genoem. Dit het intussen in intensiteit afgeneem en van wit in rooi verander, en word nou die "Klein Rooi Vlek" genoem.<ref>{{cite web |first=Bill |last=Steigerwald |date=October 14, 2006 |url=http://www.nasa.gov/centers/goddard/news/topstory/2006/little_red_spot.html |title=Jupiter's Little Red Spot Growing Stronger |publisher=NASA |access-date=February 2, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Vertical structure of Jupiter's Oval BA before and after it reddened: What changed? | last1=Wong | first1=Michael H. | last2=de Pater | first2=Imke | last3=Asay-Davis | first3=Xylar | last4=Marcus | first4=Philip S. | last5=Go | first5=Christopher Y. | journal=Icarus | volume=215 | issue=1 |pages=211–225 | date=September 2011 | doi=10.1016/j.icarus.2011.06.032 | bibcode=2011Icar..215..211W | url=http://cfd.me.berkeley.edu/wp-content/uploads/2011/08/wong-publlished-1.pdf | access-date=2022-04-27 }}</ref> In April 2017 is 'n "Groot Koue Vlek" in Jupiter se [[termosfeer]] by sy noordpool ontdek. Die verskynsel is 24&nbsp;000&nbsp;km lank, 12&nbsp;000&nbsp;km breed en 200&nbsp;°C kouer as die omringende streke. Hoewel die storm op kort termyn in grootte en intensiteit wissel, bly dit al 15 jaar lank op dieselfde plek in die atmosfeer. Dit kan gevorm word deur die wisselwerkings tussen gelaaide deeltjies wat van Io af kom en die sterk [[magneetveld]] van Jupiter, wat lei tot 'n herverspreiding van hittevloei.<ref name="Stallard et Al., 2017">{{cite journal |title=The Great Cold Spot in Jupiter's upper atmosphere |journal=Geophysical Research Letters |last1=Stallard |first1=Tom S. |last2=Melin |first2=Henrik |last3=Miller |first3=Steve |last4=Moore |first4=Luke |last5=O'Donoghue |first5=James |last6=Connerney |first6=John E. P. |last7=Satoh |first7=Takehiko |last8=West |first8=Robert A. |last9=Thayer |first9=Jeffrey P. |last10=Hsu |first10=Vicki W. |last11=Johnson |first11=Rosie E. |volume=44 |issue=7 |pages=3000–3008 |date=April 10, 2017 |doi=10.1002/2016GL071956 |pmid=28603321 |pmc=5439487 |bibcode=2017GeoRL..44.3000S}}</ref> === Magnetosfeer=== {{beeldgroep2|perrow = 1 / 2|total_width=275 |image1= PIA23465-PlanetJupiter-Aurorae-20191001.gif|caption1=Auroras op die noord- en suidpool (animasie). |image2= Hubble Captures Vivid Auroras in Jupiter's Atmosphere.jpg|caption2=Auroras op die noordpool (Hubble). |image3= PIA21033 Juno's View of Jupiter's Southern Lights.jpg|caption3=Infrarooi aansig van suiderligte. }} Jupiter se [[magneetveld]] is die sterkste van al die planete in die Sonnestelsel,<ref name="worldbook" /> met 'n dipoolmoment van 0,4170&nbsp;mT (millitesla) wat 'n hellingshoek van 10,31° tot die rotasiepool het. Die sterkte van die oppervlakmagneetveld wissel van 0,2&nbsp;mT tot 2&nbsp;mT.<ref>{{Cite journal | last1=Connerney | first1=J. E. P. | last2=Kotsiaros | first2=S. | last3=Oliversen | first3=R. J. | last4=Espley | first4=J. R. | last5=Joergensen | first5=J. L. | last6=Joergensen | first6=P. S. | last7=Merayo | first7=J. M. G. |date=May 26, 2017 | title=A New Model of Jupiter's Magnetic Field From Juno's First Nine Orbits | journal=Geophysical Research Letters | language=en | volume=45 | issue=6 | pages=2590–2596 | doi=10.1002/2018GL077312 | bibcode=2018GeoRL..45.2590C | url=http://orbit.dtu.dk/ws/files/147221632/Connerney_et_al_2018_Geophysical_Research_Letters.pdf | doi-access=free }}</ref> Dié veld word vermoedelik geskep deur werwelstrome van geleidingsmateriale in die kern van vloeibare metallieke waterstof. By sowat 75&nbsp;[[Jupiterradius]]se van die planeet af skep die wisselwerking van die magnetosfeer met die [[sonwind]] 'n [[boogskok]]. Om Jupiter se magnetosfeer is 'n magnetopouse, wat geleë is by die binnekant van 'n magnetoskild – 'n streek tussen die magnetopouse en die boogskok. Die sonwind reageer met dié streke en verleng die magnetosfeer aan Jupiter se lykant (die kant afgekeer van die windrigting) tot amper by Saturnus se wentelbaan. Die wentelbane van Jupiter se grootste vier mane is almal binne die magnetosfeer, wat hulle teen die sonwind beskerm.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|69}} Die vulkane op die maan [[Io (maan)|Io]] werp groot hoeveelhede [[swaeldioksied]] uit, wat 'n [[Torus|gastorus]] al langs die wentelbaan van die maan vorm. Die gas word [[Ioon|geïoniseer]] in Jupiter se magnetosfeer en skep swael- of suurstofione. Hulle, saam met waterstofione wat in Jupiter se atmosfeer ontstaan, vorm 'n [[plasma]]plaat in Jupiter se ewenaarvlak. Die plasma in die plaat roteer saam met die planeet en verwring die dipoolmagneetveld in dié van 'n magnetoskyf. [[Elektron]]e in die plasmaplaat skep 'n sterk radiohandtekening, met kort, gesuperponeerde uitbarstings in die omvang van 0,6-30&nbsp;[[hertz|MHz]] wat van die Aarde af waargeneem kan word.<ref>{{cite news | last=Brainerd | first=Jim | date=November 22, 2004 |title=Jupiter's Magnetosphere | work=The Astrophysics Spectator | url=http://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html | access-date=August 10, 2008 | archive-date=January 25, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210125004606/https://www.astrophysicsspectator.com/topics/planets/JupiterMagnetosphere.html }}</ref><ref>{{cite web | url=https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm | website=NASA | title=Receivers for Radio JOVE | date=March 1, 2017 | access-date=September 9, 2020 | archive-date=January 26, 2021 | archive-url=https://web.archive.org/web/20210126034939/https://radiojove.gsfc.nasa.gov/telescope/rj_receivers.htm|url-status=dead }}</ref> Terwyl Io deur dié torus beweeg, skep die wisselwerking plasmagolwe wat geïoniseerde materie tot in Jupiter se poolstreke dra. As gevolg hiervan word radiogolwe geskep deur 'n [[siklotron]]masermeganisme, en die energie word uitgestuur met 'n keëlvormige oppervlak langs. Wanneer die Aarde deur dié keël beweeg, kan radio-emissies van Jupiter af dié van die Son af oorskry.<ref>{{cite web | date=February 20, 2004 | url=https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | title=Radio Storms on Jupiter | last1=Phillips | first1=Tony | last2=Horack | first2=John M. | website=NASA | access-date=February 1, 2007 | url-status=dead | archive-url=https://web.archive.org/web/20070213220639/https://science.nasa.gov/headlines/y2004/20feb_radiostorms.htm | archive-date=February 13, 2007 }}</ref> ===Platetêre ringe=== {{Hoofartikel|Jupiter se ringe}} Jupiter het 'n dowwe [[planetêre ring]]stelsel wat uit drie segmente saamgestel is: 'n binneste [[torus]] van deeltjies bekend as die halo, 'n relatief helder hoofring en 'n buitenste fyn ring.<ref>{{cite journal |last1=Showalter |first1=M. A. |last2=Burns |first2=J. A. |last3=Cuzzi |first3=J. N. |last4=Pollack |first4=J. B. |year=1987 |title=Jupiter's ring system: New results on structure and particle properties |journal=Icarus |volume=69 |issue=3 |pages=458–498 |bibcode=1987Icar...69..458S |doi=10.1016/0019-1035(87)90018-2}}</ref> Dié ringe bestaan oënskynlik uit stof, terwyl Saturnus se ringe uit ys bestaan.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|65}} Die hoofring bestaan waarskynlik uit materiaal wat van die mane [[Adrastea (maan)|Adrastea]] en [[Metis (maan)|Metis]] afkomstig is en deur die planeet se sterk swaartekraginvloed na Jupiter aangetrek word. Nuwe materiaal word deur bykomende botsings bygevoeg.<ref name="Burns1999">{{cite journal |last1=Burns |first1=J. A. |last2=Showalter |first2=M. R. |last3=Hamilton |first3=D. P. |last4=Nicholson |first4=P. D. |last5=de Pater |first5=I. |last6=Ockert-Bell |first6=M. E. |last7=Thomas |first7=P. C. |year=1999 |title=The Formation of Jupiter's Faint Rings |journal=Science |volume=284 |issue=5417 |pages=1146–1150 |bibcode=1999Sci...284.1146B |doi=10.1126/science.284.5417.1146 |pmid=10325220 |s2cid=21272762}}</ref> Op dieselfde manier skep die mane [[Tebe (maan)|Tebe]] en [[Amaltea (maan)|Amaltea]] vermoedelik twee afsonderlike komponente van die stowwerige fyn ring.<ref name="Burns1999" /> Daar is bewyse van 'n vierde ring wat kan bestaan uit botsingstukke van Amaltea af wat al langs die maan se wentelbaan voorkom.<ref>{{cite journal |last1=Fieseler |first1=P. D. |last2=Adams |first2=O. W. |last3=Vandermey |first3=N. |last4=Theilig |first4=E. E. |last5=Schimmels |first5=K. A. |last6=Lewis |first6=G. D. |last7=Ardalan |first7=S. M. |last8=Alexander |first8=C. J. |year=2004 |title=The Galileo Star Scanner Observations at Amalthea |journal=Icarus |volume=169 |issue=2 |pages=390–401 |bibcode=2004Icar..169..390F |doi=10.1016/j.icarus.2004.01.012}}</ref> ==Wentelbaan en rotasie== [[Beeld:Solar system orrery outer planets.gif|links|thumb|230px|Die wentelbane van Jupiter en die ander buiteplanete.]] Jupiter is die enigste planeet in die Sonnestelsel waarvan die [[massamiddelpunt]] buite die [[Son]] lê, al is dit net met 7% van die Son se radius.<ref>{{cite book | last1=Herbst | first1=T. M. | last2=Rix | first2=H.-W. | date=1999 | editor1-last=Guenther | editor1-first=Eike | editor2-last=Stecklum | editor2-first=Bringfried | editor3-last=Klose | editor3-first=Sylvio | chapter=Star Formation and Extrasolar Planet Studies with Near-Infrared Interferometry on the LBT | title=Optical and Infrared Spectroscopy of Circumstellar Matter | series=ASP Conference Series | volume=188 | isbn=978-1-58381-014-9 | pages=341–350 | bibcode=1999ASPC..188..341H | publisher=Astronomical Society of the Pacific | publication-place=San Francisco, Calif. }}</ref><ref name="Jupiter-COM-20160730">{{cite book |page=199|title=Newton's Gravity: An Introductory Guide to the Mechanics of the Universe|last1=MacDougal|first1=Douglas W.|date=December 16, 2012|isbn=978-1-4614-5444-1|publisher=Springer New York}}</ref> Die gemiddelde afstand tussen Jupiter en die Son is 778&nbsp;miljoen&nbsp;km (5,2&nbsp;[[AE]]) en die planeet voltooi elke 11,86&nbsp;jaar 'n omwenteling. Dit is sowat twee vyfdes van Saturnus se wentelperiode, en dit vorm amper 'n [[baanresonansie]].<ref>{{cite journal | last1=Michtchenko | first1=T. A. | last2=Ferraz-Mello | first2=S. | title=Modeling the 5:2 Mean-Motion Resonance in the Jupiter–Saturn Planetary System | journal=Icarus | date=February 2001 | volume=149 | issue=2 | pages=77–115 | doi=10.1006/icar.2000.6539 | bibcode=2001Icar..149..357M }}</ref> Jupiter se wentelvlak het 'n [[baanhelling]] van 1,30° in vergelyking met die Aarde. Omdat die wentelbaan se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 0,049 is, is Jupiter net meer as 75&nbsp;miljoen&nbsp;km nader aan die Son met [[perihelium]] as met [[afelium]].<ref name="fact"/> Jupiter se [[ashelling]] is relatief klein, net 3,13°, en sy [[seisoen]]e is dus onbeduidend in vergelyking met dié van die Aarde en [[Mars]].<ref>{{cite web |url=https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |title=Interplanetary Seasons |publisher=Science@NASA |access-date=February 20, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20071016161443/https://science.nasa.gov/headlines/y2000/interplanetaryseasons.html |archive-date=October 16, 2007 }}</ref> Jupiter se rotasie is die vinnigste van al die planete in die Sonnestelsel. Dit voltooi 'n rotasie in effens minder as 10 uur en dit veroorsaak 'n uitstulping by die ewenaar wat maklik deur 'n amateurteleskoop gesien kan word. Omdat Jupiter nie 'n soliede liggaam is nie, ondergaan sy boonste atmosfeer [[differensiële rotasie]]. Die rotasie van sy poolatmosfeer is sowat 5&nbsp;minute langer as dié van sy ewenaaratmosfeer.<ref name=Ridpath1998>{{cite book |first=Ian |last=Ridpath |date=1998 |title=Norton's Star Atlas |edition=19th |publisher=Prentice Hall |isbn=978-0-582-35655-9}}</ref> ==Waarneming== [[Beeld:Jupiter-and-its-moons-amature.jpg|thumb|220px|Jupiter en die vier mane van Galeilei, soos gesien deur 'n amateurteleskoop (Io was voor Jupiter en kon nie gesien word nie).]] Jupiter is gewoonlik die vierde helderste natuurlike voorwerp in die lug (naas die Son, Maan en Venus),<ref name="worldbook" />hoewel Mars soms helderder as Jupiter kan lyk. Na gelang van Jupiter se posisie ten opsigte van die Aarde, wissel sy visuele [[magnitude]] van -2,94 by [[Opposisie (astronomie)|opposisie]] tot -1,66 tydens [[Konjunksie (sterrekunde)|konjunksie]] met die Son.<ref Name="Mallama_and_Hilton">{{cite journal |author=Mallama, A. |author2=Hilton, J. L. |title=Computing Apparent Planetary Magnitudes for The Astronomical Almanac |journal=Astronomy and Computing |volume=25 | pages=10–24 |year=2018 |doi=10.1016/j.ascom.2018.08.002 |bibcode=2018A&C....25...10M|arxiv=1808.01973 |s2cid=69912809 }}</ref> Sy gemiddelde [[skynbare magnitude]] is -2,2. Sy [[skynbare grootte]] wissel ook van 50,1 tot 30,5&nbsp;[[boogsekonde]]s.<ref name="fact" /> Gunstige opposisies is wanneer Jupiter deur sy [[perihelium]] beweeg en dit nader aan die Aarde is.<ref>{{cite book|chapter=Appendix 3|title=The giant planet Jupiter|last1=Rogers|first1=John H.|date=July 20, 1995|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-0-521-41008-3}}</ref> Naby opposisie sal dit lyk of Jupiter in 'n skynbare [[Retrograde en prograde beweging|retrograde beweging]] gaan vir 'n tydperk van sowat 121 dae voordat dit weer prograad beweeg.<ref>{{cite book | title=The Planet Observer's Handbook | first=Fred W. | last=Price | date=October 26, 2000 | page=140 | isbn=9780521789813 | publisher=Cambridge University Press | url=https://www.google.com/books/edition/The_Planet_Observer_s_Handbook/GnrAVhVZ3wMC?gbpv=1&pg=PA140 }}</ref> Omdat Jupiter se wentelbaan buite dié van die Aarde lê, sal die fasehoek van die planeet soos van die Aarde af gesien altyd minder as 11,5° wees; Jupiter lyk dus altyd byna ten volle verlig wanneer dit deur aardgebaseerde teleskope beskou word. Dit was net tydens ruimtetuigsendings na Jupiter dat sekeluitsigte van die planeet verkry is.<ref>{{cite book | title=Pioneer Odyssey | url=https://history.nasa.gov/SP-349/sp349.htm | first1=Richard O. | last1=Fimmel | first2=William | last2=Swindell | first3=Eric | last3=Burgess | year=1974 | edition=Hersien | chapter-url=https://history.nasa.gov/SP-349/ch8.htm | chapter=8. Encounter with the Giant | publisher=NASA History Office | access-date=February 17, 2007 }}</ref> 'n Klein teleskoop sal gewoonlik Jupiter se vier mane van Galilei en die prominente wolkgordels oor sy atmosfeer wys. 'n Groot teleskoop met 'n lensopening van 10,16-15,24&nbsp;cm sal Jupiter se Groot Rooi Vlek wys as dit na die Aarde gedraai is.<ref>{{cite book | title=Outer Planets | page=47 | first=Glenn F. | last=Chaple | date=2009 | isbn=9780313365713 | publisher=ABC-CLIO | series=Greenwood Guides to the Universe | editor1-first=Lauren V. | editor1-last=Jones | editor2-first=Timothy F. | editor2-last=Slater | url=https://www.google.com/books/edition/Guide_to_the_Universe_Outer_Planets/6KXACQAAQBAJ?gbpv=1&pg=PA47 }}</ref><ref>{{cite book | title=The Sky at Night: How to Read the Solar System | last1=North | first1=Chris | last2=Abel | first2=Paul | date=October 31, 2013 | page=183 | publisher=Ebury Publishing | isbn=978-1-4481-4130-2 }}</ref> ==Geskiedenis== ===Navorsing voor teleskope=== [[Beeld:Almagest-planets.svg|thumb|180px|links|'n Model in ''[[Almagest]]'' van die beweging van Jupiter (☉) relatief tot die Aarde (🜨).]] Waarnemings van Jupiter het minstens in die [[Babilonië|Babiloniese]] tyd van die 7de tot 8ste eeu&nbsp;v.C. begin.<ref>{{Cite journal |title=Babylonian Observational Astronomy |author= Sachs|first=A. |journal=[[Philosophical Transactions of the Royal Society of London]] |volume=276 |issue=1257 |date=May 2, 1974 |pages=43–50 (see p. 44) |jstor=74273 |doi=10.1098/rsta.1974.0008 |bibcode=1974RSPTA.276...43S|s2cid=121539390 }}</ref> Die antieke [[Chinese]] het dit as die ''Suì''-ster (''Suìxīng'', 歲星) geken en het hulle siklus van 12 [[aardtak]]ke gebaseer op die benaderde getal jare wat dit duur vir Jupiter om om die Son te wentel. Teen die 4de eeu&nbsp;v.C. het dié waarnemings ontwikkel tot die [[Chinese astrologie|Chinese diereriem]],<ref>{{cite journal |first=Homer H. |last=Dubs |title=The Beginnings of Chinese Astronomy |journal=Journal of the American Oriental Society |volume=78 |number=4 |year=1958 |pages=295–300 |doi=10.2307/595793|jstor=595793 }}</ref> en elke jaar is verbind met 'n [[ster]] en [[Godheid|god]] wat die streek teenoor Jupiter se posisie in die naglug beheer. Dié oortuigings bestaan steeds in [[Taoïsme|Taoïstiese]] godsdienspraktyke en in die 12 diere van die [[Oos-Asië|Oos-Asiatiese]] diereriem. Die Chinese historikus Xi Zezong het beweer die antieke Chinese sterrekundige Gan De<ref>{{cite book | title=A Guide to Hubble Space Telescope Objects: Their Selection, Location, and Significance | first1=James L. | last1=Chen | first2=Adam | last2=Chen | date=2015 | page=195 | isbn=9783319188720 | publisher=Springer International Publishing | url=https://www.google.com/books/edition/A_Guide_to_Hubble_Space_Telescope_Object/qj0wCgAAQBAJ?hl=en&gbpv=1&pg=PA195 }}</ref> het 'n klein ster aangemeld "in alliansie" met die planeet.<ref>{{cite book | chapter=Facts, Fallacies, Unusual Observations, and Other Miscellaneous Gleanings | title=Weird Astronomy: Tales of Unusual, Bizarre, and Other Hard to Explain Observations | first=David A. J. | last=Seargent | pages=221–282 | isbn=978-1-4419-6424-3 | series=Astronomers' Universe | date=September 24, 2010 }}</ref> Dit kan dui op die waarneming van een van [[Jupiter se natuurlike satelliete|Jupiter se mane]] met die blote oog. As dit waar is, het dit gebeur byna twee millenniums voor [[Galileo Galilei|Galileo]] se ontdekking van die grootste mane.<ref>{{cite journal |last=Xi |first=Z. Z. |title=The Discovery of Jupiter's Satellite Made by Gan-De 2000 Years Before Galileo |journal=Acta Astrophysica Sinica |year=1981 |volume=1 |issue=2 |page=87 |bibcode=1981AcApS...1...85X}}</ref><ref>{{cite book |first=Paul |last=Dong |date=2002 |title=China's Major Mysteries: Paranormal Phenomena and the Unexplained in the People's Republic |publisher=China Books |isbn=978-0-8351-2676-2}}</ref> In 'n verslag van 2016 is berig die [[trapesium]]reël is voor 50&nbsp;v.C. deur die Babiloniërs gebruik om Jupiter se snelheid met die [[sonnebaan]] langs te bepaal.<ref>{{cite journal |last=Ossendrijver |first=Mathieu |date=January 29, 2016 |title=Ancient Babylonian astronomers calculated Jupiter's position from the area under a time-velocity graph |journal=Science |doi=10.1126/science.aad8085 |pmid=26823423 |volume=351 |issue=6272 |pages=482–484 |bibcode=2016Sci...351..482O |s2cid=206644971 |url=https://www.science.org/doi/full/10.1126/science.aad8085}}</ref> In sy werk ''[[Almagest]]'' van die 2de&nbsp;eeu het die [[Hellenistiese Griekeland|Hellenistiese]] sterrekundige [[Ptolemaeus]] 'n geosentriese planetêre model gekonstrueer wat gebaseer is op leisirkels en episiklusse om weereens Jupiter se beweging relatief tot die Aarde te bereken; hy het Jupiter se wentelperiode om die Aarde as 4&nbsp;332,38&nbsp;dae, of 11,86&nbsp;jaar, aangegee.<ref>{{cite book |last=Pedersen |first=Olaf |title=A Survey of the Almagest |date=1974 |publisher=Odense University Press |isbn=9788774920878 |pages=423, 428}}</ref> ===Grondgebaseerde teleskope=== [[Beeld:Galileo_manuscript.png|thumb|180px|Galileo se oorspronklike aantekeninge oor sy waarnemings van Jupiter se mane.]] In 1610 het die Italiaan [[Galileo Galilei]] die grootste vier mane van Jupiter (nou bekend as die [[mane van Galilei]]) met 'n teleskoop ontdek. Dit was sover bekend die eerste waarneming van die mane van 'n planeet buiten die Aarde. Net 'n dag daarna het [[Simon Marius]] onafhanklik mane om Jupiter ontdek, hoewel hy sy ontdekking eers in 1614 in 'n boek gepubliseer het.<ref>{{cite journal | last=Pasachoff | first=Jay M. |title=Simon Marius's Mundus Iovialis: 400th Anniversary in Galileo's Shadow |journal=Journal for the History of Astronomy |year=2015 |volume=46 |issue=2 |pages=218–234 |bibcode=2015AAS...22521505P |doi=10.1177/0021828615585493|s2cid=120470649 }}</ref> Sy name vir die mane word egter vandag steeds gebruik: Io, Europa, Ganumedes en Kallisto. Die ontdekking was 'n groot pluspunt ten gunste van [[Nicolaas Copernicus|Copernicus]] se [[heliosentrisme|heliosentriese]] teorie van die beweging van die planete; Galileo se steun aan Copernicus se teorie het daartoe gelei dat hy deur die [[Inkwisisie]] verhoor en skuldig bevind is.<ref>{{cite web | last=Westfall | first=Richard S | url=http://galileo.rice.edu/Catalog/NewFiles/galilei_gal.html | title=Galilei, Galileo | work=The Galileo Project | publisher=Rice University | access-date=January 10, 2007}}</ref> [[Beeld:Jupiter and Europa (NIRCam) Commissioning Image.jpg|thumb|180px|Jupiter soos in [[infrarooi]] gesien deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]], 14 Julie 2022.]] In die 1660's het [[Giovanni Domenico Cassini|Giovanni Cassini]] 'n nuwe teleskoop gebruik om vlekke en kleurryke bande in Jupiter se atmosfeer te ontdek, om waar te neem dat die planeet afgeplat lyk en om sy rotasieperiode te beraam.<ref name="cassini1">{{cite web | last1=O'Connor | first1=J. J. | last2=Robertson | first2=E. F. | date=April 2003 | url=http://www-history.mcs.st-andrews.ac.uk/Biographies/Cassini.html | title=Giovanni Domenico Cassini | publisher=University of St. Andrews | access-date=February 14, 2007}}</ref> In 1692 het Cassini opgelet die atmosfeer ondergaan [[differensiële rotasie]].<ref>{{cite journal | title=The Galileo probe Doppler wind experiment: Measurement of the deep zonal winds on Jupiter | last1=Atkinson | first1=David H. | last2=Pollack | first2=James B. | last3=Seiff | first3=Alvin | journal=Journal of Geophysical Research | volume=103 | issue=E10 | pages=22911–22928 | date=September 1998 | doi=10.1029/98JE00060 | bibcode=1998JGR...10322911A }}</ref> Die [[Groot Rooi Vlek]] is dalk al in 1664 deur [[Robert Hooke]] en in 1665 deur Cassini waargeneem, hoewel dit betwis word. Die Duitse apteker en sterrekundige Heinrich Schwabe het in 1831 die eerste bekende tekening gemaak om besonderhede van die vlek te wys.<ref>{{cite book |first=Paul |last=Murdin |date=2000 |title=Encyclopedia of Astronomy and Astrophysics |publisher=Institute of Physics Publishing |location=Bristol |isbn=978-0-12-226690-4 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/encyclopediaofas0000unse_w5z7 }}</ref> Beide Giovanni Borelli en Cassini het tabelle opgestel oor die beweging van Jupiter se mane, wat mense in staat gestel het om presiese voorspellings te maak van wanneer hulle voor of agter die planeet gaan wees. Teen die 1670's het Cassini waargeneem dat wanneer Jupiter aan die ander kant van die Son as die Aarde is, dié verskynsels elke keer sowat 17&nbsp;minute later gebeur as wat verwag is. Ole Rømer het afgelei dat [[lig]] nie so vinnig beweeg dat dit oombliklik gesien word nie ('n afleiding wat Cassini vroeër verwerp het),<ref name="cassini" /> en die tydsverskil is gebruik om die [[ligsnelheid]] te raam.<ref>{{cite web | first=Kevin | last=Brown | date=2004 |url=http://www.mathpages.com/home/kmath203/kmath203.htm |title=Roemer's Hypothesis |publisher=MathPages |access-date=January 12, 2007}}</ref><ref>{{cite journal | title=Cassini, Rømer, and the velocity of light | last1=Bobis | first1=Laurence | last2=Lequeux | first2=James | journal=Journal of Astronomical History and Heritage | volume=11 | issue=2 | pages=97–105 | date=July 2008 | bibcode=2008JAHH...11...97B }}</ref> In 1892 het E.E. Barnard 'n vyfde maan van Jupiter in Kalifornië waargeneem. Dit is later Amaltea genoem.<ref>{{cite web |first=Joe |last=Tenn |date=March 10, 2006 |url=http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |title=Edward Emerson Barnard |publisher=Sonoma State University |access-date=January 10, 2007 |archive-date=September 17, 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110917023559/http://www.phys-astro.sonoma.edu/BruceMedalists/Barnard/ |url-status=dead }}</ref> Dit was die laaste planetêre maan wat direk deur 'n visuele waarneming met 'n teleskoop ontdek is.<ref>{{cite web |date=October 1, 2001 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |archive-url=https://web.archive.org/web/20011124022331/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/education/teacherres-amalthea.html |url-status=dead |archive-date=November 24, 2001 |title=Amalthea Fact Sheet |publisher=NASA/JPL |access-date=February 21, 2007}}</ref> Nog agt mane is ontdek voor die verbyvlug van [[Voyager 1]] in 1979. In 1932 het Rupert Wildt [[Spektraallyn|absorpsielyne]] van [[ammoniak]] en [[metaan]] in Jupiter se spektra waargeneem.<ref>{{cite journal |last=Dunham Jr. |first=Theodore |title=Note on the Spectra of Jupiter and Saturn |journal=Publications of the Astronomical Society of the Pacific |year=1933 |volume=45 |issue=263 |pages=42–44 |bibcode=1933PASP...45...42D |doi=10.1086/124297|doi-access=free }}</ref> Drie lank bestaande antisikloniese verskynsels, wat "wit ovale" genoem word, is in 1938 waargeneem. Hulle het dekades lank apart gebly in die atmosfeer; hulle het soms na aan mekaar gekom, maar nooit saamgesmelt nie. In 1998 het twee van hulle eindelik saamgesmelt en in 2000 het hulle die derde een geabsorbeer. Dit is nou bekend as "Ovaal BA".<ref>{{cite journal | last1=Youssef | first1=A. | last2=Marcus | first2=P. S. | title=The dynamics of jovian white ovals from formation to merger | journal=Icarus | year=2003 | volume=162 | issue=1 | pages=74–93 | bibcode=2003Icar..162...74Y | doi=10.1016/S0019-1035(02)00060-X }}</ref> ===Ruimteteleskope=== Op 14 Julie 2022 het [[Nasa]] beelde van Jupiter beskikbaar gestel, insluitende in [[infrarooi]], wat deur die [[James Webb-ruimteteleskoop]] (JWRT) geneem is.<ref name="NYT-20220715">{{cite news |last=Chang |first=Kenneth |title=NASA Shows Webb’s View of Something Closer to Home: Jupiter - The powerful telescope will help scientists make discoveries both within our solar system and well beyond it. |url=https://www.nytimes.com/2022/07/15/science/webb-telescope-jupiter-images.html |date=July 15, 2022 |work=The New York Times |accessdate=July 16, 2022 }}</ref> ===Radioteleskope=== [[Beeld:Jupiter.Radio.VLAl.jpg|links|thumb|160px|Jupiter en sy stralingsgordels in radio.]] In 1955 het Bernard Burke en Kenneth Franklin ontdek Jupiter straal uitbarstings van radiogolwe uit by 'n frekwensie van 22,2&nbsp;MHz.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die periode van dié uitbarstings het ooreengestem met die rotasie van die planeet, en hulle het dié inligting gebruik om 'n akkurater waarde vir Jupiter se rotasieperiode te bereken. Radio-uitbarstings van Jupiter kom in twee vorme voor: lang uitbarstings (of L-uitbarstings), wat verskeie sekondes duur, en kort uitbarstings (of S-uitbarstings) wat korter as 'n honderdste van 'n sekonde duur.<ref>{{cite web |last=Weintraub |first=Rachel A. |date=September 26, 2005 |url=http://www.nasa.gov/vision/universe/solarsystem/radio_jupiter.html |title=How One Night in a Field Changed Astronomy |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> Wetenskaplikes het drie soorte radioseine ontdek wat van Jupiter af kom: * Dekametriese radio-uitbarstings (met 'n golflengte van tiene meters) wissel met Jupiter se rotasie en word beïnvloed deur die wisselwerking van Io met Jupiter se [[magneetveld]].<ref>{{cite web |last=Garcia |first=Leonard N |url=http://radiojove.gsfc.nasa.gov/library/sci_briefs/decametric.htm |title=The Jovian Decametric Radio Emission |publisher=NASA |access-date=February 18, 2007}}</ref> * Desimetriese radio-emissies (met golflengtes wat in sentimeter gemeet word) is in 1959 die eerste keer waargeneem, deur Frank Drake en Hein Hvatum.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|36}} Die oorsprong van dié sein is 'n [[torus]]vormige gordel om Jupiter se ewenaar wat straling skep van elektrone wat in Jupiter se magneetveld versnel word.<ref>{{cite journal | last1=Klein | first1=M. J. | last2=Gulkis | first2=S. | last3=Bolton | first3=S. J. | year=1996 | url=https://ntrs.nasa.gov/search.jsp?R=20060036302 | title=Jupiter's Synchrotron Radiation: Observed Variations Before, During and After the Impacts of Comet SL9 | journal=Conference at University of Graz| page=217 | publisher=NASA | access-date=February 18, 2007 | bibcode=1997pre4.conf..217K }}</ref> * Termiese straling word geskep deur hitte in Jupiter se atmosfeer.<ref name="elkins-tanton" />{{rp|43}} ===Verkenning=== Jupiter word deur outomatiese ruimtetuie besoek sedert 1973, toe [[Pioneer 10]] naby genoeg aan die planeet verbygevlieg het om onthullings oor sy eienskappe en verskynsels terug te stuur Aarde toe.<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/centers/ames/missions/archive/pioneer.html | title=The Pioneer Missions | publisher=Nasa | date=March 26, 2007 | access-date=February 26, 2021 }}</ref><ref>{{cite web | title=NASA Glenn Pioneer Launch History | date=March 7, 2003 | url=http://www.nasa.gov/centers/glenn/about/history/pioneer.html | publisher=Nasa – Glenn Research Center | access-date=December 22, 2011 }}</ref> Baie energie is nodig vir sendings na Jupiter, en [[swaartekragslinger]]s kan gebruik word om die nodige energie te verminder.<ref name="delta-v">{{cite web |last=Wong |first=Al |date=May 28, 1998 |url=http://www2.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |archive-url=https://web.archive.org/web/19970105184300/http://www.jpl.nasa.gov/galileo/faqnav.html |url-status=dead |archive-date=January 5, 1997 |title=Galileo FAQ: Navigation |publisher=Nasa |access-date=November 28, 2006}}</ref> ====Verbyvlugte==== {| class="wikitable floatright" |+ |- ! Ruimtetuig ! Naaste aan<br />planeet ! Afstand |- | [[Pioneer 10]] | 3 Desember 1973 | style="text-align: right;" | 130&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Pioneer 11]] | 4 Desember 1974 | style="text-align: right;" | 34&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 1]] | 5 Maart 1979 | style="text-align: right;" | 349&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Voyager 2]] | 9 Julie 1979 | style="text-align: right;" | 570&nbsp;000&nbsp;km |- | rowspan="2" | Ulysses | 8 Februarie 1992<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 408&nbsp;894&nbsp;km |- | 4 Februarie 2004<ref name="ulysses" /> | style="text-align: right;" | 120&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[Cassini-Huygens|Cassini]] | 30 Desember 2000 | style="text-align: right;" | 10&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km |- | [[New Horizons]] | 28 Februarie 2007 | style="text-align: right;" | 2&nbsp;304&nbsp;535&nbsp;km |} Van 1973 af het verskeie ruimtetuie verbyvlugmaneuvers uitgevoer wat hulle binne waarnemingsafstand van Jupiter gebring het. Die [[Pioneer-program|'''Pioneer''']]-sendings het die eerste nabyskote van Jupiter se atmosfeer en verskeie van sy mane geneem. Hulle het ontdek die stralingsvelde naby die planeet is baie sterker as wat verwag is, maar albei tuie het in dié omgewing oorleef. Hulle bane is gebruik om die massaramings van die Jupiter-stelsel te redefinieer. Radioverduisterings deur die planeet het gelei tot beter metings van Jupiter se deursnee en die mate van afplatting by die pole.<ref name="burgess" />{{rp|47}}<ref name="cosmology 101">{{cite web |last=Lasher |first=Lawrence |date=August 1, 2006 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |title=Pioneer Project Home Page |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=November 28, 2006 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20060101001205/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/pioneer/PNhome.html |archive-date=January 1, 2006 }}</ref> Ses jaar later het die [[Voyager-program|'''Voyager''']]-sendings die mens se begrip van die mane van Galilei grootliks verbeter en Jupiter se ringe ontdek. Hulle het ook bevestig dat die Groot Rooi Vlek antisiklonies is. 'n Vergelyking van foto's het gewys die vlek het van kleur verander sedert die Pioneer-sendings: Dit het van oranje in donkerbruin verander. 'n Torus van geïoniseerde atome is met Io se wentelbaan langs ontdek, en daar is gevind dit kom van uitbarstende vulkane op die maan se oppervlak. Toe Voyager&nbsp;1 agter die planeet verbyvlieg, het dit weerligflitse in die atmosfeer aan die nagkant ontdek.<ref name="burgess" />{{rp|87}}<ref name="voyager1">{{cite web |date=January 14, 2003 |url=http://voyager.jpl.nasa.gov/science/jupiter.html |title=Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> Die volgende tuig wat verby Jupiter gevlieg het, was die sonondersoektuig '''Ulysses'''. In Februarie 1992 het dit verby die planeet gevlieg om in 'n poolwentelbaan om die Son te kom. Tydens die verbyvlug het die tuig Jupiter se [[magnetosfeer]] ondersoek, hoewel dit nie kameras gehad het om die planeet af te neem nie. Die tuig het ses jaar later weer by Jupiter verbygevlieg, dié keer veel verder.<ref name="ulysses">{{Cite book | last1=Chan | first1=K. | title=Space OPS 2004 Conference | last2=Paredes | first2=E. S. | last3=Ryne | first3=M. S. | date=2004 | publisher=American Institute of Aeronautics and Astronautics | doi=10.2514/6.2004-650-447 | chapter=Ulysses Attitude and Orbit Operations: 13+ Years of International Cooperation }}</ref> In 2000 het [[Cassini-Huygens|'''Cassini''']] verby Jupiter gevlieg op pad na [[Saturnus]] en hoërresolusiefoto's verskaf.<ref>{{cite journal | last1=Hansen | first1=C. J. | last2=Bolton | first2=S. J. | last3=Matson | first3=D. L. | last4=Spilker | first4=L. J. | last5=Lebreton | first5=J.-P. |title=The Cassini–Huygens flyby of Jupiter |bibcode=2004Icar..172....1H |journal=Icarus |year=2004 |volume=172 |issue=1 |pages=1–8 |doi=10.1016/j.icarus.2004.06.018}}</ref> Die '''[[New Horizons]]''' het in 2007 by Jupiter verbygevlieg vir 'n swaartekragslinger op pad na [[Pluto]].<ref>{{cite web | url=https://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/nh_jupiter_oct09.html | date=October 9, 2007 | publisher=Nasa | title=Pluto-Bound New Horizons Sees Changes in Jupiter System | access-date=February 26, 2021 }}</ref> Die tuig se kameras het die plasmauitset van vulkane op Io gemeet en al vier mane van Galilei in besonderhede bestudeer.<ref>{{cite web | url=http://www.nasa.gov/mission_pages/newhorizons/news/jupiter_system.html | title=Pluto-Bound New Horizons Provides New Look at Jupiter System | date=May 1, 2007 | publisher=Nasa | access-date=July 27, 2007 }}</ref> ====Ander sendings==== [[Beeld:Galileo_Preparations_-_GPN-2000-000672.jpg|links|180px|thumb|Galileo word gereed gekry, 2000.]] Die eerste ruimtetuig wat om Jupiter gewentel het, was die [[Galileo-ruimtesending|'''Galileo''']]-tuig, wat die planeet op 7 Desember 1995 bereik het.<ref name="HTUW">{{cite AV media | title=How the Universe Works 3 | volume=Jupiter: Destroyer or Savior? |year=2014 | publisher=Discovery Channel}}</ref> Dit was meer as sewe jaar lank in 'n wentelbaan en het verskeie verbyvlugte uitgevoer van al die mane van Galilei en Amaltea. Die tuig het ook die impak van die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] waargeneem toe dit in 1994 teen die planeet bots. Sommige doelwitte van die sending is in die wiele gery deur 'n fout met een van Galileo se [[antenne]]s.<ref name="galileo">{{cite web |last=McConnell |first=Shannon |date=April 14, 2003 |url=http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |archive-url=https://web.archive.org/web/20041103173530/http://solarsystem.nasa.gov/galileo/ |url-status=dead |archive-date=November 3, 2004 |title=Galileo: Journey to Jupiter |publisher=NASA/JPL |access-date=November 28, 2006}}</ref> In Julie 1995 is 'n atmosfeerondersoektuig van die wenteltuig af losgelaat, en dit het Jupiter se atmosfeer op 7 Desember binnegegaan.<ref name=HTUW/> Dit het teen sowat 2&nbsp;575&nbsp;km/h deur 150&nbsp;km van die atmosfeer met 'n valskerm geval<ref name=HTUW/> en 57,6&nbsp;minute lank data versamel voordat dit verwoes is.<ref>{{cite web |first=Julio |last=Magalhães |date=December 10, 1996 |url=http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |title=Galileo Probe Mission Events |publisher=NASA Space Projects Division |access-date=February 2, 2007 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070102143553/http://spaceprojects.arc.nasa.gov/Space_Projects/galileo_probe/htmls/probe_events.html |archive-date=January 2, 2007 }}</ref> Die wenteltuig self het dieselfde lot getref toe dit op 21 September 2003 met opset teen die planeet laat bots is. [[Nasa]] het die tuig vernietig om enige moontlikheid uit te skakel dat die tuig teen die maan Europa, wat dalk [[lewe]] huisves, kan bots en dit dalk besmet.<ref name="galileo" /> Data van dié sending het onthul [[waterstof]] beslaan tot 90% van Jupiter se atmosfeer.<ref name=HTUW/> Die aangetekende temperatuur was hoër as 300&nbsp;°C en die windsnelheid wat gemeet is, meer as 644&nbsp;km/h voordat die tuig verdamp het.<ref name=HTUW/> [[Beeld:Juno prepared for rotation test stand.jpg|thumb|180px|Juno word getoets, 2011.]] Nasa se [[Juno (ruimtetuig)|'''Juno''']]-ruimtetuig het op 4 Julie 2016 by Jupiter aangekom met die doel om die planeet in besonderhede te ondersoek uit 'n poolwentelbaan. Die aanvanklike doel was dit dit in 20 maande 37 keer om Jupiter vlieg.<ref>{{cite web | first=Anthony | last=Goodeill | date=March 31, 2008 | url=http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | title=New Frontiers – Missions – Juno | publisher=NASA | access-date=January 2, 2007 | url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20070203235637/http://newfrontiers.nasa.gov/missions_juno.html | archive-date=February 3, 2007 }}</ref><ref name="NYT-20160705" /><ref>{{cite web | title=Juno, NASA's Jupiter probe | publisher=The Planetary Society | url=https://www.planetary.org/space-missions/juno | access-date=2022-04-27 }}</ref> Gedurende die sending sal die tuig aan hoë vlakke straling van Jupiter se magnetosfeer af blootgestel word, en dit kan veroorsaak dat sekere instrumente ophou werk.<ref>{{cite web | title=NASA's Juno spacecraft to risk Jupiter's fireworks for science | author=Jet Propulsion Laboratory | date=June 17, 2016 | website=phys.org | url=https://phys.org/news/2016-06-nasa-juno-spacecraft-jupiter-fireworks.html | access-date=2022-04-10 }}</ref> Op 27 Augustus 2016 het die tuig sy eerste verbyvlug van Jupiter uitgevoer en die eerste foto's nog van die planeet se noordpool teruggestuur.<ref>{{cite web |first=Niall |last=Firth |date=September 5, 2016 |url=https://www.newscientist.com/article/2104558-nasas-juno-probe-snaps-first-images-of-jupiters-north-pole/ |title=NASA's Juno probe snaps first images of Jupiter's north pole |work=New Scientist |access-date=September 5, 2016}}</ref> Juno het 12 wentelbane voor die beplande tyd voltooi, wat in Julie 2018 was.<ref name="sfnow20170221">{{cite news|url=https://spaceflightnow.com/2017/02/21/nasas-juno-spacecraft-to-remain-in-current-orbit-around-jupiter/|title=NASA's Juno spacecraft to remain in current orbit around Jupiter|publisher=Spaceflight Now|first=Stephen|last=Clark|date=February 21, 2017|access-date=April 26, 2017}}</ref> In Junie dié jaar het Nasa die sending tot in Julie 2021 verleng, en in Januarie van dié jaar is die sending verleng tot September 2025, met vier verbyvlugte van mane: een van Ganumedes, een van Europa en twee van Io.<ref name="nasa20180606">{{cite web |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?release=2018-130 |title=NASA Re-plans Juno's Jupiter Mission |publisher=NASA/JPL |first1=D. C. |last1=Agle |first2=JoAnna |last2=Wendel |first3=Deb |last3=Schmid |date=June 6, 2018 |access-date=January 5, 2019}}</ref><ref name="nasa20210108">{{Cite web|last=Talbert|first=Tricia|date=January 8, 2021|title=NASA Extends Exploration for Two Planetary Science Missions|url=http://www.nasa.gov/feature/nasa-extends-exploration-for-two-planetary-science-missions|access-date=January 11, 2021|website=NASA}}</ref> Wanneer Juno die einde van sy sending bereik, sal dit 'n beheerde botsing teen Jupiter se atmosfeer uitvoer en disintegreer. Dit sal verhoed dat die tuig teen een van die mane bots.<ref name="skytel20170221">{{cite news |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/juno-stay-current-orbit-jupiter/ |title=Juno Will Stay in Current Orbit Around Jupiter |work=Sky & Telescope |first=David |last=Dickinson |date=February 21, 2017 |access-date=January 7, 2018}}</ref><ref name="insider20160705">{{cite news |url=http://www.businessinsider.com/the-juno-probe-will-crash-into-jupiter-2016-7 |title=To protect potential alien life, NASA will destroy its $1&nbsp;billion Jupiter spacecraft on purpose |work=Business Insider |first=Meghan |last=Bartels |date=July 5, 2016 |access-date=January 7, 2018}}</ref> ==Mane== {{Hoofartikel|Jupiter se natuurlike satelliete}} Jupiter het 80 bekende [[natuurlike satelliet]]e.<ref name="80moons"/><ref name="shep-main">{{cite web |url=http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |title=The Giant Planet Satellite and Moon Page |last1=Sheppard|first1=Scott S. |work=Department of Terrestrial Magnetism|publisher=Carnegie Institution for Science |access-date=December 19, 2014 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090607094153/http://www.dtm.ciw.edu/users/sheppard/satellites/ |archive-date=June 7, 2009 }}</ref> Van hulle is 60 kleiner as 10&nbsp;km in deursnee.<ref>{{cite web|url=https://www.space.com/16452-jupiters-moons.html|title=Jupiter's Moons: Facts About the Largest Jovian Moons|website=Space.com|last1=Zimmermann|first1=Kim Ann|date=October 1, 2018|access-date=December 31, 2020}}</ref> Die grootste vier mane is [[Io (maan)|Io]], [[Europa (maan)|Europa]], [[Ganumedes (maan)|Ganumedes]] en [[Kallisto (maan)|Kallisto]], wat saam as die [[mane van Galilei]] bekend is. Hulle is op 'n donker aand van die Aarde af sigbaar deur 'n verkyker.<ref>{{cite book|title=A Stargazing Program for Beginners|page=104|year=2015|last1=Carter|first1=Jamie|publisher=Springer International Publishing|isbn=978-3-319-22072-7}}</ref> ===Mane van Galilei=== {{Hoofartikel|Mane van Galilei}} Die mane wat deur Galileo ontdek is – Io, Europa, Ganumedes en Kallisto – is van die grootstes in die [[Sonnestelsel]]. Drie van die mane – Io, Europa en Ganumedes – is in 'n [[baanresonansie]]: vir elke vier wentelbane van Io om Jupiter voer Europa presies twee uit en Ganumedes presies een. Dié resonansie veroorsaak dat die drie groot mane se swaartekrageffekte hulle wentelbane in ovaal vorms verwring, want elke maan kry 'n ekstra pluk van sy bure by dieselfde punt van sy wentelbaan. Die [[gety]]krag van Jupiter probeer hulle wentelbane daarenteen rond maak.<ref>{{cite journal |author=Musotto, S. |author2=Varadi, F. |author3=Moore, W. B. |author4=Schubert, G. |title=Numerical simulations of the orbits of the Galilean satellites |url=http://cat.inist.fr/?aModele=afficheN&cpsidt=13969974 |journal=Icarus |year=2002 |volume=159 |issue=2 |pages=500–504 |doi=10.1006/icar.2002.6939 |bibcode=2002Icar..159..500M}}</ref> Die [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] van die mane se wentelbane veroorsaak dat hulle vorms voortdurend verander: Jupiter se swaartekrag rek hulle uit as hulle naby die planeet kom en laat hulle toe om weer rond te word wanneer hulle wegbeweeg. Die weerstand van dié vormveranderings wek hitte op in die binnekant van die mane.<ref name=Eccen304>{{cite book|page=304|title=The Cambridge Guide to the Solar System|date=March 3, 2011|last1=Lang|first1=Kenneth R.|publisher=Cambridge University Press|isbn=978-1-139-49417-5}}</ref> Dit is die duidelikste te sien in die vulkaanuitbarstings van Io (wat aan die sterkste getykragte onderwerp is)<ref name=Eccen304/> en in 'n mindere mate in die geologiese jong voorkoms van Europa se oppervlak, wat daarop dui dat materiaal die maan se oppervlak onlangs herbedek het.<ref>{{cite book|page=446|title=Encyclopedia of the Solar System|year=2006|last1=McFadden|first1=Lucy-Ann|last2=Weissmann|first2=Paul|last3=Johnson|first3=Torrence|publisher=Elsevier Science|isbn=978-0-08-047498-4}}</ref> {| style="width:550px; margin:0 auto;" cellpadding=0 cellspacing=0 |- | {| class="wikitable" style="text-align:right; margin:0 auto;" |+ Die mane van Galilei, as 'n persentasie van die [[Aarde]] se [[Maan]] |- ! rowspan=2 | Naam ! colspan=2 | Deursnee ! colspan=2 | Massa ! colspan=2 | Wentelradius ! colspan=2 | Wentelperiode |- ! km ! % ! kg ! % ! km ! % ! dae ! % |- ! Io | 3 643 | 105 | 8,9×10²² | 120 | 421 700 | 110 | 1,77 | 7 |- ! Europa | 3 122 | 90 | 4,8×10²² | 65 | 671 034 | 175 | 3,55 | 13 |- ! Ganumedes | 5 262 | 150 | 14,8×10²² | 200 | 1 070 412 | 280 | 7,15 | 26 |- ! Kallisto | 4 821 | 140 | 10,8×10²² | 150 | 1 882 709 | 490 | 16,69 | 61 |} |- | [[Beeld:The Galilean satellites (the four largest moons of Jupiter).tif|frameless|507px|center|Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto.]] |- | style="font-size:0.9em; text-align:center;" |Die mane van Galilei. Van links, in die volgorde van toenemende afstand van Jupiter af, is Io, Europa, Ganumedes en Kallisto |} ===Klassifikasie=== Jupiter se mane is tradisioneel opgedeel in vier groepe van vier elk, gebaseer op eenderse wentelelemente.<ref>{{cite journal|url=https://www.sciencedirect.com/science/article/abs/pii/0019103581901512|title=Derivation of the collision probability between orbiting objects: the lifetimes of jupiter's outer moons|date=October 1981|volume=48|issue=1|last1=Kessler|first1=Donald J.|journal=Icarus|pages=39–48|doi=10.1016/0019-1035(81)90151-2|bibcode=1981Icar...48...39K|access-date=December 30, 2020}}</ref> Dié prentjie is ingewikkelder gemaak deur die ontdekking van talle klein buitemane sedert 1999. Jupiter se mane word tans verdeel in verskeie verskillende groepe, hoewel verskeie mane nie deel van enige groep is nie.<ref>{{cite book|page=14|title=Moons of the Solar System|year=2013|last1=Hamilton|first1=Thomas W. M.|publisher=SPBRA|isbn=978-1-62516-175-8}}</ref> Die agt binneste, [[reëlmatige mane]] wat almal byna ronde wentelbane naby die vlak van Jupiter se ewenaar het, het vermoedelik saam met die planeet gevorm, terwyl die ander mane onreëlmatige mane is en vermoedelik aangetrekte [[asteroïde]]s of fragmente van aangetrekte asteroïdes is. Die onreëlmatige mane in elke groep kan 'n gemeenskaplike oorsprong hê, miskien 'n groter maan of aangetrekte liggaam wat opgebreek het.<ref>{{cite book | last1=Jewitt | first1=D. C. | last2=Sheppard | first2=S. | last3=Porco | first3=C. | editor1-last=Bagenal | editor1-first=F. | editor2-last=Dowling | editor2-first=T. | editor3-last=McKinnon | editor3-first=W. | date=2004 | title=Jupiter: The Planet, Satellites and Magnetosphere | publisher=Cambridge University Press | isbn=978-0-521-81808-7 | url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-url=https://web.archive.org/web/20090326065151/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JUPITER/JSP.2003.pdf | archive-date=March 26, 2009 }}</ref><ref name="Nesvorný">{{cite journal | last1=Nesvorný | first1=D. | last2=Alvarellos | first2=J. L. A. | last3=Dones | first3=L. | last4=Levison | first4=H. F. | title=Orbital and Collisional Evolution of the Irregular Satellites | journal=The Astronomical Journal | year=2003 | volume=126 | issue=1 | pages=398–429 | bibcode=2003AJ....126..398N | doi=10.1086/375461 | url=http://www.boulder.swri.edu/%7Edavidn/papers/irrbig.pdf }}</ref> {| class="wikitable" |- ! colspan="2" | Reëlmatige mane |- | [[Jupiter se natuurlike satelliete#Reëlmatige satelliete|Binnegroep]] | Die binnegroep van vier klein mane het almal 'n [[deursnee]] van minder as 200&nbsp;km, 'n [[Wentelbaan|wentelradius]] van minder as 200&nbsp;000&nbsp;km en 'n [[baanhelling]] van minder as 'n halwe graad. |- | [[Mane van Galilei|Mane&nbsp;van&nbsp;Galilei]]<ref>{{cite journal | title=The Galilean Satellites | last1=Showman | first1=A. P. | last2=Malhotra | first2=R. | journal=Science | year=1999 | volume=286 | issue=5437 | pages=77–84 | doi=10.1126/science.286.5437.77 | pmid=10506564| s2cid=9492520 | bibcode=1999Sci...296...77S | url=https://semanticscholar.org/paper/fc55d1714b44151ac54d2576e4a1d2cd8a9f280a }}</ref> | Dié vier mane, wat deur Galileo Galilei ontdek is, wentel tussen 400&nbsp;000 en 2&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af, en is van die grootste mane in die Sonnestelsel. |- ! colspan="2" | Onreëlmatige mane |- | [[Himalia-groep]] | 'n Groep mane wat dig bymekaar is met wentelbane van 11&nbsp;000&nbsp;000 tot 12&nbsp;000&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af.<ref>{{cite journal|first1=Scott S.|last1=Sheppard|first2=David C.|last2=Jewitt|title=An abundant population of small irregular satellites around Jupiter|journal=Nature|volume=423|date=May 2003|issue=6937|pages=261–263|url=http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20060813235622/http://www.ifa.hawaii.edu/~jewitt/papers/JSATS/SJ2003.pdf|doi=10.1038/nature01584|pmid=12748634|bibcode=2003Natur.423..261S|s2cid=4424447|archive-date=August 13, 2006}}</ref> |- | [[Ananke-groep]] | Dié groep, wat in [[Retrograde en prograde beweging|retrograde]] wentelbane is, het taamlik vae grense, gemiddeld 21&nbsp;276&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 149 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Karme-groep]] | 'n Taamlik afsonderlike, retrograde groep gemiddeld 23&nbsp;404&nbsp;000&nbsp;km van Jupiter af met 'n gemiddelde baanhelling van 165 grade.<ref name="Nesvorný" /> |- | [[Pasifaë-groep]] | 'n Verstrooide en skaars afsonderlike retrograde groep wat al die buitemane insluit.<ref>{{cite journal|first1=David|last1=Nesvorný|first2=Cristian|last2=Beaugé|first3=Luke|last3=Dones|last4=Levison|first4=Harold F.|title=Collisional Origin of Families of Irregular Satellites|journal=The Astronomical Journal|volume=127|date=July 2003|issue=3|pages=1768–1783|doi=10.1086/382099 | bibcode=2004AJ....127.1768N | url=http://www.boulder.swri.edu/~davidn/papers/irrbig.pdf}}</ref> |} ==Wisselwerking met die Sonnestelsel== As die grootste van die Son se agt [[planete]] het Jupiter se [[swaartekrag]]invloed die [[Sonnestelsel]] help vorm. Buiten [[Mercurius]] s'n, lê die wentelbane van die stelsel se planete nader aan Jupiter se [[Wentelbaan|wentelvlak]] as die Son se ewenaarvlak. Die [[Kirkwoodgaping]]s in die [[asteroïdegordel]] word hoofsaaklik deur Jupiter veroorsaak,<ref>{{cite conference | title=Kirkwood Gaps and Resonant Groups | last=Ferraz-Mello | first=S. | conference=Asteroids, Comets, Meteors 1993: Proceedings of the 160th Symposium of the International Astronomical Union, held in Belgirate, Italy, June 14–18, 1993, International Astronomical Union. Symposium no. 160 | editor1-first=Andrea | editor1-last=Milani | editor2-first=Michel | editor2-last=Di Martino | editor3-first=A. | editor3-last=Cellino | publication-place=Dordrecht | publisher=Kluwer Academic Publishers | page=175 | date=1994 | bibcode=1994IAUS..160..175F }}</ref> en die planeet was dalk verantwoordelik vir die [[Groot Bombardement]] in die binneste Sonnestelsel se geskiedenis.<ref>{{cite journal | last=Kerr | first=Richard A. | title=Did Jupiter and Saturn Team Up to Pummel the Inner Solar System? | journal=Science | year=2004 | volume=306 | issue=5702 | page=1676 | doi=10.1126/science.306.5702.1676a | pmid=15576586| s2cid=129180312 }}</ref> Benewens sy mane, beheer Jupiter se swaartekragveld talle asteroïdes by sy [[Lagrange-punt]]e wat die planeet vooruitgaan en volg in sy wentelbaan om die Son. Hulle is bekend as die [[Trojaan (sterrekunde)|trojane]] en word opgedeel in die Griekse en Trojaanse kamp ter ere van die ''[[Ilias]]''. Die eerste een, 588&nbsp;Achilles, is in 1906 deur Max Wolf ontdek; sedertdien is nog meer as 2&nbsp;000 ontdek.<ref>{{cite web |url=http://www.minorplanetcenter.org/iau/lists/JupiterTrojans.html |title=List Of Jupiter Trojans|access-date=October 24, 2010 |work=IAU Minor Planet Center}}</ref> Die grootste een is 624&nbsp;Hektor.<ref>{{cite journal | bibcode=2000DPS....32.1901C | title=Trojan Asteroid 624 Hektor: Constraints on Surface Composition | last1=Cruikshank | first1=D. P. | last2=Dalle Ore | first2=C. M. | last3=Geballe | first3=T. R. | last4=Roush | first4=T. L. | last5=Owen | first5=T. C. | last6=Cash | first6=Michele | last7=de Bergh | first7=C. | last8=Hartmann | first8=W. K. | date=October 2000 | journal=Bulletin of the American Astronomical Society | volume=32 | page=1027 }}</ref> Die Jupiter-familie word gedefinieer as [[komete]] met 'n kleiner [[Ellips|halwe lengteas]] as Jupiter; die meeste [[Komeet#Kort periode|kortperiodekomete]] val in dié groep. Lede van die Jupiter-familie ontstaan vermoedelik in die [[Kuipergordel]] buite [[Neptunus]] se wentelbaan. As hulle naby Jupiter kom, word hulle versteur en gaan hulle in wentelbane met 'n kleiner periode, wat dan gesirkuleer word deur gereelde swaartekragwisselwerkings met die Son en Jupiter.<ref>{{cite journal | last1=Quinn | first1=T. | last2=Tremaine | first2=S. | last3=Duncan | first3=M. | title=Planetary perturbations and the origins of short-period comets | journal=Astrophysical Journal, Part 1 | year=1990 | volume=355 | pages=667–679 | bibcode=1990ApJ...355..667Q | doi=10.1086/168800 }}</ref> [[Beeld:Jupiter_showing_SL9_impact_sites.jpg|thumb|240px|Die bruin merke dui aan waar die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] se stukke teen Jupiter gebots het.]] ===Botsings=== Jupiter is al die Sonnestelsel se [[stofsuier]] genoem<ref>{{cite news | title=Caught in the act: Fireballs light up Jupiter | work=ScienceDaily | date=September 10, 2010 | url=https://www.sciencedaily.com/releases/2010/09/100909212309.htm | access-date=2022-04-26 }}</ref> vanweë sy enorme swaartekrag en ligging naby die binneste Sonnestelsel. Daar is meer botsings, soos deur komete, teen hom as teen enige ander planeet in die Sonnestelsel.<ref>{{cite journal | last1=Nakamura | first1=T. | last2=Kurahashi | first2=H. | title=Collisional Probability of Periodic Comets with the Terrestrial Planets: An Invalid Case of Analytic Formulation | journal=Astronomical Journal | year=1998 | volume=115 | issue=2 | pages=848–854 | doi=10.1086/300206 | bibcode=1998AJ....115..848N | doi-access=free }}</ref> Jupiter ondervind byvoorbeeld 200 keer soveel botsings deur asteroïdes en komete as die Aarde.<ref name=HTUW/> In die verlede het wetenskaplikes gedink Jupiter het die binneste Sonnesteldel gedeeltelik beskerm teen 'n bombardement van komete.<ref name=HTUW/> Rekenaarsimulasies in 2008 wys egter Jupiter veroorsaak nie 'n afname van komete deur die binneste Sonnestelsel nie, want sy swaartekrag versteur hulle wentelbane na binne amper net soveel keer as wat dit hulle aantrek of afstoot.<ref>{{cite journal | last1=Horner | first1=J. | last2=Jones | first2=B. W. | year=2008 | title=Jupiter – friend or foe? I: the asteroids. | journal=International Journal of Astrobiology | volume=7 | issue=3–4 | pages=251–261 | doi=10.1017/S1473550408004187 | arxiv=0806.2795 | bibcode=2008IJAsB...7..251H| s2cid=8870726 }}</ref> Dié onderwerp is steeds omstrede onder wetenskaplikes omdat sommige glo Jupiter trek komete van die Kuipergordel na die Aarde, terwyl ander glo Jupiter beskerm die Aarde teen die [[Oortwolk]].<ref>{{cite news |first=Dennis |last=Overbye |date=July 25, 2009 |title=Jupiter: Our Comic Protector? |work=The New York Times |access-date=July 27, 2009 |url=https://www.nytimes.com/2009/07/26/weekinreview/26overbye.html}}</ref> In Julie 1994 het die komeet [[Shoemaker-Levy 9]] teen Jupiter gebots.<ref>{{Cite web|title=In Depth {{!}} P/Shoemaker-Levy 9|url=https://solarsystem.nasa.gov/asteroids-comets-and-meteors/comets/p-shoemaker-levy-9/in-depth|access-date=2021-12-03|website=NASA Solar System Exploration}}</ref><ref>{{Cite web|last=Howell|first=Elizabeth|date=2018-01-24|title=Shoemaker-Levy 9: Comet's Impact Left Its Mark on Jupiter|url=https://www.space.com/19855-shoemaker-levy-9.html|access-date=2021-12-03|website=Space.com|language=en}}</ref> Die botsings is goed dopgehou deur sterrewagte oor die wêreld heen, insluitende die [[Hubble-ruimteteleskoop]] en [[Galileo-ruimtesending|Galileo-ruimtetuig]].<ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=The Big Comet Crash of 1994 – Intensive Observational Campaign at ESO|url=https://www.eso.org/public/news/eso9402/|access-date=2021-12-03|website=www.eso.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web|title=Top 20 Comet Shoemaker-Levy Images|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/top20.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref><ref>{{Cite web|last=information@eso.org|title=Comet P/Shoemaker-Levy 9 "Gang Of Four"|url=https://www.spacetelescope.org/images/opo9421a/|access-date=2021-12-03|website=www.spacetelescope.org|language=en}}</ref><ref>{{Cite web | title=Hubble Observations Shed New Light on Jupiter Collision | first1=Donald | last1=Savage | first2=Jim | last2=Elliott | first3=Ray | last3=Villard | url=https://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/hst_obs.html | access-date=2021-12-03 | date=December 30, 2004 | website=nssdc.gsfc.nasa.gov }}</ref> Die gebeure is wyd in die media gedek.<ref>{{Cite web|title=NASA TV Coverage on Comet Shoemaker-Levy|url=https://www2.jpl.nasa.gov/sl9/tv_nasa.html|access-date=2021-12-03|website=www2.jpl.nasa.gov}}</ref> ==Galery== <gallery mode="packed" heights="200px"> Beeld:Gemini North Infrared View of Jupiter.jpg|Infrarooibeeld van Jupiter, afgeneem deur die Gemini-Noord-teleskoop in Hawaii op 11 Januarie 2017. Beeld:Hubble Visible View of Jupiter.jpg|Jupiter in sigbare lig afgeneem deur Hubble, 11 Januarie 2017. Beeld:Hubble Ultraviolet View of Jupiter.jpg|Ultravioletfoto van Jupiter, op 11 Januarie 2017 deur Hubble afgeneem.<ref>{{cite web|title=By Jove! Jupiter Shows Its Stripes and Colors|publisher=National Science Foundation|website=NOIRLab|date=May 11, 2021|url=https://noirlab.edu/public/news/noirlab2116/|access-date=June 17, 2021}}</ref> Beeld:Hubble's View of Jupiter and Europa in August 2020.jpg|Jupiter en Europa afgeneem toe die planeet 653 miljoen kilometet van die Aarde af was, Hubble, 25 Augustus 2020.<ref>{{cite web|title=Hubble Finds Evidence of Persistent Water Vapour Atmosphere on Europa|website=ESA Hubble|publisher=European Space Agency|date=October 14, 2021|url=https://esahubble.org/news/heic2111/|access-date=October 26, 2021}}</ref> </gallery> ==Sien ook== *[[Warm Jupiter]] *[[Portaal:Sterrekunde|Sterrekundeportaal]] ==Verwysings== {{Verwysings|3}} ==Eksterne skakels== * {{cite book |first=Hans |last=Lohninger |display-authors=etal |date=2 November 2005 |chapter-url=http://www.vias.org/spacetrip/jupiter_1.html |chapter=Jupiter, As Seen By Voyager 1 |url=http://www.vias.org/spacetrip/index.html |title=A Trip into Space |publisher=Virtual Institute of Applied Science |access-date=March 9, 2007|ref=none}} * {{cite web |first=Tony |last=Dunn |year=2006 |url=http://orbitsimulator.com/gravity/articles/joviansystem.html |title=The Jovian System |work=Gravity Simulator |access-date=March 9, 2007|ref=none}} – 'n Simulasie van die mane van Jupiter. * [https://www.flickr.com/photos/136797589@N04/albums/72157685871712710 Jupiter in Motion], album van Juno-foto's saamgevat in kort video's * [https://www.youtube.com/watch?v=Us6EXc5Hyng June 2010 impact video] * [https://gravitysimulator.org/solar-system/the-jovian-system Interaktiewe 3D-swaartekragsimulasie van die Jupiterstelsel] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200611222440/https://gravitysimulator.org/solar-system/the-jovian-system/ |date=June 11, 2020 }} * [https://www.youtube.com/watch?v=Dv8UwzSOxmA Video (animasie; 4:00): Verbyvlug van Ganumedes en Jupiter] ([[Nasa]]; 15 Julie 2021). * {{en}} [http://nssdc.gsfc.nasa.gov/planetary/factsheet/jupiterfact.html Jupiter Fact Sheet] * {{en}} [http://photojournal.jpl.nasa.gov/target/Jupiter Afbeeldings van Jupiter] {{CommonsKategorie-inlyn|Jupiter (planet)|Jupiter}} {{vertaaluit| taalafk = en | il = Jupiter}} {{PlaneteSon}} {{Normdata}} [[Kategorie:Jupiter| ]] 05xmee3k4zboy0pxx8ongif2ao806fi 4 9591 2516902 2516679 2022-08-02T10:37:53Z Oesjaar 7467 /* Nederlandse nasionale krieketspan */ Ondersteun wikitext text/x-wiki {| width="100%" style="background:#FFFFFF; border:solid 1px #479429;" cellspacing="0" cellpadding="10" | colspan="2" | '''Kandidaatartikels vir voorblad: Help vorm die beste van Wikipedia''' Hier besluit ons watter artikels op die voorblad van die Afrikaanse Wikipedia gaan verskyn. ''''n Voorbladartikel''' moet die beste werk op Wikipedia ten toon stel. Om 'n artikel te nomineer kan dit gewoon bygevoeg word aan die onderkant van hierdie bladsy. Lees asseblief eers die [[Wikipedia:Riglyne vir voorbladartikels|Riglyne vir nominasie]] voor u 'n artikel nomineer. U kan beïnvloed wat op die voorblad verskyn deur 'n artikel te ondersteun of deur beswaar aan te teken. Persone wat 'n artikel voorstel moet ook bereid wees om te help om besware aan te spreek. As daar geen noemenswaardige besware is nie kan 'n artikel moontlik 'n voorbladartikel word. Die beleid is tans om enige genomineerde bladsy waarvoor daar na 'n maand geen geldige beswaar is nie en wat aan die [[Wikipedia:Riglyne vir voorbladartikels|vereistes voldoen]] as 'n moontlike voorbladartikel te beskou. 'n Artikel word vir 'n week lank op die voorblad vertoon, vanaf Maandag tot die daaropvolgende Sondag. Ou suksesvolle nominasies word na die betrokke argief verskuif. 'n Lys van voorbladartikels wat al in hierdie jaar gebruik is, is by [[Wikipedia:Voorbladartikels {{CURRENTYEAR}}]] te kry. Daar is ook 'n inleiding tot die voorbladartikelprojek by [[Wikipedia:Voorbladartikel]]. Onsuksesvolle nominasies kan besigtig word by [[Wikipedia:Onsuksesvolle voorbladnominasies/2022]]. |- | colspan="2" | <div style="border-bottom: solid 2px #479429;">[[Lêer:Calendar-nl.png|30px]] '''Opkomende weke'''</div> |- valign="top" | width="50%" | '''[[Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}}|Volgende week]]''' {{ #ifexist: Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}} | {{Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}}}} | {{Geen Voorbladartikel|week={{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }}}} }} | width="50%" | '''[[Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}}|Die week daarop]]''' {{ #ifexist: Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}} | {{Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}}}} | {{Geen Voorbladartikel|week={{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }}}} }} |} {{Argiefboks|18 | argief1 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2005|2005]] | argief2 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2006|2006]] | argief3 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2007|2007]] | argief4 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2008|2008]] | argief5 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2009|2009]] | argief6 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2010|2010]] | argief7 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2011|2011]] | argief8 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2012|2012]] | argief9 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2013|2013]] | argief10 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2014|2014]] | argief11 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2015|2015]] | argief12 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2016|2016]] | argief13 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2017|2017]] | argief14 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2018|2018]] | argief15 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2019|2019]] | argief16 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2020|2020]] | argief17 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2021|2021]] | argief18 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2022|2022]] }} Hier kan u gerus voorstelle maak vir moontlike voorbladartikels, of ondersteuning of beswaar lewer oor huidige nominasies. Dit is behulpsaam om u nominasies, besware en ondersteuning van kommentaar te voorsien wat betrekking op die artikel se inhoud het. Indien u gekant is teen 'n artikel se nominasie kan dit help om te sê waarom, so kan probleme aangespreek word en u mag u teenkanting na ondersteuning verander. So ook kan redes vir 'n nominasie ander gebruikers help om die goeie punte van 'n artikel raak te sien. U is welkom om die volgende sjablone te gebruik: * {{sl|ondersteun}} ({{ondersteun}}) * {{sl|gekant}} ({{gekant}}) * {{sl|neutraal}} ({{neutraal}}) * {{sl|kommentaar}} ({{kommentaar}}) * {{sl|vraag}} ({{vraag}}) ; Wenk: Om die vervoerband vir 2022 te besigtig, '''[[Wikipedia:Voorbladartikels 2022|klik hier]]'''. ;Nuwe voorstelle == [[Nederlandse nasionale krieketspan]] == {{sperdatum|4 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Hulle speel sedert sowat 200 jaar gelede al krieket en is tans van die leidende krieketlande in Europa. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:35, 4 Julie 2022 (UTC) * {{kommentaar}} – goeie kandidaat, deur SpesBona uitgebrei, maar moet nog deeglik geproeflees word vir taalfoute en sinskonstruksie. --[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 22:53, 4 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} (proeflees afgehandel, dankie!) – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 09:11, 7 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} - [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:53, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:14, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:37, 2 Augustus 2022 (UTC) == [[Bonobo]] == {{sperdatum|8 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Burgert_Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 11:25, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 12:14, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 13:40, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:53, 8 Julie 2022 (UTC) == [[Neanderdaller]] == {{sperdatum|20 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Sjoe, nou is ek moeg vir dié spulletjie. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 13:23, 20 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:36, 20 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 18:51, 21 Julie 2022 (UTC) == [[Fenisië]] == {{sperdatum|26 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:06, 26 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 20:50, 26 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 07:48, 28 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 11:07, 30 Julie 2022 (UTC) == [[Uranus se ringe]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} –Ek weet nie of dit dalk 'n bietjie ingewikkeld is nie (ek verstaan self nie heeltemal alles nie). Maar die Engelse artikel, waarvan dit vertaal is, is 'n sterartikel. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 09:18, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:26, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 10:41, 1 Augustus 2022 (UTC) == [[San Francisco Internasionale Lughawe]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Ek volg hiermee die [[Doebai Internasionale Lughawe]]-voorblad op. Groete, [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 15:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:48, 30 Julie 2022 (UTC) == [[Suid-Afrikaanse Grensoorlog]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Plaaslike [[Koue Oorlog]] geskiedenis - [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:26, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:46, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 10:41, 1 Augustus 2022 (UTC) <!-- Dis die laaste lyn van hierdie bladsy, skryf asb. hierbo! --> [[Kategorie:Voorblad]] r1mdf00vcbrqnc5auac9o9h3ul3wkw0 2516903 2516902 2022-08-02T10:39:21Z Oesjaar 7467 /* Bonobo */ Ondersteun wikitext text/x-wiki {| width="100%" style="background:#FFFFFF; border:solid 1px #479429;" cellspacing="0" cellpadding="10" | colspan="2" | '''Kandidaatartikels vir voorblad: Help vorm die beste van Wikipedia''' Hier besluit ons watter artikels op die voorblad van die Afrikaanse Wikipedia gaan verskyn. ''''n Voorbladartikel''' moet die beste werk op Wikipedia ten toon stel. Om 'n artikel te nomineer kan dit gewoon bygevoeg word aan die onderkant van hierdie bladsy. Lees asseblief eers die [[Wikipedia:Riglyne vir voorbladartikels|Riglyne vir nominasie]] voor u 'n artikel nomineer. U kan beïnvloed wat op die voorblad verskyn deur 'n artikel te ondersteun of deur beswaar aan te teken. Persone wat 'n artikel voorstel moet ook bereid wees om te help om besware aan te spreek. As daar geen noemenswaardige besware is nie kan 'n artikel moontlik 'n voorbladartikel word. Die beleid is tans om enige genomineerde bladsy waarvoor daar na 'n maand geen geldige beswaar is nie en wat aan die [[Wikipedia:Riglyne vir voorbladartikels|vereistes voldoen]] as 'n moontlike voorbladartikel te beskou. 'n Artikel word vir 'n week lank op die voorblad vertoon, vanaf Maandag tot die daaropvolgende Sondag. Ou suksesvolle nominasies word na die betrokke argief verskuif. 'n Lys van voorbladartikels wat al in hierdie jaar gebruik is, is by [[Wikipedia:Voorbladartikels {{CURRENTYEAR}}]] te kry. Daar is ook 'n inleiding tot die voorbladartikelprojek by [[Wikipedia:Voorbladartikel]]. Onsuksesvolle nominasies kan besigtig word by [[Wikipedia:Onsuksesvolle voorbladnominasies/2022]]. |- | colspan="2" | <div style="border-bottom: solid 2px #479429;">[[Lêer:Calendar-nl.png|30px]] '''Opkomende weke'''</div> |- valign="top" | width="50%" | '''[[Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}}|Volgende week]]''' {{ #ifexist: Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}} | {{Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}}}} | {{Geen Voorbladartikel|week={{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }}}} }} | width="50%" | '''[[Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}}|Die week daarop]]''' {{ #ifexist: Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}} | {{Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}}}} | {{Geen Voorbladartikel|week={{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }}}} }} |} {{Argiefboks|18 | argief1 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2005|2005]] | argief2 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2006|2006]] | argief3 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2007|2007]] | argief4 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2008|2008]] | argief5 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2009|2009]] | argief6 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2010|2010]] | argief7 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2011|2011]] | argief8 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2012|2012]] | argief9 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2013|2013]] | argief10 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2014|2014]] | argief11 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2015|2015]] | argief12 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2016|2016]] | argief13 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2017|2017]] | argief14 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2018|2018]] | argief15 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2019|2019]] | argief16 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2020|2020]] | argief17 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2021|2021]] | argief18 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2022|2022]] }} Hier kan u gerus voorstelle maak vir moontlike voorbladartikels, of ondersteuning of beswaar lewer oor huidige nominasies. Dit is behulpsaam om u nominasies, besware en ondersteuning van kommentaar te voorsien wat betrekking op die artikel se inhoud het. Indien u gekant is teen 'n artikel se nominasie kan dit help om te sê waarom, so kan probleme aangespreek word en u mag u teenkanting na ondersteuning verander. So ook kan redes vir 'n nominasie ander gebruikers help om die goeie punte van 'n artikel raak te sien. U is welkom om die volgende sjablone te gebruik: * {{sl|ondersteun}} ({{ondersteun}}) * {{sl|gekant}} ({{gekant}}) * {{sl|neutraal}} ({{neutraal}}) * {{sl|kommentaar}} ({{kommentaar}}) * {{sl|vraag}} ({{vraag}}) ; Wenk: Om die vervoerband vir 2022 te besigtig, '''[[Wikipedia:Voorbladartikels 2022|klik hier]]'''. ;Nuwe voorstelle == [[Nederlandse nasionale krieketspan]] == {{sperdatum|4 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Hulle speel sedert sowat 200 jaar gelede al krieket en is tans van die leidende krieketlande in Europa. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:35, 4 Julie 2022 (UTC) * {{kommentaar}} – goeie kandidaat, deur SpesBona uitgebrei, maar moet nog deeglik geproeflees word vir taalfoute en sinskonstruksie. --[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 22:53, 4 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} (proeflees afgehandel, dankie!) – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 09:11, 7 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} - [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:53, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:14, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:37, 2 Augustus 2022 (UTC) == [[Bonobo]] == {{sperdatum|8 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Burgert_Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 11:25, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 12:14, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 13:40, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:53, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – Ondersteun! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:39, 2 Augustus 2022 (UTC) == [[Neanderdaller]] == {{sperdatum|20 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Sjoe, nou is ek moeg vir dié spulletjie. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 13:23, 20 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:36, 20 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 18:51, 21 Julie 2022 (UTC) == [[Fenisië]] == {{sperdatum|26 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:06, 26 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 20:50, 26 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 07:48, 28 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 11:07, 30 Julie 2022 (UTC) == [[Uranus se ringe]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} –Ek weet nie of dit dalk 'n bietjie ingewikkeld is nie (ek verstaan self nie heeltemal alles nie). Maar die Engelse artikel, waarvan dit vertaal is, is 'n sterartikel. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 09:18, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:26, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 10:41, 1 Augustus 2022 (UTC) == [[San Francisco Internasionale Lughawe]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Ek volg hiermee die [[Doebai Internasionale Lughawe]]-voorblad op. Groete, [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 15:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:48, 30 Julie 2022 (UTC) == [[Suid-Afrikaanse Grensoorlog]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Plaaslike [[Koue Oorlog]] geskiedenis - [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:26, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:46, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 10:41, 1 Augustus 2022 (UTC) <!-- Dis die laaste lyn van hierdie bladsy, skryf asb. hierbo! --> [[Kategorie:Voorblad]] nzjinfzogj4sqnxtd9nf0hnj6xprfu7 2516904 2516903 2022-08-02T10:39:52Z Oesjaar 7467 /* Nederlandse nasionale krieketspan */ Ai! wikitext text/x-wiki {| width="100%" style="background:#FFFFFF; border:solid 1px #479429;" cellspacing="0" cellpadding="10" | colspan="2" | '''Kandidaatartikels vir voorblad: Help vorm die beste van Wikipedia''' Hier besluit ons watter artikels op die voorblad van die Afrikaanse Wikipedia gaan verskyn. ''''n Voorbladartikel''' moet die beste werk op Wikipedia ten toon stel. Om 'n artikel te nomineer kan dit gewoon bygevoeg word aan die onderkant van hierdie bladsy. Lees asseblief eers die [[Wikipedia:Riglyne vir voorbladartikels|Riglyne vir nominasie]] voor u 'n artikel nomineer. U kan beïnvloed wat op die voorblad verskyn deur 'n artikel te ondersteun of deur beswaar aan te teken. Persone wat 'n artikel voorstel moet ook bereid wees om te help om besware aan te spreek. As daar geen noemenswaardige besware is nie kan 'n artikel moontlik 'n voorbladartikel word. Die beleid is tans om enige genomineerde bladsy waarvoor daar na 'n maand geen geldige beswaar is nie en wat aan die [[Wikipedia:Riglyne vir voorbladartikels|vereistes voldoen]] as 'n moontlike voorbladartikel te beskou. 'n Artikel word vir 'n week lank op die voorblad vertoon, vanaf Maandag tot die daaropvolgende Sondag. Ou suksesvolle nominasies word na die betrokke argief verskuif. 'n Lys van voorbladartikels wat al in hierdie jaar gebruik is, is by [[Wikipedia:Voorbladartikels {{CURRENTYEAR}}]] te kry. Daar is ook 'n inleiding tot die voorbladartikelprojek by [[Wikipedia:Voorbladartikel]]. Onsuksesvolle nominasies kan besigtig word by [[Wikipedia:Onsuksesvolle voorbladnominasies/2022]]. |- | colspan="2" | <div style="border-bottom: solid 2px #479429;">[[Lêer:Calendar-nl.png|30px]] '''Opkomende weke'''</div> |- valign="top" | width="50%" | '''[[Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}}|Volgende week]]''' {{ #ifexist: Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}} | {{Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}}}} | {{Geen Voorbladartikel|week={{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }}}} }} | width="50%" | '''[[Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}}|Die week daarop]]''' {{ #ifexist: Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}} | {{Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}}}} | {{Geen Voorbladartikel|week={{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }}}} }} |} {{Argiefboks|18 | argief1 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2005|2005]] | argief2 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2006|2006]] | argief3 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2007|2007]] | argief4 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2008|2008]] | argief5 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2009|2009]] | argief6 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2010|2010]] | argief7 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2011|2011]] | argief8 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2012|2012]] | argief9 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2013|2013]] | argief10 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2014|2014]] | argief11 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2015|2015]] | argief12 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2016|2016]] | argief13 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2017|2017]] | argief14 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2018|2018]] | argief15 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2019|2019]] | argief16 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2020|2020]] | argief17 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2021|2021]] | argief18 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2022|2022]] }} Hier kan u gerus voorstelle maak vir moontlike voorbladartikels, of ondersteuning of beswaar lewer oor huidige nominasies. Dit is behulpsaam om u nominasies, besware en ondersteuning van kommentaar te voorsien wat betrekking op die artikel se inhoud het. Indien u gekant is teen 'n artikel se nominasie kan dit help om te sê waarom, so kan probleme aangespreek word en u mag u teenkanting na ondersteuning verander. So ook kan redes vir 'n nominasie ander gebruikers help om die goeie punte van 'n artikel raak te sien. U is welkom om die volgende sjablone te gebruik: * {{sl|ondersteun}} ({{ondersteun}}) * {{sl|gekant}} ({{gekant}}) * {{sl|neutraal}} ({{neutraal}}) * {{sl|kommentaar}} ({{kommentaar}}) * {{sl|vraag}} ({{vraag}}) ; Wenk: Om die vervoerband vir 2022 te besigtig, '''[[Wikipedia:Voorbladartikels 2022|klik hier]]'''. ;Nuwe voorstelle == [[Nederlandse nasionale krieketspan]] == {{sperdatum|4 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Hulle speel sedert sowat 200 jaar gelede al krieket en is tans van die leidende krieketlande in Europa. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:35, 4 Julie 2022 (UTC) * {{kommentaar}} – goeie kandidaat, deur SpesBona uitgebrei, maar moet nog deeglik geproeflees word vir taalfoute en sinskonstruksie. --[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 22:53, 4 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – (proeflees afgehandel, dankie!) – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 09:11, 7 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:53, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:14, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:37, 2 Augustus 2022 (UTC) == [[Bonobo]] == {{sperdatum|8 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Burgert_Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 11:25, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 12:14, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 13:40, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:53, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – Ondersteun! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:39, 2 Augustus 2022 (UTC) == [[Neanderdaller]] == {{sperdatum|20 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Sjoe, nou is ek moeg vir dié spulletjie. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 13:23, 20 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:36, 20 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 18:51, 21 Julie 2022 (UTC) == [[Fenisië]] == {{sperdatum|26 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:06, 26 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 20:50, 26 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 07:48, 28 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 11:07, 30 Julie 2022 (UTC) == [[Uranus se ringe]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} –Ek weet nie of dit dalk 'n bietjie ingewikkeld is nie (ek verstaan self nie heeltemal alles nie). Maar die Engelse artikel, waarvan dit vertaal is, is 'n sterartikel. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 09:18, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:26, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 10:41, 1 Augustus 2022 (UTC) == [[San Francisco Internasionale Lughawe]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Ek volg hiermee die [[Doebai Internasionale Lughawe]]-voorblad op. Groete, [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 15:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:48, 30 Julie 2022 (UTC) == [[Suid-Afrikaanse Grensoorlog]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Plaaslike [[Koue Oorlog]] geskiedenis - [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:26, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:46, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 10:41, 1 Augustus 2022 (UTC) <!-- Dis die laaste lyn van hierdie bladsy, skryf asb. hierbo! --> [[Kategorie:Voorblad]] 2n2pn3bsznqcrlkz0uhuxxo42353y30 2516905 2516904 2022-08-02T10:40:43Z Oesjaar 7467 /* Neanderdaller */ Ondersteun! wikitext text/x-wiki {| width="100%" style="background:#FFFFFF; border:solid 1px #479429;" cellspacing="0" cellpadding="10" | colspan="2" | '''Kandidaatartikels vir voorblad: Help vorm die beste van Wikipedia''' Hier besluit ons watter artikels op die voorblad van die Afrikaanse Wikipedia gaan verskyn. ''''n Voorbladartikel''' moet die beste werk op Wikipedia ten toon stel. Om 'n artikel te nomineer kan dit gewoon bygevoeg word aan die onderkant van hierdie bladsy. Lees asseblief eers die [[Wikipedia:Riglyne vir voorbladartikels|Riglyne vir nominasie]] voor u 'n artikel nomineer. U kan beïnvloed wat op die voorblad verskyn deur 'n artikel te ondersteun of deur beswaar aan te teken. Persone wat 'n artikel voorstel moet ook bereid wees om te help om besware aan te spreek. As daar geen noemenswaardige besware is nie kan 'n artikel moontlik 'n voorbladartikel word. Die beleid is tans om enige genomineerde bladsy waarvoor daar na 'n maand geen geldige beswaar is nie en wat aan die [[Wikipedia:Riglyne vir voorbladartikels|vereistes voldoen]] as 'n moontlike voorbladartikel te beskou. 'n Artikel word vir 'n week lank op die voorblad vertoon, vanaf Maandag tot die daaropvolgende Sondag. Ou suksesvolle nominasies word na die betrokke argief verskuif. 'n Lys van voorbladartikels wat al in hierdie jaar gebruik is, is by [[Wikipedia:Voorbladartikels {{CURRENTYEAR}}]] te kry. Daar is ook 'n inleiding tot die voorbladartikelprojek by [[Wikipedia:Voorbladartikel]]. Onsuksesvolle nominasies kan besigtig word by [[Wikipedia:Onsuksesvolle voorbladnominasies/2022]]. |- | colspan="2" | <div style="border-bottom: solid 2px #479429;">[[Lêer:Calendar-nl.png|30px]] '''Opkomende weke'''</div> |- valign="top" | width="50%" | '''[[Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}}|Volgende week]]''' {{ #ifexist: Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}} | {{Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }} {{CURRENTYEAR}}}} | {{Geen Voorbladartikel|week={{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +1 }}}} }} | width="50%" | '''[[Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}}|Die week daarop]]''' {{ #ifexist: Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}} | {{Wikipedia:Voorbladartikel week {{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }} {{CURRENTYEAR}}}} | {{Geen Voorbladartikel|week={{ #expr: {{CURRENTWEEK}} +2 }}}} }} |} {{Argiefboks|18 | argief1 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2005|2005]] | argief2 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2006|2006]] | argief3 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2007|2007]] | argief4 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2008|2008]] | argief5 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2009|2009]] | argief6 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2010|2010]] | argief7 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2011|2011]] | argief8 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2012|2012]] | argief9 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2013|2013]] | argief10 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2014|2014]] | argief11 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2015|2015]] | argief12 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2016|2016]] | argief13 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2017|2017]] | argief14 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2018|2018]] | argief15 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2019|2019]] | argief16 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2020|2020]] | argief17 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2021|2021]] | argief18 = [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad/2022|2022]] }} Hier kan u gerus voorstelle maak vir moontlike voorbladartikels, of ondersteuning of beswaar lewer oor huidige nominasies. Dit is behulpsaam om u nominasies, besware en ondersteuning van kommentaar te voorsien wat betrekking op die artikel se inhoud het. Indien u gekant is teen 'n artikel se nominasie kan dit help om te sê waarom, so kan probleme aangespreek word en u mag u teenkanting na ondersteuning verander. So ook kan redes vir 'n nominasie ander gebruikers help om die goeie punte van 'n artikel raak te sien. U is welkom om die volgende sjablone te gebruik: * {{sl|ondersteun}} ({{ondersteun}}) * {{sl|gekant}} ({{gekant}}) * {{sl|neutraal}} ({{neutraal}}) * {{sl|kommentaar}} ({{kommentaar}}) * {{sl|vraag}} ({{vraag}}) ; Wenk: Om die vervoerband vir 2022 te besigtig, '''[[Wikipedia:Voorbladartikels 2022|klik hier]]'''. ;Nuwe voorstelle == [[Nederlandse nasionale krieketspan]] == {{sperdatum|4 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Hulle speel sedert sowat 200 jaar gelede al krieket en is tans van die leidende krieketlande in Europa. Groete. -- [[Lêer:Flag of South Africa.svg|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:SpesBona|SpesBona]] 19:35, 4 Julie 2022 (UTC) * {{kommentaar}} – goeie kandidaat, deur SpesBona uitgebrei, maar moet nog deeglik geproeflees word vir taalfoute en sinskonstruksie. --[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 22:53, 4 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – (proeflees afgehandel, dankie!) – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 09:11, 7 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:53, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:14, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:37, 2 Augustus 2022 (UTC) == [[Bonobo]] == {{sperdatum|8 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Burgert_Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 11:25, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 12:14, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 13:40, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:53, 8 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – Ondersteun! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:39, 2 Augustus 2022 (UTC) == [[Neanderdaller]] == {{sperdatum|20 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Sjoe, nou is ek moeg vir dié spulletjie. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 13:23, 20 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 15:36, 20 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 18:51, 21 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – ondersteun my voorgeslagte! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 10:40, 2 Augustus 2022 (UTC) == [[Fenisië]] == {{sperdatum|26 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:06, 26 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 20:50, 26 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 07:48, 28 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 11:07, 30 Julie 2022 (UTC) == [[Uranus se ringe]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} –Ek weet nie of dit dalk 'n bietjie ingewikkeld is nie (ek verstaan self nie heeltemal alles nie). Maar die Engelse artikel, waarvan dit vertaal is, is 'n sterartikel. [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 09:18, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:26, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 10:41, 1 Augustus 2022 (UTC) == [[San Francisco Internasionale Lughawe]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Ek volg hiermee die [[Doebai Internasionale Lughawe]]-voorblad op. Groete, [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 15:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:48, 30 Julie 2022 (UTC) == [[Suid-Afrikaanse Grensoorlog]] == {{sperdatum|30 Augustus 2022}} * {{ondersteun}} – Plaaslike [[Koue Oorlog]] geskiedenis - [[Gebruiker:Sobaka|Sobaka]] ([[Gebruikerbespreking:Sobaka|kontak]]) 18:29, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 19:26, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 19:46, 30 Julie 2022 (UTC) * {{ondersteun}} – [[Gebruiker:Rooiratel|Rooiratel]] ([[Gebruikerbespreking:Rooiratel|kontak]]) 10:41, 1 Augustus 2022 (UTC) <!-- Dis die laaste lyn van hierdie bladsy, skryf asb. hierbo! --> [[Kategorie:Voorblad]] 3l2snjd38npheyzcrqcfjy4hxis3bnt 0 11773 2516742 2232406 2022-08-01T14:39:38Z Aboubacarkhoraa 132447 #WPWP wikitext text/x-wiki {| align="right" cellpadding="2" cellspacing="0" style="border:1px solid #88a; background:#CEDAF2; padding:5px; font-size: 85%; margin: 0 0 0.5em 1em; border-collapse:collapse;" ! align="center" colspan="2" style="color: #FFFFFF; background: #003399; padding: 4px; font-size:170%;" | <span style="font-size:16pt">'''Conakry'''</span><br /> [[Lêer:Conakry.jpg|270px]] |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;border-bottom:1px solid #999" | '''Kaart''' |style="border-left:1px solid #999"| '''Vlag''' |- style="background:white" |rowspan=6| [[Lêer:GN-Conakry.png|180px|center]] |- style="background: white" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:Flag of Guinea.svg|senter|75x75px]] |- style="background: #f7f8ff;border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999;border-top:1px solid #999"| '''Wapen''' |- style="background: white; border-top:1px solid #999;" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:Coat of arms of Guinea.svg|senter|88x88px]] |- style="background: #f7f8ff; border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Land''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{vlag|Guinee}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Provinsie''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | Conakry |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Koördinate''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{Koördinate|09|31|N|13|42|W}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Gestig op''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1887 |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Oppervlakte:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[vierkante kilometer|vk km]] |- | &nbsp;'''Hoogte bo seevlak''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1 m |- style="border-top:1px solid #999;" |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Bevolking:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal (2008) | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1&nbsp;931&nbsp;184 |- | &nbsp;- Bevolkingsdigtheid | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | /vk km |- | &nbsp;- Metropolitaanse gebied | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | |- |&nbsp;'''Tydsone''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[UTC]] +1 |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Burgemeester''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | |- style="border-top:1px solid #999;" |} '''Conakry''' (ook Konakry, [[Malinké taal|Malinké]] ''K&#596;nakiri''), bevolking 1&nbsp;931&nbsp;184 ([[2008]]), is 'n [[hawe]]stad aan die [[Atlantiese Oseaan|Atlantiese]] kus, en die hoofstad van [[Guinee]]. == Geskiedenis == Dit het ontwikkel op [[Tumbo-eiland]] op die punt van die [[Kaloumskiereiland]], waaraan dit nou verbind is deur 'n [[landengte]] nadat die stad reeds lankal daarna uitgebrei het. Die stad is<!--essentially--> gestig nadat [[Verenigde Koninkryk|Brittanje]] die eiland in [[1887]] aan [[Frankryk]] afgestaan het. Dit word om en by [[1904]] die hoofstad van [[Guinée Française]] en maak opgang as 'n [[uitvoer]]hawe, veral nadat 'n (nou geslote) [[spoorlyn]] na [[Kankan]] open. == Conakry vandag == Vandag het die stad langs die [[skiereiland]] gegroei om vyf hoofdistrikte te vorm. Van die punt in die suidweste is die distrikte: [[Kaloum]] (die [[middestad]]), [[Dixinn]] (insluitend die [[Polytechnical Institute of Conakry|Universiteit van Conakry]] en baie [[ambassade]]s), [[Ratoma]] (bekend vir sy [[naglewe]]), [[Matam]] en laastens [[Matoto]], tuiste van die [[Gbessia Lughawe]]. Besienswaardighede en toeristeaantreklikhede in die stad sluit in die [[Guinee Nasionale Museum]], verskeie [[markte]], die [[Guinea Palais du Peuple]], [[Conakry Grand Mosque]], die stad se naglewe en die naby geleë [[Iles de Los]]. Die stad is bekend vir sy botaniese tuine. Die [[Polytechnical Institute of Conakry]] is ook in Conakry geleë. Die straatnummeringskema van Conakry merk alle strate met KA, gevolg deur 'n driesyfergetal: onewe vir noord-suid strate en ewe vir oos-wes, b.v. KA002. == Ekonomie == [[Lêer:Autonomous port of Conakry 01.jpg|duimnael|links|Houerskeep in hawe by Conakry]] Conakry is Guinea se grootste stad en die administratiewe, kommunikasie- en ekonomiese middelpunt. Die stad se ekonomie wentel om die hawe, wat moderne geriewe vir die hantering en stoor van goedere het, waardeur [[aluminium|alumina]] en [[piesang]]s verskeep word. Vervaardiging sluit voedselprodukte en [[motorkar|motors]] in. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Hoofstede in Afrika}} {{Normdata}} [[Kategorie:Kusstede]] [[Kategorie:Nedersettings in Guinee]] [[Kategorie:Hoofstede in Afrika]] sxx8077fyh7e9s0cb6mg18cmcna347s 0 11927 2516718 2479631 2022-08-01T13:23:08Z Gerd Eichmann 29135 gallery added wikitext text/x-wiki {| align="right" cellpadding="2" cellspacing="0" style="border:1px solid #88a; background:#CEDAF2; padding:5px; font-size: 85%; margin: 0 0 0.5em 1em; border-collapse:collapse;" ! align="center" colspan="2" style="color: #000000; background: #f7f8ff; padding: 4px; font-size:170%;" | '''Dublin'''<br />'''''Baile Átha Cliath'''''<br /> [[Lêer:Dublin castle.JPG|280px]] <br /> |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;border-bottom:1px solid #999" | '''Kaart''' |style="border-left:1px solid #999"| '''Wapen''' |- style="background:white" |rowspan=6| [[Lêer:Ireland map County Dublin City.png|180px|senter]] |- style="background: white" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:Coat-of-arms-of-Dublin.svg|75px|senter]] |- style="background: #f7f8ff;border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999;border-top:1px solid #999"| '''Vlag''' |- style="background: white; border-top:1px solid #999;" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:IRL Dublin flag.svg|90px|senter]] |- style="background: #f7f8ff; border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Land''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{vlagland|Ierland}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Provinsie''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[Lêer:Flag of Leinster.svg|23px]] [[Leinster]] |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Koördinate''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{Koördinate|53|21|N|6|16|W}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Stigting''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 842 |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Stadstatus''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1172 |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Oppervlak:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 114,99 [[vierkante kilometer|vk km]] |- | &nbsp;'''Hoogte bo seevlak''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 20 m |- style="border-top:1px solid #999;" |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Bevolking:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal (2016) | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 553&nbsp;165<ref>{{en}} [http://cso.ie/en/media/csoie/releasespublications/documents/population/2017/Chapter_2_Geographical_distribution.pdf ''Central Statistics Office: Census of Population 2016 – Chapter 2: Geographical distribution. Besoek op 4 Junie 2017'']</ref> |- | &nbsp;- Bevolkingsdigtheid | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 4&nbsp;811/vk km |- | &nbsp;- City of Dublin met voorstede | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1&nbsp;173&nbsp;179 |- | &nbsp;- Groter Dublin | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1&nbsp;904&nbsp;806 |- |&nbsp;'''Tydsone''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[UTC]] +0 (WET) |- style="border-top:1px solid #999;" | &nbsp;- [[Somertyd]] | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[UTC]] +1 (IST) |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Burgemeester (''Lord Mayor'')''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | Hazel Chu (Green Party) |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Amptelike Webwerf''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [http://www.dublincity.ie/ ''dublincity.ie''] |} '''Dublin''' ([[Iers-Gaelies|Iers]]: ''Baile Átha Cliath'' [blʲaːˈklʲiəh]) is die [[hoofstad]] en grootste stad van die [[Republiek Ierland]] (Éire), geleë naby die middel van [[Ierland]] se oostelike kus, by die mond van die [[Liffeyrivier]] in die [[Ierse See]] en in die middel van die provinsie [[Leinster]]. Die stad was sedert die [[Middeleeue]] altyd die hoofstad van die [[Lordskap van Ierland|Lordskap]] en die [[Koninkryk van Ierland]]. Tans is sowat 'n derde van die Ierse bevolking in Groter Dublin saamgetrek. Dublin se geskiedenis strek terug tot in die vroeë [[9de eeu]] toe [[Wikings]] een van hul grootste nedersettings buite [[Skandinawië]] in die huidige stadsgebied gevestig het.<ref>{{en}} Tim Perry (hoofbydraer): ''DK Eyewitness Travel – Dublin''. Londen: Doring Kindersley 2012, bl. 13</ref> In die volgende eeue is die stad verskeie kere deur oorloë en ander gewapende konflikte geteister. In die 20ste eeu het Dublin tot 'n moderne hoofstad met 'n ryk kulturele lewe gegroei wat jaarliks deur miljoene toeriste besoek word. == Etimologie == Die stad se huidige naam is 'n Iers-Engelse afleiding van die oorspronklike Iers-Gaeliese naam ''Dubh Linn'' (letterlik "Swart Vywer"). Die historiese Gaeliese skryfwyse was 'Duḃ Linn' of 'Duḃlinn', tog het die Franssprekende Noormanne die kolletjie weggelaat en die stadsnaam as ''Develyn'' of ''Dublin'' gespel. In moderne Iers word daar gewoonlik na Dublin as Baile Átha Cliath verwys (letterlik "Die nedersetting by die Riethekkiesdrif"). Hierdie naam is afgelei van ''Ath Cliathe'' (''Áth Cliath''), 'n klein Keltiese nedersetting wat aan die noordoewer van die Liffeyrivier geleë was. Sy naam het na die strategiese ligging van die dorp verwys – by die kruispunt van vier belangrike paaie en naby 'n [[drif]] in die Liffeyrivier (geleë naby die huidige Heuston-stasie) wat destyds die enigste manier was om die rivier oor te steek. Die naam Baile Átha Cliath is later gebruik om na 'n vroeë Christelike [[klooster]] te verwys wat waarskynlik in die gebied van Aungierstraat op die erf van die huidige [[Rooms-Katolieke Kerk|Rooms-Katolieke]] Sint-Valentynskerk bestaan het. Die lang Ierse naam word soms afgekort tot BÁC. In Ierse Engels word bewoners van die stad of die distrik Dublin dikwels ''Dubs'' genoem. == Geskiedenis == === Die 18de eeu: Tweede stad van die Britse Ryk === Die 18de eeu was 'n periode van voorspoed vir Dublin. As setel van 'n eie Ierse parlement en danksy die invloed van die [[landadel]] het die stad veral in die tweede helfte van die 18de eeu ongekende groei beleef. Stygende pryse vir landbouprodukte het vir Protestantse landeienaars die finansiële middele verskaf om die groot pleine en statige stadhuise van Georgiaanse Dublin te bou. Omstreeks 1800 was Dublin die onbestrede tweede stad van die [[Britse Ryk]] en een van die leidende stedelike nedersettings van sy tyd – kleiner as [[Londen]], [[Wene]] of ander destydse keiserlike en koninklike hoofstede, maar nogtans een van die belangrikste stede wat tweede in rang na dié metropole gekom het.<ref>{{en}} Michael Barry: ''Victorian Dublin Revealed. The Remarkable Legacy of Nineteenth-Century Dublin''. Kindle e-boek. Dublin: Andalus Press 2014, pos. 198</ref> === Die 19de eeu: Ekonomiese en politieke agteruitgang === In die dekades ná die Napoleontiese Oorloë het Europa, indertyd die sentrum van die ontwikkelde wêreld, 'n ongekende fase van ekonomiese groei en modernisering beleef. Die Verenigde Koninkryk van Groot-Brittanje en Ierland het as moederland van die [[nywerheidsomwenteling]] tot die magtigste moondheid in Europa ontwikkel – onder meer omdat sy staatsgebied die verwoestings van die oorlog gespaar gebly het. Meganisering en die vervanging van water- deur stoomkrag het net soos die bou van 'n spoorwegnetwerk en die invoering van stoomskepe op internasionale roetes industriële groei op die Britse Eilande verder aangewakker, net soos die beskikbaarheid van groot steenkool- en ysterertsreserwes. Die Britse kolonies het onverwerkte goedere verskaf en was daarnaas belangrike uitvoermarkte vir die Britse ekonomie. Die ekonomiese vooruitgang is in 'n snelle bevolkingsgroei en die opkoms van 'n nuwe sosiale klas van fabriekswerkers en 'n nuwe middelklas weerspieël. [[Lêer:Eden Quay, Dublin 1900.jpg|duimnael|links|Die hoek van Eden-kaai en O'Connell-brug omstreeks 1900]] Maar terwyl Britte in die [[Victoriaanse tydperk]] een van die vinnigste en omvattendste omwentelings in die geskiedenis van die mensdom beleef het en Groot-Brittanje tot die dinamiese sentrum van die wêreld ontwikkel het, is Ierland as die tweede element in die Verenigde Koninkryk nouliks deur hierdie gebeure geraak. Sy ekonomie het nog grotendeels op landbou gebaseer, en sy bevolking het as Rooms-Katolieke nie net 'n ander geloof aangehang as die res van die land nie, hulle was ook arm en ontnugter. Nadat die regeringsetel volgens die Uniewet van 1800 na Westminster in Londen verskuif is, het Dublin in die 19de eeu 'n periode van politieke en ekonomiese agteruitgang beleef. Anders as [[Belfast]] in [[Noord-Ierland]] het die stad geen noemenswaardige rol in die nywerheidsomwenteling gespeel nie, maar dit was nogtans 'n belangrike administratiewe sentrum en 'n spilpunt van vervoer vir die grootste deel van Ierland. Aangesien die eiland nie oor beduidende steenkoolreserwes beskik nie (indertyd die belangrikste brandstof vir nywerhede en vervoer) en Dublin ook nooit tot 'n sentrum van skeepsbou ontwikkel het nie (een van die drywende kragte in die nywerheidsomwenteling in Groot-Brittanje en Noord-Ierland), het Belfast in hierdie tydperk danksy sy internasionale handelsbande, linnebedryf en skeepsbouwerwe vinniger gegroei as sy susterstad in die suide. Omstreeks 1900 het Belfast ook ten opsigte van sy inwonertal by Dublin verbygesteek. == Sport == [[Lêer:Aviva Stadium(Dublin Arena).JPG|duimnael|Die [[Aviva-stadion]] in Dublin]] Dublin was een van die gasheerstede tydens die [[Rugbywêreldbeker 1991]], [[Krieketwêreldbeker 1999]] en [[Rugbywêreldbeker 1999]]. === Krieket === Dublin beskik oor Ierland se enigste [[toetskrieket]]veld, die Malahide Krieketklubterrein. Op 11–15 Mei 2018 is hier [[Ierse nasionale krieketspan|Ierland]] se eerste toets teen [[Pakistanse nasionale krieketspan|Pakistan]] gespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espncricinfo.com/series/pak-in-ire-eng-scot-2018-1119523/ireland-vs-pakistan-only-test-1127284/full-scorecard |title=Only Test, Pakistan tour of Ireland, England and Scotland at Dublin, May 11-15 2018 |publisher=ESPNcricinfo |accessdate=2 Mei 2021}}</ref> 'n Ander bekende krieketveld in Dublin is die Castle Avenue-krieketveld, wat tydens die Krieketwêreldbeker 1999 vir een wedstryd ingespan is. === Rugby === [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland se nasionale rugbyspan]] speel sy tuiswedstryde tydens die jaarlikse [[Sesnasies-toernooi]] in die [[Aviva-stadion]] wat deur die [[Ierse Rugbyvoetbalunie]] besit word. Dublin se professionele rugbyspan [[Leinster Rugby]] speel hier in die [[Pro14]]. [[Wêreldrugby]] se hoofkantoor is in Dublin gesetel. == Foto gallery == <br><gallery class=center caption="Baile Átha Cliath - Dublin"> Dublin-06-Custom House-2017-gje.jpg Dublin-Christ Church Cathedral-04-2017-gje.jpg Dublin-12-Lord Edward St-Kinlay House-2017-gje.jpg Dublin-Temple Bar-12-2017-gje.jpg Dublin-30-Leo Burdock Fish+Chips-2017-gje.jpg Dublin-32-Fish+Chips-2017-gje.jpg Dublin-59-Gavronski-1993-gje.jpg Dublin-75-Shaw-Denkmal-1993-gje.jpg Dublin-10-Dame St 72-Olympia Theatre-1993-gje.jpg </gallery> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie-inlyn}} * {{en}} [http://www.dublincity.ie/ Amptelike webwerf] {{Hoofstede in Europa}} {{Normdata}} [[Kategorie:Kusstede]] [[Kategorie:Nedersettings in die Ierse Republiek]] [[Kategorie:Hoofstede in Europa]] s5c39vuve65tsso3eba8zpln5yg0jnr 2516722 2516718 2022-08-01T13:45:21Z Oesjaar 7467 /* Foto gallery */ Met 1 L in Afrikaans! wikitext text/x-wiki {| align="right" cellpadding="2" cellspacing="0" style="border:1px solid #88a; background:#CEDAF2; padding:5px; font-size: 85%; margin: 0 0 0.5em 1em; border-collapse:collapse;" ! align="center" colspan="2" style="color: #000000; background: #f7f8ff; padding: 4px; font-size:170%;" | '''Dublin'''<br />'''''Baile Átha Cliath'''''<br /> [[Lêer:Dublin castle.JPG|280px]] <br /> |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;border-bottom:1px solid #999" | '''Kaart''' |style="border-left:1px solid #999"| '''Wapen''' |- style="background:white" |rowspan=6| [[Lêer:Ireland map County Dublin City.png|180px|senter]] |- style="background: white" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:Coat-of-arms-of-Dublin.svg|75px|senter]] |- style="background: #f7f8ff;border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999;border-top:1px solid #999"| '''Vlag''' |- style="background: white; border-top:1px solid #999;" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:IRL Dublin flag.svg|90px|senter]] |- style="background: #f7f8ff; border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Land''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{vlagland|Ierland}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Provinsie''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[Lêer:Flag of Leinster.svg|23px]] [[Leinster]] |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Koördinate''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{Koördinate|53|21|N|6|16|W}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Stigting''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 842 |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Stadstatus''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1172 |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Oppervlak:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 114,99 [[vierkante kilometer|vk km]] |- | &nbsp;'''Hoogte bo seevlak''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 20 m |- style="border-top:1px solid #999;" |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Bevolking:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal (2016) | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 553&nbsp;165<ref>{{en}} [http://cso.ie/en/media/csoie/releasespublications/documents/population/2017/Chapter_2_Geographical_distribution.pdf ''Central Statistics Office: Census of Population 2016 – Chapter 2: Geographical distribution. Besoek op 4 Junie 2017'']</ref> |- | &nbsp;- Bevolkingsdigtheid | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 4&nbsp;811/vk km |- | &nbsp;- City of Dublin met voorstede | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1&nbsp;173&nbsp;179 |- | &nbsp;- Groter Dublin | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1&nbsp;904&nbsp;806 |- |&nbsp;'''Tydsone''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[UTC]] +0 (WET) |- style="border-top:1px solid #999;" | &nbsp;- [[Somertyd]] | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[UTC]] +1 (IST) |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Burgemeester (''Lord Mayor'')''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | Hazel Chu (Green Party) |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Amptelike Webwerf''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [http://www.dublincity.ie/ ''dublincity.ie''] |} '''Dublin''' ([[Iers-Gaelies|Iers]]: ''Baile Átha Cliath'' [blʲaːˈklʲiəh]) is die [[hoofstad]] en grootste stad van die [[Republiek Ierland]] (Éire), geleë naby die middel van [[Ierland]] se oostelike kus, by die mond van die [[Liffeyrivier]] in die [[Ierse See]] en in die middel van die provinsie [[Leinster]]. Die stad was sedert die [[Middeleeue]] altyd die hoofstad van die [[Lordskap van Ierland|Lordskap]] en die [[Koninkryk van Ierland]]. Tans is sowat 'n derde van die Ierse bevolking in Groter Dublin saamgetrek. Dublin se geskiedenis strek terug tot in die vroeë [[9de eeu]] toe [[Wikings]] een van hul grootste nedersettings buite [[Skandinawië]] in die huidige stadsgebied gevestig het.<ref>{{en}} Tim Perry (hoofbydraer): ''DK Eyewitness Travel – Dublin''. Londen: Doring Kindersley 2012, bl. 13</ref> In die volgende eeue is die stad verskeie kere deur oorloë en ander gewapende konflikte geteister. In die 20ste eeu het Dublin tot 'n moderne hoofstad met 'n ryk kulturele lewe gegroei wat jaarliks deur miljoene toeriste besoek word. == Etimologie == Die stad se huidige naam is 'n Iers-Engelse afleiding van die oorspronklike Iers-Gaeliese naam ''Dubh Linn'' (letterlik "Swart Vywer"). Die historiese Gaeliese skryfwyse was 'Duḃ Linn' of 'Duḃlinn', tog het die Franssprekende Noormanne die kolletjie weggelaat en die stadsnaam as ''Develyn'' of ''Dublin'' gespel. In moderne Iers word daar gewoonlik na Dublin as Baile Átha Cliath verwys (letterlik "Die nedersetting by die Riethekkiesdrif"). Hierdie naam is afgelei van ''Ath Cliathe'' (''Áth Cliath''), 'n klein Keltiese nedersetting wat aan die noordoewer van die Liffeyrivier geleë was. Sy naam het na die strategiese ligging van die dorp verwys – by die kruispunt van vier belangrike paaie en naby 'n [[drif]] in die Liffeyrivier (geleë naby die huidige Heuston-stasie) wat destyds die enigste manier was om die rivier oor te steek. Die naam Baile Átha Cliath is later gebruik om na 'n vroeë Christelike [[klooster]] te verwys wat waarskynlik in die gebied van Aungierstraat op die erf van die huidige [[Rooms-Katolieke Kerk|Rooms-Katolieke]] Sint-Valentynskerk bestaan het. Die lang Ierse naam word soms afgekort tot BÁC. In Ierse Engels word bewoners van die stad of die distrik Dublin dikwels ''Dubs'' genoem. == Geskiedenis == === Die 18de eeu: Tweede stad van die Britse Ryk === Die 18de eeu was 'n periode van voorspoed vir Dublin. As setel van 'n eie Ierse parlement en danksy die invloed van die [[landadel]] het die stad veral in die tweede helfte van die 18de eeu ongekende groei beleef. Stygende pryse vir landbouprodukte het vir Protestantse landeienaars die finansiële middele verskaf om die groot pleine en statige stadhuise van Georgiaanse Dublin te bou. Omstreeks 1800 was Dublin die onbestrede tweede stad van die [[Britse Ryk]] en een van die leidende stedelike nedersettings van sy tyd – kleiner as [[Londen]], [[Wene]] of ander destydse keiserlike en koninklike hoofstede, maar nogtans een van die belangrikste stede wat tweede in rang na dié metropole gekom het.<ref>{{en}} Michael Barry: ''Victorian Dublin Revealed. The Remarkable Legacy of Nineteenth-Century Dublin''. Kindle e-boek. Dublin: Andalus Press 2014, pos. 198</ref> === Die 19de eeu: Ekonomiese en politieke agteruitgang === In die dekades ná die Napoleontiese Oorloë het Europa, indertyd die sentrum van die ontwikkelde wêreld, 'n ongekende fase van ekonomiese groei en modernisering beleef. Die Verenigde Koninkryk van Groot-Brittanje en Ierland het as moederland van die [[nywerheidsomwenteling]] tot die magtigste moondheid in Europa ontwikkel – onder meer omdat sy staatsgebied die verwoestings van die oorlog gespaar gebly het. Meganisering en die vervanging van water- deur stoomkrag het net soos die bou van 'n spoorwegnetwerk en die invoering van stoomskepe op internasionale roetes industriële groei op die Britse Eilande verder aangewakker, net soos die beskikbaarheid van groot steenkool- en ysterertsreserwes. Die Britse kolonies het onverwerkte goedere verskaf en was daarnaas belangrike uitvoermarkte vir die Britse ekonomie. Die ekonomiese vooruitgang is in 'n snelle bevolkingsgroei en die opkoms van 'n nuwe sosiale klas van fabriekswerkers en 'n nuwe middelklas weerspieël. [[Lêer:Eden Quay, Dublin 1900.jpg|duimnael|links|Die hoek van Eden-kaai en O'Connell-brug omstreeks 1900]] Maar terwyl Britte in die [[Victoriaanse tydperk]] een van die vinnigste en omvattendste omwentelings in die geskiedenis van die mensdom beleef het en Groot-Brittanje tot die dinamiese sentrum van die wêreld ontwikkel het, is Ierland as die tweede element in die Verenigde Koninkryk nouliks deur hierdie gebeure geraak. Sy ekonomie het nog grotendeels op landbou gebaseer, en sy bevolking het as Rooms-Katolieke nie net 'n ander geloof aangehang as die res van die land nie, hulle was ook arm en ontnugter. Nadat die regeringsetel volgens die Uniewet van 1800 na Westminster in Londen verskuif is, het Dublin in die 19de eeu 'n periode van politieke en ekonomiese agteruitgang beleef. Anders as [[Belfast]] in [[Noord-Ierland]] het die stad geen noemenswaardige rol in die nywerheidsomwenteling gespeel nie, maar dit was nogtans 'n belangrike administratiewe sentrum en 'n spilpunt van vervoer vir die grootste deel van Ierland. Aangesien die eiland nie oor beduidende steenkoolreserwes beskik nie (indertyd die belangrikste brandstof vir nywerhede en vervoer) en Dublin ook nooit tot 'n sentrum van skeepsbou ontwikkel het nie (een van die drywende kragte in die nywerheidsomwenteling in Groot-Brittanje en Noord-Ierland), het Belfast in hierdie tydperk danksy sy internasionale handelsbande, linnebedryf en skeepsbouwerwe vinniger gegroei as sy susterstad in die suide. Omstreeks 1900 het Belfast ook ten opsigte van sy inwonertal by Dublin verbygesteek. == Sport == [[Lêer:Aviva Stadium(Dublin Arena).JPG|duimnael|Die [[Aviva-stadion]] in Dublin]] Dublin was een van die gasheerstede tydens die [[Rugbywêreldbeker 1991]], [[Krieketwêreldbeker 1999]] en [[Rugbywêreldbeker 1999]]. === Krieket === Dublin beskik oor Ierland se enigste [[toetskrieket]]veld, die Malahide Krieketklubterrein. Op 11–15 Mei 2018 is hier [[Ierse nasionale krieketspan|Ierland]] se eerste toets teen [[Pakistanse nasionale krieketspan|Pakistan]] gespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espncricinfo.com/series/pak-in-ire-eng-scot-2018-1119523/ireland-vs-pakistan-only-test-1127284/full-scorecard |title=Only Test, Pakistan tour of Ireland, England and Scotland at Dublin, May 11-15 2018 |publisher=ESPNcricinfo |accessdate=2 Mei 2021}}</ref> 'n Ander bekende krieketveld in Dublin is die Castle Avenue-krieketveld, wat tydens die Krieketwêreldbeker 1999 vir een wedstryd ingespan is. === Rugby === [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland se nasionale rugbyspan]] speel sy tuiswedstryde tydens die jaarlikse [[Sesnasies-toernooi]] in die [[Aviva-stadion]] wat deur die [[Ierse Rugbyvoetbalunie]] besit word. Dublin se professionele rugbyspan [[Leinster Rugby]] speel hier in die [[Pro14]]. [[Wêreldrugby]] se hoofkantoor is in Dublin gesetel. == Foto galery == <br><gallery class=center caption="Baile Átha Cliath - Dublin"> Dublin-06-Custom House-2017-gje.jpg Dublin-Christ Church Cathedral-04-2017-gje.jpg Dublin-12-Lord Edward St-Kinlay House-2017-gje.jpg Dublin-Temple Bar-12-2017-gje.jpg Dublin-30-Leo Burdock Fish+Chips-2017-gje.jpg Dublin-32-Fish+Chips-2017-gje.jpg Dublin-59-Gavronski-1993-gje.jpg Dublin-75-Shaw-Denkmal-1993-gje.jpg Dublin-10-Dame St 72-Olympia Theatre-1993-gje.jpg </gallery> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie-inlyn}} * {{en}} [http://www.dublincity.ie/ Amptelike webwerf] {{Hoofstede in Europa}} {{Normdata}} [[Kategorie:Kusstede]] [[Kategorie:Nedersettings in die Ierse Republiek]] [[Kategorie:Hoofstede in Europa]] nh6140sxpyxciqncggt7dz5ejprua4j 2516771 2516722 2022-08-01T17:28:31Z Aliwal2012 39067 /* Fotogalery */ vergroot foto's wikitext text/x-wiki {| align="right" cellpadding="2" cellspacing="0" style="border:1px solid #88a; background:#CEDAF2; padding:5px; font-size: 85%; margin: 0 0 0.5em 1em; border-collapse:collapse;" ! align="center" colspan="2" style="color: #000000; background: #f7f8ff; padding: 4px; font-size:170%;" | '''Dublin'''<br />'''''Baile Átha Cliath'''''<br /> [[Lêer:Dublin castle.JPG|280px]] <br /> |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;border-bottom:1px solid #999" | '''Kaart''' |style="border-left:1px solid #999"| '''Wapen''' |- style="background:white" |rowspan=6| [[Lêer:Ireland map County Dublin City.png|180px|senter]] |- style="background: white" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:Coat-of-arms-of-Dublin.svg|75px|senter]] |- style="background: #f7f8ff;border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999;border-top:1px solid #999"| '''Vlag''' |- style="background: white; border-top:1px solid #999;" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:IRL Dublin flag.svg|90px|senter]] |- style="background: #f7f8ff; border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Land''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{vlagland|Ierland}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Provinsie''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[Lêer:Flag of Leinster.svg|23px]] [[Leinster]] |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Koördinate''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{Koördinate|53|21|N|6|16|W}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Stigting''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 842 |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Stadstatus''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1172 |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Oppervlak:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 114,99 [[vierkante kilometer|vk km]] |- | &nbsp;'''Hoogte bo seevlak''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 20 m |- style="border-top:1px solid #999;" |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Bevolking:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal (2016) | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 553&nbsp;165<ref>{{en}} [http://cso.ie/en/media/csoie/releasespublications/documents/population/2017/Chapter_2_Geographical_distribution.pdf ''Central Statistics Office: Census of Population 2016 – Chapter 2: Geographical distribution. Besoek op 4 Junie 2017'']</ref> |- | &nbsp;- Bevolkingsdigtheid | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 4&nbsp;811/vk km |- | &nbsp;- City of Dublin met voorstede | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1&nbsp;173&nbsp;179 |- | &nbsp;- Groter Dublin | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1&nbsp;904&nbsp;806 |- |&nbsp;'''Tydsone''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[UTC]] +0 (WET) |- style="border-top:1px solid #999;" | &nbsp;- [[Somertyd]] | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[UTC]] +1 (IST) |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Burgemeester (''Lord Mayor'')''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | Hazel Chu (Green Party) |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Amptelike Webwerf''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [http://www.dublincity.ie/ ''dublincity.ie''] |} '''Dublin''' ([[Iers-Gaelies|Iers]]: ''Baile Átha Cliath'' [blʲaːˈklʲiəh]) is die [[hoofstad]] en grootste stad van die [[Republiek Ierland]] (Éire), geleë naby die middel van [[Ierland]] se oostelike kus, by die mond van die [[Liffeyrivier]] in die [[Ierse See]] en in die middel van die provinsie [[Leinster]]. Die stad was sedert die [[Middeleeue]] altyd die hoofstad van die [[Lordskap van Ierland|Lordskap]] en die [[Koninkryk van Ierland]]. Tans is sowat 'n derde van die Ierse bevolking in Groter Dublin saamgetrek. Dublin se geskiedenis strek terug tot in die vroeë [[9de eeu]] toe [[Wikings]] een van hul grootste nedersettings buite [[Skandinawië]] in die huidige stadsgebied gevestig het.<ref>{{en}} Tim Perry (hoofbydraer): ''DK Eyewitness Travel – Dublin''. Londen: Doring Kindersley 2012, bl. 13</ref> In die volgende eeue is die stad verskeie kere deur oorloë en ander gewapende konflikte geteister. In die 20ste eeu het Dublin tot 'n moderne hoofstad met 'n ryk kulturele lewe gegroei wat jaarliks deur miljoene toeriste besoek word. == Etimologie == Die stad se huidige naam is 'n Iers-Engelse afleiding van die oorspronklike Iers-Gaeliese naam ''Dubh Linn'' (letterlik "Swart Vywer"). Die historiese Gaeliese skryfwyse was 'Duḃ Linn' of 'Duḃlinn', tog het die Franssprekende Noormanne die kolletjie weggelaat en die stadsnaam as ''Develyn'' of ''Dublin'' gespel. In moderne Iers word daar gewoonlik na Dublin as Baile Átha Cliath verwys (letterlik "Die nedersetting by die Riethekkiesdrif"). Hierdie naam is afgelei van ''Ath Cliathe'' (''Áth Cliath''), 'n klein Keltiese nedersetting wat aan die noordoewer van die Liffeyrivier geleë was. Sy naam het na die strategiese ligging van die dorp verwys – by die kruispunt van vier belangrike paaie en naby 'n [[drif]] in die Liffeyrivier (geleë naby die huidige Heuston-stasie) wat destyds die enigste manier was om die rivier oor te steek. Die naam Baile Átha Cliath is later gebruik om na 'n vroeë Christelike [[klooster]] te verwys wat waarskynlik in die gebied van Aungierstraat op die erf van die huidige [[Rooms-Katolieke Kerk|Rooms-Katolieke]] Sint-Valentynskerk bestaan het. Die lang Ierse naam word soms afgekort tot BÁC. In Ierse Engels word bewoners van die stad of die distrik Dublin dikwels ''Dubs'' genoem. == Geskiedenis == === Die 18de eeu: Tweede stad van die Britse Ryk === Die 18de eeu was 'n periode van voorspoed vir Dublin. As setel van 'n eie Ierse parlement en danksy die invloed van die [[landadel]] het die stad veral in die tweede helfte van die 18de eeu ongekende groei beleef. Stygende pryse vir landbouprodukte het vir Protestantse landeienaars die finansiële middele verskaf om die groot pleine en statige stadhuise van Georgiaanse Dublin te bou. Omstreeks 1800 was Dublin die onbestrede tweede stad van die [[Britse Ryk]] en een van die leidende stedelike nedersettings van sy tyd – kleiner as [[Londen]], [[Wene]] of ander destydse keiserlike en koninklike hoofstede, maar nogtans een van die belangrikste stede wat tweede in rang na dié metropole gekom het.<ref>{{en}} Michael Barry: ''Victorian Dublin Revealed. The Remarkable Legacy of Nineteenth-Century Dublin''. Kindle e-boek. Dublin: Andalus Press 2014, pos. 198</ref> === Die 19de eeu: Ekonomiese en politieke agteruitgang === In die dekades ná die Napoleontiese Oorloë het Europa, indertyd die sentrum van die ontwikkelde wêreld, 'n ongekende fase van ekonomiese groei en modernisering beleef. Die Verenigde Koninkryk van Groot-Brittanje en Ierland het as moederland van die [[nywerheidsomwenteling]] tot die magtigste moondheid in Europa ontwikkel – onder meer omdat sy staatsgebied die verwoestings van die oorlog gespaar gebly het. Meganisering en die vervanging van water- deur stoomkrag het net soos die bou van 'n spoorwegnetwerk en die invoering van stoomskepe op internasionale roetes industriële groei op die Britse Eilande verder aangewakker, net soos die beskikbaarheid van groot steenkool- en ysterertsreserwes. Die Britse kolonies het onverwerkte goedere verskaf en was daarnaas belangrike uitvoermarkte vir die Britse ekonomie. Die ekonomiese vooruitgang is in 'n snelle bevolkingsgroei en die opkoms van 'n nuwe sosiale klas van fabriekswerkers en 'n nuwe middelklas weerspieël. [[Lêer:Eden Quay, Dublin 1900.jpg|duimnael|links|Die hoek van Eden-kaai en O'Connell-brug omstreeks 1900]] Maar terwyl Britte in die [[Victoriaanse tydperk]] een van die vinnigste en omvattendste omwentelings in die geskiedenis van die mensdom beleef het en Groot-Brittanje tot die dinamiese sentrum van die wêreld ontwikkel het, is Ierland as die tweede element in die Verenigde Koninkryk nouliks deur hierdie gebeure geraak. Sy ekonomie het nog grotendeels op landbou gebaseer, en sy bevolking het as Rooms-Katolieke nie net 'n ander geloof aangehang as die res van die land nie, hulle was ook arm en ontnugter. Nadat die regeringsetel volgens die Uniewet van 1800 na Westminster in Londen verskuif is, het Dublin in die 19de eeu 'n periode van politieke en ekonomiese agteruitgang beleef. Anders as [[Belfast]] in [[Noord-Ierland]] het die stad geen noemenswaardige rol in die nywerheidsomwenteling gespeel nie, maar dit was nogtans 'n belangrike administratiewe sentrum en 'n spilpunt van vervoer vir die grootste deel van Ierland. Aangesien die eiland nie oor beduidende steenkoolreserwes beskik nie (indertyd die belangrikste brandstof vir nywerhede en vervoer) en Dublin ook nooit tot 'n sentrum van skeepsbou ontwikkel het nie (een van die drywende kragte in die nywerheidsomwenteling in Groot-Brittanje en Noord-Ierland), het Belfast in hierdie tydperk danksy sy internasionale handelsbande, linnebedryf en skeepsbouwerwe vinniger gegroei as sy susterstad in die suide. Omstreeks 1900 het Belfast ook ten opsigte van sy inwonertal by Dublin verbygesteek. == Sport == [[Lêer:Aviva Stadium(Dublin Arena).JPG|duimnael|Die [[Aviva-stadion]] in Dublin]] Dublin was een van die gasheerstede tydens die [[Rugbywêreldbeker 1991]], [[Krieketwêreldbeker 1999]] en [[Rugbywêreldbeker 1999]]. === Krieket === Dublin beskik oor Ierland se enigste [[toetskrieket]]veld, die Malahide Krieketklubterrein. Op 11–15 Mei 2018 is hier [[Ierse nasionale krieketspan|Ierland]] se eerste toets teen [[Pakistanse nasionale krieketspan|Pakistan]] gespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espncricinfo.com/series/pak-in-ire-eng-scot-2018-1119523/ireland-vs-pakistan-only-test-1127284/full-scorecard |title=Only Test, Pakistan tour of Ireland, England and Scotland at Dublin, May 11-15 2018 |publisher=ESPNcricinfo |accessdate=2 Mei 2021}}</ref> 'n Ander bekende krieketveld in Dublin is die Castle Avenue-krieketveld, wat tydens die Krieketwêreldbeker 1999 vir een wedstryd ingespan is. === Rugby === [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland se nasionale rugbyspan]] speel sy tuiswedstryde tydens die jaarlikse [[Sesnasies-toernooi]] in die [[Aviva-stadion]] wat deur die [[Ierse Rugbyvoetbalunie]] besit word. Dublin se professionele rugbyspan [[Leinster Rugby]] speel hier in die [[Pro14]]. [[Wêreldrugby]] se hoofkantoor is in Dublin gesetel. == Fotogalery == <gallery mode="packed" heights="140px" class=center caption="Baile Átha Cliath - Dublin"> Dublin-06-Custom House-2017-gje.jpg Dublin-Christ Church Cathedral-04-2017-gje.jpg Dublin-12-Lord Edward St-Kinlay House-2017-gje.jpg Dublin-Temple Bar-12-2017-gje.jpg Dublin-30-Leo Burdock Fish+Chips-2017-gje.jpg Dublin-32-Fish+Chips-2017-gje.jpg Dublin-59-Gavronski-1993-gje.jpg Dublin-75-Shaw-Denkmal-1993-gje.jpg Dublin-10-Dame St 72-Olympia Theatre-1993-gje.jpg </gallery> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie-inlyn}} * {{en}} [http://www.dublincity.ie/ Amptelike webwerf] {{Hoofstede in Europa}} {{Normdata}} [[Kategorie:Kusstede]] [[Kategorie:Nedersettings in die Ierse Republiek]] [[Kategorie:Hoofstede in Europa]] lyuw5bxbcu4nmsjnzfybtcihvz4exhk 2516772 2516771 2022-08-01T17:41:03Z Aliwal2012 39067 /* Fotogalery */ +byskrifte wikitext text/x-wiki {| align="right" cellpadding="2" cellspacing="0" style="border:1px solid #88a; background:#CEDAF2; padding:5px; font-size: 85%; margin: 0 0 0.5em 1em; border-collapse:collapse;" ! align="center" colspan="2" style="color: #000000; background: #f7f8ff; padding: 4px; font-size:170%;" | '''Dublin'''<br />'''''Baile Átha Cliath'''''<br /> [[Lêer:Dublin castle.JPG|280px]] <br /> |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;border-bottom:1px solid #999" | '''Kaart''' |style="border-left:1px solid #999"| '''Wapen''' |- style="background:white" |rowspan=6| [[Lêer:Ireland map County Dublin City.png|180px|senter]] |- style="background: white" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:Coat-of-arms-of-Dublin.svg|75px|senter]] |- style="background: #f7f8ff;border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="background: #CEDAF2; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999;border-top:1px solid #999"| '''Vlag''' |- style="background: white; border-top:1px solid #999;" |style="border-left:1px solid #999"| [[Lêer:IRL Dublin flag.svg|90px|senter]] |- style="background: #f7f8ff; border-top:1px solid #999; text-align:center;" |style="border-left:1px solid #999"| |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Land''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{vlagland|Ierland}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Provinsie''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[Lêer:Flag of Leinster.svg|23px]] [[Leinster]] |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Koördinate''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | {{Koördinate|53|21|N|6|16|W}} |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Stigting''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 842 |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Stadstatus''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1172 |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Oppervlak:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 114,99 [[vierkante kilometer|vk km]] |- | &nbsp;'''Hoogte bo seevlak''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 20 m |- style="border-top:1px solid #999;" |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Bevolking:''' | style="background: #f7f8ff" | &nbsp; |- | &nbsp;- Totaal (2016) | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 553&nbsp;165<ref>{{en}} [http://cso.ie/en/media/csoie/releasespublications/documents/population/2017/Chapter_2_Geographical_distribution.pdf ''Central Statistics Office: Census of Population 2016 – Chapter 2: Geographical distribution. Besoek op 4 Junie 2017'']</ref> |- | &nbsp;- Bevolkingsdigtheid | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 4&nbsp;811/vk km |- | &nbsp;- City of Dublin met voorstede | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1&nbsp;173&nbsp;179 |- | &nbsp;- Groter Dublin | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | 1&nbsp;904&nbsp;806 |- |&nbsp;'''Tydsone''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[UTC]] +0 (WET) |- style="border-top:1px solid #999;" | &nbsp;- [[Somertyd]] | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [[UTC]] +1 (IST) |- style="border-top:1px solid #999;" |- |&nbsp;'''Burgemeester (''Lord Mayor'')''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | Hazel Chu (Green Party) |- style="border-top:1px solid #999;" |&nbsp;'''Amptelike Webwerf''' | style="background: #f7f8ff; text-align:center;" | [http://www.dublincity.ie/ ''dublincity.ie''] |} '''Dublin''' ([[Iers-Gaelies|Iers]]: ''Baile Átha Cliath'' [blʲaːˈklʲiəh]) is die [[hoofstad]] en grootste stad van die [[Republiek Ierland]] (Éire), geleë naby die middel van [[Ierland]] se oostelike kus, by die mond van die [[Liffeyrivier]] in die [[Ierse See]] en in die middel van die provinsie [[Leinster]]. Die stad was sedert die [[Middeleeue]] altyd die hoofstad van die [[Lordskap van Ierland|Lordskap]] en die [[Koninkryk van Ierland]]. Tans is sowat 'n derde van die Ierse bevolking in Groter Dublin saamgetrek. Dublin se geskiedenis strek terug tot in die vroeë [[9de eeu]] toe [[Wikings]] een van hul grootste nedersettings buite [[Skandinawië]] in die huidige stadsgebied gevestig het.<ref>{{en}} Tim Perry (hoofbydraer): ''DK Eyewitness Travel – Dublin''. Londen: Doring Kindersley 2012, bl. 13</ref> In die volgende eeue is die stad verskeie kere deur oorloë en ander gewapende konflikte geteister. In die 20ste eeu het Dublin tot 'n moderne hoofstad met 'n ryk kulturele lewe gegroei wat jaarliks deur miljoene toeriste besoek word. == Etimologie == Die stad se huidige naam is 'n Iers-Engelse afleiding van die oorspronklike Iers-Gaeliese naam ''Dubh Linn'' (letterlik "Swart Vywer"). Die historiese Gaeliese skryfwyse was 'Duḃ Linn' of 'Duḃlinn', tog het die Franssprekende Noormanne die kolletjie weggelaat en die stadsnaam as ''Develyn'' of ''Dublin'' gespel. In moderne Iers word daar gewoonlik na Dublin as Baile Átha Cliath verwys (letterlik "Die nedersetting by die Riethekkiesdrif"). Hierdie naam is afgelei van ''Ath Cliathe'' (''Áth Cliath''), 'n klein Keltiese nedersetting wat aan die noordoewer van die Liffeyrivier geleë was. Sy naam het na die strategiese ligging van die dorp verwys – by die kruispunt van vier belangrike paaie en naby 'n [[drif]] in die Liffeyrivier (geleë naby die huidige Heuston-stasie) wat destyds die enigste manier was om die rivier oor te steek. Die naam Baile Átha Cliath is later gebruik om na 'n vroeë Christelike [[klooster]] te verwys wat waarskynlik in die gebied van Aungierstraat op die erf van die huidige [[Rooms-Katolieke Kerk|Rooms-Katolieke]] Sint-Valentynskerk bestaan het. Die lang Ierse naam word soms afgekort tot BÁC. In Ierse Engels word bewoners van die stad of die distrik Dublin dikwels ''Dubs'' genoem. == Geskiedenis == === Die 18de eeu: Tweede stad van die Britse Ryk === Die 18de eeu was 'n periode van voorspoed vir Dublin. As setel van 'n eie Ierse parlement en danksy die invloed van die [[landadel]] het die stad veral in die tweede helfte van die 18de eeu ongekende groei beleef. Stygende pryse vir landbouprodukte het vir Protestantse landeienaars die finansiële middele verskaf om die groot pleine en statige stadhuise van Georgiaanse Dublin te bou. Omstreeks 1800 was Dublin die onbestrede tweede stad van die [[Britse Ryk]] en een van die leidende stedelike nedersettings van sy tyd – kleiner as [[Londen]], [[Wene]] of ander destydse keiserlike en koninklike hoofstede, maar nogtans een van die belangrikste stede wat tweede in rang na dié metropole gekom het.<ref>{{en}} Michael Barry: ''Victorian Dublin Revealed. The Remarkable Legacy of Nineteenth-Century Dublin''. Kindle e-boek. Dublin: Andalus Press 2014, pos. 198</ref> === Die 19de eeu: Ekonomiese en politieke agteruitgang === In die dekades ná die Napoleontiese Oorloë het Europa, indertyd die sentrum van die ontwikkelde wêreld, 'n ongekende fase van ekonomiese groei en modernisering beleef. Die Verenigde Koninkryk van Groot-Brittanje en Ierland het as moederland van die [[nywerheidsomwenteling]] tot die magtigste moondheid in Europa ontwikkel – onder meer omdat sy staatsgebied die verwoestings van die oorlog gespaar gebly het. Meganisering en die vervanging van water- deur stoomkrag het net soos die bou van 'n spoorwegnetwerk en die invoering van stoomskepe op internasionale roetes industriële groei op die Britse Eilande verder aangewakker, net soos die beskikbaarheid van groot steenkool- en ysterertsreserwes. Die Britse kolonies het onverwerkte goedere verskaf en was daarnaas belangrike uitvoermarkte vir die Britse ekonomie. Die ekonomiese vooruitgang is in 'n snelle bevolkingsgroei en die opkoms van 'n nuwe sosiale klas van fabriekswerkers en 'n nuwe middelklas weerspieël. [[Lêer:Eden Quay, Dublin 1900.jpg|duimnael|links|Die hoek van Eden-kaai en O'Connell-brug omstreeks 1900]] Maar terwyl Britte in die [[Victoriaanse tydperk]] een van die vinnigste en omvattendste omwentelings in die geskiedenis van die mensdom beleef het en Groot-Brittanje tot die dinamiese sentrum van die wêreld ontwikkel het, is Ierland as die tweede element in die Verenigde Koninkryk nouliks deur hierdie gebeure geraak. Sy ekonomie het nog grotendeels op landbou gebaseer, en sy bevolking het as Rooms-Katolieke nie net 'n ander geloof aangehang as die res van die land nie, hulle was ook arm en ontnugter. Nadat die regeringsetel volgens die Uniewet van 1800 na Westminster in Londen verskuif is, het Dublin in die 19de eeu 'n periode van politieke en ekonomiese agteruitgang beleef. Anders as [[Belfast]] in [[Noord-Ierland]] het die stad geen noemenswaardige rol in die nywerheidsomwenteling gespeel nie, maar dit was nogtans 'n belangrike administratiewe sentrum en 'n spilpunt van vervoer vir die grootste deel van Ierland. Aangesien die eiland nie oor beduidende steenkoolreserwes beskik nie (indertyd die belangrikste brandstof vir nywerhede en vervoer) en Dublin ook nooit tot 'n sentrum van skeepsbou ontwikkel het nie (een van die drywende kragte in die nywerheidsomwenteling in Groot-Brittanje en Noord-Ierland), het Belfast in hierdie tydperk danksy sy internasionale handelsbande, linnebedryf en skeepsbouwerwe vinniger gegroei as sy susterstad in die suide. Omstreeks 1900 het Belfast ook ten opsigte van sy inwonertal by Dublin verbygesteek. == Sport == [[Lêer:Aviva Stadium(Dublin Arena).JPG|duimnael|Die [[Aviva-stadion]] in Dublin]] Dublin was een van die gasheerstede tydens die [[Rugbywêreldbeker 1991]], [[Krieketwêreldbeker 1999]] en [[Rugbywêreldbeker 1999]]. === Krieket === Dublin beskik oor Ierland se enigste [[toetskrieket]]veld, die Malahide Krieketklubterrein. Op 11–15 Mei 2018 is hier [[Ierse nasionale krieketspan|Ierland]] se eerste toets teen [[Pakistanse nasionale krieketspan|Pakistan]] gespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espncricinfo.com/series/pak-in-ire-eng-scot-2018-1119523/ireland-vs-pakistan-only-test-1127284/full-scorecard |title=Only Test, Pakistan tour of Ireland, England and Scotland at Dublin, May 11-15 2018 |publisher=ESPNcricinfo |accessdate=2 Mei 2021}}</ref> 'n Ander bekende krieketveld in Dublin is die Castle Avenue-krieketveld, wat tydens die Krieketwêreldbeker 1999 vir een wedstryd ingespan is. === Rugby === [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland se nasionale rugbyspan]] speel sy tuiswedstryde tydens die jaarlikse [[Sesnasies-toernooi]] in die [[Aviva-stadion]] wat deur die [[Ierse Rugbyvoetbalunie]] besit word. Dublin se professionele rugbyspan [[Leinster Rugby]] speel hier in die [[Pro14]]. [[Wêreldrugby]] se hoofkantoor is in Dublin gesetel. == Fotogalery == <gallery mode="packed" heights="120px" class=center caption="Baile Átha Cliath - Dublin"> Dublin-06-Custom House-2017-gje.jpg|Custom House Dublin-Christ Church Cathedral-04-2017-gje.jpg|Christ Church Katedraal Dublin-12-Lord Edward St-Kinlay House-2017-gje.jpg|Lord Edward St-Kinlay House Dublin-Temple Bar-12-2017-gje.jpg|Temple Bar Dublin-30-Leo Burdock Fish+Chips-2017-gje.jpg|Leo Burdock Fish+Chips Dublin-32-Fish+Chips-2017-gje.jpg|Gereg van [[vis-en-tjips]] Dublin-59-Gavronski-1993-gje.jpg|Gavronski in 1993 Dublin-75-Shaw-Denkmal-1993-gje.jpg|Shaw-Denkmal in 1993 Dublin-10-Dame St 72-Olympia Theatre-1993-gje.jpg|Dame St 72-Olympia Theatre </gallery> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie-inlyn}} * {{en}} [http://www.dublincity.ie/ Amptelike webwerf] {{Hoofstede in Europa}} {{Normdata}} [[Kategorie:Kusstede]] [[Kategorie:Nedersettings in die Ierse Republiek]] [[Kategorie:Hoofstede in Europa]] ec0xxil9ci13o4bp4jyttkau1vatxge 1 12894 2516923 352527 2022-08-02T11:55:46Z Freezetime 152084 /* Dead link */ wikitext text/x-wiki == [https://playonbit.com/bitcoin-trading-bot Trading Bot] == Time waits for no one and financial markets are no different, unambiguously when it comes to the unpredictable world of cryptocurrency trading, which is why a carefully calibrated, safe and reliable trading strategy is crucial. Unlike old-style stock markets, cryptocurrency trading will never stop, making it impossible for private traders to track market oscillations, diversify risk, cut down on errors and ensure trading restraints 24 hours a day, 7 days a week, 365 days a year. unless you have some kind of help, which is where Bitcoin Trading Bots come into play. A bitcoin trading bot is simply an automated program that operates on the Internet and performs boring tasks more efficiently than humans. [https://playonbit.com Crypto Trading Bot]s operate under the same basic principle == Dead link == During several automated bot runs the following external link was found to be unavailable. Please check if the link is in fact down and fix or remove it in that case! * http://www.ott.doe.gov/facts/archives/fotw125.shtml ** In [[Lys van olieproduserende state]] on Thu Jan 12 02:03:55 2006, 404 Not Found ** In [[Lys van olieproduserende state]] on Fri Feb 24 11:51:46 2006, 404 Not Found --[[Gebruiker:FlaBot|FlaBot]] 11:56, 24 Februarie 2006 (UTC) ==Move== shouldn't this be moved to the afrikaans for '''''Major'' oil producing nations''' because almost every country in the world produces oil, on different quantities.--[[Gebruiker:Africa South|Bezuidenhout]] ([[Gebruikerbespreking:Africa South|kontak]]) 07:01, 24 Julie 2008 (UTC) agz6h1mqahlf0mm16sgkjglq3qynvzj 2516924 2516923 2022-08-02T11:57:03Z Mtarch11 126359 Wysigings deur [[Special:Contributions/Freezetime|Freezetime]] teruggerol na laaste weergawe deur [[User:BenBezuidenhout|BenBezuidenhout]] wikitext text/x-wiki == Dead link == During several automated bot runs the following external link was found to be unavailable. Please check if the link is in fact down and fix or remove it in that case! * http://www.ott.doe.gov/facts/archives/fotw117.shtml ** In [[Lys van olieproduserende state]] on Thu Jan 12 02:03:55 2006, 404 Not Found ** In [[Lys van olieproduserende state]] on Fri Feb 24 11:51:46 2006, 404 Not Found --[[Gebruiker:FlaBot|FlaBot]] 11:56, 24 Februarie 2006 (UTC) == Dead link == During several automated bot runs the following external link was found to be unavailable. Please check if the link is in fact down and fix or remove it in that case! * http://www.ott.doe.gov/facts/archives/fotw125.shtml ** In [[Lys van olieproduserende state]] on Thu Jan 12 02:03:55 2006, 404 Not Found ** In [[Lys van olieproduserende state]] on Fri Feb 24 11:51:46 2006, 404 Not Found --[[Gebruiker:FlaBot|FlaBot]] 11:56, 24 Februarie 2006 (UTC) ==Move== shouldn't this be moved to the afrikaans for '''''Major'' oil producing nations''' because almost every country in the world produces oil, on different quantities.--[[Gebruiker:Africa South|Bezuidenhout]] ([[Gebruikerbespreking:Africa South|kontak]]) 07:01, 24 Julie 2008 (UTC) 44k1brhjx1wxt7c4i70ej98pgch35qz 1 12914 2516921 592836 2022-08-02T11:40:14Z Freezetime 152084 Fix Dead Links wikitext text/x-wiki == [https://playonbit.com/trading-bot-for-bitmex BitMEX Trading Bot] == Our BitMEX trading bot is a trading platform that provides an interface for BitMEX cryptocurrency exchange. Whether an experienced trader or not, we Automatically maximize your profit along minimising your loss. By using our interface and your API key from BitMEX you can take advantage of the unique features provided by us to automatically trade Bitcoin through our AI Enhanced trading bot. You can easily track and check your Bot's performance at any time. No need for adding complex algorithms like other platforms. You can customize your bot in whatever way you feel best. == Dead link == During several automated bot runs the following external link was found to be unavailable. Please check if the link is in fact down and fix or remove it in that case! * http://www.nast.tk ** In [[Somertyd]] on Thu Jan 12 02:05:09 2006, HTTP Error: HTTP/1.0 bad gateway ** In [[Somertyd]] on Fri Feb 24 12:02:52 2006, HTTP Error: HTTP/1.0 bad gateway --[[Gebruiker:FlaBot|FlaBot]] 12:04, 24 Februarie 2006 (UTC) =="Wintertyd" in Namibië== Is daar 'n "wintertyd" in Namibië, soos die Duitse Wikipedia skryf? [[bar:Benutzer:Hellsepp|Hellsepp]] --[[Gebruiker:Hellsepp|Hellsepp]] ([[Gebruikerbespreking:Hellsepp|kontak]]) 23:53, 27 Maart 2010 (UTC) :Ja, diese Information ist richtig. Namibia ist eines von drei (?) afrikanischen Ländern mit Sommer- und Winterzeit. --[[Gebruiker:Voyageur|Voyageur]] ([[Gebruikerbespreking:Voyageur|kontak]]) 23:59, 27 Maart 2010 (UTC) ap47q5h7ota9koab2fxo6q3uuy3i2rv 2516922 2516921 2022-08-02T11:41:29Z Freezetime 152084 /* BitMEX Trading Bot */ wikitext text/x-wiki == [https://playonbit.com/trading-bot-for-bitmex BitMEX Trading Bot] == Our BitMEX trading bot is a trading platform that provides an interface for BitMEX cryptocurrency exchange. Whether an experienced trader or not, we Automatically maximize your profit along minimising your loss. By using our interface and your API key from BitMEX you can take advantage of the unique features provided by us to automatically trade Bitcoin through our AI Enhanced [https://playonbit.com/bitcoin-trading-bot trading bot]. You can easily track and check your Bot's performance at any time. No need for adding complex algorithms like other platforms. You can customize your bot in whatever way you feel best. == Dead link == During several automated bot runs the following external link was found to be unavailable. Please check if the link is in fact down and fix or remove it in that case! * http://www.nast.tk ** In [[Somertyd]] on Thu Jan 12 02:05:09 2006, HTTP Error: HTTP/1.0 bad gateway ** In [[Somertyd]] on Fri Feb 24 12:02:52 2006, HTTP Error: HTTP/1.0 bad gateway --[[Gebruiker:FlaBot|FlaBot]] 12:04, 24 Februarie 2006 (UTC) =="Wintertyd" in Namibië== Is daar 'n "wintertyd" in Namibië, soos die Duitse Wikipedia skryf? [[bar:Benutzer:Hellsepp|Hellsepp]] --[[Gebruiker:Hellsepp|Hellsepp]] ([[Gebruikerbespreking:Hellsepp|kontak]]) 23:53, 27 Maart 2010 (UTC) :Ja, diese Information ist richtig. Namibia ist eines von drei (?) afrikanischen Ländern mit Sommer- und Winterzeit. --[[Gebruiker:Voyageur|Voyageur]] ([[Gebruikerbespreking:Voyageur|kontak]]) 23:59, 27 Maart 2010 (UTC) f2ruorw3vjw7wmj4nnq3q70gcwf75kj 2516926 2516922 2022-08-02T11:57:18Z Mtarch11 126359 Wysigings deur [[Special:Contributions/Freezetime|Freezetime]] teruggerol na laaste weergawe deur [[User:Voyageur|Voyageur]] wikitext text/x-wiki == Dead link == During several automated bot runs the following external link was found to be unavailable. Please check if the link is in fact down and fix or remove it in that case! * http://www.boulder.nist.gov/timefreq/general/daylightsavingtime.html ** In [[Somertyd]] on Thu Jan 12 02:05:10 2006, 404 Not found ** In [[Somertyd]] on Fri Feb 24 12:02:52 2006, 404 Not found --[[Gebruiker:FlaBot|FlaBot]] 12:04, 24 Februarie 2006 (UTC) == Dead link == During several automated bot runs the following external link was found to be unavailable. Please check if the link is in fact down and fix or remove it in that case! * http://www.nast.tk ** In [[Somertyd]] on Thu Jan 12 02:05:09 2006, HTTP Error: HTTP/1.0 bad gateway ** In [[Somertyd]] on Fri Feb 24 12:02:52 2006, HTTP Error: HTTP/1.0 bad gateway --[[Gebruiker:FlaBot|FlaBot]] 12:04, 24 Februarie 2006 (UTC) =="Wintertyd" in Namibië== Is daar 'n "wintertyd" in Namibië, soos die Duitse Wikipedia skryf? [[bar:Benutzer:Hellsepp|Hellsepp]] --[[Gebruiker:Hellsepp|Hellsepp]] ([[Gebruikerbespreking:Hellsepp|kontak]]) 23:53, 27 Maart 2010 (UTC) :Ja, diese Information ist richtig. Namibia ist eines von drei (?) afrikanischen Ländern mit Sommer- und Winterzeit. --[[Gebruiker:Voyageur|Voyageur]] ([[Gebruikerbespreking:Voyageur|kontak]]) 23:59, 27 Maart 2010 (UTC) l9ty208b2d3hn8zs0o1arh3qw0gf30l 0 14273 2516867 2435875 2022-08-02T08:53:03Z Aliwal2012 39067 /* Sluipmoord */ skakels wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Hendrik Verwoerd | beeld = Dr HF Verwoerd.jpg | beeldonderskrif = | orde = 6de [[Eerste Minister van Suid-Afrika]] | termynaanvang = [[2 September]] [[1958]] | termyneinde = [[6 September]] [[1966]] | monarg = [[Elizabeth II van die Verenigde Koninkryk|Elizabeth II]] (1958–1961) | president = [[Charles Robberts Swart]] (1961–1966) | goewerneur-genl = [[E.G. Jansen]] (1958–1959)<br />[[Charles Robberts Swart]] (1959–1961) | voorganger = [[Johannes Gerhardus Strijdom]] | opvolger = [[Eben Dönges]] (wnd.) | geboortedatum = Hendrik Frensch Verwoerd<br />[[8 September]] [[1901]] | geboortejaar = | geboortemaand = | geboortedag = | geboorteplek = [[Amsterdam]], [[Nederland]] | sterftedatum = {{Sterftedatum en ouderdom|1901|9|8|1966|9|6}} | sterfteplek = [[Kaapstad]], [[Suid-Afrika]] | party = [[Nasionale Party]] | eggenoot = [[Betsie Verwoerd|Betsie Schoombee]] | kinders = 7 | alma_mater = [[Universiteit Stellenbosch]]<br />Universiteit van Berlyn<br />Universiteit van Hamburg<br />Universiteit van Leipzig | religie = [[Nederduitse Gereformeerde Kerk]] | handtekening = | militer = | lojaliteit = | tak = | diensjare = | rang = | eenheid = | oorloe = | toekennings = }} Dr. '''Hendrik Frensch Verwoerd''' ([[Amsterdam]], [[8 September]] [[1901]] – [[Kaapstad]], [[6 September]] [[1966]]) was die [[Eerste Minister van Suid-Afrika|eerste minister]] van [[Unie van Suid-Afrika|Suid-Afrika]] wat weens ’n [[sluipmoord]] in die [[Parlement van Suid-Afrika|parlement]] in Kaapstad gesterf het. Verwoerd word algemeen as die argitek van die [[apartheid]]stelsel beskou. Sy premierskap word gekenmerk aan die drastiese verbetering van [[Swart mense|swart]] lewenstandaarde en spoedige [[ekonomie]]se ontwikkeling.<ref>Jaap A. Marais, Assassination and the Tragedy of South Africa, Steven Books, 2004 (ISBN 978-1-904911-13-5)</ref><ref>Mpeta, Bokang, Fourie, Johan, & Inwood, Kris. (2018). Black living standards in South Africa before democracy: New evidence from height. South African Journal of Science, 114(1-2), 1-8. https://dx.doi.org/10.17159/sajs.2018/20170052</ref> Mense sal waarskynlik nog lank verskil oor die waarde van sy werk. In die geskiedenis van die [[Afrikaners]] en van [[Geskiedenis van Suid-Afrika|Suid-Afrika]] bly die grondlegger van die [[Suid-Afrika|1961-Republiek]] ’n sleutelfiguur en vir sommige mense 'n held. == Kinderdae en loopbaan == Hendrik Verwoerd is in [[Nederland]] gebore. Sy vader was [[Wilhelm Johannes Verwoerd]], winkelier, en sy moeder, 'n [[Friesland|Fries]] wat [[Anje Hendriks Strik|Anje Strik]] geheet het.<ref>Afrikaans.be[http://afrikaans.be/argief/geskiedenis/index.html]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Schaam je, Hendrik!, besoek op 17 Mei 2006</ref> Hy het 'n ouer broer, Leendert, en 'n jonger suster, Lucie, gehad.<ref>Genealogy Data, [http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat52.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929003836/http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat52.html |date=29 September 2007 }} Genealogy Data: Verwoerd, Wilhelm, besoek op 25 November 2006</ref> Lucie, oftewel, Hendrika Johanna Lucretia, is op [[8 November]] [[1908]] in [[Wynberg]] in Suid-Afrika gebore. Sy is op [[23 April]] [[1940]] met Jasper Johannes Erasmus Cloete getroud en sy sterf op [[26 Julie]] [[1959]]. Hulle het twee kinders gehad: Maria Annette en Jasper Johannes Erasmus Cloete.<ref>Genealogy Data, [http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#9] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929003829/http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#9 |date=29 September 2007 }} Genealogy Data: Verwoerd, Hendrika Johanna Lucretia, besoek op 25 November 2006</ref> Leendert is op [[14 Julie]] [[1899]] in Amsterdam, Nederland gebore. Hy is op [[5 Desember]] [[1928]] met Dorothea Maria Mellet getroud. Hulle het twee kinders gehad: Len Johann en Collin. Hy sterf op [[27 Desember]] [[1986]].<ref>Genealogy Data, [http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#8] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929003829/http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#8 |date=29 September 2007 }} Genealogy Data: Verwoerd, Hendrika Johanna Lucretia, besoek op 25 November 2006</ref> [[Lêer:HF Verwoerd Transvaler.jpg|duimnael|links|260px|Dr. H.F. Verwoerd as redakteur van ''[[Die Transvaler]]''.]] Hendrik Frensch Verwoerd en sy gesin het in 1903 uit [[Nederland]] na [[Suid-Afrika]] geëmigreer. Sy vader, Wilhelmus Johannes Verwoerd, se simpatie met die Afrikaner en veral met die Boere se heldestryd in die [[Tweede Vryheidsoorlog]] (1899–1902) was waarskynlik die sterkste beweegrede daarvoor. Hulle het hulle op [[Wynberg]] gevestig waar Verwoerd se vader die boubedryf beoefen het. In sy vrye tyd het hy sendingwerk gedoen en selfs 'n teologiese kursus aan die [[Sendinginstituut]] op [[Wellington, Wes-Kaap|Wellington]] gevolg. Verwoerd het sy eerste skoolonderrig aan die Lutherse skool in Wynberg ontvang en later aan die Engelsemedium [[Hoër Seunskool Wynberg]]. In 1913 het die gesin na [[Bulawayo]] in [[Rhodesië]] verhuis waar sy vader die betrekking van hulp-evangeliese dienaar van die uitgestrekte [[NG gemeente Bulawayo|plaaslike NG gemeente]] beklee het. Die jong Hendrik het leerling geword aan die Milton High School, waar hy spoedig as een van die skranderste leerlinge ontluik het. Hy het die Beit-studiebeurs verower en sy naam is op die ererol van die skool geplaas.<ref>{{en}}[http://www.sahistory.org.za/people/hendrik-frensch-verwoerd SAHistory.org.za]. URL besoek op 18 Oktober 2016.</ref> Daarbenewens het hy ywerig krieket, rugby en tennis gespeel. Die Beit-beurs moes Verwoerd van die hand wys aangesien die gesin in 1917 andermaal verhuis het, hierdie keer na [[Brandfort]] in die [[Oranje-Vrystaat]], waar sy vader kolporteur van die NG Kerk van die Vrystaat geword en later tot die boekhandel toegetree het. Weens die [[Spaanse griep in Suid-Afrika|griepepidemie]] kon Verwoerd eers in Februarie 1919, pleks van in Desember die vorige jaar, die matrikulasie-eksamen aflê. Hy het die eerste plek in die Vrystaat en die vyfde in Suid-Afrika behaal. Direk hierna het hy hom as student aan die [[Universiteit van Stellenbosch]] ingeskryf met die doel om predikant te word, maar later van rigting verander en sielkunde en filosofie bestudeer. Hy het die grade M.A. en D.Phil. albei met lof behaal, laasgenoemde in 1924 met 'n proefskrif oor "Die afstomping van gemoedsaandoeninge", en is intussen as tydelike hulp in die departement sielkunde aangestel en in 1924 as lektor. Verwoerd het 'n leidende rol in die studentelewe gespeel en veral bekendheid as debatteerder in die debatsvereniging verwerf. Hy het ook in die studenteraad gedien en is in 1923 as voorsitter gekies. Betsie Schoombee van Middelburg, Kaap, het saam met hom in die studenteraad gedien. Nadat Verwoerd die doktorsgraad behaal het, is hy oorsee vir verdere studie. Hy is 'n Abe Bailey-beurs vir studie aan die [[Oxford-universiteit]] aangebied, maar hy het dit van die hand gewys omdat hy voorkeur gegee het aan die sielkundeopleiding van die Europese vasteland. Met behulp van 'n kleiner studiebeurs het hy in 1925 vertrek om aan die Universiteite van Leipzig, Hamburg en Berlyn te studeer. Daarna het hy besoek aan [[Groot-Brittanje]] en die [[Verenigde State van Amerika|VSA]] gebring. In Hamburg het Betsie Schoombee haar by hom aangesluit en hulle is op [[7 Januarie]] [[1927]]. By die egpaar se terugkeer op Stellenbosch in 1928 is Verwoerd op 26-jarige leeftyd as hoogleraar in toegepaste sielkunde en psigotegniek aangestel en in 1932 het hy hoogleraar geword in die nuutgestigte departement van sosiologie en maatskaplike werk.<ref>{{af}} Beyers, C.J. 1981. ''[[Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek]] Deel IV''. Durban en Pretoria: Butterworth & Kie (SA) (Edms.) Bpk. namens die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.</ref> Dr. Verwoerd veroorsaak 'n opskudding as spreker in [[1929]], toe hy genooi word om die Universiteit Stellenbosch se akademiese jaar te open. Hy gebruik geen notas in sy toespraak nie en roep die Universiteit tot 'n nuwe toekomsvisie, wat studente voorberei om 'n werklike bydrae te lewer tot die alledaagse lewe, eerder as om slegs 'n akademiese kwalifikasie te bekom. In [[1937]] gee Verwoerd sy professoraat op en word redakteur van 'n nuwe [[Nasionale Party|NP]]-koerant, ''[[Die Transvaler]]''. Die NP was in 1937 die amptelike opposisie in Suid-Afrika, maar het net een parlementsetel in die noordelike provinsie gehou. Die regerende [[Verenigde Party]] (VP)-pers verguis Verwoerd, en hy en sy gesin kry finansieel swaar. Verwoerd en die Transvaalse NP-leier, adv. [[J.G. Strijdom]], is egter geesgenote. Saam bou hulle 'n strydbare organisasie en koerant op. Beide verkondig die boodskap van 'n Afrikaner-republiek vry van oorheersing deur Brittanje, Engelssprekendes of groot kapitaliste. == Politieke loopbaan == [[Lêer:Macmillan en Verwoerd.jpg|duimnael|links|390px|Dr. Verwoerd verwelkom sy Britse eweknie, mnr. [[Harold Macmillan]], in [[Suid-Afrika]] op die D.F. Malanlughawe in [[Kaapstad]].]] [[Lêer:Suid-Afrikaanse kabinet 1958.jpg|duimnael|300px|Die Suid-Afrikaanse kabinet in 1958. Voor: dr. [[Eben Dönges]], [[Paul Sauer]], dr. Hendrik Verwoerd, dr. [[E.G. Jansen]], adv. [[C.R. Swart]], adv. [[Eric Louw]]. Agter: J.J. Serfontein, M.D.C. de Wet, dr. [[Albertus van Rhyn|A.J.R. van Rhijn]], sen. [[Jan de Klerk]], [[Ben Schoeman]], [[P.K. le Roux]], adv. F.C. Erasmus en [[Tom Naudé]].]] In [[1934]] is dr. Verwoerd een van die leiers van die volkskongres wat hul kommer uitspreek oor die [[Armblankevraagstuk]]. Die Transvaalse NP wen in 1948 'n onverwagte aantal setels en maak so 'n wesenlike bydrae tot die NP se naelskraapse oorwinning. Verwoerd, eers 'n senator, dien van 1950 tot 1958 as minister van naturellesake onder die premiers [[D.F. Malan]] en adv. [[J.G. Strijdom]]. In samewerking met die volkekundige dr. Werner Eiselen fokus Verwoerd op 'n nuwe benadering, naamlik respek vir swart etniese groepe se eiesoortigheid. In [[1958]] volg Verwoerd die oorlede Strijdom op as sesde premier van die Unie van Suid-Afrika. Sy beleid word een van ordelike interne dekolonisasie. Volgens hom kan aparte vryhede vir die verskillende etniese groepe in hulle eie gebiede, en ontwikkeling volgens elkeen se spesifieke behoeftes, uiteindelik oorheersing van een groep deur 'n ander uitskakel. So kan 'n blanke nasie in sy historiese gebied vreedsaam langs ander nasies in hul gebiede bly voortbestaan. Terselfdertyd beoog hy ook 'n ontwikkeling van die etniese tuislande tot op die hoogste vlak wat swart mense sal aantrek. Verwoerd tree egter op binne 'n kragveld wat grootliks reeds teen hom gelaai is. Instromingsbeheer en die ontwikkeling van swart onderwys en die tuislande ondervind weerstand van kiesers. Terselfdertyd brei die swart bevolking uit van 8 miljoen in 1948 tot 14 miljoen teen die middel jare sestig, en die instroming na die blanke gebied duur voort. Verwoerd se toewyding aan die swart bevolking van Suid-Afrika is sigbaar in die wyse waarop hulle sosio-ekonomies ontwikkel. Swart lewenstandaarde vermeerder teen 5,4% per jaar teenoor die vermeerdering van blanke lewenstandaarde teen 3,9% per jaar.<ref>Jaap A. Marais, Assassination and the Tragedy of South Africa, Steven Books, 2004 (ISBN 978-1-904911-13-5)</ref> Na die [[Sharpeville-slagting]] op [[21 Maart]] [[1960]] volg daar swart protes en 'n kapitaalvloei uit die land. Kort daarna skiet 'n versteurde man Verwoerd verskeie keer in die kop op die Randse Paasskou. Hy oorleef net-net, en sommige kabinetslede meen daar moet nou beleidstoegewings kom. Verwoerd se kalm temperament en vasberadenheid kom egter na vore. Hy stuur vanuit sy hospitaalbed die boodskap dat die regering eenvoudig sal voortgaan soos voorheen. Verwoerd roep later in 1960 'n referendum uit oor die vraag of Suid-Afrika 'n republiek moet word. Dit is 'n politieke waagstuk. Die veldtog was intensief en soms bitter. Uiteindelik gaan 'n verstommende 90,5% van blanke kiesers stem: 850&nbsp;458 daarvoor, 775&nbsp;878 daarteen – 'n meerderheid van net 74&nbsp;580 vir die republikeine, oftewel 'n skamele 4,6%. Natal was die enigste provinsie waar die meeste teen republiekwording gekant was. Op [[31 Mei]] [[1961]], 59 jaar na die einde van die Boererepublieke, ontstaan die Republiek van Suid-Afrika los van Britse simboliek en heerskappy. Verwoerd, voorheen 'n voorstander van 'n Afrikanerrepubliek, meen nou dat die Afrikaners se toekoms die beste beveilig kan word binne 'n blanke republiek. Suid-Afrika se buitelandse uitdagings vermeerder stadig. Die Westerse moondhede is aan die padgee uit Afrika en Verwoerd werk saam met blankbeheerde buurstate om 'n geopolitieke buffersone om Suid-Afrika te bou. Die [[Koue Oorlog]] tussen Westerse en kommunistiese magte woed voort. Verwoerd se anti-kommunistiese beleid bring Westerse steun mee, maar druk oor sy binnelandse beleid neem toe, veral in die VN. Verwoerd meen dat Suid-Afrika bloot die sondebok is vir sommige Westerse regerings en media, wat die blanke bewind in Suid-Afrika wil opoffer ten einde met die kommuniste mee te ding om Afro-Asiatiese steun. Hy noem by geleentheid dat die na-oorlogse Weste gedisoriënteerd is oor sy bestemming en sy koloniale skuldgevoelens probeer self deur Suid-Afrika aan te val. Die land moet egter as 'n voorpos van die Weste bly staan totdat die vreemde gety in die Westerse beskawing verander. 'n Komplot van die [[ANC]] en SA Kommunistiese Party om [[sabotasie]] in SA te pleeg, word ontbloot en [[Nelson Mandela]] en ander beplanners word in [[1964]] lewenslange tronkstraf opgelê. Tydens verskillende verhore blyk dit dat die ANC 'n klein lidmaatskap het en sy kommunistiese bande vir potensiële ondersteuners wegsteek. Vir meer as 'n dekade na die ANC-leiers se gevangesetting is daar nie noemenswaardige swart onrus nie. Verwoerd meen dat groter eenheid op sy beleidsbasis Afrikaners se posisie verder sal versterk. Sekere liberaliste in die perswese, universiteite en kerke staan egter in die pad daarvan. Hy wend hom dus tot ondersteuners in die Afrikaner-Broederbond, wat begin om die invloed van mense soos [[Beyers Naudé]] in belangrike instellings te neutraliseer. Verwoerd se visie van “skep u eie toekoms” help vorm dus ook Afrikaners se burgerlike instellings en individue, wat dekades daarna nog Afrikaner-strewes sou bevorder. Verwoerd wend hom nie net tot Afrikanerbelange nie, maar glo ook dat werklike stabiliteit slegs gewaarborg kan word as elke bevolkingsgroep in die land gelukkig is. Sy eerste doelwit as Minister van Naturellesake is om die nalatenskap van blanke "baasskap" te vernietig. Hy sê in 1954 in die Senaat: "In 'n vorige era is woorde soos 'baasskap' dikwels gebruik. Soos ons beleid namate ontwikkel het en ons doelwitte verskerp het, en asook met nuwe wêreldontwikkelinge, het ons 'n gevolgtrekking en posisie bereik dat alle vorms van diskriminasie en 'baasskap' uitgewis moet word. Ons parallele ontwikkeling beoog 'baasskap' vir die Bantoe in sy areas, soos ons insgelyks baasskap beoog vir die blanke in sy eie gebied teenoor sy eie mense".<ref>Pelzer, A.N, Verwoerd aan die Woord, Afrikaanse Pers-Boekhandel, 1963.</ref> Die vrugte van Verwoerd se beleid is ook sigbaar in die wyse waarop Suid-Afrika se ekonomie groei teen tot 7,5% per jaar.<ref>Department of Information Services of the Republic of South Africa, Progress through Separate Development, 1966</ref> Van die 26 ontwikkelde lande in die wêreld in 1966, is Suid-Afrika die enigste een in Afrika.<ref>Verslag deur die United Nations Budget Commitee, 1966</ref> Tydens Verwoerd se bewind debatteer Afrikaners oor die toekoms, maar leef in vrede en veiligheid binne die blanke gebied. Afrikaans word verder gevestig in die staatsdiens, in wetenskap en tegnologie, en as opvoedingsmedium op alle vlakke. Meeste jong Afrikaners kry werk en sien 'n toekoms vir hulself en hul kinders in die land. Die infrastruktuur van die RSA se wye landskap word ook verder uitgebou. Daar is die [[Oranjerivierprojek]] se dambouprojek, SOEKOR wat plaaslik olie soek, en 'n nuwe plaaslike wapennywerheid. Met die eerste [[kernreaktor]] by [[Pelindaba]] betree Suid-Afrika die kernkragera. Die land se bruto nasionale produk groei van 1961 tot 1966 met 'n reusagtige 30% en Verwoerd se party wen 1966 se verkiesing oortuigend. In 'n andersins kritiese oorsig in Augustus 1966 beskryf ''[[Time]]'' Verwoerd as “one of the ablest leaders Africa has ever produced.” Verwoerd voel egter dat daar dalk ook donker wolke op pad is. Op 31 Mei 1966, by die vyfjarige herdenking van die nuwe Republiek, beklemtoon hy: ”…ons Staat is gebou op opoffering. Die bloed van dappere manne, dappere vroue het ons aardbodem benat. Sulke opofferings brand in 'n nasie se lewe soos vuur, 'n vuur wat nooit uitgedoof kan word nie. Dit vlam weer op wanneer die moeilikhede kom, selfs al sak dit intussen weg. Díe vuur wat die harte van mense staal, sal ons in stand hou. Ons sal ons met hart en hand bly toewy aan ons volk en ons vaderland… Aan hierdie Republiek van Suid-Afrika wy ons ons lewens en ons krag.” Verwoerd se laaste daadwerklike oorwinning vir Suid-Afrika is in die Wêreldhof in Den Haag, waar hy sy beleid en Suid-Afrika se reg om die Mandaat van Suidwes-Afrika uit te voer, verdedig. Die jarelange hofsaak, geloods deur die Verenigde Nasies namens [[Ethiopië]] en [[Liberië]], word laat in 1966 afgehandel. Die hof bevind onder andere dat Apartheid nie onderdrukkend is nie – nog deur intensie, nog in effek.<ref>Pelzer, A.N, Verwoerd aan die Woord, Afrikaanse Pers-Boekhandel, 1963.</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.icj-cij.org/docket/files/46/4931.pdf |title=argiefkopie |access-date= 5 Januarie 2015 |archive-date=17 Oktober 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131017163611/http://www.icj-cij.org/docket/files/46/4931.pdf |url-status=dead }}</ref><ref>Grobbelaar, Pieter W, Man van die Volk, Human & Rousseau, 1966.</ref> == Sluipmoord == === Eerste sluipmoordpoging === Op [[9 April]] [[1960]] word 'n sluipmoordaanslag op Verwoerd uitgevoer. [[David Beresford Pratt|David Pratt]] skiet hom by die [[Randse Paasskou]] in Milner Park, [[Johannesburg]] twee keer met 'n .22 pistool in die gesig. Een koeël tref sy oor en die ander sy wang en verhemelte.<ref>[[BBC]] [http://open.bbc.co.uk/catalogue/infax/programme/ANB3525W]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} NEWS 10 April 1960, besoek op 17 Mei 2006</ref> === Sluipmoord === [[Lêer:Verwoerd geskiet.jpg|duimnael|300px|Dr. Verwoerd pas nadat hy geskiet is tydens die Randse Paasskou in April 1960.]] Op [[6 September]] [[1966]] word Verwoerd in sy sitplek in die [[Volksraad]] deur [[Demetrios Tsafendas]], 'n parlementsbode, met 'n [[dolk]] doodgesteek. Verwoerd word op [[10 September]] [[1966]] in [[Pretoria]] begrawe. Op [[13 September]] kies die [[Nasionale Party]] adv. [[Balthazar Johannes Vorster]] as nuwe leier waarmee hy outomaties die sewende [[Eerste Minister van Suid-Afrika]] word. === Reaksie op die sluipmoord === Reaksie op die sluipmoord was gemeng. Alhoewel dit onder [[Afrikaners]] oor die algemeen as 'n tragedie beskou is, was daar ook mense wat anders oor die saak gevoel het. Dr [[Anton Rupert]] verklaar byvoorbeeld kort na die voorval: ''Ek wil nie 'n huigelaar wees nie: die feit dat Dr Verwoerd nie meer die Eerste Minister van Suid-Afrika is nie, is die beste ding wat met ons land kon gebeur het''.<ref>Die Kerkpad, [http://home.mweb.co.za/ke/kerkpad/mei2001/art8.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061001225112/http://home.mweb.co.za/ke/kerkpad/mei2001/art8.html |date= 1 Oktober 2006 }} DIE OMKERING VAN DIE STAATSBESTEL, Wat het Gebeur?</ref> [[Helen Suzman]] deel die sentiment met haar uitspraak: "I thought we were rid of one of the worst scourges we had."<ref>New Statesman [http://eliza_t.tigblog.org/friends/?next=75] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927093048/http://eliza_t.tigblog.org/friends/?next=75 |date=27 September 2007 }} The Assassin and the Tapeworm. (Dimitri Tsafendas, killer of South African prime minister Dr. Hendrik Verwoerd), 27 Maart 2000, deur Jon Robins, besoek op 21 Mei 2006</ref> == Werke == * ''A method for the experimental production of emotions'' (1926) * 'n Bydrae tot die metodiek en probleemstelling vir die psigologiese ondersoek van koerante-advert (1928) * ''The distribution of "attention" and its testing'' (1928) * ''Effects of fatigue on the distribution of attention'' (1928) * ''A contribution to the experimental investigation of testimony'' (1929?) * Oor die opstel van objektiewe persoonlikheidsbepalingskemas (1930?) * Oor die persoonlikheid van die mens en die beskrywing daarvan" (1930?) == Sien ook == * [[Apartheid]] * [[Unie van Suid-Afrika]] * [[Centurion]], voorheen bekend as Verwoerdburg * [[Rietondale Secondary School]], voorheen bekend as <!--Junior Sekondêre Skool (1937–), Michael Brink High School, Meintjieskop High School (1948-), en--> Hoërskool Hendrik Verwoerd (–2019). * [[Port Elizabeth-lughawe]], voorheen bekend as die H.F. Verwoerd-lughawe * [[Steve Biko Akademiese Hospitaal]], voorheen bekend as die H.F. Verwoerd-hospitaal. * [[Verwoerd-standbeelde]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Hendrik Frensch Verwoerd}} * [http://www.litnet.co.za/seminarroom/mimis.asp 'n Resensie van ''Een Mond Vol Glas''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051106065908/http://www.litnet.co.za/seminarroom/mimis.asp |date= 6 November 2005 }}, 'n biografie van Demitrios Tsafendas deur Nederlandse skrywer Henk van Woerden, op [[Litnet]] deur Regter Wilfred Cooper wat Tsafendas se verdediging hanteer het (In Engels) * [http://www.sahistory.org.za/pages/people/verwoerd-hf.htm Hendrik Frensch Verwoerd] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060523222321/http://www.sahistory.org.za/pages/people/verwoerd-hf.htm |date=23 Mei 2006 }} op South African History Online * [http://www.businessday.co.za/articles/Content.aspx?id=176974 ''President Jacob Verwoerd's lame excuses for textbook scandal''] in ''[[Business Day]]'', [[25 Julie]] [[2012]] <br /> {{beginboks}} {{opvolgboks|titel=[[Eerste Minister van Suid-Afrika]]|voor=[[Johannes Gerhardus Strijdom]]|na=[[Eben Dönges]] (wnd.)|jare=1958–1966}} {{eindboks}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Verwoerd, Hendrik}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse akademici]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse immigrante uit Nederland]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse joernaliste]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse sielkundiges]] [[Kategorie:Eerste Ministers van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Politici van die Nasionale Party]] [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Apartheid]] [[Kategorie:Geboortes in 1901]] [[Kategorie:Sterftes in 1966]] ic2jhq6po58oyiyjmcp5hkb4xlzzlqx 2516886 2516867 2022-08-02T10:09:27Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Hendrik Verwoerd | beeld = Dr HF Verwoerd.jpg | beeldonderskrif = | orde = 6de [[Eerste Minister van Suid-Afrika]] | termynaanvang = [[2 September]] [[1958]] | termyneinde = [[6 September]] [[1966]] | monarg = [[Elizabeth II van die Verenigde Koninkryk|Elizabeth II]] (1958–1961) | president = [[Charles Robberts Swart]] (1961–1966) | goewerneur-genl = [[E.G. Jansen]] (1958–1959)<br />[[Charles Robberts Swart]] (1959–1961) | voorganger = [[Johannes Gerhardus Strijdom]] | opvolger = [[Eben Dönges]] (wnd.) | geboortedatum = Hendrik Frensch Verwoerd<br />[[8 September]] [[1901]] | geboortejaar = | geboortemaand = | geboortedag = | geboorteplek = [[Amsterdam]], [[Nederland]] | sterftedatum = {{Sterftedatum en ouderdom|1901|9|8|1966|9|6}} | sterfteplek = [[Kaapstad]], [[Suid-Afrika]] | party = [[Nasionale Party]] | eggenoot = [[Betsie Verwoerd|Betsie Schoombee]] | kinders = 7 | alma_mater = [[Universiteit Stellenbosch]]<br />Universiteit van Berlyn<br />Universiteit van Hamburg<br />Universiteit van Leipzig | religie = [[Nederduitse Gereformeerde Kerk]] | handtekening = | militer = | lojaliteit = | tak = | diensjare = | rang = | eenheid = | oorloe = | toekennings = }} Dr. '''Hendrik Frensch Verwoerd''' ([[Amsterdam]], [[8 September]] [[1901]] – [[Kaapstad]], [[6 September]] [[1966]]) was die [[Eerste Minister van Suid-Afrika|eerste minister]] van [[Unie van Suid-Afrika|Suid-Afrika]] wat weens ’n [[sluipmoord]] in die [[Parlement van Suid-Afrika|parlement]] in Kaapstad gesterf het. Verwoerd word algemeen as die argitek van die [[apartheid]]stelsel beskou. Sy premierskap word gekenmerk aan die drastiese verbetering van [[Swart mense|swart]] lewenstandaarde en spoedige [[ekonomie]]se ontwikkeling.<ref name="jaap">Marais, Jaap A., Assassination and the Tragedy of South Africa, Steven Books, 2004 (ISBN 978-1-904911-13-5)</ref><ref>Mpeta, Bokang, Fourie, Johan, & Inwood, Kris. (2018). Black living standards in South Africa before democracy: New evidence from height. South African Journal of Science, 114(1-2), 1-8. https://dx.doi.org/10.17159/sajs.2018/20170052</ref> Mense sal waarskynlik nog lank verskil oor die waarde van sy werk. In die geskiedenis van die [[Afrikaners]] en van [[Geskiedenis van Suid-Afrika|Suid-Afrika]] bly die grondlegger van die [[Suid-Afrika|1961-Republiek]] ’n sleutelfiguur en vir sommige mense 'n held. == Kinderdae en loopbaan == Hendrik Verwoerd is in [[Nederland]] gebore. Sy vader was [[Wilhelm Johannes Verwoerd]], winkelier, en sy moeder, 'n [[Friesland|Fries]] wat [[Anje Hendriks Strik|Anje Strik]] geheet het.<ref>Afrikaans.be[http://afrikaans.be/argief/geskiedenis/index.html]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Schaam je, Hendrik!, besoek op 17 Mei 2006</ref> Hy het 'n ouer broer, Leendert, en 'n jonger suster, Lucie, gehad.<ref>Genealogy Data, [http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat52.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929003836/http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat52.html |date=29 September 2007 }} Genealogy Data: Verwoerd, Wilhelm, besoek op 25 November 2006</ref> Lucie, oftewel, Hendrika Johanna Lucretia, is op [[8 November]] [[1908]] in [[Wynberg]] in Suid-Afrika gebore. Sy is op [[23 April]] [[1940]] met Jasper Johannes Erasmus Cloete getroud en sy sterf op [[26 Julie]] [[1959]]. Hulle het twee kinders gehad: Maria Annette en Jasper Johannes Erasmus Cloete.<ref>Genealogy Data, [http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#9] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929003829/http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#9 |date=29 September 2007 }} Genealogy Data: Verwoerd, Hendrika Johanna Lucretia, besoek op 25 November 2006</ref> Leendert is op [[14 Julie]] [[1899]] in Amsterdam, Nederland gebore. Hy is op [[5 Desember]] [[1928]] met Dorothea Maria Mellet getroud. Hulle het twee kinders gehad: Len Johann en Collin. Hy sterf op [[27 Desember]] [[1986]].<ref>Genealogy Data, [http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#8] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929003829/http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#8 |date=29 September 2007 }} Genealogy Data: Verwoerd, Hendrika Johanna Lucretia, besoek op 25 November 2006</ref> [[Lêer:HF Verwoerd Transvaler.jpg|duimnael|links|260px|Dr. H.F. Verwoerd as redakteur van ''[[Die Transvaler]]''.]] Hendrik Frensch Verwoerd en sy gesin het in 1903 uit [[Nederland]] na [[Suid-Afrika]] geëmigreer. Sy vader, Wilhelmus Johannes Verwoerd, se simpatie met die Afrikaner en veral met die Boere se heldestryd in die [[Tweede Vryheidsoorlog]] (1899–1902) was waarskynlik die sterkste beweegrede daarvoor. Hulle het hulle op [[Wynberg]] gevestig waar Verwoerd se vader die boubedryf beoefen het. In sy vrye tyd het hy sendingwerk gedoen en selfs 'n teologiese kursus aan die [[Sendinginstituut]] op [[Wellington, Wes-Kaap|Wellington]] gevolg. Verwoerd het sy eerste skoolonderrig aan die Lutherse skool in Wynberg ontvang en later aan die Engelsemedium [[Hoër Seunskool Wynberg]]. In 1913 het die gesin na [[Bulawayo]] in [[Rhodesië]] verhuis waar sy vader die betrekking van hulp-evangeliese dienaar van die uitgestrekte [[NG gemeente Bulawayo|plaaslike NG gemeente]] beklee het. Die jong Hendrik het leerling geword aan die Milton High School, waar hy spoedig as een van die skranderste leerlinge ontluik het. Hy het die Beit-studiebeurs verower en sy naam is op die ererol van die skool geplaas.<ref>{{en}}[http://www.sahistory.org.za/people/hendrik-frensch-verwoerd SAHistory.org.za]. URL besoek op 18 Oktober 2016.</ref> Daarbenewens het hy ywerig krieket, rugby en tennis gespeel. Die Beit-beurs moes Verwoerd van die hand wys aangesien die gesin in 1917 andermaal verhuis het, hierdie keer na [[Brandfort]] in die [[Oranje-Vrystaat]], waar sy vader kolporteur van die NG Kerk van die Vrystaat geword en later tot die boekhandel toegetree het. Weens die [[Spaanse griep in Suid-Afrika|griepepidemie]] kon Verwoerd eers in Februarie 1919, pleks van in Desember die vorige jaar, die matrikulasie-eksamen aflê. Hy het die eerste plek in die Vrystaat en die vyfde in Suid-Afrika behaal. Direk hierna het hy hom as student aan die [[Universiteit van Stellenbosch]] ingeskryf met die doel om predikant te word, maar later van rigting verander en sielkunde en filosofie bestudeer. Hy het die grade M.A. en D.Phil. albei met lof behaal, laasgenoemde in 1924 met 'n proefskrif oor "Die afstomping van gemoedsaandoeninge", en is intussen as tydelike hulp in die departement sielkunde aangestel en in 1924 as lektor. Verwoerd het 'n leidende rol in die studentelewe gespeel en veral bekendheid as debatteerder in die debatsvereniging verwerf. Hy het ook in die studenteraad gedien en is in 1923 as voorsitter gekies. Betsie Schoombee van Middelburg, Kaap, het saam met hom in die studenteraad gedien. Nadat Verwoerd die doktorsgraad behaal het, is hy oorsee vir verdere studie. Hy is 'n Abe Bailey-beurs vir studie aan die [[Oxford-universiteit]] aangebied, maar hy het dit van die hand gewys omdat hy voorkeur gegee het aan die sielkundeopleiding van die Europese vasteland. Met behulp van 'n kleiner studiebeurs het hy in 1925 vertrek om aan die Universiteite van Leipzig, Hamburg en Berlyn te studeer. Daarna het hy besoek aan [[Groot-Brittanje]] en die [[Verenigde State van Amerika|VSA]] gebring. In Hamburg het Betsie Schoombee haar by hom aangesluit en hulle is op [[7 Januarie]] [[1927]]. By die egpaar se terugkeer op Stellenbosch in 1928 is Verwoerd op 26-jarige leeftyd as hoogleraar in toegepaste sielkunde en psigotegniek aangestel en in 1932 het hy hoogleraar geword in die nuutgestigte departement van sosiologie en maatskaplike werk.<ref>{{af}} Beyers, C.J. 1981. ''[[Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek]] Deel IV''. Durban en Pretoria: Butterworth & Kie (SA) (Edms.) Bpk. namens die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.</ref> Dr. Verwoerd veroorsaak 'n opskudding as spreker in [[1929]], toe hy genooi word om die Universiteit Stellenbosch se akademiese jaar te open. Hy gebruik geen notas in sy toespraak nie en roep die Universiteit tot 'n nuwe toekomsvisie, wat studente voorberei om 'n werklike bydrae te lewer tot die alledaagse lewe, eerder as om slegs 'n akademiese kwalifikasie te bekom. In [[1937]] gee Verwoerd sy professoraat op en word redakteur van 'n nuwe [[Nasionale Party|NP]]-koerant, ''[[Die Transvaler]]''. Die NP was in 1937 die amptelike opposisie in Suid-Afrika, maar het net een parlementsetel in die noordelike provinsie gehou. Die regerende [[Verenigde Party]] (VP)-pers verguis Verwoerd, en hy en sy gesin kry finansieel swaar. Verwoerd en die Transvaalse NP-leier, adv. [[J.G. Strijdom]], is egter geesgenote. Saam bou hulle 'n strydbare organisasie en koerant op. Beide verkondig die boodskap van 'n Afrikaner-republiek vry van oorheersing deur Brittanje, Engelssprekendes of groot kapitaliste. == Politieke loopbaan == [[Lêer:Macmillan en Verwoerd.jpg|duimnael|links|390px|Dr. Verwoerd verwelkom sy Britse eweknie, mnr. [[Harold Macmillan]], in [[Suid-Afrika]] op die D.F. Malanlughawe in [[Kaapstad]].]] [[Lêer:Suid-Afrikaanse kabinet 1958.jpg|duimnael|300px|Die Suid-Afrikaanse kabinet in 1958. Voor: dr. [[Eben Dönges]], [[Paul Sauer]], dr. Hendrik Verwoerd, dr. [[E.G. Jansen]], adv. [[C.R. Swart]], adv. [[Eric Louw]]. Agter: J.J. Serfontein, M.D.C. de Wet, dr. [[Albertus van Rhyn|A.J.R. van Rhijn]], sen. [[Jan de Klerk]], [[Ben Schoeman]], [[P.K. le Roux]], adv. F.C. Erasmus en [[Tom Naudé]].]] In [[1934]] is dr. Verwoerd een van die leiers van die volkskongres wat hul kommer uitspreek oor die [[Armblankevraagstuk]]. Die Transvaalse NP wen in 1948 'n onverwagte aantal setels en maak so 'n wesenlike bydrae tot die NP se naelskraapse oorwinning. Verwoerd, eers 'n senator, dien van 1950 tot 1958 as minister van naturellesake onder die premiers [[D.F. Malan]] en adv. [[J.G. Strijdom]]. In samewerking met die volkekundige dr. Werner Eiselen fokus Verwoerd op 'n nuwe benadering, naamlik respek vir swart etniese groepe se eiesoortigheid. In [[1958]] volg Verwoerd die oorlede Strijdom op as sesde premier van die Unie van Suid-Afrika. Sy beleid word een van ordelike interne dekolonisasie. Volgens hom kan aparte vryhede vir die verskillende etniese groepe in hulle eie gebiede, en ontwikkeling volgens elkeen se spesifieke behoeftes, uiteindelik oorheersing van een groep deur 'n ander uitskakel. So kan 'n blanke nasie in sy historiese gebied vreedsaam langs ander nasies in hul gebiede bly voortbestaan. Terselfdertyd beoog hy ook 'n ontwikkeling van die etniese tuislande tot op die hoogste vlak wat swart mense sal aantrek. Verwoerd tree egter op binne 'n kragveld wat grootliks reeds teen hom gelaai is. Instromingsbeheer en die ontwikkeling van swart onderwys en die tuislande ondervind weerstand van kiesers. Terselfdertyd brei die swart bevolking uit van 8 miljoen in 1948 tot 14 miljoen teen die middel jare sestig, en die instroming na die blanke gebied duur voort. Verwoerd se toewyding aan die swart bevolking van Suid-Afrika is sigbaar in die wyse waarop hulle sosio-ekonomies ontwikkel. Swart lewenstandaarde vermeerder teen 5,4% per jaar teenoor dié van blankes teen 3,9% per jaar.<ref name="jaap" /> Na die [[Sharpeville-slagting]] op [[21 Maart]] [[1960]] volg daar swart protes en 'n kapitaalvloei uit die land. Kort daarna skiet 'n versteurde man Verwoerd verskeie keer in die kop op die Randse Paasskou. Hy oorleef net-net, en sommige kabinetslede meen daar moet nou beleidstoegewings kom. Verwoerd se kalm temperament en vasberadenheid kom egter na vore. Hy stuur vanuit sy hospitaalbed die boodskap dat die regering eenvoudig sal voortgaan soos voorheen. Verwoerd roep later in 1960 'n referendum uit oor die vraag of Suid-Afrika 'n republiek moet word. Dit is 'n politieke waagstuk. Die veldtog was intensief en soms bitter. Uiteindelik gaan 'n verstommende 90,5% van blanke kiesers stem: 850&nbsp;458 daarvoor, 775&nbsp;878 daarteen – 'n meerderheid van net 74&nbsp;580 vir die republikeine, oftewel 'n skamele 4,6%. Natal was die enigste provinsie waar die meeste teen republiekwording gekant was. Op [[31 Mei]] [[1961]], 59 jaar na die einde van die Boererepublieke, ontstaan die [[Republiek van Suid-Afrika]] los van Britse simboliek en heerskappy. Verwoerd, voorheen 'n voorstander van 'n Afrikanerrepubliek, meen nou dat die Afrikaners se toekoms die beste beveilig kan word binne 'n blanke republiek. Suid-Afrika se buitelandse uitdagings vermeerder stadig. Die Westerse moondhede is aan die padgee uit Afrika en Verwoerd werk saam met blankbeheerde buurstate om 'n geopolitieke buffersone om Suid-Afrika te bou. Die [[Koue Oorlog]] tussen Westerse en kommunistiese magte woed voort. Verwoerd se anti-kommunistiese beleid bring Westerse steun mee, maar druk oor sy binnelandse beleid neem toe, veral in die VN. Verwoerd meen dat Suid-Afrika bloot die sondebok is vir sommige Westerse regerings en media, wat die blanke bewind in Suid-Afrika wil opoffer ten einde met die kommuniste mee te ding om Afro-Asiatiese steun. Hy noem by geleentheid dat die na-oorlogse Weste gedisoriënteerd is oor sy bestemming en sy koloniale skuldgevoelens probeer self deur Suid-Afrika aan te val. Die land moet egter as 'n voorpos van die Weste bly staan totdat die vreemde gety in die Westerse beskawing verander. 'n Komplot van die [[ANC]] en SA Kommunistiese Party om [[sabotasie]] in SA te pleeg, word ontbloot en [[Nelson Mandela]] en ander beplanners word in [[1964]] lewenslange tronkstraf opgelê. Tydens verskillende verhore blyk dit dat die ANC 'n klein lidmaatskap het en sy kommunistiese bande vir potensiële ondersteuners wegsteek. Vir meer as 'n dekade na die ANC-leiers se gevangesetting is daar nie noemenswaardige swart onrus nie. Verwoerd meen dat groter eenheid op sy beleidsbasis Afrikaners se posisie verder sal versterk. Sekere liberaliste in die perswese, universiteite en kerke staan egter in die pad daarvan. Hy wend hom dus tot ondersteuners in die Afrikaner-Broederbond, wat begin om die invloed van mense soos [[Beyers Naudé]] in belangrike instellings te neutraliseer. Verwoerd se visie van “skep u eie toekoms” help vorm dus ook Afrikaners se burgerlike instellings en individue, wat dekades daarna nog Afrikaner-strewes sou bevorder. Verwoerd wend hom nie net tot Afrikanerbelange nie, maar glo ook dat werklike stabiliteit slegs gewaarborg kan word as elke bevolkingsgroep in die land gelukkig is. Sy eerste doelwit as Minister van Naturellesake is om die nalatenskap van blanke "baasskap" te vernietig. Hy sê in 1954 in die Senaat: "In 'n vorige era is woorde soos 'baasskap' dikwels gebruik. Soos ons beleid namate ontwikkel het en ons doelwitte verskerp het, en asook met nuwe wêreldontwikkelinge, het ons 'n gevolgtrekking en posisie bereik dat alle vorms van diskriminasie en 'baasskap' uitgewis moet word. Ons parallele ontwikkeling beoog 'baasskap' vir die Bantoe in sy areas, soos ons insgelyks baasskap beoog vir die blanke in sy eie gebied teenoor sy eie mense".<ref>Pelzer, A.N, Verwoerd aan die woord, Afrikaanse Pers-Boekhandel, 1963.</ref> Die vrugte van Verwoerd se beleid is ook sigbaar in die wyse waarop Suid-Afrika se ekonomie groei teen tot 7,5% per jaar.<ref>Department of Information Services of the Republic of South Africa, Progress through Separate Development, 1966</ref> Van die 26 ontwikkelde lande in die wêreld in 1966, is Suid-Afrika die enigste een in Afrika.<ref>Verslag deur die United Nations Budget Commitee, 1966</ref> Tydens Verwoerd se bewind debatteer Afrikaners oor die toekoms, maar leef in vrede en veiligheid binne die blanke gebied. Afrikaans word verder gevestig in die staatsdiens, in wetenskap en tegnologie, en as opvoedingsmedium op alle vlakke. Meeste jong Afrikaners kry werk en sien 'n toekoms vir hulself en hul kinders in die land. Die infrastruktuur van die RSA se wye landskap word ook verder uitgebou. Daar is die [[Oranjerivierprojek]] se dambouprojek, SOEKOR wat plaaslik olie soek, en 'n nuwe plaaslike wapennywerheid. Met die eerste [[kernreaktor]] by [[Pelindaba]] betree Suid-Afrika die kernkragera. Die land se bruto nasionale produk groei van 1961 tot 1966 met 'n reusagtige 30% en Verwoerd se party wen 1966 se verkiesing oortuigend. In 'n andersins kritiese oorsig in Augustus 1966 beskryf ''[[Time]]'' Verwoerd as “one of the ablest leaders Africa has ever produced.” Verwoerd voel egter dat daar dalk ook donker wolke op pad is. Op 31 Mei 1966, by die vyfjarige herdenking van die nuwe Republiek, beklemtoon hy: ”…ons Staat is gebou op opoffering. Die bloed van dappere manne, dappere vroue het ons aardbodem benat. Sulke opofferings brand in 'n nasie se lewe soos vuur, 'n vuur wat nooit uitgedoof kan word nie. Dit vlam weer op wanneer die moeilikhede kom, selfs al sak dit intussen weg. Díe vuur wat die harte van mense staal, sal ons in stand hou. Ons sal ons met hart en hand bly toewy aan ons volk en ons vaderland… Aan hierdie Republiek van Suid-Afrika wy ons ons lewens en ons krag.” Verwoerd se laaste daadwerklike oorwinning vir Suid-Afrika is in die Wêreldhof in Den Haag, waar hy sy beleid en Suid-Afrika se reg om die Mandaat van Suidwes-Afrika uit te voer, verdedig. Die jarelange hofsaak, geloods deur die Verenigde Nasies namens [[Ethiopië]] en [[Liberië]], word laat in 1966 afgehandel. Die hof bevind onder andere dat Apartheid nie onderdrukkend is nie – nog deur intensie, nog in effek.<ref>Pelzer, A.N, Verwoerd aan die Woord, Afrikaanse Pers-Boekhandel, 1963.</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.icj-cij.org/docket/files/46/4931.pdf |title=argiefkopie |access-date= 5 Januarie 2015 |archive-date=17 Oktober 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131017163611/http://www.icj-cij.org/docket/files/46/4931.pdf |url-status=dead }}</ref><ref>Grobbelaar, Pieter W, Man van die Volk, Human & Rousseau, 1966.</ref> == Sluipmoord == === Eerste sluipmoordpoging === Op [[9 April]] [[1960]] word 'n sluipmoordaanslag op Verwoerd uitgevoer. [[David Beresford Pratt|David Pratt]] skiet hom by die [[Randse Paasskou]] in Milner Park, [[Johannesburg]] twee keer met 'n .22 pistool in die gesig. Een koeël tref sy oor en die ander sy wang en verhemelte.<ref>[[BBC]] [http://open.bbc.co.uk/catalogue/infax/programme/ANB3525W]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} NEWS 10 April 1960, besoek op 17 Mei 2006</ref> === Sluipmoord === [[Lêer:Verwoerd geskiet.jpg|duimnael|300px|Dr. Verwoerd pas nadat hy geskiet is tydens die Randse Paasskou in April 1960.]] Op [[6 September]] [[1966]] word Verwoerd in sy sitplek in die [[Volksraad]] deur [[Demetrios Tsafendas]], 'n parlementsbode, met 'n [[dolk]] doodgesteek. Verwoerd word op [[10 September]] [[1966]] in [[Pretoria]] begrawe. Op [[13 September]] kies die [[Nasionale Party]] adv. [[Balthazar Johannes Vorster]] as nuwe leier waarmee hy outomaties die sewende [[Eerste Minister van Suid-Afrika]] word. === Reaksie op die sluipmoord === Reaksie op die sluipmoord was gemeng. Alhoewel dit onder [[Afrikaners]] oor die algemeen as 'n tragedie beskou is, was daar ook mense wat anders oor die saak gevoel het. Dr [[Anton Rupert]] verklaar byvoorbeeld kort na die voorval: ''Ek wil nie 'n huigelaar wees nie: die feit dat Dr Verwoerd nie meer die Eerste Minister van Suid-Afrika is nie, is die beste ding wat met ons land kon gebeur het''.<ref>Die Kerkpad, [http://home.mweb.co.za/ke/kerkpad/mei2001/art8.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061001225112/http://home.mweb.co.za/ke/kerkpad/mei2001/art8.html |date= 1 Oktober 2006 }} DIE OMKERING VAN DIE STAATSBESTEL, Wat het Gebeur?</ref> [[Helen Suzman]] deel die sentiment met haar uitspraak: "I thought we were rid of one of the worst scourges we had."<ref>New Statesman [http://eliza_t.tigblog.org/friends/?next=75] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927093048/http://eliza_t.tigblog.org/friends/?next=75 |date=27 September 2007 }} The Assassin and the Tapeworm. (Dimitri Tsafendas, killer of South African prime minister Dr. Hendrik Verwoerd), 27 Maart 2000, deur Jon Robins, besoek op 21 Mei 2006</ref> == Werke == * ''A method for the experimental production of emotions'' (1926) * 'n Bydrae tot die metodiek en probleemstelling vir die psigologiese ondersoek van koerante-advert (1928) * ''The distribution of "attention" and its testing'' (1928) * ''Effects of fatigue on the distribution of attention'' (1928) * ''A contribution to the experimental investigation of testimony'' (1929?) * Oor die opstel van objektiewe persoonlikheidsbepalingskemas (1930?) * Oor die persoonlikheid van die mens en die beskrywing daarvan" (1930?) == Sien ook == * [[Apartheid]] * [[Unie van Suid-Afrika]] * [[Centurion]], voorheen bekend as Verwoerdburg * [[Rietondale Secondary School]], voorheen bekend as <!--Junior Sekondêre Skool (1937–), Michael Brink High School, Meintjieskop High School (1948-), en--> Hoërskool Hendrik Verwoerd (–2019). * [[Port Elizabeth-lughawe]], voorheen bekend as die H.F. Verwoerd-lughawe * [[Steve Biko Akademiese Hospitaal]], voorheen bekend as die H.F. Verwoerd-hospitaal. * [[Verwoerd-standbeelde]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Hendrik Frensch Verwoerd}} * [http://www.litnet.co.za/seminarroom/mimis.asp 'n Resensie van ''Een Mond Vol Glas''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051106065908/http://www.litnet.co.za/seminarroom/mimis.asp |date= 6 November 2005 }}, 'n biografie van Demitrios Tsafendas deur Nederlandse skrywer Henk van Woerden, op [[Litnet]] deur Regter Wilfred Cooper wat Tsafendas se verdediging hanteer het (In Engels) * [http://www.sahistory.org.za/pages/people/verwoerd-hf.htm Hendrik Frensch Verwoerd] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060523222321/http://www.sahistory.org.za/pages/people/verwoerd-hf.htm |date=23 Mei 2006 }} op South African History Online * [http://www.businessday.co.za/articles/Content.aspx?id=176974 ''President Jacob Verwoerd's lame excuses for textbook scandal''] in ''[[Business Day]]'', [[25 Julie]] [[2012]] <br /> {{beginboks}} {{opvolgboks|titel=[[Eerste Minister van Suid-Afrika]]|voor=[[Johannes Gerhardus Strijdom]]|na=[[Eben Dönges]] (wnd.)|jare=1958–1966}} {{eindboks}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Verwoerd, Hendrik}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse akademici]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse immigrante uit Nederland]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse joernaliste]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse sielkundiges]] [[Kategorie:Eerste Ministers van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Politici van die Nasionale Party]] [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Apartheid]] [[Kategorie:Geboortes in 1901]] [[Kategorie:Sterftes in 1966]] r79nfupckfg7hytsdr3k5gmdyncb0u2 2516888 2516886 2022-08-02T10:21:35Z Aliwal2012 39067 /* Kinderdae en loopbaan */ verbeter reeds-aangehaalde verwysings wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Hendrik Verwoerd | beeld = Dr HF Verwoerd.jpg | beeldonderskrif = | orde = 6de [[Eerste Minister van Suid-Afrika]] | termynaanvang = [[2 September]] [[1958]] | termyneinde = [[6 September]] [[1966]] | monarg = [[Elizabeth II van die Verenigde Koninkryk|Elizabeth II]] (1958–1961) | president = [[Charles Robberts Swart]] (1961–1966) | goewerneur-genl = [[E.G. Jansen]] (1958–1959)<br />[[Charles Robberts Swart]] (1959–1961) | voorganger = [[Johannes Gerhardus Strijdom]] | opvolger = [[Eben Dönges]] (wnd.) | geboortedatum = Hendrik Frensch Verwoerd<br />[[8 September]] [[1901]] | geboortejaar = | geboortemaand = | geboortedag = | geboorteplek = [[Amsterdam]], [[Nederland]] | sterftedatum = {{Sterftedatum en ouderdom|1901|9|8|1966|9|6}} | sterfteplek = [[Kaapstad]], [[Suid-Afrika]] | party = [[Nasionale Party]] | eggenoot = [[Betsie Verwoerd|Betsie Schoombee]] | kinders = 7 | alma_mater = [[Universiteit Stellenbosch]]<br />Universiteit van Berlyn<br />Universiteit van Hamburg<br />Universiteit van Leipzig | religie = [[Nederduitse Gereformeerde Kerk]] | handtekening = | militer = | lojaliteit = | tak = | diensjare = | rang = | eenheid = | oorloe = | toekennings = }} Dr. '''Hendrik Frensch Verwoerd''' ([[Amsterdam]], [[8 September]] [[1901]] – [[Kaapstad]], [[6 September]] [[1966]]) was die [[Eerste Minister van Suid-Afrika|eerste minister]] van [[Unie van Suid-Afrika|Suid-Afrika]] wat weens ’n [[sluipmoord]] in die [[Parlement van Suid-Afrika|parlement]] in Kaapstad gesterf het. Verwoerd word algemeen as die argitek van die [[apartheid]]stelsel beskou. Sy premierskap word gekenmerk aan die drastiese verbetering van [[Swart mense|swart]] lewenstandaarde en spoedige [[ekonomie]]se ontwikkeling.<ref name="jaap">Marais, Jaap A., Assassination and the Tragedy of South Africa, Steven Books, 2004 (ISBN 978-1-904911-13-5)</ref><ref>Mpeta, Bokang, Fourie, Johan, & Inwood, Kris. (2018). Black living standards in South Africa before democracy: New evidence from height. South African Journal of Science, 114(1-2), 1-8. https://dx.doi.org/10.17159/sajs.2018/20170052</ref> Mense sal waarskynlik nog lank verskil oor die waarde van sy werk. In die geskiedenis van die [[Afrikaners]] en van [[Geskiedenis van Suid-Afrika|Suid-Afrika]] bly die grondlegger van die [[Suid-Afrika|1961-Republiek]] ’n sleutelfiguur en vir sommige mense 'n held. == Kinderdae en loopbaan == Hendrik Verwoerd is in [[Nederland]] gebore. Sy vader was [[Wilhelm Johannes Verwoerd]], winkelier, en sy moeder, 'n [[Friesland|Fries]] wat [[Anje Hendriks Strik|Anje Strik]] geheet het.<ref>Afrikaans.be[http://afrikaans.be/argief/geskiedenis/index.html]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} Schaam je, Hendrik!, besoek op 17 Mei 2006</ref> Hy het 'n ouer broer, Leendert, en 'n jonger suster, Lucie, gehad.<ref name="Gene">Genealogy Data, [http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#9] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929003829/http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#9 |date=29 September 2007 }} Genealogy Data: Verwoerd, Hendrika Johanna Lucretia, besoek op 25 November 2006</ref> Lucie, oftewel, Hendrika Johanna Lucretia, is op [[8 November]] [[1908]] in [[Wynberg]] in Suid-Afrika gebore. Sy is op [[23 April]] [[1940]] met Jasper Johannes Erasmus Cloete getroud en sy sterf op [[26 Julie]] [[1959]]. Hulle het twee kinders gehad: Maria Annette en Jasper Johannes Erasmus Cloete.<ref name="Gene" /> Leendert is op [[14 Julie]] [[1899]] in Amsterdam, Nederland gebore. Hy is op [[5 Desember]] [[1928]] met Dorothea Maria Mellet getroud. Hulle het twee kinders gehad: Len Johann en Collin. Hy sterf op [[27 Desember]] [[1986]].<ref>Genealogy Data, [http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#8] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070929003829/http://www.b-zwart.nl/kasper/namenindex/dat504.html#8 |date=29 September 2007 }} Genealogy Data: Verwoerd, Hendrika Johanna Lucretia, besoek op 25 November 2006</ref> [[Lêer:HF Verwoerd Transvaler.jpg|duimnael|links|260px|Dr. H.F. Verwoerd as redakteur van ''[[Die Transvaler]]''.]] Hendrik Frensch Verwoerd en sy gesin het in 1903 uit [[Nederland]] na [[Suid-Afrika]] geëmigreer. Sy vader, Wilhelmus Johannes Verwoerd, se simpatie met die Afrikaner en veral met die Boere se heldestryd in die [[Tweede Vryheidsoorlog]] (1899–1902) was waarskynlik die sterkste beweegrede daarvoor. Hulle het hulle op [[Wynberg]] gevestig waar Verwoerd se vader die boubedryf beoefen het. In sy vrye tyd het hy sendingwerk gedoen en selfs 'n teologiese kursus aan die [[Sendinginstituut]] op [[Wellington, Wes-Kaap|Wellington]] gevolg. Verwoerd het sy eerste skoolonderrig aan die Lutherse skool in Wynberg ontvang en later aan die Engelsemedium [[Hoër Seunskool Wynberg]]. In 1913 het die gesin na [[Bulawayo]] in [[Rhodesië]] verhuis waar sy vader die betrekking van hulp-evangeliese dienaar van die uitgestrekte [[NG gemeente Bulawayo|plaaslike NG gemeente]] beklee het. Die jong Hendrik het leerling geword aan die Milton High School, waar hy spoedig as een van die skranderste leerlinge ontluik het. Hy het die Beit-studiebeurs verower en sy naam is op die ererol van die skool geplaas.<ref>{{en}}[http://www.sahistory.org.za/people/hendrik-frensch-verwoerd SAHistory.org.za]. URL besoek op 18 Oktober 2016.</ref> Daarbenewens het hy ywerig krieket, rugby en tennis gespeel. Die Beit-beurs moes Verwoerd van die hand wys aangesien die gesin in 1917 andermaal verhuis het, hierdie keer na [[Brandfort]] in die [[Oranje-Vrystaat]], waar sy vader kolporteur van die NG Kerk van die Vrystaat geword en later tot die boekhandel toegetree het. Weens die [[Spaanse griep in Suid-Afrika|griepepidemie]] kon Verwoerd eers in Februarie 1919, pleks van in Desember die vorige jaar, die matrikulasie-eksamen aflê. Hy het die eerste plek in die Vrystaat en die vyfde in Suid-Afrika behaal. Direk hierna het hy hom as student aan die [[Universiteit van Stellenbosch]] ingeskryf met die doel om predikant te word, maar later van rigting verander en sielkunde en filosofie bestudeer. Hy het die grade M.A. en D.Phil. albei met lof behaal, laasgenoemde in 1924 met 'n proefskrif oor "Die afstomping van gemoedsaandoeninge", en is intussen as tydelike hulp in die departement sielkunde aangestel en in 1924 as lektor. Verwoerd het 'n leidende rol in die studentelewe gespeel en veral bekendheid as debatteerder in die debatsvereniging verwerf. Hy het ook in die studenteraad gedien en is in 1923 as voorsitter gekies. Betsie Schoombee van Middelburg, Kaap, het saam met hom in die studenteraad gedien. Nadat Verwoerd die doktorsgraad behaal het, is hy oorsee vir verdere studie. Hy is 'n Abe Bailey-beurs vir studie aan die [[Oxford-universiteit]] aangebied, maar hy het dit van die hand gewys omdat hy voorkeur gegee het aan die sielkundeopleiding van die Europese vasteland. Met behulp van 'n kleiner studiebeurs het hy in 1925 vertrek om aan die Universiteite van Leipzig, Hamburg en Berlyn te studeer. Daarna het hy besoek aan [[Groot-Brittanje]] en die [[Verenigde State van Amerika|VSA]] gebring. In Hamburg het Betsie Schoombee haar by hom aangesluit en hulle is op [[7 Januarie]] [[1927]]. By die egpaar se terugkeer op Stellenbosch in 1928 is Verwoerd op 26-jarige leeftyd as hoogleraar in toegepaste sielkunde en psigotegniek aangestel en in 1932 het hy hoogleraar geword in die nuutgestigte departement van sosiologie en maatskaplike werk.<ref>{{af}} Beyers, C.J. 1981. ''[[Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek]] Deel IV''. Durban en Pretoria: Butterworth & Kie (SA) (Edms.) Bpk. namens die Raad vir Geesteswetenskaplike Navorsing.</ref> Dr. Verwoerd veroorsaak 'n opskudding as spreker in [[1929]], toe hy genooi word om die Universiteit Stellenbosch se akademiese jaar te open. Hy gebruik geen notas in sy toespraak nie en roep die Universiteit tot 'n nuwe toekomsvisie, wat studente voorberei om 'n werklike bydrae te lewer tot die alledaagse lewe, eerder as om slegs 'n akademiese kwalifikasie te bekom. In [[1937]] gee Verwoerd sy professoraat op en word redakteur van 'n nuwe [[Nasionale Party|NP]]-koerant, ''[[Die Transvaler]]''. Die NP was in 1937 die amptelike opposisie in Suid-Afrika, maar het net een parlementsetel in die noordelike provinsie gehou. Die regerende [[Verenigde Party]] (VP)-pers verguis Verwoerd, en hy en sy gesin kry finansieel swaar. Verwoerd en die Transvaalse NP-leier, adv. [[J.G. Strijdom]], is egter geesgenote. Saam bou hulle 'n strydbare organisasie en koerant op. Beide verkondig die boodskap van 'n Afrikaner-republiek vry van oorheersing deur Brittanje, Engelssprekendes of groot kapitaliste. == Politieke loopbaan == [[Lêer:Macmillan en Verwoerd.jpg|duimnael|links|390px|Dr. Verwoerd verwelkom sy Britse eweknie, mnr. [[Harold Macmillan]], in [[Suid-Afrika]] op die D.F. Malanlughawe in [[Kaapstad]].]] [[Lêer:Suid-Afrikaanse kabinet 1958.jpg|duimnael|300px|Die Suid-Afrikaanse kabinet in 1958. Voor: dr. [[Eben Dönges]], [[Paul Sauer]], dr. Hendrik Verwoerd, dr. [[E.G. Jansen]], adv. [[C.R. Swart]], adv. [[Eric Louw]]. Agter: J.J. Serfontein, M.D.C. de Wet, dr. [[Albertus van Rhyn|A.J.R. van Rhijn]], sen. [[Jan de Klerk]], [[Ben Schoeman]], [[P.K. le Roux]], adv. F.C. Erasmus en [[Tom Naudé]].]] In [[1934]] is dr. Verwoerd een van die leiers van die volkskongres wat hul kommer uitspreek oor die [[Armblankevraagstuk]]. Die Transvaalse NP wen in 1948 'n onverwagte aantal setels en maak so 'n wesenlike bydrae tot die NP se naelskraapse oorwinning. Verwoerd, eers 'n senator, dien van 1950 tot 1958 as minister van naturellesake onder die premiers [[D.F. Malan]] en adv. [[J.G. Strijdom]]. In samewerking met die volkekundige dr. Werner Eiselen fokus Verwoerd op 'n nuwe benadering, naamlik respek vir swart etniese groepe se eiesoortigheid. In [[1958]] volg Verwoerd die oorlede Strijdom op as sesde premier van die Unie van Suid-Afrika. Sy beleid word een van ordelike interne dekolonisasie. Volgens hom kan aparte vryhede vir die verskillende etniese groepe in hulle eie gebiede, en ontwikkeling volgens elkeen se spesifieke behoeftes, uiteindelik oorheersing van een groep deur 'n ander uitskakel. So kan 'n blanke nasie in sy historiese gebied vreedsaam langs ander nasies in hul gebiede bly voortbestaan. Terselfdertyd beoog hy ook 'n ontwikkeling van die etniese tuislande tot op die hoogste vlak wat swart mense sal aantrek. Verwoerd tree egter op binne 'n kragveld wat grootliks reeds teen hom gelaai is. Instromingsbeheer en die ontwikkeling van swart onderwys en die tuislande ondervind weerstand van kiesers. Terselfdertyd brei die swart bevolking uit van 8 miljoen in 1948 tot 14 miljoen teen die middel jare sestig, en die instroming na die blanke gebied duur voort. Verwoerd se toewyding aan die swart bevolking van Suid-Afrika is sigbaar in die wyse waarop hulle sosio-ekonomies ontwikkel. Swart lewenstandaarde vermeerder teen 5,4% per jaar teenoor dié van blankes teen 3,9% per jaar.<ref name="jaap" /> Na die [[Sharpeville-slagting]] op [[21 Maart]] [[1960]] volg daar swart protes en 'n kapitaalvloei uit die land. Kort daarna skiet 'n versteurde man Verwoerd verskeie keer in die kop op die Randse Paasskou. Hy oorleef net-net, en sommige kabinetslede meen daar moet nou beleidstoegewings kom. Verwoerd se kalm temperament en vasberadenheid kom egter na vore. Hy stuur vanuit sy hospitaalbed die boodskap dat die regering eenvoudig sal voortgaan soos voorheen. Verwoerd roep later in 1960 'n referendum uit oor die vraag of Suid-Afrika 'n republiek moet word. Dit is 'n politieke waagstuk. Die veldtog was intensief en soms bitter. Uiteindelik gaan 'n verstommende 90,5% van blanke kiesers stem: 850&nbsp;458 daarvoor, 775&nbsp;878 daarteen – 'n meerderheid van net 74&nbsp;580 vir die republikeine, oftewel 'n skamele 4,6%. Natal was die enigste provinsie waar die meeste teen republiekwording gekant was. Op [[31 Mei]] [[1961]], 59 jaar na die einde van die Boererepublieke, ontstaan die [[Republiek van Suid-Afrika]] los van Britse simboliek en heerskappy. Verwoerd, voorheen 'n voorstander van 'n Afrikanerrepubliek, meen nou dat die Afrikaners se toekoms die beste beveilig kan word binne 'n blanke republiek. Suid-Afrika se buitelandse uitdagings vermeerder stadig. Die Westerse moondhede is aan die padgee uit Afrika en Verwoerd werk saam met blankbeheerde buurstate om 'n geopolitieke buffersone om Suid-Afrika te bou. Die [[Koue Oorlog]] tussen Westerse en kommunistiese magte woed voort. Verwoerd se anti-kommunistiese beleid bring Westerse steun mee, maar druk oor sy binnelandse beleid neem toe, veral in die VN. Verwoerd meen dat Suid-Afrika bloot die sondebok is vir sommige Westerse regerings en media, wat die blanke bewind in Suid-Afrika wil opoffer ten einde met die kommuniste mee te ding om Afro-Asiatiese steun. Hy noem by geleentheid dat die na-oorlogse Weste gedisoriënteerd is oor sy bestemming en sy koloniale skuldgevoelens probeer self deur Suid-Afrika aan te val. Die land moet egter as 'n voorpos van die Weste bly staan totdat die vreemde gety in die Westerse beskawing verander. 'n Komplot van die [[ANC]] en SA Kommunistiese Party om [[sabotasie]] in SA te pleeg, word ontbloot en [[Nelson Mandela]] en ander beplanners word in [[1964]] lewenslange tronkstraf opgelê. Tydens verskillende verhore blyk dit dat die ANC 'n klein lidmaatskap het en sy kommunistiese bande vir potensiële ondersteuners wegsteek. Vir meer as 'n dekade na die ANC-leiers se gevangesetting is daar nie noemenswaardige swart onrus nie. Verwoerd meen dat groter eenheid op sy beleidsbasis Afrikaners se posisie verder sal versterk. Sekere liberaliste in die perswese, universiteite en kerke staan egter in die pad daarvan. Hy wend hom dus tot ondersteuners in die Afrikaner-Broederbond, wat begin om die invloed van mense soos [[Beyers Naudé]] in belangrike instellings te neutraliseer. Verwoerd se visie van “skep u eie toekoms” help vorm dus ook Afrikaners se burgerlike instellings en individue, wat dekades daarna nog Afrikaner-strewes sou bevorder. Verwoerd wend hom nie net tot Afrikanerbelange nie, maar glo ook dat werklike stabiliteit slegs gewaarborg kan word as elke bevolkingsgroep in die land gelukkig is. Sy eerste doelwit as Minister van Naturellesake is om die nalatenskap van blanke "baasskap" te vernietig. Hy sê in 1954 in die Senaat: "In 'n vorige era is woorde soos 'baasskap' dikwels gebruik. Soos ons beleid namate ontwikkel het en ons doelwitte verskerp het, en asook met nuwe wêreldontwikkelinge, het ons 'n gevolgtrekking en posisie bereik dat alle vorms van diskriminasie en 'baasskap' uitgewis moet word. Ons parallele ontwikkeling beoog 'baasskap' vir die Bantoe in sy areas, soos ons insgelyks baasskap beoog vir die blanke in sy eie gebied teenoor sy eie mense".<ref>Pelzer, A.N, Verwoerd aan die woord, Afrikaanse Pers-Boekhandel, 1963.</ref> Die vrugte van Verwoerd se beleid is ook sigbaar in die wyse waarop Suid-Afrika se ekonomie groei teen tot 7,5% per jaar.<ref>Department of Information Services of the Republic of South Africa, Progress through Separate Development, 1966</ref> Van die 26 ontwikkelde lande in die wêreld in 1966, is Suid-Afrika die enigste een in Afrika.<ref>Verslag deur die United Nations Budget Commitee, 1966</ref> Tydens Verwoerd se bewind debatteer Afrikaners oor die toekoms, maar leef in vrede en veiligheid binne die blanke gebied. Afrikaans word verder gevestig in die staatsdiens, in wetenskap en tegnologie, en as opvoedingsmedium op alle vlakke. Meeste jong Afrikaners kry werk en sien 'n toekoms vir hulself en hul kinders in die land. Die infrastruktuur van die RSA se wye landskap word ook verder uitgebou. Daar is die [[Oranjerivierprojek]] se dambouprojek, SOEKOR wat plaaslik olie soek, en 'n nuwe plaaslike wapennywerheid. Met die eerste [[kernreaktor]] by [[Pelindaba]] betree Suid-Afrika die kernkragera. Die land se bruto nasionale produk groei van 1961 tot 1966 met 'n reusagtige 30% en Verwoerd se party wen 1966 se verkiesing oortuigend. In 'n andersins kritiese oorsig in Augustus 1966 beskryf ''[[Time]]'' Verwoerd as “one of the ablest leaders Africa has ever produced.” Verwoerd voel egter dat daar dalk ook donker wolke op pad is. Op 31 Mei 1966, by die vyfjarige herdenking van die nuwe Republiek, beklemtoon hy: ”…ons Staat is gebou op opoffering. Die bloed van dappere manne, dappere vroue het ons aardbodem benat. Sulke opofferings brand in 'n nasie se lewe soos vuur, 'n vuur wat nooit uitgedoof kan word nie. Dit vlam weer op wanneer die moeilikhede kom, selfs al sak dit intussen weg. Díe vuur wat die harte van mense staal, sal ons in stand hou. Ons sal ons met hart en hand bly toewy aan ons volk en ons vaderland… Aan hierdie Republiek van Suid-Afrika wy ons ons lewens en ons krag.” Verwoerd se laaste daadwerklike oorwinning vir Suid-Afrika is in die Wêreldhof in Den Haag, waar hy sy beleid en Suid-Afrika se reg om die Mandaat van Suidwes-Afrika uit te voer, verdedig. Die jarelange hofsaak, geloods deur die Verenigde Nasies namens [[Ethiopië]] en [[Liberië]], word laat in 1966 afgehandel. Die hof bevind onder andere dat Apartheid nie onderdrukkend is nie – nog deur intensie, nog in effek.<ref>Pelzer, A.N, Verwoerd aan die Woord, Afrikaanse Pers-Boekhandel, 1963.</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.icj-cij.org/docket/files/46/4931.pdf |title=argiefkopie |access-date= 5 Januarie 2015 |archive-date=17 Oktober 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131017163611/http://www.icj-cij.org/docket/files/46/4931.pdf |url-status=dead }}</ref><ref>Grobbelaar, Pieter W, Man van die Volk, Human & Rousseau, 1966.</ref> == Sluipmoord == === Eerste sluipmoordpoging === Op [[9 April]] [[1960]] word 'n sluipmoordaanslag op Verwoerd uitgevoer. [[David Beresford Pratt|David Pratt]] skiet hom by die [[Randse Paasskou]] in Milner Park, [[Johannesburg]] twee keer met 'n .22 pistool in die gesig. Een koeël tref sy oor en die ander sy wang en verhemelte.<ref>[[BBC]] [http://open.bbc.co.uk/catalogue/infax/programme/ANB3525W]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} NEWS 10 April 1960, besoek op 17 Mei 2006</ref> === Sluipmoord === [[Lêer:Verwoerd geskiet.jpg|duimnael|300px|Dr. Verwoerd pas nadat hy geskiet is tydens die Randse Paasskou in April 1960.]] Op [[6 September]] [[1966]] word Verwoerd in sy sitplek in die [[Volksraad]] deur [[Demetrios Tsafendas]], 'n parlementsbode, met 'n [[dolk]] doodgesteek. Verwoerd word op [[10 September]] [[1966]] in [[Pretoria]] begrawe. Op [[13 September]] kies die [[Nasionale Party]] adv. [[Balthazar Johannes Vorster]] as nuwe leier waarmee hy outomaties die sewende [[Eerste Minister van Suid-Afrika]] word. === Reaksie op die sluipmoord === Reaksie op die sluipmoord was gemeng. Alhoewel dit onder [[Afrikaners]] oor die algemeen as 'n tragedie beskou is, was daar ook mense wat anders oor die saak gevoel het. Dr [[Anton Rupert]] verklaar byvoorbeeld kort na die voorval: ''Ek wil nie 'n huigelaar wees nie: die feit dat Dr Verwoerd nie meer die Eerste Minister van Suid-Afrika is nie, is die beste ding wat met ons land kon gebeur het''.<ref>Die Kerkpad, [http://home.mweb.co.za/ke/kerkpad/mei2001/art8.html] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061001225112/http://home.mweb.co.za/ke/kerkpad/mei2001/art8.html |date= 1 Oktober 2006 }} DIE OMKERING VAN DIE STAATSBESTEL, Wat het Gebeur?</ref> [[Helen Suzman]] deel die sentiment met haar uitspraak: "I thought we were rid of one of the worst scourges we had."<ref>New Statesman [http://eliza_t.tigblog.org/friends/?next=75] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927093048/http://eliza_t.tigblog.org/friends/?next=75 |date=27 September 2007 }} The Assassin and the Tapeworm. (Dimitri Tsafendas, killer of South African prime minister Dr. Hendrik Verwoerd), 27 Maart 2000, deur Jon Robins, besoek op 21 Mei 2006</ref> == Werke == * ''A method for the experimental production of emotions'' (1926) * 'n Bydrae tot die metodiek en probleemstelling vir die psigologiese ondersoek van koerante-advert (1928) * ''The distribution of "attention" and its testing'' (1928) * ''Effects of fatigue on the distribution of attention'' (1928) * ''A contribution to the experimental investigation of testimony'' (1929?) * Oor die opstel van objektiewe persoonlikheidsbepalingskemas (1930?) * Oor die persoonlikheid van die mens en die beskrywing daarvan" (1930?) == Sien ook == * [[Apartheid]] * [[Unie van Suid-Afrika]] * [[Centurion]], voorheen bekend as Verwoerdburg * [[Rietondale Secondary School]], voorheen bekend as <!--Junior Sekondêre Skool (1937–), Michael Brink High School, Meintjieskop High School (1948-), en--> Hoërskool Hendrik Verwoerd (–2019). * [[Port Elizabeth-lughawe]], voorheen bekend as die H.F. Verwoerd-lughawe * [[Steve Biko Akademiese Hospitaal]], voorheen bekend as die H.F. Verwoerd-hospitaal. * [[Verwoerd-standbeelde]] == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Hendrik Frensch Verwoerd}} * [http://www.litnet.co.za/seminarroom/mimis.asp 'n Resensie van ''Een Mond Vol Glas''] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051106065908/http://www.litnet.co.za/seminarroom/mimis.asp |date= 6 November 2005 }}, 'n biografie van Demitrios Tsafendas deur Nederlandse skrywer Henk van Woerden, op [[Litnet]] deur Regter Wilfred Cooper wat Tsafendas se verdediging hanteer het (In Engels) * [http://www.sahistory.org.za/pages/people/verwoerd-hf.htm Hendrik Frensch Verwoerd] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060523222321/http://www.sahistory.org.za/pages/people/verwoerd-hf.htm |date=23 Mei 2006 }} op South African History Online * [http://www.businessday.co.za/articles/Content.aspx?id=176974 ''President Jacob Verwoerd's lame excuses for textbook scandal''] in ''[[Business Day]]'', [[25 Julie]] [[2012]] <br /> {{beginboks}} {{opvolgboks|titel=[[Eerste Minister van Suid-Afrika]]|voor=[[Johannes Gerhardus Strijdom]]|na=[[Eben Dönges]] (wnd.)|jare=1958–1966}} {{eindboks}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Verwoerd, Hendrik}} [[Kategorie:Suid-Afrikaanse akademici]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse immigrante uit Nederland]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse joernaliste]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse sielkundiges]] [[Kategorie:Eerste Ministers van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Politici van die Nasionale Party]] [[Kategorie:Afrikaners]] [[Kategorie:Apartheid]] [[Kategorie:Geboortes in 1901]] [[Kategorie:Sterftes in 1966]] 8j284a86wgjrn3vkci6cpk8d9gp2uib 0 16423 2516900 2187463 2022-08-02T10:27:00Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki Die '''biosfeer''' bestaan uit [[mense]], [[diere]] en [[plante]]. Mense het baie natuurlike vyande, waarvan mikroskopiese organismes wat mense siek maak en hul lewens eis, van die gevaarlikste is. Mikrobes soos bakterieë en virusse wat ons siek maak, kan gewoonlik deur medisyne genees en voorkom word. Soms, soos in die geval van [[MIV]]/[[vigs]], is daar egter nie 'n geneesmiddel nie. [[Epidemies]] en [[pandemies]] het in die verlede miljoene mense se lewens geëis en miljoene rande se skade veroorsaak, en dit gebeur selfs vandag nog. Tussen [[1348]] en [[1350]] het die [[Swart Dood]] naastenby 25% van die [[Europa|Europese]] bevolking uitgewis. In [[1665]] het die [[Groot Pes]] van [[Londen]] duisende mense laat sterf. Vandag is die plae van die verlede nie meer so 'n groot gevaar nie, as gevolg van inenting en beter mediese dienste. Soms kan so 'n plaag opnuut in sekere streke uitbreek, veral in die ontwikkelende lande. So byvoorbeeld het daar in Mei 1974 'n [[pokke]]-epidemie in ontwikkelende gebiede uitgebreek. 55 127 gevalle is aangeteken, maar 'n intensiewe inentingspoging deur die [[Wêreldgesondheidsorganisasie]] het dit vinnig onder beheer gebring. [[Melaatsheid]] is 'n siekte wat in die Bybelse tyd algemeen voorgekom het. Dit is 'n siekte wat geassosieer word met swak gesondheid as gevolg van ondervoeding. Vandag kom hierdie siekte nog in onontwikkelde lande voor, en die mense wat dit opdoen word nie meer uit die gemeenskap verban nie. == Soorte Siektes == Daar bestaan honderde siektes op aarde. Net sekere soorte siektes is oordraagbaar. Daar is ses siektes wat 90% van alle sterftes aan [[oordraagbare siekte]]s veroorsaak. Hulle is: * [[Griep]] * [[MIV]]/[[vigs]] * [[Cholera]] * [[Tuberkulose]] * [[Malaria]] * [[Masels]] Dit is ook hoofsaaklik hierdie siektes wat epidemies en pandemies veroorsaak en 'n wêreldwye poging verg om effektief beveg te word. == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Biosphere}} {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Natuur]] [[Kategorie:Oseanografie]] ftxdl6quzx53o7ibz3cbx4no6gp43lj 0 16853 2516829 2465137 2022-08-01T23:04:26Z Autonomous agent 5 144524 effekte wikitext text/x-wiki In algebraïese meetkunde verwys die woord '''lemniskaat (agtdiagram)''' na enige van verskeie agtvormige of '''∞'''-vormige krommes waarvan die bekendste die Lemniskaat van Bernoulli is. Die woord word ook soms gebruik om na die ∞-simbool, wat in wiskunde as 'n simbool vir oneindigheid gebruik word, te verwys. <gallery> File:Infinite.svg|miniatura|[[John Wallis]], (1616 – 1703) 1655 File:Line of Cassini.svg|miniatura|sinistra|[[Giovanni Domenico Cassini]], (1625 – 1712) 1680 Image:Lemniscate of Bernoulli.svg|miniatura|[[Lemniskaat van Bernoulli|Lemniskaat van]] [[Jakob Bernoulli]], (1655 - 1705) 1694 File:Lemniscate-of-Gerono2.svg|miniatura|[[Lemniskaat van Gerono|Lemniskaat van]] [[Camille-Christophe Gerono]] (1799 – 1891) File:Lemniscate of Booth.png|miniatura|[[Lemniskaat van Booth|Lemniskaat van]] [[James Booth (matematico)|James Booth]] (1806–1878) </gallery> {{Saadjie}} [[Kategorie:Algebraïese krommes]] hly588crhtewc1bjczbyo62aw8hio52 0 23481 2516728 2437677 2022-08-01T13:54:55Z 197.89.228.83 Net ‘n spasie wikitext text/x-wiki Die'''kortverhaal''' is nie soos sy naam aandui, bloot 'n korte [[verhaal]] nie; dit is 'n [[prosa]]werk met 'n besonder strak bou. In die kortverhaal gaan dit nie soseer om die gebeure nie; dit gaan om [[karakteronthulling]], om die [[openbaring]] van 'n bepaalde [[aspek]] van die menslike bestaan. Die [[hoofkarakter]] word gewoonlik op 'n bepaalde oomblik in sy [[lewe]] getoon, waarop hy tot 'n dieper insig in die lewe kom. Die kortverhaal is [[drama]]ties eerder as epies. == Eksterne skakels == * [http://www.woes.co.za/kortverhale/ Gratis kortverhaalpublisering by woes.co.za] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090708024321/http://www.woes.co.za/kortverhale/ |date= 8 Julie 2009 }} {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Letterkundige genres]] ojlbvttlrtjh4r2hml4zlfe6kc7w36w 2516729 2516728 2022-08-01T13:55:40Z 197.89.228.83 Iemand het die spasie weg gevat, toe maak ek dit net reg =) wikitext text/x-wiki Die '''kortverhaal''' is nie soos sy naam aandui, bloot 'n korte [[verhaal]] nie; dit is 'n [[prosa]]werk met 'n besonder strak bou. In die kortverhaal gaan dit nie soseer om die gebeure nie; dit gaan om [[karakteronthulling]], om die [[openbaring]] van 'n bepaalde [[aspek]] van die menslike bestaan. Die [[hoofkarakter]] word gewoonlik op 'n bepaalde oomblik in sy [[lewe]] getoon, waarop hy tot 'n dieper insig in die lewe kom. Die kortverhaal is [[drama]]ties eerder as epies. == Eksterne skakels == * [http://www.woes.co.za/kortverhale/ Gratis kortverhaalpublisering by woes.co.za] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090708024321/http://www.woes.co.za/kortverhale/ |date= 8 Julie 2009 }} {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Letterkundige genres]] mrpz6k07w6wr2812cpcns47zosc6z15 2516731 2516729 2022-08-01T13:57:24Z Oesjaar 7467 /* Eksterne skakels */ Blatante werwing! Dra niks by tot die artikel nie. wikitext text/x-wiki Die '''kortverhaal''' is nie soos sy naam aandui, bloot 'n korte [[verhaal]] nie; dit is 'n [[prosa]]werk met 'n besonder strak bou. In die kortverhaal gaan dit nie soseer om die gebeure nie; dit gaan om [[karakteronthulling]], om die [[openbaring]] van 'n bepaalde [[aspek]] van die menslike bestaan. Die [[hoofkarakter]] word gewoonlik op 'n bepaalde oomblik in sy [[lewe]] getoon, waarop hy tot 'n dieper insig in die lewe kom. Die kortverhaal is [[drama]]ties eerder as epies. {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Letterkundige genres]] jy2oxwhwadj6n9lieiv8bn1sy8b92um 0 23676 2516863 2252365 2022-08-02T08:42:29Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{skoonmaak}} [[Lêer:Zwei zigaretten.jpg|duimnael|300px|regs|Twee sigarette.]] 'n '''Sigaret''' (afkomstig van die [[Frans]]e woord ''cigarette'', wat klein sigaar beteken) is 'n produk waarmee [[tabak]] wat in 'n dun papier toegerol is, [[Rookgewoonte|gerook]] word. Die meeste sigarette bevat 'n "gerekonstitueerde tabak" -produk, bekend as "laken", wat bestaan uit herwinde tabakstingels, stukkies en versamelstof, waaraan gom, chemikalieë en vullers gevoeg word; die produk word dan met nikotien gespuit wat uit die tabakstukkies onttrek is en in krulle gevorm is.<ref name=Rabinoff2007>{{cite journal|last1=Rabinoff|first1=Michael|last2=Caskey|first2=Nicholas|last3=Rissling|first3=Anthony|last4=Park|first4=Candice|title=Pharmacological and Chemical Effects of Cigarette Additives|journal=American Journal of Public Health|date=November 2007|volume=97|issue=11|pages=1981–1991|doi=10.2105/AJPH.2005.078014|pmid=17666709|pmc=2040350}}</ref> Onlangs het verskeie lande se belastingbeleid jeens tabakprodukte meegebring dat die stam van die tabakplant nou ook in die sigarette ingewerk word, pleks van om dit nie te gebruik nie. Die stam word eers platgeslaan en dan gesny sodat dit soos die blaar lyk en dan word dit by die gesnyde blare gevoeg. Die sigaret is in die [[18de eeu]] benoem: boemelaars in [[Seville]], [[Spanje]] het die señoritos (ryk jong mans) se sigare opgetel, die tabak wat oorgebly het in papier gerol en dit gerook. == Hoe dit gebruik word == Die een kant word met 'n vlammetjie aangesteek en dan gerook. [[Tabak]] is 'n wettige dwelmmiddel in die meeste lande. Dit word soms deur minderjariges in skole misbruik, deels vir sosiale aanvaarbaarheid. == Hoe dit gemaak word == Kommersieël geproduseerde sigarette is relatief maklik om te maak, hulle bestaan meestal uit 'n tabakmengsel, papier, PVA-gom en somtyds 'n filter. === Papier === Die papieromhulsel, wat die tabak vashou, mag van materiaal verskil maar meestal hou dit die vlam se brandperiode stadig, ventileer nie by die kante uit nie en hou die stabiliteit van die as reg. Die mondarea, wat die filter bevat, stabiliseer die mondstuk teen spoeg en brandgevaar wat die roker se lippe kan skroei en laastens die spoed en tyd wat die vlam neem om deur te brand. === Tabakmengsel === Deur 'n paar produkte saam te meng kan daar verskillende geure en smake ontdek word. Tabak, wat reg oor die wêreld aangeplant word, het verskillende geure en [[kleur]]e. Dit hang natuurlik af van die klimaat, die jaartal en ander kondisies. 'n Sigaret bestaan meestal uit blare van die gekuurde helderblaar, burleytabak, en oosterse tabak. Die blare word geselekteer na gelang van hul ouderdom. == Moontlike gevolge van rook == * Kanker van die longe, keel, stembande, mond, tong, maag, slukderm, blaas, pankreas, lewer en baarmoeder * Hartaanvalle * Beroertes * Bloedvatsiektes * [[Emfiseem]]. Longkanker is die tweede algemeenste kanker in Suid-Afrika onder mans. Een uit elke 59 mans word met longkanker gediagnoseer. * Chroniese [[brongitis]] * Impotensie Verder kan rook ook by vroulike rokers die menopouse vervroeg en die risiko van osteoporose verhoog. Mortaliteit onder babas van moeders wat rook is veel hoër. Die gesondheidsprobleme wat met rook gepaard gaan het owerhede wêreldwyd, en ook in Suid-Afrika, genoop om drastiese [[rookwetgewing]] in te stel. === Die onmiddellike gevolge van passiewe rook === * Oogirritasies * Hoofpyn * Ongemak in die [[neus]], [[nies]] aanvalle * Hoes en 'n seer keel * Naarheid en lighoofdigheid * Versnelde hartklop en verhoogde bloeddruk === Voordele om op te hou === Veronderstel jy rook 20 sigarette per dag, mag die volgende met jou liggaam gebeur as jy ophou: * [[Nikotien]]-neweprodukte in jou bloed sal daal. * Binne 6 ure neem jou hartklop af maar dit duur 30 dae om jou bloeddruk te laat afneem. * Binne 12 tot 24 uur sal koolstofmonoksied uit jou liggaam geskei wees en jou longkapasiteit sal verbeter. * Binne dae sal jy beter ruik en lyk; jou reuk en smaaksin sal verbeter. * Slym sal binne dae uit jou longe loskom en jy sal dit uithoes oor 'n tydperk van 'n paar weke. * Jou longe sal binne 3 weke beter funksioneer en oefening sal makliker wees. * Binne 2 maande sal bloedtoevoer na jou ledemate verbeter. * Jou tande sal witter wees. * Ná 12 maande sal die gevaar van koronêre hartsiektes met die helfte verminder. * Ná 5 jaar het die gevaar van longkanker met die helfte verminder. Volgens die [[Wêreldgesondheidsorganisasie]] (WGO) sal rook teen die jaar 2030 die grootste oorsaak van sterftes in die wêreld wees. In lande soos Amerika, Brittanje en Kanada veroorsaak rook meer sterftes as MIV/vigs, heroïen, kokaïen, alkohol, brande, moorde, selfmoorde en padongelukke tesame. In Suid-Afrika is tabakverwante siektes die oorsaak van meer as 25&nbsp;000 sterftes per jaar. == Persentasie rokers volgens geslag == In [[2000]], volgens die [[Wêreldgesondheidsorganisasie]]. {| class="wikitable" !Land/Gebied !% Mans !% Vroue |- |Afrika |29 |4 |- |VSA |35 |22 |- |Oostelike Middellandse See-lande |35 |4 |- |Europa |46 |26 |- |Suid-Oos Asië |44 |4 |- |Lande aan die Westelike Stille Oseaan |60 |8 |} == Verwysings == {{Verwysings}} {{en-vertaal|Cigarette}} {{Normdata}} [[Kategorie:Gesondheid]] sdl6cm416z35vbzaccengcf9u2nlbcg 0 23862 2516803 2474573 2022-08-01T20:00:10Z SpesBona 2720 /* Huidige span */ Span tydens die [[2022-Rugbykampioenskapreeks]] wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | land = Nieu-Seeland | beeld = Allblacks.gif | unie = [[Nieu-Seeland Rugby]] (NZR) | bynaam = All Blacks | embleem = Varingblaar | kaptein = [[Sam Whitelock]] | afrigter = {{vlagikoon|Nieu-Seeland}} [[Ian Foster]] | gestig = | stadion = | president = | ceo = | patroon_la1 = | patroon_b1 = _allblacks19h | patroon_ra1 = | patroon_so1 = _Allblackssocks17 | linkerarm1 = 000000 | liggaam1 = 000000 | regterarm1 = 000000 | broek1 = 000000 | kouse1 = 000000 | patroon_la2 = _allblacks19a | patroon_b2 = | patroon_ra2 = _allblacks19a | patroon_so2 = _Allblackssocks17 | linkerarm2 = ffffff | liggaam2 = ffffff | regterarm2 = ffffff | broek2 = 000000 | kouse2 = 000000 | statistiek = Statistiek | toetse = [[Richie McCaw]] (148)<ref name="Most tests">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/mosttests.ASP?stats_ID=12 |title=All Blacks that have played 50 or more tests. |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=8;template=results;type=player |title=Most matches |publisher=ESPNscrum |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131017031826/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=8;template=results;type=player |archive-date=17 Oktober 2013 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | toptoetspuntebehaler = [[Dan Carter]] (1598)<ref name="Most test points">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/mostptsinall.ASP?stats_ID=14 |title=All Black Test Match point scorers. |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=8;template=results;type=player |title=Most points |publisher=ESPNscrum |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160408061825/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=8;template=results;type=player |archive-date=8 April 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | meestedrieë = [[Doug Howlett]] (49)<ref name="Most test tries">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/mosttriesintests.ASP?stats_ID=16 |title=Most tries in Test matches. |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=8;template=results;type=player |title=Most tries |publisher=ESPNscrum |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160408105237/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=8;template=results;type=player |archive-date=8 April 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | jongstespeler = [[Jonah Lomu]] 1994 (19 jaar, 45 dae) | eerste = {{AUSru}} 3–22 {{NZLru-r}}<br />([[Sydney]], [[Australië]]; 15 Augustus 1903) | grootwen = {{NZLru}} 145–17 {{JPNru-r}}<br />([[Bloemfontein]], [[Suid-Afrika]]; 4 Junie 1995) | grootverloor = {{AUSru}} 47–26 {{NZLru-r}} ([[Perth]], Australië; 10 Augustus 2019)<br />{{AUSru}} 28–7 {{NZLru-r}}<br />(Sydney, Australië; 28 Augustus 1999) | Wêreldbekerverskynings = 9/9 | jaar = 1987 | beste = Kampioen in [[Rugbywêreldbeker 1987|1987]], [[Rugbywêreldbeker 2011|2011]] en [[Rugbywêreldbeker 2015|2015]] | url = www.allblacks.com | unieurl = www.nzrugby.co.nz }} Die '''All Blacks''' is die nasionale [[rugby]]span van [[Nieu-Seeland]] en verteenwoordig dié land tydens internasionale wedstryde (toetswedstryde). Rugby is Nieu-Seeland se nasionale sport en die All Blacks is ’n gedugte krag in internasionale rugby met ’n wenrekord teen alle ander lande. Nieu-Seeland is een van die min lande waar rugby die hoofsport is. Slegs die [[Cookeilande]], [[Fidji]], [[Samoa]], [[Tonga]] en [[Wallis]] kan soortgelyke bewerings maak.<ref>{{en}} {{cite web|url=http://www.teivovo.com/history/|title=Rugby History in Fiji|publisher=Teivovo|accessdate=6 Oktober 2007|archive-date=14 November 2007|archive-url=https://web.archive.org/web/20071114224240/http://www.teivovo.com/history/|url-status=dead}}</ref> Sy belangrikste internasionale verskyning het die All Blacks tydens die vierjaarlikse [[rugbywêreldbeker]]toernooi. In [[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] was Nieu-Seeland saam met [[Australië]] die gasheer vir die eerste [[Rugbywêreldbeker]] wat die All Blacks gewen het. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 1995]] in [[Suid-Afrika]] het die All Blacks die eindstryd behaal, maar is deur die gasheer in [[ekstra tyd]] met 15–12 verslaan. Die volgende verskyning in die eindstryd het die All Blacks tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]] tuis gemaak, toe hulle [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]] naelskraap met 8–7 verslaan het. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] het Nieu-Seeland as eerste span daarin geslaag om die [[Webb Ellis-beker]] te verdedig, toe hulle die [[Wallabies]] geklop het. Daarmee het die All Blacks die eerste nasionale rugbyspan geword om die trofee drie keer omhoog te hou, ’n prestasie wat later deur die [[Springbokke]] geëwenaar sou word. Die All Blacks speel jaarliks teen die Australiese Wallabies, die Suid-Afrikaanse Springbokke en die [[Argentinië|Argentynse]] [[Argentynse nasionale rugbyspan|Poemas]] in [[die Rugbykampioenskap]], voorheen die Drienasiesreeks, waartydens hulle ook om die [[Bledisloebeker]] teen Australië en die [[Vryheidsbeker]] teen Suid-Afrika meeding. Die All Blacks het die Drienasiesreeks en die Rugbykampioenskap reeds 18 keer in die toernooi se 26 jaar bestaan gewen en is die huidige Bledisloebeker- asook Vryheidsbekerhouer. Die span het vir die eerste keer in 1882 ’n internasionale wedstryd gespeel teen die [[Waratahs (Superrugbyspan)|Nieu-Suid-Walliese Waratahs]], en het hulle eerste toetswedstryd in 1903 gespeel: ’n oorwinning teen Australië. Dit is gevolg deur ’n toer na die [[Noordelike Halfrond]] in 1905 waartydens die span slegs teen [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]] in [[Cardiff]] verloor het. Tydens hulle 1905-toer het die All Blacks slegs swart gedra, behalwe vir die silwervaring; die “All Black”-naam dateer uit dié tydperk. Die All Blacks het hulle eerste reeksoorwinning teen hul “aartsvyande Suid-Afrika” (die Springbokke) in Nieu-Seeland in 1956 behaal. ’n Dekade later het hulle hul langste segetog behaal deur sewentien toetse tussen 1965 en 1970 te wen. Die [[Britse en Ierse Leeus]] het hulle enigste reeksoorwinning oor die All Blacks in 1971 behaal, maar sewe jaar later sou die All Blacks hulle eerste [[Grand Slam (Rugby)|Grand Slam]] behaal (oorwinnings oor [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]], [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland]], [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] en Wallis tydens dieselfde toer). Die All Blacks sou nog drie ander keer ’n Grand Slam behaal (in 2005, 2008 en 2010). Die 1981-Springboktoer na Nieu-Seeland het grootskaalse burgerlike onrus veroorsaak as gevolg van proteste teen die Suid-Afrikaanse [[apartheid]]sbeleid. Nieu-Seeland het in 1996 in post-apartheid Suid-Afrika vir die eerste keer daarin geslaag om ’n reeksoorwinning oor die Springbokke in Suid-Afrika te behaal. Die vroeë Nieu-Seelandse nasionale rugbydrag het bestaan uit ’n swart trui met ’n silwervaring en wit broeke. Om die teenstander te intimideer en hulleself te motiveer voer die All Blacks tradisioneel ’n [[haka]] (’n [[Maori|Māori]]-oorlogsdans) voor elke wedstryd uit. Tradisioneel word ''Te Rauparaha'' se ''Ka Mate haka'' uitgevoer, maar sedert 2005 word ''Kapa o Pango'', ’n aangepaste weergawe van die All Blacks se 1924-haka, ''Kia Whaka-ngawari'', soms ook gebruik. Hulle is tans (Oktober 2021) tweede op op Wêreldrugby se wêreldranglys en is in 2005, 2006, 2008, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015 en 2016 deur Wêreldrugby as “span van die jaar” aangewys.<ref name="ranglys">{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/rankings/mru |title=World Rugby Rankings |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=7 Desember 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200416202418/https://www.world.rugby/rankings/mru |archive-date=16 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> 18 voormalige All Blacks is in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem. == Beheerliggaam == {{Hoofartikel|Nieu-Seeland Rugby}} [[Lêer:NZunions.png|duimnael|’n Kaart van die Nieu-Seelandse plaaslike beheerliggame en sy spanne]] Die beheerliggaam vir rugby in Nieu-Seeland is [[Nieu-Seeland Rugby]] (NZR), tot in 2013 Nieu-Seelandse Rugbyvoetbalunie (NZRFU, van Engels ''New Zealand Rugby Football Union'') genoem. Die NZRFU is op 16 April 1892 gestig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzrugby.co.nz/about-nzr/our-history/ |title=Our History |publisher=[[Nieu-Seeland Rugby]] |accessdate=18 September 2020}}</ref> Naas die amptelike nasionale span roep NZR ook ander keurspanne byeen. Kinders en jongmense word reeds op skool aan rugby bekend gestel en na gelang van hul belangstelling en talent begin aansluitend hul opleiding. Die talentvolste spelers op skoolvlak word vir die skoolspan ''NZ Schools'' gekeur.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/teams/schools/ |title=New Zealand Schools |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die volgende vlak op pad na die nasionale span All Blacks is die o/20-nasionale span wat aan die [[Wêreldrugby o/20-kampioenskap]] deelneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/teams/u20/ |title=New Zealand Under 20 |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Naas hierdie span vir ’n bepaalde ouderdomsgroep hou NZR ook toesig oor spanne wat volgens spesiale kriteria saamgestel word. Die ''Junior All Blacks'' is, ten spyte van hul naam, geen nasionale span vir jongmense nie, maar die tweede span vir opkomende (toekomstige) All Blacks. Tydens toere van ander spanne deur Nieu-Seeland speel die besoekers gewoonlik ook teen die Nieu-Seeland Māori. ’n Speler moet oor ’n [[Maori|Māori]]-afkoms beskik om vir hierdie span in aanmerking te kan kom.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/teams/maori-all-blacks/ |title=Māori All Blacks |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die span ''Heartland XV'' bestaan uit amateurspelers.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/teams/heartland-xv/ |title=Heartland XV |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die ''All Blacks Sevens'' is die Nieu-Seelandse [[sewesrugby]]span en hulle neem aan internasionale toernooie soos Wêreldrugby se Sewesreeks, Sewesrugbywêreldbeker, [[Olimpiese Somerspele]] en [[Statebondspele]] deel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/teams/all-blacks-sevens/ |title=All Blacks Sevens |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Op ’n nasionale vlak is klubs net in ’n plaaslike opsig belangrik. Die 26 plaaslike beheerliggame (17 op die [[Noordeiland]] en nege op die [[Suideiland]]), wat elkeen met ’n keurspan aan die professionele liga, die Mitre 10-beker, of die semi-professionele Heartland-kampioenskap deelneem, is belangriker. Bo die nasionale kampioenskap word jaarliks saam met spanne uit Australië, Suid-Afrika en Argentinië die internasionale [[Superrugby]]toernooi uitgespeel. Aangesien die seisoene min oorvleuel word talle spelers in al drie ligas ingespan. Volgens NZR se beginsels moet ’n speler vir ’n plaaslike span in die ITM-beker of Superrugby speel om in aanmerking vir die All Blacks te kan kom. Indien ’n speler in die buiteland speel, mag hy nie vir die All Blacks uitdraf nie. As gevolg van hierdie regulasie, wat ander vername rugbynasies nie het nie, bly die beste spelers vir enkele jare in Nieu-Seeland en hulle kondig dan hul uittrede uit die nasionale span aan, om aansluitend in die finansieel sterkste rugbyligas ter wêreld (die Engelse Premierskap of die Franse Top 14) te gaan speel. == Geskiedenis == === Invoer van rugby na Nieu-Seeland === [[Lêer:New Zealand in NSW 1884.jpg|duimnael|Die Nieu-Seelandse span wat in 1884 na Nieu-Suid-Wallis getoer het]] Rugbyvoetbal is deur Charles Monro in 1870 in Nieu-Seeland ingevoer;<ref>{{en}} {{cite book |author=Winston McCarthy |title=Haka! The All Blacks Story |publisher=Pelham Books |location=Londen |year=1968 |isbn=978-0-7207-0206-4 |pages=11}}</ref> Die seun van die destydse speaker van die Nieu-Seelandse huis van verteenwoordigers het die sport ontdek terwyl hy sy studies by Christ’s College Finchley, [[Engeland]], voltooi het.<ref name="Monro">{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/5387120.stm |title=All Black magic: New Zealand rugby |publisher=[[BBC]] |first=Sean |last=Davies |date=27 September 2006 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190929033630/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/5387120.stm |archive-date=29 September 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Die eerste bekende wedstryd in Nieu-Seeland het op 14 Mei 1870 in [[Nelson, Nieu-Seeland|Nelson]] tussen die Nelsonklub en Nelson Kollege plaasgevind.<ref>{{en}} {{cite book |author=Greg Ryan |title=Forerunners of the All Blacks |publisher=Canterbury University Press |location=Christchurch |year=1993 |isbn=0-908812-30-2 |pages=16}}</ref> Die eerste unie, die Canterbury Rugbyvoetbalunie, is in 1879 gestig.<ref name="CRFUFormed">{{en}} {{cite book |author=Phil Gifford |title=The Passion: The Stories Behind 125 years of Canterbury Rugby |publisher=Wilson Scott Publishing |location=Christchurch |year=2004 |isbn=0-9582535-1-X |pages=27}}</ref> In 1882 is Nieu-Seeland se eerste internasionale wedstryde gespeel toe die Australiese ''Southern Rugby Union'' (later die ''New South Wales Rugby Union'') die land besoek het. Die besoekers het twee keer teen [[Auckland]]se provinsiale klubs gespeel, twee keer teen Wellington en eenkeer teen Canterbury, Otago en West Coast, [[Noord-Eiland]], van wie hulle vier wedstryde gewen en drie verloor het; hulle het nie teen ’n nasionale span gespeel nie.<ref>{{en}} {{cite book |author=Winston McCarthy |title=Haka! The All Blacks Story |publisher=Pelham Books |location=London |year=1968 |isbn=978-0-7207-0206-4 |pages=12}}</ref> Twee jaar later het die eerste Nieu-Seelandse span na oorsee getoer. Hulle het teen verskeie spanne uit Nieu-Suid-Wallis te staan gekom en alle wedstryde gewen.<ref name="NSWTour">{{en}} {{cite book |author=Phil Gifford |title=The Passion: The Stories Behind 125 years of Canterbury Rugby |publisher=Wilson Scott Publishing |location=Christchurch |year=2004 |isbn=0-9582535-1-X |pages=29}}</ref> Die eerste besoek deur ’n Britse span het in 1888 plaasgevind toe ’n privaat georganiseerde [[Britse en Ierse Leeus|Britse Eilande]]-span Australië en Nieu-Seeland besoek het; geen toetswedstryde is egter gespeel nie. Die spelers was meestal afkomstig uit Engeland en die Scottish Borders, alhoewel daar verteenwoordigers uit al die vier Tuisunies was.<ref>{{en}} {{cite book |author=Phil Gifford |title=The Passion: The Stories Behind 125 years of Canterbury Rugby |publisher=Wilson Scott Publishing |location=Christchurch |year=2004 |isbn=0-9582535-1-X |pages=29–30}}</ref> === ’n Internasionale kompetisie begin === [[Lêer:Original allblacks.jpg|duimnael|links|Die 1905-All Blacks, bekend as die ''Originals'']] [[Lêer:Lion rugby.jpg|duimnael|Die Nieu-Seelandse katjie oorwen die Engelse leeu (spotprent in ''Punch'')]] [[Lêer:Wales-v-New-Zealand-1905.jpg|duimnael|links|’n Lynstaan tydens die 1905-wedstryd teen Wallis – die enigste wat die All Blacks tydens die toer verloor het]] In 1888 en 1889 het die ''New Zealand Natives'', ’n deur privaatpersone geborgde, nieamptelike en amper slegs uit [[Maori|Māori]] bestaande span, die eerste keurspan uit ’n [[Britse Ryk|Britse kolonie]] geword om in die [[Verenigde Koninkryk van Groot-Brittanje en Ierland|Verenigde Koninkryk]] wedstryde te speel. In 1892 is die Nieu-Seelandse Rugbyvoetbalunie (NZRFU) gestig wat sewe unies, maar nie Canterbury, Otago en Southland nie, verteenwoordig het.<ref name="NZRUNoCanty">{{en}} {{cite book |author=Phil Gifford |title=The Passion: The Stories Behind 125 years of Canterbury Rugby |publisher=Wilson Scott Publishing |location=Christchurch |year=2004 |isbn=0-9582535-1-X |pages=32}}</ref> Canterbury, Otago en Southland het beswaar aangeteken teen die vereiste dat NZRFU uitvoerende komiteelede in [[Wellington, Nieu-Seeland|Wellington]] moes bly. Hulle het uiteindelik almal by die NZRFU aangesluit, al is die woonplekreël eers in 1986 verander.<ref>{{en}} {{cite book |author=Phil Gifford |title=The Passion: The Stories Behind 125 years of Canterbury Rugby |publisher=Wilson Scott Publishing |location=Christchurch |year=2004 |isbn=0-9582535-1-X |pages=32}}</ref> Die eerste deur die NZRFU goedgekeurde amptelike Nieu-Seelandse span het in Julie 1893 deur Nieu-Suid-Wallis en Queensland getoer.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=1021 |title=1893: in New South Wales and Queensland |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die span se eerste regte internasionale wedstryd was op 15 Augustus 1903 voor ’n skare van 30&nbsp;000 op die [[Sydney-krieketveld]], wat hulle met 22–3 teen die Australiërs gewen het.<ref name="firsttest">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=1045 |title=Match Centre – All Blacks vs Australia |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> In 1905 het die eerste amptelike verteenwoordigende Nieu-Seelandse span na [[Groot-Brittanje]], [[Ierland]], [[Frankryk]] en [[Kalifornië]] getoer. Tydens hierdie toer het die bynaam ''All Blacks'' ([[Afrikaans]]: “die geheel en al in swart geklee”) ontstaan, en na dié span is later as ''Original All Blacks'' (“Oorspronklike All Blacks”) verwys. Hulle het 35 wedstryde gespeel, waaronder vyf toetswedstryde. Die ''Originals'' se enigste nederlaag tydens die toer was ’n 0–3 teen [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]] in [[Cardiff]]; in al die ander wedstryde het hulle net oorwinnings aangeteken.<ref name="OriginalsTourStats">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/tourbreak.asp?IDID=11 |title=Match Centre – in the British Isles, France and North America |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Dié wedstryd is as gevolg van die omstredenheid aangaande ’n betwiste drie deur die All Black-speler Bob Deans in die volksgeskiedenis van beide lande opgeneem. Indien die drie nie toegelaat sou wees nie sou die wedstryd in ’n 3–3 gelykopuitslag geëindig het. Met hierdie toer het die Nieu-Seelanders hul posisie as een van die vorste nasionale rugbyspanne bewys. ’n Span wat die Britse Eilande verteenwoordig het, wat as die ''Anglo-Welsh'' bekend gestaan het aangesien dit net uit Engelse en Walliese spelers bestaan het, het Nieu-Seeland in 1908 besoek en is met 2–0 deur die All Blacks verslaan, nadat die derde wedstryd in ’n gelykop geëindig het.<ref>{{en}} {{cite book |author=Winston McCarthy |title=Haka! The All Blacks Story |publisher=Pelham Books |location=London |year=1968 |isbn=978-0-7207-0206-4 |pages=56}}</ref> Behalwe vir ’n tweemaandse toer in 1913 na die westelike [[Verenigde State van Amerika|Verenigde State]] en [[Brits-Columbië]] het die All Blacks tot ná die einde van die [[Eerste Wêreldoorlog]] slegs teen Australië en verskeie provinsiale spanne te staan gekom. Tussen 1915 en 1919 het geen toetswedstryde plaasgevind nie.<ref>{{en}} {{cite book |author=Winston McCarthy |title=Haka! The All Blacks Story |publisher=Pelham Books |location=Londen |year=1968 |isbn=978-0-7207-0206-4 |pages=61}}</ref> === Ontstaan van ’n legende === [[Lêer:1924 invincibles all blacks.jpg|duimnael|''The Invincibles'' All Blacks wat in 1924–25 na die Britse Eilande en Frankryk getoer het]] [[Lêer:Allblacks haka 1932.jpg|duimnael|Die All Blacks op die hoogtepunt van hul haka voor ’n toets teen Australië in 1932]] [[Lêer:NoMaorisNoTour.jpg|duimnael|Aankondiging van ’n protesvergadering deur die Nieu-Seelandse “Burgerlike All Blacks Toervereniging” (1959)]] Ná die einde van die oorlog het ’n keurspan van die Nieu-Seelandse Weermag in Engeland aan die King’s-beker deelgeneem. Hulle het die trofee ingepalm en tydens die volgende jare die kerngroep van die All Blacks gevorm.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/culture/1987-ruby-world-cup/origins-of-international-rugby |title=Origins of international rugby |work=New Zealand History |publisher=Ministerie van Kultuur en Erfenis |date=2 Oktober 2014 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Tydens die Suid-Afrikaanse toer na Australasië in 1921 het die wedywering tussen die [[Suid-Afrika]]anse [[Springbokke]] en die Nieu-Seelandse All Blacks wat tot op hede voortduur ’n aanvang geneem. Albei spanne is reeds as die beste spanne wêreldwyd beskou, maar het nog nie een toetswedstryd teen mekaar gespeel nie.<ref>{{en}} {{cite book |author=Grant Harding, David Williams |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa, the Struggle for Rugby Supremacy |publisher=Penguin Books |location=Auckland/New York |year=2000 |isbn=0-14-029577-1 |pages=16}}</ref> Die strawwe toer het helaas gelykop geëindig, nadat die drie wedstryde in ’n oorwinning, ’n gelykop en ’n nederlaag geëindig het.<ref>{{en}} {{cite book |author=Grant Harding, David Williams |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa, the Struggle for Rugby Supremacy |publisher=Penguin Books |location=Auckland/New York |year=2000 |isbn=0-14-029577-1 |pages=20–21}}</ref><ref name="1921Springboks">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/tourbreak.asp?IDID=19 |title=Match Centre – South Africa and New South Wales in New Zealand |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die All Blacks het daarna in 1928 na Suid-Afrika gereis vir ’n reeks wat weereens gelykop geëindig het.<ref>{{en}} {{cite book |author=Grant Harding, David Williams |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa, the Struggle for Rugby Supremacy |publisher=Penguin Books |location=Auckland/New York |year=2000 |isbn=0-14-029577-1 |pages=234–235}}</ref> Ná ’n onderbreking van amper twintig jaar het die NZRFU in 1924 weer ’n toer na Europa gereël, wat naas 28 wedstryde teen klubs en provinsiale spanne ook vier toetswedstryde ingesluit het. Die 1924-All Black-besoekers aan die [[Verenigde Koninkryk]] is die bynaam ''The Invincibles'' (“die onoorwinlike”) gegee, aangesien hulle al hulle wedstryde gewen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/tourbreak.asp?IDID=22 |title=Match Centre – in Australia, the British Isles, France and Canada |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die span is egter van ’n kans op ’n volle Grand Slam (oorwinnings oor al die vier Britse spanne tydens dieselfde toer) ontneem nadat [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] geweier het om te speel, aangesien die toer deur die [[Engelse Rugbyvoetbalunie]] gereël is.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=42}}</ref> Die eerste werklik-verteenwoordigende Britse Eilande-span, saamgestel uit spelers van al die vier Tuisunies (vandag bekend as die [[Britse en Ierse Leeus]]) het Nieu-Seeland in 1930 besoek. Alhoewel die Leeus die eerste toetswedstryd gewen het, het die tuisspan herstel en die toetsreeks met 3–1 gewen.<ref>{{en}} {{cite book |author=Winston McCarthy |title=Haka! The All Blacks Story |publisher=Pelham Books |location=London |year=1968 |isbn=978-0-7207-0206-4 |pages=132–134}}</ref> Nieu-Seeland het die Verenigde Koninkryk vir ’n reeks van 30 wedstryde in 1935–36 weer besoek, van wie hulle slegs drie wedstryde, insluitend twee toetswedstryde, verloor het.<ref name="1935AllBlackTour">{{en}} {{cite web| url=http://stats.allblacks.com/asp/tourbreak.asp?IDID=33 |title=Match Centre – in the British Isles and Canada |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> In een van die nederlae het Prins Alexander Obolensky twee skitterende drieë gedruk om Engeland met 13–0 te laat wen, waarmee hulle hul eerste oorwinning oor die All Blacks aangeteken het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/uk_news/england/suffolk/7813726.stm |title=Statue for rugby's Russian prince |publisher=[[BBC]] |date=9 Januarie 2009 |accessdate=18 September 2020}}</ref> In 1937 het Suid-Afrika ’n reeksoorwinning teen die All Blacks in Nieu-Seeland behaal. Die All Blacks het die eerste toetswedstryd gewen, maar die Springbokke het in die twee oorblywende toetswedstryde geseëvier. Vervolgens is die 1937-Springbokke as die beste span beskryf, wat “Nieu-Seeland ooit verlaat het”.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=192}}</ref><ref name="56Springboks">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbymuseum.co.nz/asp/container_pages/normal_menu/rmArticle.asp?IDID=152 |title=THE 1956 SPRINGBOK TOUR |publisher=New Zealand Rugby Museum |accessdate=3 November 2006 |archive-date=5 Junie 2012 |archive-url=https://archive.today/20120605005815/http://www.rugbymuseum.co.nz/asp/container_pages/normal_menu/rmArticle.asp?IDID=152 |url-status=dead }}</ref> Die All Blacks sou eers in 1949, ná die einde van die [[Tweede Wêreldoorlog]], weer teen Suid-Afrika speel toe hulle die land met Fred Allen as kaptein besoek het. ’n Berugte All Blacks-rekord is tydens dié besoek opgestel — die All Blacks se nederlaag in twee toetswedstryde op een dag. Gelyktydig het die Wallabies ’n toer na Nieu-Seeland onderneem, omdat die Māorispelers as gevolg van die Apartheidpolitik nie vir die wedstryde teen die Springbokke gekies is nie en saam met reserwespelers ’n tweede span gevorm het. Vervolgens het die Springbokke net teen ''Pākehā'' (Nieu-Seelanders met ’n Europese afkoms) gespeel.<ref>{{en}} {{cite book |author=Max Howell |title=Born to Lead: Wallaby Test Captains |publisher=Celebrity Books |location=North Harbour |year=2005 |isbn=1-877252-18-2 |pages=128}}</ref> Die beperking vir nieblanke spelers was tot die 1970-toer in werking, toe vier spelers met ’n Māori- en ’n Samoaanse herkoms as “eerblankes” na Suid-Afrika kon gaan.<ref>{{en}} {{cite book |author=Malcolm Mulholland |title=Beneath the Maori Moon: An Illustrated History of Maori Rugby |publisher=Huia Publishers |location=Wellington |year=2009 |isbn=978-1-86969-305-3 |pages=164–165}}</ref> Op die middag van 3 September (Nieu-Seelandse tyd) is die All Blacks onder kaptein J. B. (Johnny) Smith in Wellington deur Australië met 11–6 verslaan.<ref name=AustLoss>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=1362 |title=All Blacks vs Australia |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Dieselfde middag in Suid-Afrika (Suid-Afrikaanse tyd) het die All Blacks onder kaptein Ron Elvidge (Allen was beseer) met 3–9 teen die Springbokke in [[Durban]] verloor.<ref name=SALoss>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=1363 |title=Match Centre – All Blacks vs South Africa |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die All Blacks in Nieu-Seeland het ook hulle tweede toets met 16–9 verloor, wat dit vir Australië moontlik gemaak het om die Bledisloebeker vir die eerste keer te wen. Alhoewel elke wedstryd ’n taai stryd was het die All Blacks die reeks met 0–4 verloor het, tot op hede ’n negatiewe rekord vir die All Blacks.<ref>{{en}} {{cite book |author=Winston McCarthy |title=Haka! The All Blacks Story |publisher=Pelham Books |location=London |year=1968 |isbn=978-0-7207-0206-4 |pages=207}}</ref> Sedertdien staan die jaar 1949 vir die All Blacks as “verskriklike jaar” bekend, aangesien hulle hul ses toetswedstryde dié jaar verloor het. Die NZRFU het vervolgens daarop besluit om hul kragte saam te snoer en voortaan geen tweede span gelyktydig te laat speel nie.<ref>{{en}} {{cite book |author=Winston McCarthy |title=Haka! The All Blacks Story |publisher=Pelham Books |location=Londen |year=1968 |isbn=978-0-7207-0206-4 |pages=217–218}}</ref> Die twee reeksnederlae teen Suid-Afrika het beteken dat die Springbokke se 1956-besoek aan Nieu-Seeland met groot afwagting ingewag is. Die All Blacks se kaptein was Bob Duff en die [[afrigter]] Bob Stuart. Die 3–1-reeksoorwinning was die eerste teen die Springbokke en ook die Springbokke se eerste reeksnederlaag teen enige teenstander.<ref>{{en}} {{cite book |author=Grant Harding, David Williams |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa, the Struggle for Rugby Supremacy |publisher=Penguin Books |location=Auckland/New York |year=2000 |isbn=0-14-029577-1 |pages=52–53}}</ref><ref name="1956stats">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/tourbreak.asp?IDID=46 |title=Match Centre – South Africa in New Zealand |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref name="1956Springboks">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbymuseum.co.nz/asp/container_pages/normal_menu/rmArticle.asp?IDID=152 |title=THE 1956 SPRINGBOK TOUR |publisher=New Zealand Rugby Museum |accessdate=3 November 2006 |archive-date=5 Junie 2012 |archive-url=https://archive.today/20120605005815/http://www.rugbymuseum.co.nz/asp/container_pages/normal_menu/rmArticle.asp?IDID=152 |url-status=dead }}</ref> Tydens dié reeks het die All Blacks Don Clarke en Kevin Skinner vir die laaste twee toetswedstryde benoem om die oorwinning te help verseker.<ref name="1956Springboks" /> Skinner is ingesluit om die Springbokstutte “uit te sorteer” terwyl Don Clark weens sy doelskopvermoeë vervolgens bekend sou staan as “The Boot”.<ref name="SkinnerProfile">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/Profile.asp?ABID=798 |title=Kevin Skinner |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref name="TheBoot">{{en}} {{cite web |url=https://www.nzhalloffame.co.nz/New-Zealand-Sports-Hall-of-Fame-Inductees/C/Don-Clarke |title=Don Clarke (1933–2002) |publisher=New Zealand Hall of Fame |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die All Blacks se 3–1 reeksoorwinning teen die Leeus in 1959 het ’n dominante tydperk van All Black-rugby ingelui.<ref>{{en}} {{cite book |author=Winston McCarthy |title=Haka! The All Blacks Story |publisher=Pelham Books |location=Londen |year=1968 |isbn=978-0-7207-0206-4 |pages=267–272}}</ref> Dit is opgevolg deur ’n 1963–64-toer na die Verenigde Koninkryk, gelei deur Wilson Whineray, wat baie naby aan ’n Grand Slam gekom het maar daarvan ontneem is deur ’n puntelose gelykopuitslag teen Skotland.<ref name="GrandSlamAttempts">{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/sport/news/article.cfm?c_id=4&objectid=10357266 |title=Beach beckons as All Blacks celebrate history |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=27 November 2005 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die enigste nederlaag op die toer was teen Newport RFC wat die All Blacks op 30 Oktober 1963 met 3–0 by Rodney Parade, Newport, geklop het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.historyofnewport.co.uk/games/games.php?id=000018 |title=New Zealand, 30 October 1963 |work=History of Newport |publisher=Newport RFC |accessdate=18 September 2020}}</ref> Later sou die 1967-span drie toetswedstryde wen, maar hulle kon nie teen Ierland speel nie as gevolg van ’n [[bek-en-klouseer]]-bedreiging, waarvolgens die All Blacks die Grand Slam nie meer kon aanteken nie.<ref name="GrandSlamAttempts" /> Die toer het deel gevorm van die All Blacks se langste segetog tussen 1965 en 1970 waartydens hulle 17 toetsoorwinnings behaal het;<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=269}}</ref> dié rekord is in 1998 deur die Springbokke geëwenaar en in 2010 deur Litaue verbeter.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/sport/news/article.cfm?c_id=4&objectid=10640778 |title=Lithuania sets rugby record |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=25 April 2010 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Alhoewel die 1966-Leeus tydens hulle Nieu-Seelandse toer met 4–0 verslaan is, is die geluk vyf jaar later omgekeer toe die 1971-Leeus, onder die kapteinskap van die Wallieser John Dawes, die All Blacks in ’n toetsreeks met 2–1 (met een gelykop) verslaan het wat tot op hede steeds die Leeus se enigste reeksoorwinning teen Nieu-Seeland is.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/tourbreak.asp?IDID=65 |title=Match Centre – British Isles in New Zealand |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> In 1972/73 het die All Blacks ’n Europatoer van 32 wedstryde aangepak. Die 1972/3-besoekers aan die Britse Eilande het as gevolg van ’n gelykopuitslag teen Ierland net-net nie daarin geslaag om ’n Grand Slam te behaal nie.<ref name="GrandSlamAttempts" /> Die toer is ook noemenswaardig vir die huistoe stuur van die stut Keith Murdoch wat na bewering tydens feesvieringe ná die oorwinning oor Wallis betrokke was by ’n kroeggeveg in ’n [[Cardiff]]hotel.<ref name="MurdochHome">{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/all-blacks/news/article.cfm?c_id=116&objectid=10348988 |title=Disgraced All Black 'heroic' in dignified silence |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=7 Oktober 2005 |last=Lowe |first=Robert |accessdate=18 September 2020}}</ref> In 1978 het Graham Mourie die All Blacks aangevoer tydens hulle eerste Grand Slam wat met ’n 13–12-oorwinning teen Wallis beklink is. Die wedstryd het tot groot omstredenheid gelei nadat die All Blacks gewen het as gevolg van ’n strafskop laat in die wedstryd.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/sport/news/article.cfm?c_id=4&objectid=10541667 |title=Rugby's 10 worst refereeing howlers |publisher=[[The New Zealand Herald]] |author=Steve Deane |date=7 November 2008 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die slot Andy Haden het in ’n poging om die strafskop te bekom uit die lynstaan geduik; die strafskop wat deur die skeidsregter Roger Quittenton toegeken het was egter teen Wallis se slot Geoff Wheel wat van die skouer van Frank Oliver afgespring het.<ref name="HadenDive">{{en}} {{cite web |url=http://www.tiscali.co.uk/news/newswire.php/news/reuters/2005/11/24/sport/mouriehasmixedemotionsoverhadendive.html |title=Mourie has mixed emotions over Haden dive |publisher=tiscali.co.uk |accessdate=12 November 2006 |date=24 November 2005 |last=Mehaffey |first=John |archive-date=12 Oktober 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20071012004557/http://tiscali.co.uk/news/newswire.php/news/reuters/2005/11/24/sport/mouriehasmixedemotionsoverhadendive.html |url-status=dead }}</ref> Die All Blacks se enigste nederlaag tydens die toer was die berugte 0–12-nederlaag teen die Ierse provinsie [[Munster Rugby|Munster]] op Thomond Park.<ref name="MunsterLoss">{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/observer/osm/story/0,,678170,00.html |title=The 10 greatest shocks in sport's history |publisher=The Guardian |last=Irish |first=Oliver |date=7 April 2002 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161127221442/https://www.theguardian.com/observer/osm/story/0,,678170,00.html |archive-date=27 November 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die nederlaag het bekendheid verwerf deur die toneelstuk “Alone it Stands” deur John Breen.<ref name="AsitStands">{{en}} {{cite web |url=http://nbr.co.nz/smythe/2005/04/alone-it-stands-at-court-theatre.html |title=Alone It Stands – at Court Theatre |publisher=nbr.co.nz/smythe |accessdate=12 November 2006 |date=1 April 2004 |last=Smythe |first=John |archive-date=17 Augustus 2005 |archive-url=https://web.archive.org/web/20050817144751/http://nbr.co.nz/smythe/2005/04/alone-it-stands-at-court-theatre.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://culturevulture.net/theater/alone-it-stands-john-breen/ |title=Alone It Stands – John Breen |publisher=Culture Vulture |date=6 Junie 2001 |accessdate=18 September 2020}}</ref> === Omstrede toere === [[Lêer:AllblacksItalia1980.jpg|duimnael|Die All Blacks teen Italië in 1980]] [[Lêer:1981-springbok-tour-auckland-entry-to-ground.jpg|duimnael|[[Polisie]] buite [[Edenparkstadion|Edenpark]] voor ’n All Blacks-wedstryd tydens die Springbok-toer in 1981]] [[Lêer:Argentina vs all blacks reid running.jpg|duimnael|Die All Blacks speel teen Argentinië tydens hul 1985-toer]] Uit ’n sportiewe oogpunt was die uit 24 wedstryde bestaande All Blacks se 1976-toer na Suid-Afrika minder suksesvol: Die All Blacks het drie wedstryde teen provinsiale spanne en ook drie van hul vier toetswedstryde teen die Springbokke verloor.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/tourbreak.asp?IDID=74 |title=Match Centre – in South Africa |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Dié toer na Suid-Afrika het veral tot politieke opslae gelei. Weens die Suid-Afrikaanse apartheidsbeleid het baie Māori geweier om in Suid-Afrika te speel. Vanaf die begin van die 1960’s is met openbare proteste en politieke druk probeer om die NZRFU te oortuig, om óf hoegenaamd geen Māori te keur nie óf toere na Suid-Afrika nie te onderneem nie. Terwyl die eerste minister Norman Kirk in 1973 ’n toer van die All Blacks na Suid-Afrika verbied het, het sy opvolger Robert Muldoon in 1976 egter sy toestemming vir ’n toer van die All Blacks na Suid-Afrika gegee.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10392040 |title=It's time to close the final chapter |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=19 Julie 2006 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Nadat die span ondanks skerp proteste na Suid-Afrika vertrek het, het ’n aantal Afrikalande die uitsluiting van Nieu-Seeland van die [[Olimpiese Somerspele 1976]] geëis. Die [[Internasionale Olimpiese Komitee]] het egter nie gereageer nie aangesien rugby destyds nie ’n Olimpiese sportsoort was nie. Vervolgens het 28 oorwegend Afrikalande die Olimpiese Spele in [[Montreal]] geboikot.<ref>{{en}} {{cite book |author=Volker Kluge |title=Olympische Sommerspiele – Die Chronik III |publisher=Sportverlag |location=Berlyn |year=2000 |isbn=3-328-00741-5 |pages=450–451}}</ref> Die All Blacks kon weereens nie daarin slaag om ’n toetsreeks in Suid-Afrika te wen nie en sou dit eers in 1996, ná die einde van [[Apartheid]], reggekry. Die 1976-toer het bygedra tot die Gleneagles-ooreenkoms wat deur die Staatshoofde van die [[Britse Statebond]] in 1977 goedgekeur is en enige sportiewe verbintenis met Suid-Afrika verbied het.<ref name="Gleneagles">{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/culture/1981-springbok-tour/gleneagles-agreement |title=From Montreal to Gleneagles |work=New Zealand History |publisher=Minister van Kultuur en Erfenis |date=11 April 2014 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die 1981-Springbokrugbytoer na Nieu-Seeland het gelei tot betogings teen Suid-Afrika se apartheidsbeleid<ref name="1981wairarapa">{{en}} {{cite web |url=http://wairarapa.co.nz/times-age/weekly/2001/springboks_tour.html |title=Dark days of thunder – when a free nation confronted apartheid in sport |publisher=wairarapa.co.nz |accessdate=13 November 2006 |date=25 Augustus 2001 |first=Marty |last=Sharpe |archive-date=17 Februarie 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060217223452/http://wairarapa.co.nz/times-age/weekly/2001/springboks_tour.html |url-status=dead }}</ref> op ’n skaal wat sedert die 1951-waterfrontdispuut nie in Nieu-Seeland gesien is nie.<ref name="CountryDivided">{{en}} {{cite web |url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/springbok-tour |title=A country divided |publisher=nzhistory.net.nz |accessdate=13 November 2006 |first=Steve |last=Watters |archive-date=24 Oktober 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Ber9dKmf?url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/1981-springbok-tour |url-status=dead }}</ref> Die NZRU het die Springbokke na Nieu-Seeland uitgenooi omdat die [[Robert Muldoon|Muldoon]]-regering geweier het om politiek en sport te meng.<ref name="Gleneagles" /> Reeds voor die begin van die toer is dié besluit skerp gekritiseer. Baie het dit as ondersteuning van ’n blanke oorheersing in Suid-Afrika beskou, terwyl ander na die gespanne verhoudings met die Māori tuis verwys het. Vanaf einde Julie tot middel September het die deur die NZRFU uitgenooide Suid-Afrikaners 17 wedstryde in Nieu-Seeland, waaronder drie toetswedstryde teen die All Blacks, gespeel. Alhoewel die All Blacks die toetsreeks gewen het, is twee van die toer se provinsiale wedstryde gekanselleer. Die wedstryde het groot skare gelok, maar die hele toer is gekenmerk deur geweld en betogings. In [[Hamilton, Nieu-Seeland|Hamilton]] het 350 betogers die versperrings verwyder, die speelveld ingestorm en ’n kansellasie van die wedstryd afgedwing.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/media/video/game-cancelled-in-hamilton |title=Game cancelled in Hamilton, 1981 Springbok tour |work=New Zealand History |publisher=Ministerie van Kultuur en Erfenis |date=4 Julie 2006 |accessdate=18 September 2020}}</ref> In [[Timaru]] moes ook ’n wedstryd afgelas word en Wellington het herhaaldelike straatgevegte gesien. Gedurende die laaste wedstryd in [[Auckland]] is uit ’n laag vlieënde vliegtuig meelsakke, pamflette en ’n plakkaat wat [[Steve Biko]] gehuldig het op die speelveld in [[Edenparkstadion|Edenpark]] neergegooi.<ref name="Tour Diary">{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/culture/1981-springbok-tour/tour-diary |title='A war played out twice a week' |publisher=nzhistory.net.nz |first=Steve |last=Watters |accessdate=18 September 2020}}</ref> Tydens die toer het die land onrus deurgemaak en die toer het ’n beduidende impak op die Nieu-Seelandse samelewing gehad.<ref name="1981wairarapa" /><ref name="Tour Diary" /><ref name="TurningPoint">{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10390269 |title=Protests a turning point in the history of New Zealand |publisher=[[The New Zealand Herald]] |first=Ruth |last=Hill |date=8 Julie 2006 |accessdate=18 September 2020}}</ref> In 1985 het, te midde van ondersteuning en teenkanting in die land, voorbereidings vir ’n beplande All Black-toer na Suid-Afrika plaasgevind. ’n Toerspan is gekies en sou oor vyf dae na Suid-Afrika vertrek toe die hooggeregshof in Nieu-Seeland op 21 Junie 1985 ’n interdik toegestaan het om die toer te stop. Die regters het beslis dat die toer nie in die grondwetlike belang van die Nieu-Seelandse Rugbyvoetbalunie ten einde van die bevordering van die spel was nie.<ref name="TurningPoint" /><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.austlii.edu.au/nz/journals/VUWLRev/1999/32.html |title=Fictions in the thought of Sir John Salmond |publisher=Victoria University of Wellington Law Review |date=1999 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Nieu-Seeland se eerste minister, David Lange, het verklaar dat die span nie as verteenwoordigers van die [[Nieu-Seeland Rugby|Nieu-Seelandse Rugbyunie]] kon toer nie maar dat spelers as “indiwidue” kon gaan. Spelers het ’n private toer gereël, maar dié is ook afgelas en ’n toer na Argentinië is pleks van die toer na Suid-Afrika gereël. Beide in Suid-Afrika en Nieu-Seeland was daar mense wat steeds ’n toer van Nieu-Seeland na Suid-Afrika sou ondersteun het. ’n Toer deur ’n span wat as die Kavaliers bekend gestaan het, het in 1986 plaasgevind deur ’n span wat 28 van die 30 spelers wat vir die 1985-All Blacks-toer gekies is, ingesluit het. Baie spelers, wat nie by die verbod gehou het nie, het in 1986 ’n rebelletoer na Suid-Afrika onderneem wat nie deur die NZRU goedgekeur is nie. Die span, genaamd die Nieu-Seeland Kavaliers, het egter baie van die All Blacks uit die tydperk ingesluit.<ref name="CavaliersABs">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbymuseum.co.nz/ABProfilee.asp?level1=All_Blacks&Level2=ABC&IDID=289 |title=Bernie Fraser |publisher=New Zealand Rugby Museum |accessdate=15 November 2006 |first=Bob |last=Luxford |archive-date=24 Oktober 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/6BerCy1qE?url=http://www.rugbymuseum.co.nz/ABProfilee.asp?level1=All_Blacks |url-status=dead }}</ref><ref name="CABlazey">{{en}} {{cite web |url=http://www.dnzb.govt.nz/dnzb/default.asp?Find_Quick.asp?PersonEssay=5B31 |title=Blazey, Cecil Albert 1909–1998 |publisher=Dictionary of New Zealand Biography |date=7 April 2006 |accessdate=15 November 2006 |first=Julia |last=Millen |archive-date=24 Oktober 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/6BerF93Rm?url=http://www.teara.govt.nz/en/biographies/5b31/1 |url-status=dead }}</ref> Die spelers wat aan die toer deelgeneem het is deur die NZRU verban ná hulle terugkeer na Nieu-Seeland.<ref name="RugbyTime">{{en}} {{cite web |url=http://www.rfu.com/microsites/museum/index.cfm?fuseaction=faqs.chronology |title=Rugby Chronology |publisher=rfu.com |accessdate=15 November 2006 |archive-date=7 Augustus 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070807065328/http://www.rfu.com/microsites/museum/index.cfm?fuseaction=faqs.chronology |url-status=dead }}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/media/photo/cavaliers-rugby-tour-1985 |title=Cavaliers rugby tour, 1986 |work=New Zealand History |publisher=Ministerie van Kultuur en Erfenis |date=12 Junie 2014 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die Kavaliers het twaalf wedstryde in Suid-Afrika gespeel, insluitend vier wat as “toetswedstryde” bestempel is. Die Springbokke het die eerste, derde en vierde toetswedstryde gewen en die rebelle kon nie die droom om die Springbokke in Suid-Afrika te klop verwesenlik nie. Die Geel Bladsye het die toer met R2,5 miljoen geborg wat beskryf is as die grootste rugbyborgskap in Suid-Afrika tot op daardie stadium. Gerugte het die rondte gedoen dat die spelers betaal is, op ’n stadium toe rugby nog streng ’n amateursport was.<ref>{{en}} [http://www.rugbymuseum.co.nz/ New Zealand Rugby Museum], [http://www.rugbymuseum.co.nz/asp/container_pages/normal_menu/rmArticle.asp?IDID=154 THE 1986 CAVALIERS TOUR]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, besoek op 26 Augustus 2007</ref> Die hoofinpak van die Kavalierstoer in Nieu-Seeland was ontwrigting van die All Blacks se voorbereiding op die eerste [[rugbywêreldbeker]]toernooi in [[Rugbywêreldbeker 1987|1987]]. Die rebelle is baie lig gestraf en is slegs vir twee toetswedstryde geskors. Lede van die Kavaliers het maklik gemeng met hul tydelike plaasvervangers, die sogenaamde ‘Baby Blacks’. Die Kavaliers se beproewing op die Suid-Afrikaanse Hoëveld het waarskynlik bygedra tot die All Blacks se oorwinning tydens die eerste wêreldbeker. Meer as die helfte van die span wat Frankryk in die eindstryd geklop het, was voormalige Kavaliers.<ref name="nzhistory">{{en}} [http://www.nzhistory.net.nz/ New Zealand History online], [http://www.nzhistory.net.nz/media/photo/cavaliers-rugby-tour-1985 The 'Cavaliers' and the 1987 rugby world cup], besoek op 26 Augustus 2007</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/media/photo/cavaliers-rugby-tour-1985 |title=Cavaliers rugby tour, 1986 |work=New Zealand History |publisher=Ministerie van Kultuur en Erfenis |date=12 Junie 2014 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Eers in 1992, ná die apartheidsera, het weer toetswedstryde tussen Nieu-Seeland en Suid-Afrika paalsgevind. === Vroeë wêreldbekertoernooie === [[Lêer:Webb Ellis Cup.jpg|duimnael|upright|Die [[Webb Ellis-beker]] is op die spel tydens rugbywêreldbekertoernooie]] Die eerste [[Rugbywêreldbeker 1987|Rugbywêreldbeker is in 1987]] deur Nieu-Seeland en Australië saam aangebied. Die All Blacks het aan hul status as algehele gunstelinge voldoen. Ná drie maklike oorwinnings tydens die groepfase oor [[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]], [[Fidjiaanse nasionale rugbyspan|Fidji]] en [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] het hulle Skotland in die kwarteindstryd en Wallis in die halfeindstryd verslaan. In die eindstryd op [[Edenparkstadion|Edenpark]] in [[Auckland]] het hulle [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]] met 29–9 geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1987/overview |title=Rugby World Cup 1987: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Nieu-Seeland het slegs 52 punte afgestaan en 43 drieë aangeteken.<ref name="1987RWC">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbymuseum.co.nz/toursbreak.asp?level1=All_Black_Tests&Level2=ABC&IDID=103 |title=World Cup in New Zealand and Australia |publisher=New Zealand Rugby Museum |accessdate=15 November 2006 |archive-date=24 Oktober 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/6BerL29Xf?url=http://www.rugbymuseum.co.nz/toursbreak.asp?level1=All_Black_Tests |url-status=dead }}</ref><ref name="ruwc">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/rwc.asp |title=Match Centre – All Blacks at the Rugby World Cup |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die All Blacks se meerderwaardigheid was ook tydens die 1988-toer na Australië duidelik, toe hulle onoorwonne gebly het (twaalf oorwinnings en een gelykop).<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/tourbreak.asp?IDID=107 |title=Match Centre – in Australia |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die jaar 1989 het nog beter verloop, toe die All Blacks al hul 19 wedstryde gewen het (waaronder sewe toetswedstryde). In Augustus 1990 is hulle vir die eerste keer in vier jaar deur die Wallabies verslaan. Voor die [[Rugbywêreldbeker 1991]] was die All Blacks ’n verouderde span wat deur Alex Wyllie en John Hart saam afgerig is.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=227}}</ref> Hulle het gesukkel tydens die poelwedstryde teen Engeland, die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan|VSA]] en Italië, maar het daarin geslaag om hulle kwarteindstryd teen [[Kanadese nasionale rugbyspan|Kanada]] te wen.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=228}}</ref> Hulle is daarna deur die latere kampioen Australië met 16–6 in die halfeindstryd op Lansdowne Road in Dublin geklop. Hulle het Skotland tydens die klein finale om die derde plek verslaan.<ref name="ruwc" /><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1991/overview |title=Rugby World Cup 1991: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Kort ná die toernooi het baie spelers en die afrigter, Wyllie, wat ’n 86%-wentempo in 29 toetse behaal het, uitgetree.<ref name="Palenski290">{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=290}}</ref> Die aansienlik jonger span het aanvanklik nie op die gewone hoë vlak gespeel nie en in 1994 twee tuiswedstryde agtereenvolgens teen Frankryk verloor. Laurie Mains het Wyllie in 1992 vervang en opdrag gekry om die span op die [[Rugbywêreldbeker 1995]] in Suid-Afrika voor te berei. Die All Blacks was weereens die gunstelinge om die toernooi te wen.<ref name="1995Favourites">{{en}} {{cite web |url=http://worldcupweb.com/WCrugby/donews.asp?ID=1634 |title=All set for World Cup semis |publisher=worldcupweb.com |date=14 November 2003 |accessdate=15 November 2006 |archive-date=11 November 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061111001951/http://www.worldcupweb.com/WCrugby/donews.asp?ID=1634 |url-status=dead }}</ref> Hulle status as gunstelinge is bevestig toe hulle Ierland en Wallis tydens die groepfase verslaan het. [[Japannese nasionale rugbyspan|Japan]] is met 145–17 verslaan, tot vandag toe hul hoogste oorwinning. Hulle het voortgegaan, toe ’n jong [[Jonah Lomu]] vier drieë teen Engeland gedruk het in die All Blacks se 45–29 halfeindstrydoorwinning.<ref name="Jonah">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbymuseum.co.nz/ABProfilee.asp?level1=All_Blacks&Level2=ABC&IDID=506 |title=Jonah Tali Lomu |publisher=New Zealand Rugby Museum |accessdate=15 November 2006 |first=Lindsay |last=Knight |archive-date=14 Maart 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070314224022/http://www.rugbymuseum.co.nz/ABProfilee.asp?level1=All_Blacks&Level2=ABC&IDID=506 |url-status=dead }}</ref> Die All Blacks sou egter op die ou einde in die eindstryd teen die gasheer in hulle eerste wêreldbekertoernooi in ekstra tyd verloor toe die Spingboklosskakel [[Joel Stransky]] die beker met ’n skepskop beklink het.<ref name="ruwc" /><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1995/overview |title=Rugby World Cup 1995: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die All Blacks is skynbaar deur ’n onheilspellende voedselvergiftiging van die vorige dag geteister. Tot vandag toe bestaan samesweringsteorië, waarvolgens Suid-Afrikaanse Rugbyamptenare of ’n kelnerin genaamd “Suzie” ’n stof in die All Blacks se ete sou gemeng het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/observer/osm/story/0,,1251765,00.html |title=OSM's sporting plaque |publisher=[[The Guardian]] |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180120222959/https://www.theguardian.com/observer/osm/story/0,,1251765,00.html |archive-date=20 Januarie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.independent.co.uk/news/rugby-players-food-may-have-been-spiked-1353245.html |title=Rugby players' food may have been spiked |publisher=[[The Independent]] |date=20 November 1996 |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyheaven.smh.com.au/articles/2003/08/11/1060588317125.html |title=Suzie never existed |publisher=Rugby Heaven |archive-url=https://web.archive.org/web/20031204033730/http://www.rugbyheaven.smh.com.au/articles/2003/08/11/1060588317125.html |archive-date=4 Desember 2003 |accessdate=6 Augustus 2006}} {{dooie skakel}}</ref><ref name="FoodPoisoning">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugby.com.au/news/springboks_poisoned_at_1995_cup:_luyt,12170.html |title=Springboks poisoned at 1995 Cup: Luyt |publisher=[[Rugby Australia]] |date=30 Oktober 2003 |accessdate=15 November 2006 |archive-date=27 Augustus 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060827222052/http://rugby.com.au/news/springboks_poisoned_at_1995_cup:_luyt,12170.html |url-status=dead }}</ref><ref name="StranskyBoot">{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/2960348.stm |title=1995: Party time for SA |publisher=[[BBC]] |date=24 September 2003 |accessdate=18 September 2020}}</ref> === Begin van die professionele tydperk === [[Lêer:France All Blacks 16-11-2002.jpg|duimnael|Frankryk huisves die All Blacks op die [[Stade de France]], [[Saint-Denis]], 2002]] Om die toenemende oorskakeling van goeie spelers na finansieel gevestigde [[rugby league]]-spanne teen te werk het die Internasionale Rugbyraad in Augustus 1995 besluit om van rugby ’n professionele sport te maak. In dieselfde jaar het die beheerliggame van Suid-Afrika, Nieu-Seeland en Australië die konsortium SANZAR gestig om televisie-uitsaairegte vir twee nuwe kompetisies te verkoop, die internasionale kompetisie Super 12 (nou [[Superrugby]]) en die Drienasiesreeks van die nasionale spanne (nou [[Die Rugbykampioenskap]]).<ref>{{en}} {{cite book |author=Bob Howitt |title=SANZAR Saga: Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby |publisher=HarperCollins Publishers |location=New York |year=2005 |isbn=1-86950-566-2 |pages=7}}</ref> Aangesien die nuwe toernooie min plek vir maandelange oorsese toere gelaat het, het hierdie tradisie uit die amateurtydperk vinnig tot ’n einde gekom (met uitsondering van die vierjaarlikse Leeustoere). Die eerste Drienasiesreeks is in [[1996-Drienasiesreeks|1996]] gehou met die All Blacks wat al vier toetswedstryde gewen het om die trofee in te palm.<ref>{{en}} {{cite book |author=Bob Howitt |title=SANZAR Saga: Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby |publisher=HarperCollins Publishers |location=New York |year=2005 |isbn=1-86950-566-2 |pages=170}}</ref> Die [[1996-Drienasiesreeks|1996-Drienasieswedstryd]] in Suid-Afrika tussen die All Blacks en die Springbokke was ook die eerste wedstryd in ’n historiese reeks. Onder die nuwe afrigter, John Hart, en hul kaptein Sean Fitzpatrick het die All Blacks vir die eerste keer daarin geslaag om ’n reeksoorwinning in Suid-Afrika te behaal.<ref name="PalenskiSA1996">{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=206}}</ref> Fitzpatrick het die reeksoorwinning hoër geag as Nieu-Seeland se 1987-wêreldbekeroorwinning, waaraan hy ook deelgeneem het.<ref name="PalenskiSA1996" /> Die volgende twee seisoene het gemengde resultate vir die All Blacks gelewer: hulle het tydens die [[1997-Drienasiesreeks]] al hul wedstryde gewen en die titel suksesvol verdedig, maar in [[1998-Drienasiesreeks|1998]] sou hulle al hul vier toetse van die reeks verloor.<ref>{{en}} {{cite book |author=Bob Howitt |title=SANZAR Saga: Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby |publisher=HarperCollins Publishers |location=New York |year=2005 |isbn=1-86950-566-2 |pages=185}}</ref> Dit sou ook die eerste keer sedert 1949 wees dat hulle vier keer aanmekaar verloor het.<ref>{{en}} {{cite book |author=Bob Howitt |title=SANZAR Saga: Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby |publisher=HarperCollins Publishers |location=New York |year=2005 |isbn=1-86950-566-2 |pages=199}}</ref> Op 28 Augustus 1999 het hulle hul ergste toetsnederlaag tot dusver gely, toe hulle met 7–28 teen Australië in [[Sydney]] verloor het.<ref name="palenski233">{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=233}}</ref> Die All Blacks het tydens die [[Rugbywêreldbeker 1999]] een maand later herstel en hulle poel gedomineer, deur onder andere Engeland met 30–16 op [[Twickenham-stadion|Twickenham]] te verslaan; hulle het ook [[Tongaanse nasionale rugbyspan|Tonga]] en Italië heeltemal oorheers. In die kwarteindstryd het hulle Skotland met 30–18 geklop om in die halfeindstryd teen Frankryk op Twickenham te staan te kom. Die All Blacks het teen halftyd met 17–10 voorgeloop,<ref name="palenski233" /> maar in die tweede helfte het Frankryk skitterende rugby gespeel waarvoor die All Blacks geen antwoord gehad het nie en Frankryk het uiteindelik met 43–31 gewen.<ref name="palenski233" /> In die klein finale om die derde plek is die All Blacks deur die Springbokke verslaan.<ref name="ruwc" /><ref name="palenski233" /><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1999/overview |title=Rugby World Cup 1999: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Hart het daarna as afrigter bedank en is deur twee mede-afrigters, Wayne Smith en Tony Gilbert, vervang. Onder Smith en Gilbert het die All Blacks tweede gekom tydens die [[2000-Drienasiesreeks|2000]]- en [[2001-Drienasiesreeks|2001]]-Drienasiestoernooie. Albei afrigters is op 3 Oktober 2001 deur John Mitchell vervang, wat die All Blacks afgerig en gelei het tot Drienasiesoorwinnings in [[2002-Drienasiesreeks|2002]] en [[2003-Drienasiesreeks|2003]] en die behou van die Bledisloebeker (wat sedert 1998 deur Australië gewen is) in 2003. Nadat hulle die 2003-Drienasiesreeks gewen het, het hulle die [[Rugbywêreldbeker 2003]] in Australië as een van die gunstelinge afgeskop en weereens hulle poel gedomineer met oorwinnings oor Italië, Kanada en Tonga voor hulle een van die strafste wedstryde van die toernooi teen Wallis gewen het.<ref name="WalesNZ2003">{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/team_pages/wales/3234965.stm |title=Charvis bowed but proud |publisher=[[BBC]] |date=2 November 2003 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190904115954/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/team_pages/wales/3234965.stm |archive-date=4 September 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hulle het dié keer ook daarin geslaag om Suid-Afrika in ’n wêreldbekerwedstryd te klop (met 29–9), maar die All Blacks is met 22–10 deur die verdedigende kampioen Australië in die halfeindstryd in Sydney verslaan. Nieu-Seeland het die klein finale om die derde plek teen Frankryk gewen.<ref name="ruwc" /><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2003/overview |title=Rugby World Cup 2003: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Mitchell is daarna deur die NZRU afgedank en met Graham Henry vervang. === Onder Graham Henry === [[Lêer:2005 Tri Nations Series - All Blacks vs Wallabies.jpg|duimnael|[[2005-Drienasiesreeks]] – Die All Blacks teen die Wallabies]] [[Lêer:All Blacks England.jpg|duimnael|Die All Blacks teen Engeland op Twickenham in 2006]] [[Lêer:Match NZ-Tonga.JPG|duimnael|Nieu-Seeland teen Tonga tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]]]] [[Lêer:All Blacks parade 2011 RWC (1).jpg|duimnael|Nieu-Seeland nadat hulle in 2011 as die wêreldkampioen gekroon is]] Henry se ampstermyn het begin met ’n dubbele oorwinning oor die wêreldkampioen Engeland in 2004. Die twee wedstryde se gesamentlike totaal was 72–15, met die All Blacks wat Engeland daarvan weerhou het om enige drieë te druk.<ref name="ABGame1102">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=2102 |title=Match Centre – All Blacks vs England |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref name="ABGame1103">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=2103 |publisher=All Blacks |title=All Blacks vs England |accessdate=18 September 2020}}</ref> Ondanks die positiewe begin van Henry se ampstermyn was die [[2004-Drienasiesreeks]] ’n gemengde sukses met twee oorwinnings en twee nederlae. Die kompetisie was taaier as ooit tevore en die uitslag moes deur bonuspunte beslis word wat die All Blacks laaste geplaas het.<ref>Bonuspunte kon op twee manier verdien word: deur vier of meer drieë in ’n wedstryd te druk en deur met sewe punte of minder te verloor.</ref><ref>{{en}} {{cite book |author=Bob Howitt |title=SANZAR Saga: Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby |publisher=HarperCollins Publishers |location=New York |year=2005 |isbn=1-86950-566-2 |pages=289}}</ref> Die 2004-seisoen het op ’n hoë noot geëindig met die All Blacks wat in Europa gewen het, insluitend ’n 45–6-rekordoorwinning oor Frankryk.<ref name="ABGame1112">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=2112 |title=Match Centre – All Blacks vs France |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> In 2005 was die Britse en Ierse Leeus op toer in Nieu-Seeland. Die All Blacks het die toetsreeks met 3–0 beklink, die [[2005-Drienasiesreeks]] gewen en die eerste Grand Slam sedert 1978 teen die spanne van die Britse Eilande aangeteken. Die All Blacks is deur die Internasionale Rugbyraad as “span van die jaar”, Graham Henry as “afrigter van die jaar” en [[Dan Carter]] as “speler van die jaar” aangewys.<ref name="World Rugby Awards" /> Die All Blacks se wenstreep het in die volgende jaar aangehou: In [[2006-Drienasiesreeks|2006]] het hulle die Drienasiesreeks weer verower deur die eerste vyf wedstryde te wen (drie teen Australië en twee teen Suid-Afrika). Hulle het egter hulle laaste wedstryd in die reeks teen Suid-Afrika verloor. Nieu-Seeland het sy einde-van-die-jaar-toer onoorwonne voltooi met rekordoorwinnings oot Engeland, Frankryk en Wallis. Die All Blacks is in 2006 weer aangewys as die IRR se “span van die jaar” en die flank [[Richie McCaw]] as “speler van die jaar”.<ref name="World Rugby Awards" /> Weens hul uitstekende prestasies is die All Blacks in 2006 as Laureus se “span van die jaar” genomineer.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/sport/news/article.cfm?c_id=4&objectid=10415155 |title=All Blacks in running for Laureus nomination |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=13 Junie 2006 |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref name=NomineesLaureus>{{en}} {{cite web |url=http://www.laureus.com/nominees?id=432 |title=All Blacks nomination page on Laureus Awards site |publisher=Laureus World Sports Awards |accessdate=16 April 2007 |archive-date=28 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928063240/http://www.laureus.com/nominees?id=432 |url-status=dead }}</ref><ref name=2006EFrecord>{{en}} {{cite web |url=http://sport.guardian.co.uk/breakingnews/feedstory/0,,-6240508,00.html |title=Awesome All Blacks widen the gulf |publisher=[[The Guardian]] |last=Phillips |first=Mitch |date=26 November 2006 |accessdate=28 November 2006}} {{dooie skakel}}</ref> In 2007 is die All Blacks weer as Laureus se “span van die jaar” genomineer. Die All Blacks se eerste [[2007-Drienasiesreeks|Drienasiestoets van 2007]] was teen die Springbokke in Durban waar hulle twee drieë in die laaste tien minute gedruk het om die wedstryd met 26–21 te wen. Die volgende week het die Wallabies die All Blacks teen alle verwagtinge op die [[Melbourne-krieketveld]] in [[Melbourne]] verslaan (met 20–15): die All Blacks se eerste nederlaag teen die Wallabies sedert 2004. Australië se nederlaag teen die Springbokke in Suid-Afrika en die All Blacks se 26–12-oorwinning oor Australië in die finale wedstryd in Auckland het egter meegebring dat die All Blacks ook die 2007-Drienasiesreeks en die Bledisloebeker gewen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyheaven.smh.com.au/articles/2007/07/21/1184560103146.html |title=Kick in the guts for Wallabies |publisher=rugby heaven |accessdate=22 Julie 2007 |archive-date=7 Augustus 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070807124957/http://www.rugbyheaven.smh.com.au/articles/2007/07/21/1184560103146.html |url-status=dead }}</ref> Ná hul oorwinning tydens die 2007-Drienasiesreeks het Nieu-Seeland die [[Rugbywêreldbeker 2007]] in Frankryk weer as gunstelinge betree en die verwagtinge met twee oorwinnings oor Frankryk tydens opwarmingswedstryde bewys. Die All Blacks het die toetse gewen: 42–11 op Edenpark en 61–10 op die [[Westpacstadion]]. In ’n derde wedstryd teen Kanada is die All Blacks effens gevlei deur ’n wentelling van 64–13 wat nie Kanada se aanslag ten volle reflekteer het nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.abc.net.au/sport/content/200706/s1953312.htm |title=Slick All Blacks belt Canada |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=16 Junie 2007 |accessdate=26 Junie 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070917054254/http://www.abc.net.au/sport/content/200706/s1953312.htm |archive-date=17 September 2007 |url-status=dead }}</ref> Die All Blacks het ná oorwinnings oor Skotland, Italië, [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]] en [[Portugese nasionale rugbyspan|Portugal]] (elkeen met meer as 40 punte) hul poel gewen. Hulle is egter deur die nominale gasheer Frankryk in die kwarteindstryd in Cardiff met 20–18 geklop, gelykstaande aan hul ergste toernooi-uitslag.<ref name="ruwc" /><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2007/overview |title=Rugby World Cup 2007: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Ná die nederlaag teen Frankryk is die afrigter Graham Henry ten spyte van kritiek heraangestel, alhoewel die destydse [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusader]]-afrigter Robbie Deans ’n sterk aanspraakmaker was.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/sport/news/article.cfm?c_id=4&objectid=10480740 |title=Reconditioning a mistake – Henry |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=7 Desember 2007 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die 2008-seisoen het met drie middeljaartoetse teen Ierland en Engeland afgeskop, en Nieu-Seeland het al daardie toetswedstryde gewen.<ref name="2008results">{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/scrum/rugby/records/team/match_results.html?id=2008;team=8;type=year |title=Rugby Union {{!}} 2008 {{!}} New Zealand {{!}} Match results |work=ESPNscrum |accessdate=18 September 2020}}</ref> Nieu-Seeland het in sy eerste [[2008-Drienasiesreeks|Drienasieswedstryd]] Suid-Afrika met 19–8 in Wellington verslaan, maar is een week later op [[Carisbrook]] in Dunedin deur die Springbokke met 28–30 geklop, wat ’n reeks van 30 oorwinnings tuis beëindig het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nytimes.com/2008/07/13/sports/13iht-RUGBY.1.14449484.html |title=Springboks end home streak of All Blacks |work=[[The New York Times]] |date=13 Julie 2008 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190626231855/https://www.nytimes.com/2008/07/13/sports/13iht-RUGBY.1.14449484.html |archive-date=26 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbydump.com/news/springboks-end-all-black-home-winning-streak-in-dunedin/ |title=Springboks end All Black home winning streak in Dunedin |publisher=Rugby Dump |date=12 Julie 2008 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Nieu-Seeland het sy volgende Drienasieswedstryd op 26 Julie teen Australië in Sydney met 34–19 verloor, maar ’n week later het die All Blacks die Wallabies tuis met 39–10 geklop.<ref name="2008results" /> Hulle het toe Suid-Afrika met 19–0 op [[Nuwelandstadion]] verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2008/aug/17/newzealandrugbyunionteam.southafricarugbyteam |title=All Blacks manage crisis |newspaper=The Guardian |last=Aylwin |first=Michael |date=16 Augustus 2008 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190726211542/https://www.theguardian.com/sport/2008/aug/17/newzealandrugbyunionteam.southafricarugbyteam |archive-date=26 Julie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Nieu-Seeland het sy laaste wedstryd op 13 September teen Australië op Suncorpstadion in [[Brisbane]] met 28–24 gewen en dus die Bledisloebeker en die Drienasiesitel behou.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.espnscrum.com/tri-nations-2008/rugby/match/25714.html |title=Australia v New Zealand |website=ESPNscrum |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141008203415/http://www.espnscrum.com/tri-nations-2008/rugby/match/25714.html |archive-date=8 Oktober 2014 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die All Blacks het die 2009-seisoen met ’n 22–27-nederlaag teen Frankryk op Carisbrook afgeskop, maar het een week later wraak geneem en Frankryk in Wellington met 14–10 verslaan. Volgens punteverskil het Frankryk die Dave Gallaher-beker vir die eerste keer ingepalm. ’n Week later het die All Blacks Italië met 27–6 in [[Christchurch]] verslaan. Hulle het die [[2009-Drienasiesreeks]] agter Suid-Afrika, wat net een wedstryd verloor het, as naaswenner geëindig, en die All Blacks het die reeks met ’n 33–6-oorwinning oor Australië in Wellington afgesluit.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.greenandgoldrugby.com/a-bledisloe-stat-attack/ |title=Statistics and records for Australia Wallabies vs New Zealand All Blacks |publisher=greenandgoldrugby.com |date=15 Julie 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601191037/http://www.greenandgoldrugby.com/a-bledisloe-stat-attack/ |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In 2010 het die All Blacks die [[2010-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks]] ná drie agtereenvolgende oorwinnings oor Suid-Afrika vir die tiende keer ingepalm,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.com/rugby/report?gameId=103851&league=244293 |title=Gritty All Blacks are worthy champions |website=ESPNscrum |first=Huw |last=Baines |date=21 Augustus 2010 |accessdate=18 September 2020}}</ref> en hulle het ook die Bledisloebeker ná agtereenvolgende oorwinnings oor Australië gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://edition.cnn.com/2010/SPORT/10/30/rugby.australia.newzealand/index.html |title=Wallabies beat All Blacks with last-minute kick |last=Irvine |first=Dean |publisher=[[CNN]] |date=30 Oktober 2010 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190823201813/http://edition.cnn.com/2010/SPORT/10/30/rugby.australia.newzealand/index.html |archive-date=23 Augustus 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> ’n Onoorwonne wenstreep, wat in 2009 begin het, het 15 wedstryde bereik.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/scrum/rugby/records/team/most_consecutive_wins.html?id=1;type=class |title=Rugby Union {{!}} Test matches {{!}} Most consecutive wins |website=ESPNscrum |accessdate=18 September 2020}}</ref> Ondanks ’n tweede plek tydens die [[2011-Drienasiesreeks]], nadat hulle deur Australië in Brisbane geklop is,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2011/aug/27/australia-win-tri-nations |title=Australia clinch Tri Nations with victory over New Zealand |newspaper=The Guardian |last=Averis |first=Mike |date=27 Augustus 2011 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191031164134/https://www.theguardian.com/sport/2011/aug/27/australia-win-tri-nations |archive-date=31 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> het die All Blacks as eerste span op die wêreldranglys die [[Rugbywêreldbeker 2011]] op eie bodem as gunstelinge betree.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2011/aug/27/rugby-world-cup-preview |title=Rugby World Cup 2011 preview |newspaper=The Guardian |last=Averis |first=Mike |date=27 Augustus 2011 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191107173252/https://www.theguardian.com/sport/2011/aug/27/rugby-world-cup-preview |archive-date=7 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die All Blacks het die poelfase met Tonga, Japan, Frankryk en Kanada onoorwonne beëindig, en ná oorwinnings oor Argentinië (met 33–10) en toe Australië (met 20–6), het hulle in die eindstryd op 23 Oktober 2011 op Edenpark in Auckland teen Frankryk te staan gekom. Nieu-Seeland het een drie gedruk en een strafdoel aangeteken en sodoende net-net met 8–7 gewen, waardeur die All Blacks hul tweede beker ná 1987 ingepalm het.<ref name="ruwc" /><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2011/overview |title=Rugby World Cup 2011: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2011/oct/23/rugby-world-cup-richie-mccaw-new-zealand-france?intcmp=239 |title=Richie McCaw's New Zealand beat France in final |work=The Guardian |location=London |first=Eddie |last=Butler |date=23 Oktober 2011 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180928034557/https://www.theguardian.com/sport/2011/oct/23/rugby-world-cup-richie-mccaw-new-zealand-france?intcmp=239 |archive-date=28 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Henry het ná die wêreldbekertoernooi as afrigter bedank en is deur sy adjunk [[Steve Hansen]] opgevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/newzealand/8960338/New-Zealand-Rugby-Union-appoints-Steve-Hansen-as-new-All-Blacks-coach.html |title=New Zealand Rugby Union appoints Steve Hansen as new All Blacks coach |publisher=The Telegraph |first=Gavin |last=Mairs |date=17 Desember 2011 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601191036/https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/newzealand/8960338/New-Zealand-Rugby-Union-appoints-Steve-Hansen-as-new-All-Blacks-coach.html |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Onder Steve Hansen === [[Lêer:Crowds along Lambton Quay watching the 2015 RWC All Blacks victory parade (Codie Taylor, Julian Savea, TJ Perenara).jpg|duimnael|Nieu-Seeland nadat hulle in 2015 as die wêreldkampioen gekroon is]] [[Lêer:British and Irish Lions scrum.jpg|duimnael|Losskrum tussen die Leeus en die All Blacks in 2017]] [[Lêer:New Zealand national rugby 20191101a11.jpg|duimnael|Klein finale om die derde plek tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]] tussen die All Blacks en Wallis]] Argentinië het in 2012 by die Drienasiesreeks aangesluit wat tot die Rugbykampioenskap herdoop is. Die All Blacks het in die eerste toernooi al hul ses wedstryde gewen en die titel ingepalm. Hulle het deur die jaar heen onoorwonne gebly en is eers in die laaste wedstryd op Twickenham deur Engeland geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/20534229 |title=England 38-21 New Zealand |publisher=[[BBC]] |date=1 Desember 2012 |accessdate=18 September 2020}}</ref> In 2013 het Nieu-Seeland Frankryk vir ’n reeks van drie wedstryde gehuisves – hul eerste ontmoeting sedert die 2011-eindstryd. Die All Blacks het al drie wedstryde gewen en die [[2013-Rugbykampioenskapreeks]] onoorwonne afgesluit.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.co.uk/sport/0/rugby-union/24412501 |title=New Zealand beat South Africa for title |work=[[BBC]] |date=5 Oktober 2013 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151027044042/http://www.bbc.co.uk/sport/0/rugby-union/24412501 |archive-date=27 Oktober 2015 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> In November 2013 het Nieu-Seeland die eerste rugbynasie van die professionele tydperk geword om ’n 100%-wenrekord in ’n kalenderjaar te behaal.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/25037059 |title=New Zealand deny Ireland to win 24-22 and seal perfect year |publisher=[[BBC]] |date=24 November 2013 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Tydens die [[2014-Rugbykampioenskapreeks]] het die All Blacks in hul wegwedstryde gelykop teen Australië gespeel en teen Suid-Afrika verloor, maar hulle het die ander vier wedstryde van die toernooi gewen. Tydens die verkorte [[2015-Rugbykampioenskapreeks]] het die All Blacks teen Australië verloor en as naaswenner geëindig. Hulle het egter ’n beduidende terugvegoorwinning in die tweede Bledisloetoets behaal en toe die trofee behou. Die All Blacks het die [[Rugbywêreldbeker 2015]] in Engeland as verdedigende kampioen betree en tydens die poelfase na oorwinnings oor Argentinië, Namibië, Tonga en Georgië weereens onoorwonne gebly. In die kwarteindstryd het hulle die gevreesde teenstander Frankryk met 62–13 verslaan, tot dusver die hoogste oorwinning tydens die uitklopfase. Die All Blacks het Suid-Afrika naelskraap met 20–18 in die halfeindstryd en Australië met 34–17 in die eindstryd geklop om sodoende die eerste nasie geword wat die titel verdedig en ook vir ’n derde keer ingepalm het.<ref name="ruwc" /><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2015/overview |title=Rugby World Cup 2015: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2015/oct/31/new-zealand-australia-rugby-world-cup-final-match-report |title=New Zealand retain Rugby World Cup with ruthless display against Australia |work=The Guardian |date=31 Oktober 2015 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191215174420/https://www.theguardian.com/sport/2015/oct/31/new-zealand-australia-rugby-world-cup-final-match-report |archive-date=15 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die All Blacks, onder die nuwe kaptein en nommer 8, Kieran Read, en adjunkkaptein en heelagter Ben Smith, het ook tydens die [[2016-Rugbykampioenskapreeks]] onoorwonne gebly en by elke wedstryd die bonuspunt behaal. Beide Smith en die vleuel Israel Dagg was met vyf drieë elk die beste driedrukkers van dié toernooi, terwyl die eerste vyf-agtste [[Beauden Barrett]] met 81 die meeste punte tydens die toernooi aangeteken het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/News/30192/all-blacks-2016-year-in-review |title=All Blacks 2016: Year in Review |website=All Blacks |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601204028/https://www.allblacks.com/News/30192/all-blacks-2016-year-in-review |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2016 eindjaarrugbytoetsreeks]] het die All Blacks hul eerste wedstryd in 111 jaar se wedywering teen Ierland verloor en is met 29–40 op [[Soldier Field]] in [[Chicago]] geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/37886601 |title=Autumn internationals: Ireland 40–29 New Zealand |publisher=[[BBC]] |date=5 November 2016 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601204029/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/37886601 |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Nieu-Seeland het vir dié nederlaag wraak geneem en in die terugspel een week later Ierland in Dublin met 21–9 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/all-blacks/86655461/all-blacks-score-three-tries-to-beat-ireland-219-in-dublin-and-avenge-loss-in-chicago |title=All Blacks shake off Chicago shock to defeat Ireland in Dublin |publisher=Stuff |date=20 November 2016 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200429095120/https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/all-blacks/86655461/all-blacks-score-three-tries-to-beat-ireland-219-in-dublin-and-avenge-loss-in-chicago |archive-date=29 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In 2017 het die [[Britse en Ierse Leeus]] vir die tweede keer van die professionele tydperk na Nieu-Seeland getoer. Die reeks het in ’n gelykop geëindig, nadat die All Blacks en die Leeus ’n 1–1–1 aangeteken het. Die All Blacks het die eerste toets met 30–15 gewen, die Leeus die tweede met 24–21, en die laaste toets was ’n 15–15-gelykop. Nes die 2005-toer was hierdie Leeus-toer met omstredenheid geteister, soos die Leeus se taktiek (onder die Nieu-Seelandse afrigter Warren Gatland),<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.standard.co.uk/sport/rugby/it-s-onedimensional-and-boring-for-critics-to-keep-moaning-about-warrenball-a3558391.html |title=It’s one-dimensional and boring for critics to keep moaning about Warrenball |publisher=Evening Standard |date=6 Junie 2017 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190607142312/https://www.standard.co.uk/sport/rugby/it-s-onedimensional-and-boring-for-critics-to-keep-moaning-about-warrenball-a3558391.html |archive-date=7 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> die toon van plaaslike mediadekking,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2016/nov/02/warren-gatland-new-zealand-herald-clown-lions-coach-all-blacks-criticism |title=Warren Gatland mocked as clown by New Zealand media after anti-fan remarks |publisher=[[The Guardian]] |date=2 November 2016 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190607140806/https://www.theguardian.com/sport/2016/nov/02/warren-gatland-new-zealand-herald-clown-lions-coach-all-blacks-criticism |archive-date=7 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> die rooikaart teen Sonny Bill Williams in die tweede toets<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.independent.co.uk/sport/rugby/rugby-union/lionstour/british-and-irish-lions-2017-sonny-bill-williams-red-card-tackle-video-defining-moment-rugbys-a7818371.html |title=British and Irish Lions 2017: Sonny Bill Williams' red card a defining moment in 'rugby's greatest series' |publisher=The Independent |date=1 Julie 2017 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190607142442/https://www.independent.co.uk/sport/rugby/rugby-union/lionstour/british-and-irish-lions-2017-sonny-bill-williams-red-card-tackle-video-defining-moment-rugbys-a7818371.html |archive-date=7 Junie 2019 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> asook die speelbeheer van die Franse skeidsregters Romain Poite en Jérôme Garcès<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2017/jul/08/all-blacks-lions-third-test-auckland-new-zealand-reaction |title=New Zealand media attack referee Romain Poite’s late penalty U-turn |publisher=8 Julie 2017 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190607140801/https://www.theguardian.com/sport/2017/jul/08/all-blacks-lions-third-test-auckland-new-zealand-reaction |archive-date=7 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> is al debatteerbaar. Die gelykop van die toetsreeks, saam met die nederlaag teen Ierland die vorige jaar het volgens sommige persberigte daarop gedui dat die span swakker word en die [[Noordelike Halfrond]] nader beweeg.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.allblacks.com/News/31076/rugby-power-swings-back-to-the-north-woodward |title=Rugby power swings back to the north – Woodward |website=All Blacks |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601205536/http://www.allblacks.com/News/31076/rugby-power-swings-back-to-the-north-woodward |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hulle het egter die [[2017-Rugbykampioenskapreeks]] onoorwonne gewen en ook die Bledisloebeker ingepalm, nadat die All Black Australië twee keer geklop het. In Oktober het Nieu-Seeland in die laaste Bledisloetoets op Suncorpstadion in Brisbane ’n verrassende 23–18-nederlaag teen Australia gely. Tydens die [[2017 eindjaarrugbytoetsreeks]] het die All Blacks met die [[Britse Barbarians]] 32–21, Frankryk 38–18, Skotland 22–17 en Wallis 33–18 afgereken.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/Fixtures/2017 |title=Fixtures 2017 |publisher=All Blacks |accessdate=8 November 2019 |archive-date=7 Februarie 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170207093745/https://www.allblacks.com/Fixtures/2017 |url-status=dead }}</ref> Met die afskop van die 2018-seisoen het die All Black tydens die Franse toer die reeks 3–0 beklink, en hul eerste wedstryde van die [[2018-Rugbykampioenskapreeks]] teen Australië 38–13 en 40–12 gewen om sodoende die Bledisloebeker te behou. ’n Ander maklike 46–24-oorwinning oor Argentinië het gevolg, maar die All Blacks is vervolgens deur die Springbokke vir die eerste keer sedert 2009 tuis in Wellington in ’n taai wedstryd met 34–36 geklop,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/45532702 |title=Rugby Championship 2018: South Africa earn thrilling 36–34 win over New Zealand |publisher=[[BBC]] |date=15 September 2018 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601202524/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/45532702 |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> voordat hulle weer met Argentinië 35–17 afgereken het. In die terugwedstryd teen Suid-Afrika in Pretoria het die All Blacks vir die grootste deel van die wedstryd gesukkel, maar laat in die tweede helfte teruggekom om die wedstryd met 32–30 te beklink.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.newshub.co.nz/home/sport/2018/10/rugby-championship-all-blacks-survive-springboks-scare.html |title=Rugby Championship: All Blacks survive Springboks scare |publisher=Newshub |date=7 Oktober 2018 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190630104834/https://www.newshub.co.nz/home/sport/2018/10/rugby-championship-all-blacks-survive-springboks-scare.html |archive-date=30 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hulle sou later nog ’n verpletterende 37–20-oorwinning oor Australië in [[Jokohama]] aanteken en sodoende ’n suiwer Bledisloereeks verseker.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.news.com.au/sport/rugby/live-bledisloe-cup-game-three-australia-vs-new-zealand/news-story/6e6a65540f10db153e5147d41ecbd8b7 |title=New Zealand secures Bledisloe Cup clean sweep against Australia |website=NewsComAu |date=27 Oktober 2018 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190601202523/https://www.news.com.au/sport/rugby/live-bledisloe-cup-game-three-australia-vs-new-zealand/news-story/6e6a65540f10db153e5147d41ecbd8b7 |archive-date=1 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> ’n Ontwikkelingspan het aangebly om [[Japannese nasionale rugbyspan|Japan]] met 31–69 te klop, terwyl die eerste span vir die [[2018 eindjaarrugbytoetsreeks]] na Europa getoer het. Dit sou ’n taai reeks vir die All Blacks word, waartydens hulle Engeland net-net met een punt (15–16) in ’n strawwe wedstryd oorwin het,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2018/nov/10/england-new-zealand-autumn-international-series-report |title=England denied by All Blacks and late decision in Twickenham thriller |publisher=[[The Guardian]] |first=Paul Rees at |last=Twickenham |date=10 November 2018 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191027155753/https://www.theguardian.com/sport/2018/nov/10/england-new-zealand-autumn-international-series-report |archive-date=27 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> gevolg deur die tweede nederlaag ooit teen Ierland met 16–9 onder ’n ketelatmosfeer op [[Aviva-stadion]] in Dublin.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2018/nov/17/ireland-new-zealand-autumn-international-match-report |title=Jacob Stockdale scores only try as Ireland earn historic win over All Blacks |publisher=[[The Guardian]] |first=Robert Kitson at the Aviva |last=Stadium |date=17 November 2018 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191223074331/https://www.theguardian.com/sport/2018/nov/17/ireland-new-zealand-autumn-international-match-report |archive-date=23 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die All Blacks het toe 66–3 met Italië afgereken en sodoende hul reeks met een oorwinning beklink.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/Fixtures/2018 |title=Fixtures 2018 |publisher=All Blacks |accessdate=8 November 2019 |archive-date=6 Februarie 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180206070742/https://www.allblacks.com/Fixtures/2018 |url-status=dead}}</ref> Aan die begin van die 2019-seisoen het die All Blacks net die derde plek van die [[2019-Rugbykampioenskapreeks|Rugbykampioenskapreeks]] behaal; die eerste keer sedert dié toernooi van stapel gestuur is – die laaste keer wat Nieu-Seeland die derde plek (en destyds laaste plek) gemaak het, was tydens die [[2004-Drienasiesreeks]]. In die kampioenskap het die All Blacks vir die eerste keer sedert 1994 teen die Springbokke gelykop geëindig, gevolg deur ’n rekordnederlaag teen die Wallabies met 26–47. Ondanks die telling het Nieu-Seeland die Bledisloebeker verdedig, nadat hulle in die terugwedstryd met Australië 36–0 afgereken het. Die All Blacks se eerste wedstryd tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]] in Japan teen die Springbokke is met spanning verwag en Nieu-Seeland het met 23–13 geseëvier.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/news/all-blacks-turn-kicking-pressure-back-on-springboks-for-win/ |title=All Blacks turn kicking pressure back on Springboks for win |publisher=All Blacks |author=Lynn McConnell |date=21 September 2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Aansluitend het Nieu-Seeland Kanada en Namibië verslaan. Hul laaste poelwedstryd teen Italië is nes twee ander wedstryde weens [[tifoon]] Hagibis se verwoestinge afgelas en as ’n 0–0-gelykop geag.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/sport/news/article.cfm?c_id=4&objectid=12275294 |title=Rugby World Cup clash between All Blacks and Italy cancelled |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=10 Oktober 2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Ná hul oorwinning tydens die kwarteindstryd teen Ierland is hulle in die halfeindstryd deur Engeland met 19–7 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/rugby-world-cup/rwc-2019-japan/115611398/all-blacks-v-england-new-zealands-threepeat-hopes-over-after-crushing-loss-to-england |title=All Blacks v England: New Zealand's three-peat hopes over after heavy loss to England |publisher=stuff.co.nz |author=Richard Knowler |date=26 Oktober 2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Hulle het daarmee die kans op ’n titeldriekuns misgeloop en as troosprys in die klein finale om die derde plek teen Wallis te staan gekom. Dit was vir beide die Nieu-Seelandse afrigter [[Steve Hansen]] en die Walliese afrigter [[Warren Gatland]] die laaste wedstryd in hul onderskeidelike poste, en hul spanne wou albei met ’n goeie wedstryd groet. Die All Blacks het daarin geslaag en met 40–17 gewen.<ref name="ruwc" /><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/50232481 |title=Rugby World Cup 2019 bronze match: Wales 17-40 New Zealand |publisher=[[BBC]] |date=1 November 2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/all-blacks/117137284/a-tribute-to-steve-hansen-one-of-the-greatest-coaches-in-rugby-history |title=A tribute to Steve Hansen: One of the greatest coaches in rugby history |publisher=Stuff |date=4 November 2019 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191108214949/https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/all-blacks/117137284/a-tribute-to-steve-hansen-one-of-the-greatest-coaches-in-rugby-history |archive-date=8 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Steve Hansen is in Desember 2019 deur Ian Foster opgevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/all-blacks/118113331/all-blacks-name-ian-foster-next-head-coach-live |title=Ian Foster named next All Blacks coach – coverage of the announcement and reaction as Scott Robertson loses out |publisher=Stuff |date=11 Desember 2019 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191230040506/https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/all-blacks/118113331/all-blacks-name-ian-foster-next-head-coach-live |archive-date=30 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Die bynaam „All Blacks“ == Billy Wallace, die laaste oorblywende speler van die 1905/06-''Original All Blacks'', het in 1955 in ’n onderhoud vertel, dat ’n joernalis van die koerant ''Daily Mail'' na afloop van die wedstryd teen Hartlepool na die Nieu-Seelandse span as „all backs“ verwys het. Dié joernalis het die gewoonlik swaar en groot voorspelers bedoel, wat in teenstelling met hul teenstanders vinnig en rats was en die bal net só goed soos die agterspelers bemeester het, asof hulle almal sou speel soos die agterspan (''as if they were all backs'', “asof almal agterspelers was”). Wallace het verder beweer, dat weens ’n tikfout in ’n artikel voor die komende speel teen Somerset almal na die span net as “All Blacks” verwys het.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=16–17}}</ref> Wallace se verduideliking word vandag algemeen verwerp, aangesien vir die tydperk van 1905/06 geen Engelse koerant beskikbaar is wat die term “All Backs” gebruik nie. Die term “All Backs” word wel in ’n verslag deur die plaaslike koerant ''Northern Daily Mail'' ná die wedstryd teen Hartlepool gebruik, wat vervolgens deur die ''Daily Mail'' se nasionale uitgawe oorgeneem is. Auteur van dié artikel is J. A. Buttery, die ''Daily Mail'' se rugbyverslaggewer tydens die Nieu-Seelandse toer, wat met die bynaam na die in geheel en al swart geklee span (met uitsondering van die silwerfaring) verwys het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://rugbymuseum.co.nz/article-all-blacks-the-name/ |title=“All Blacks” – The Name. |publisher=New Zealand Rugby Museum |accessdate=18 September 2020 |archive-date= 4 Februarie 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180204171307/http://rugbymuseum.co.nz/article-all-blacks-the-name/ |url-status=dead }}</ref> == All Black-trui == [[Lêer:All Blacks 1905.JPG|duimnael|links|Die 1905-''Originals'' se trui]] [[Lêer:All blacks jersey whitebackg.jpg|duimnael|Die [[Adidas]]-trui tussen Julie 1999 en Augustus 2011]] [[Lêer:NZ All Blacks Mens XV's Shirt.jpg|duimnael|Die 2012-trui, geborg deur AIG]] Die huidige Nieu-Seelandse trui is heeltemal swart (na dié trui word soms as die “swartste” trui ooit verwys), met uitsondering van die borg se kenteken en die NZRU se silwervaring op die embleem. Die 1884-Nieu-Seeland-toer na Australië was die eerste oorsese rugbytoer vir Nieu-Seeland en het heeltemal ander truie as vandag s’n gesien. Destyds het die span ’n donkerblou hemp met ’n goue varing op die linkerkant van die trui aangetrek.<ref>{{en}} {{cite book |author=Phil Gifford |title=The Passion: The Stories Behind 125 years of Canterbury Rugby |publisher=Wilson Scott Publishing |location=Christchurch |year=2004 |isbn=0-9582535-1-X |pages=28}}</ref><ref name=blue>{{en}} {{cite web |url=http://rugbymuseum.co.nz/a-history-of-nz-rugby-in-four-jerseys/ |title=A history of New Zealand rugby in four jerseys |author=Malcolom Woods |publisher=New Zealand Rugby Museum |date=September 2011 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190930025244/http://rugbymuseum.co.nz/a-history-of-nz-rugby-in-four-jerseys/ |archive-date=30 September 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref><ref name=early>{{en}} {{cite web |url=https://www.massey.ac.nz/massey/about-massey/news/article.cfm?mnarticle_uuid=1B1C2AFC-A0D1-F2F9-1B0B-EC682E8B332C |title=Early All Blacks jerseys recreated |publisher=Massey Universiteit |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190205045155/http://www.massey.ac.nz/massey/about-massey/news/article.cfm?mnarticle_uuid=1B1C2AFC-A0D1-F2F9-1B0B-EC682E8B332C |archive-date=5 Februarie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In 1893 het die NZRU op hul jaarlikse algemene vergadering bepaal dat die trui uit ’n swart hemp met ’n silwervaring op en wit poefbroeke sal bestaan.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=17}}</ref> Historiese prente toon egter dat wit broeke gedurende die vroeë jare gedra is. Iewers tussen 1897 en 1901 is die trui verander; die span wat in 1901 teen Nieu-Suid-Wallis te staan gekom het, het ’n swart hemp sonder kraag en ’n silwervaring gedra.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.teara.govt.nz/en/1966/all-blacks/page-3 |title=The “All Black” Uniform |publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand |accessdate=18 September 2020}}</ref> Sedert 2000 vertoon Nieu-Seeland tydens hul eindjaarrugbytoetsreekse in Frankryk ’n geborduurde herinneringspapawer op hul truimou.<ref>{{en}} {{cite journal |publisher=The Press (Christchurch) |title=ABs Remember |date=11 November 2006 |page=F1}}</ref> Die papawer het die ANZAC-soldate wat aan die strande van [[Gallipoli]] gesneuwel het geëer.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://media.newzealand.com/en/story-ideas/new-zealand-france-strong-links/ |title=New Zealand & France – strong links |publisher=www.newzealand.com |accessdate=18 September 2020 |archive-date=24 Januarie 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190124115200/https://media.newzealand.com/en/story-ideas/new-zealand-france-strong-links/ |url-status=dead }}</ref> Kaptein Richie McCaw het gesê “Ons wil die oorsese diens van Nieu-Seelanders gedenk. Dit is ’n belangrike deel van ons geskiedenis as ’n land en as ’n span.”<ref>{{en}} {{cite web |work=IOL |publisher=Independent News & Media |title=All Blacks to honour fallen soldiers |url=http://www.iol.co.za/index.php?sf=117&set_id=6&click_id=18&art_id=qw116167788450S163 |accessdate=11 Julie 2010 |date=24 Oktober 2006 |location=Kaapstad |archiveurl=https://web.archive.org/web/20121024025916/http://www.iol.co.za/sport/all-blacks-to-honour-fallen-soldiers-1.564093 |archivedate=24 Oktober 2012 }} {{dooie skakel}}</ref> Gedurende die Rugbywêreldbeker 2011 het die All Blacks ’n geborduurde Webb Ellis-beker op die mou van hul trui met die jaar “1987” onderaan in herinnering aan hul eerste wêreldtitel vertoon. Elkeen van die vier spanne wat voorheen die toernooi gewen het, het dieselfde detail op hul truie getoon.<ref>{{en}} {{cite web |title=The new All Blacks jersey – a tribute to history |url=https://www.allblacks.com/News/16938/the-new-all-blacks-jersey-a-tribute-to-history- |publisher=All Blacks |date=30 Julie 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141029130037/https://www.allblacks.com/News/16938/the-new-all-blacks-jersey-a-tribute-to-history- |archive-date=29 April 2014 }} {{dooie skakel}}</ref> Adidas betaal aan die NZRFU $200&nbsp;miljoen oor nege jaar, in verwagting dat Nieu-Seeland omtrent 75% van hul wedstryde kan wen.<ref>{{en}} {{cite web |first=Russell |last=Brown |date=22 September 2003 |title=God defend the All Black brand |work=Unlimited Magazine |url=http://www.unlimited.co.nz/unlimited.nsf/0/13565E280545E3FACC256DA30017EA5A?OpenDocument&Highlight=2,team,new,zealand,and,teamwork |publisher=Fairfax New Zealand |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071011212110/http://unlimited.co.nz/unlimited.nsf/0/13565E280545E3FACC256DA30017EA5A?OpenDocument&Highlight=2%2Cteam%2Cnew%2Czealand%2Cand%2Cteamwork |archivedate=11 Oktober 2007 |accessdate=2 Mei 2007 }} {{dooie skakel}}</ref> Nike het in 1996 ook aansoek gedoen om die All Blacks te borg, maar het eerder met [[Tiger Woods]] saamgegaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1609776,00.html |title=Member of the Club |work=Time Magazine |first=Alice |last=Park |location=Fort Worth |date=12 April 2007 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170128225258/http://content.time.com/time/magazine/article/0,9171,1609776,00.html |archive-date=28 Januarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die wegtrui was tradisioneel wit met swart broeke. Nadat die All Blacks vir ’n aantal jare in ’n alternatiewe trui met ’n grys hemp en swart broeke uitgedraf het, het die NZRU in Mei 2009 ’n terugkeer na die tradisionele wit truie met swart broeke aangekondig. Vir hul wedstryd teen die Springbokke op 30 Julie 2011 in Wellington het die All Blacks se trui ’n wit kraag in eerbetoon vir die span wat die 1987-wêreldbeker gewen het getoon. Net selde speel die All Blacks hul wegwedstryde nie in swart nie, veral as hulle teen spanne te staan kom wat tradisioneel ook in donker kleure speel (byvoorbeeld die Skotse donkerblou). In 2006 is die wit trui met ’n grys vervang, maar drie jaar later het hulle dit weer met die gewone wit trui vervang. In 2012 het die NZRU ’n omstrede stap gedoen en die Amerikaanse versekerings- en finansiëledienstemaatskappy, AIG, toegelaat om hulself op die sentrale bodeel van die All Black-trui te adverteer. In ruil daarvoor sou die NZRU ’n geheime, direkte finansiële borgskap met ’n waarde van sowat $80&nbsp;miljoen oor vyf jaar verkry.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.odt.co.nz/sport/rugby/rugby-all-blacks-aig-deal-worth-80m |title=All Blacks' AIG deal worth $80m |newspaper=Otago Daily Times |date=4 November 2012 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190622154451/https://www.odt.co.nz/sport/rugby/rugby-all-blacks-aig-deal-worth-80m |archive-date=22 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Steinlager was die eerste borg wat, tussen 1994 en 1999, op die All Blacks se trui verskyn het, op die linkerbors van die trui (anderkant die silwervaring); voordat in 1999 Adidas as verskaffer oorgeneem het. Adidas tree sedert die [[1999-Drienasiesreeks]] as Nieu-Seeland se truivervardiger op, nadat hulle by Canterbury oorgeneem het, wat sedert 1924 die truie vervaardig het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://nz.canterbury.com/canterbury-1924-i46 |title=Canterbury 1924 |website=nz.canterbury.com |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180625050132/https://nz.canterbury.com/canterbury-1924-i46 |archive-date=25 Junie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Ná die vrystelling van ’n spesiale trui vir die komende drie toetse teen die Britse en Ierse Leeus is in Junie 2017 aangekondig dat die vennootskap tussen die All Blacks en Adidas tot minstens 2023 uitgebrei is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rnz.co.nz/news/sport/331970/adidas-and-all-blacks-unveil-new-jersey |title=Adidas and All Blacks unveil new jersey |publisher=Radio New Zealand |date=31 Mei 2017 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191213203010/https://www.rnz.co.nz/news/sport/331970/adidas-and-all-blacks-unveil-new-jersey |archive-date=13 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Tuisstadions == [[Lêer:Eden Park.jpg|duimnael|links|[[Edenparkstadion|Edenpark]] in [[Auckland]]]] {{Location map+ |Nieu-Seeland |caption=Kaart van Nieu-Seeland se huidige tuistadions |places= {{Location map~ |Nieu-Seeland |label=[[Edenparkstadion|Edenpark]] |position=right |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-36 |lat_min=-52 |lat_sec=-30 |lon_deg=174 |lon_min=44 |lon_sec=41 }} {{Location map~ |Nieu-Seeland |label={{nowrap|[[North Harbour-stadion|North Harbour]]}} |position=left |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-36 |lat_min=-43 |lat_sec=-37 |lon_deg=174 |lon_min=42 |lon_sec=6 }} {{Location map~ |Nieu-Seeland |label=[[Waikatostadion|Waikato]] |position=left |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-37 |lat_min=-46 |lat_sec=-52 |lon_deg=175 |lon_min=16 |lon_sec=6 }} {{Location map~ |Nieu-Seeland |label=[[Westpacstadion|Westpac]] |position=bottom |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-41 |lat_min=-16 |lat_sec=-23 |lon_deg=174 |lon_min=47 |lon_sec=9 }} {{Location map~ |Nieu-Seeland |label={{nowrap|[[Forsyth Barr-stadion|Forsyth Barr]]}} |position=bottom |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-45 |lat_min=-52 |lat_sec=-9 |lon_deg=170 |lon_min=31 |lon_sec=28 }} {{Location map~ |Nieu-Seeland |label={{nowrap|[[Rugby League Park]]}} |position=bottom |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-43.5437 |lon_deg=172.6041 }} {{Location map~ |Nieu-Seeland |label=[[Yarrowstadion|Yarrow]] |position=left |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-39 |lat_min=-4 |lat_sec=-13 |lon_deg=174 |lon_min=3 |lon_sec=54 }} {{Location map~ |Nieu-Seeland |label=[[McLeanpark]] |position=bottom |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-39 |lat_min=-30 |lat_sec=-7 |lon_deg=176 |lon_min=54 |lon_sec=46 }} {{Location map~ |Nieu-Seeland |label=[[Trafalgarpark]] |position=top |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-41 |lat_min=-16 |lat_sec=-1 |lon_deg=173 |lon_min=16 |lon_sec=59 }} }} Nes ander vername rugbynasies soos Argentinië, Australië, Frankryk en Suid-Afrika beskik Nieu-Seeland oor geen amptelike tuisstadion vir sy nasionale span nie. Die All Blacks span vir hul toetse eerder ’n verskeidenheid stadions dwarsdeur Nieu-Seeland in. Veral [[Edenparkstadion|Edenpark]] in [[Auckland]], [[Westpacstadion]] in [[Wellington, Nieu-Seeland|Wellington]] und die [[Waikatostadion]] in [[Hamilton, Nieu-Seeland|Hamilton]] word gereeld vir toetswedstryde ingespan. Voor die oprigting van die Westpacstadion in 1999 was Wellington se toetsstadion [[Athletic Park]]. Athletic Park het die eerste All Blacks-toets in Nieu-Seeland teen Groot-Brittanje in 1904 gehuisves.<ref name="2ndTest">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=1047 |title=Match Centre – All Blacks vs British & Irish Lions |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181005084721/http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=1047 |archive-date=5 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hul eerste tuistoets buite die hoofsentra Auckland, Christchurch, Dunedin en Wellington is in 1996 op [[McLeanpark]] in [[Napier, Nieu-Seeland|Napier]] gespeel.<ref name="296thTest">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=2004 |title=Match Centre – All Blacks vs Samoa |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171106143818/http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=2004 |archive-date=6 November 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Edenpark het albei eindstryde van die rugbywêreldbekertoernooie in 1987 en 2011 aangebied. Beide Edenpark en [[Lancasterpark]] is met die oog op die Rugbywêreldbeker 2011 opgeknap en hulle kapasiteite is verhoog. Die Nieu-Seelandse regering het alternatiewelik vir die uitbreiding van Edenpark die oprigting van ’n nasionale stadion by die ou hawe van Auckland voorgestel. Dié voorstel het is egter deur die owerhede in Auckland en die streek verwerp en is einde November 2006 laat vaar.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10412665 |title=It's Eden Park says disappointed Mallard |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=27 November 2006 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Destyds het die NZRU Carisbrook nie langer as ’n geskikte toetsstadion beskou nie, en ’n [[Forsyth Barr-stadion|bedekte sportstadion]] is as vervanging voorgestel.<ref name="CarisbrookReplacement">{{en}} {{cite web |url=http://tvnz.co.nz/view/page/411317/811408 |title=Proposed stadium a NZ first |publisher=TVNZ |date=10 Augustus 2006 |accessdate=27 Desember 2006 |archive-date=14 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200914055955/http://tvnz.co.nz/view/page/411317/811408 |url-status=dead }}</ref> Die stad [[Dunedin]] het die nuwe stadion in Maart 2008 goedgekeur,<ref>{{en}} {{cite web |url=http://tvnz.co.nz/view/page/1320238/1642915 |title=Dunedin council to help fund stadium |publisher=TVNZ |date=17 Maart 2008 |accessdate=29 Augustus 2008 |archive-date=24 Oktober 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/6BeuvOBVD?url=http://tvnz.co.nz/view/page/1320238/1642915 |url-status=dead }}</ref> die verkryging van grond het van Augustus tot Oktober daardie jaar plaasgevind,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.odt.co.nz/news/dunedin/council-starts-buying-stadium-land |title=Council starts buying stadium land |work=Otago Daily Times |last=Loughrey |first=David |date=29 Augustus 2008 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190914024757/https://www.odt.co.nz/news/dunedin/council-starts-buying-stadium-land |archive-date=14 September 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en die nuwe stadion is in Augustus 2011 ingewy, net betyds vir die Rugbywêreldbeker. Lancasterpark is tydens die Christchurch-aardbewing in Februarie 2011 ernstig beskadig, met krake in sommige staanplekke en die speeloppervlak is deur oorvloedig erg beskadig, maar ook die infrastruktuur en strate rondom dié stadion. As gevolg van die groot skade is alle wedstryde, wat in Christchurch beplan is, na ander plekke verskuif. Toetsrugby het in 2012 na Christchurch se [[Rugby League Park]] teruggekeer. Alhoewel die staanplekke op daardie stadion ernstig beskadig is, sodat hulle afgebreek moes word, was die skade aan die infrastruktuur heelwat minder as by Lancasterpark, en die speeloppervlak het die aardbewing relatief onbeskadig oorleef. Die stadion is herbou met ’n permanente sitplekkapasiteit van 17&nbsp;000, met tydelike sitplekke vir ’n bykomende 9&nbsp;000 toeskouers. === Rugbywêreldbekerstadions === {{Hoofartikel|Rugbywêreldbeker 1987|Rugbywêreldbeker 2011}} [[Lêer:Rugby World Cup 2011 New Zealand.jpg|duimnael|Speelstede in Nieu-Seeland tydens die Rugbywêreldbeker 2011]] Die eerste Rugbywêreldbeker 1987 is saam deur Australië en Nieu-Seeland aangebied. Van die wedstryde was soos volg opgedeel: Vyf wedstryde van Poel 2, asook al die wedstryde van beide Poel 3 (wat die All Blacks ingesluit het) en Poel 4 is dwarsdeur Nieu-Seeland aangebied. Daarbenewens is een kwarteindstryd elk in Auckland en Christchurch, asook die klein finale om die derde plek in Rotorua en die eindstryd tussen die All Blacks en Frankryk in Auckland aangebied. Nieu-Seeland het altesaam 21 wedstryde gehuisves, met die oorblywende elf wedstryde wat in Australië gespeel is. Van Nieu-Seeland se ander stadions tydens dié toernooi was: Athletic Park in Wellington, Lancasterpark in Christchurch, [[Carisbrook]] in [[Dunedin]], [[McLeanpark]] in [[Napier]], [[Waikatostadion]] in [[Hamilton, Nieu-Seeland|Hamilton]], [[Rugby Park-stadion|Rugby Park]] in [[Invercargill]] en [[Arena Manawatu|Showgrounds-ovaal]] in [[Palmerston North]]. Die [[Rugbywêreldbeker 2003]] sou oorspronklik oor deur beide Australië en Nieu-Seeland aangebied word, maar ná ’n dispuut tussen die [[Nieu-Seeland Rugby|Nieu-Seelandse Rugbyunie]] en die IRR is Australië as alleenlike gasheer aangewys.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/1861398.stm |title=New Zealand loses Cup status |publisher=[[BBC]] |date=8 Maart 2002 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150619021908/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/1861398.stm |archive-date=19 Junie 2015 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Nieu-Seeland sou oorspronklik 23 van die 48 wedstryde huisves, maar is van hul gasheerregte ontneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/1937084.stm |title=NZ loses Rugby World Cup |publisher=[[BBC]] |date=18 April 2002 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009111206/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/1937084.stm |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Rugbywêreldbeker 2011 is dwarsdeur Nieu-Seeland aangebied. Die 48 wedstryde is in 13 stadions gehuisves, met [[Edenparkstadion|Edenpark]] in Auckland wat die openingswedstryd, die halfeindrondte, die klein finale om die derde plek en die eindstryd tussen die All Blacks en Frankryk aangebied het. Van Nieu-Seeland se ander stadions tydens dié toernooi was: [[Westpacstadion|Westpac]] in Wellington, [[Forsyth Barr-stadion|Otago]] in [[Dunedin]], [[North Harbour-stadion|North Harbour]] in Auckland, Waikatostadion in Hamilton, [[Rotorua Internasionale Stadion|Rotorua Int’l Stadion]] in [[Rotorua]], [[Yarrowstadion]] in [[Nieu-Plymouth]], [[Trafalgarpark]] in [[Nelson, Nieu-Seeland|Nelson]], Rugby Park in Invercargill, [[Okarapark]] in [[Whangarei]], McLeanpark in Napier en Showgrounds-ovaal in Palmerston North. == Haka == {{Hoofartikel|Haka}} [[Lêer:New Zealand Haka vs Portugal 15-09-2007.jpg|duimnael|links|Haka voor ’n wedstryd teen Portugal in Lyon, Frankryk, tydens die Rugbywêreldbeker 2007]] [[Lêer:New zealand haka 1917.jpg|duimnael|’n Haka in 1917, Parys]] [[Lêer:Maori allblacks paris.jpg|duimnael|Die Maori-All Blacks se haka in 1926, Parys]] [[Lêer:haka 2006.jpg|duimnael|Die All Blacks besig om die Haka uit te voer voor ’n wedstryd teen Frankryk in 2006]] [[Lêer:Haka.jpg|duimnael|’n 2009-haka]] [[Lêer:Ka mate.jpg|duimnael|Frankryk beantwoord die haka tydens die 2007-kwarteindstryd met ’n nabystaan – en sal die wedstryd later wen]] [[Lêer:2015 Rugby World Cup New Zealand vs Argentina (21391939030).jpg|duimnael|Haka tydens die Rugbywêreldbeker 2015 teen Argentinië]] Die All Blacks voer ’n haka (’n [[Maori|Māori]]-oorlogsdans) voor elke toetswedstryd uit wat as ’n motivering vir hulleself en ’n intimidasie van hul teenstanders dien. Die haka word soms as ’n uitnodiging vir ’n geveg beskryf. Die haka word met Nieu-Seeland geassosieer sedert ’n toer van Nieu-Suid-Wallis in 1888/89.<ref>{{en}} {{cite book |author=Malcolm Mulholland |title=Beneath the Maori Moon: An Illustrated History of Maori Rugby |publisher=Huia Publishers |location=Wellington |year=2009 |isbn=978-1-86969-305-3 |pages=17}}</ref> Die Nieu-Seelandse “Native”-span (die span wat in Brittanje, Australië en Nieu-Seeland getoer het in 1888 en 1889) het die ''Ake Ake Kia Kaha'' gebruik en die 1903-span in Australië het ’n spottende haka, ''Tupoto koe, Kangaru!'' gebruik. Die 1905-All Blacks het die tradisie begin om die ''Ka Mate'' te gebruik en teen 1914 was dit goed gevestig in Nieu-Seelandse rugby. Die 1924-All Blacks het ’n spesiaal gekomponeerde haka, ''Kia Whaka-ngawari'', gebruik, maar later het die All Blacks weer teruggeval op die ''Ka Mate''.<ref>{{en}} {{cite book |author=Malcolm Mulholland |title=Beneath the Maori Moon: An Illustrated History of Maori Rugby |publisher=Huia Publishers |location=Wellington |year=2009 |isbn=978-1-86969-305-3 |pages=24}}</ref><ref name="1924Haka">{{en}} {{cite web |url=https://teara.govt.nz/en/1966/haka/page-3 |title=All Blacks' Haka |publisher=Te Ara – the Encyclopedia of New Zealand |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die haka is tot in 1986 veral buite Nieu-Seeland opgevoer, maar sedert die [[Rugbywêreldbeker 1987]] ook op eie bodem. Dit moes egter geoefen word om 'n ritmiese akkuraatheid en intensiteit wat voorheen ontbreek het, te bereik. Die spelers Wayne Shelford en Hika Reid het hierin ’n sleutelrol gespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/the-haka/ |title=The Haka |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> In Augustus 2005, voor die Drienasiestoets tussen Nieu-Seeland en Suid-Afrika op Carisbrook in [[Dunedin]], het die All Blacks ’n ander haka, ''Kapa o Pango'', uitgevoer. ''Kapa o Pango'' was ’n haka wat spesiaal deur Derek Lardelli ontwikkel is en “...ontwerp is om die multi-kulturele aard van kontemporêre Nieu-Seeland te reflekteer — in besonder die invloed van [[Polinesië|Polinesiese]] kulture”.<ref name="KapaoPango">{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10342926 |title=New haka the cutting edge of sport |publisher=[[The New Zealand Herald]] |last=Stokes |first=Jon |date=29 Augustus 2005 |accessdate=18 September 2020}}</ref> ''Kapa o Pango'' is bedoel om gebruik te word by spesiale geleenthede en nie om die ''Ka Mate'' te vervang nie.<ref name="NotReplaceHaka">{{en}} {{cite web |url=http://xtramsn.co.nz/rugby/0,,12428-4704719,00.html |title=ABs Reveal New Haka |publisher=xtramsn.co.nz |accessdate=16 November 2006 |date=27 Augustus 2005 |last=Hinton |first=Marc |archive-date=29 Junie 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060629234113/http://xtramsn.co.nz/rugby/0,,12428-4704719,00.html |url-status=dead }}</ref> ''Kapa o Pango'' eindig met ’n “keel-afsny”-aksie wat ’n bron van omstredenheid was en gelei het tot aantygings dat ''Kapa o Pango'' geweld aanmoedig wat die verkeerde boodskap aan All Blacks-ondersteuners sou stuur.<ref name="HakaControvery">{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/newzealand/2364899/Cut-throat-haka-does-All-Blacks-no-favours.html |title=Cut-throat haka does All Blacks no favours |publisher=The Telegraph |first=Mick |last=Cleary |date=5 September 2005 |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref name=two>{{en}} {{cite web |url=http://www.theage.com.au/news/Sport/All-Blacks-coach-slams-haka-criticism/2006/07/28/1153816359796.html |title=All Blacks coach slams haka criticism |publisher=theage.com.au |date=28 Julie 2006 |accessdate=17 Januarie 2007 |archive-date=8 Julie 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070708013416/http://www.theage.com.au/news/Sport/All-Blacks-coach-slams-haka-criticism/2006/07/28/1153816359796.html |url-status=dead }}</ref> Volgens die “Kapo o Pango”-komponis, Derek Lardelli, stel die gebaar die “trek van lewenskragtige energie in die longe en hart in” voor.<ref name="GestureMeaning">{{en}} {{cite web |url=http://www.planet-rugby.com/News/story_52333.shtml |title=Kapa O Pango gets green light |publisher=planet-rugby.com |date=8 Julie 2006 |accessdate=30 Oktober 2006}} {{dooie skakel}}</ref> In November 2006, by die [[Millennium-stadion]] in [[Cardiff]], het die All Blacks die haka in hulle kleedkamers voor die wedstryd uitgevoer, in plaas van net voor die afskop. Die Walliese Rugbyunie wou gehad het dat die Walliese volkslied gesing moes word ná die uitvoering van die haka. Die All Blacks wou nie instem tot die versoek nie en het daarom die haka in hulle kleedkamers uitgevoer.<ref name="NoHaka">{{en}} {{cite web |url=http://icwales.icnetwork.co.uk/0500rugbyunion/0200news/tm_method=full%26objectid=18166940%26siteid=50082-name_page.html |title=So just who is to blame for no Millennium haka? |publisher=icwales.co.uk |date=27 November 2006 |accessdate=18 Desember 2006}} {{dooie skakel}}</ref> Ander nasionale spanne uit [[eilandnasie]]s in die [[Stille Oseaan]]-gebied voer soortgelyke oorlogsdanse voor internasionale wedstryde uit; dit sluit in [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Samoa]] se weergawe van die haka, Tonga se ''Sipi Tau'' en Fidji se ''cibi''. Suid-Afrika se Springbokke het ook al oorweg om ’n [[Zoeloes|Zoeloe]]-oorlogsdans as deel van die voorwedstrydverrigtinge in te voer.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6902661.stm |title=Springboks aim to unveil own haka |publisher=[[BBC]] |date=17 Julie 2007 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171128130435/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6902661.stm |archive-date=28 November 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die “Ka Mate”-haka begin algemeen met ’n stel van vyf voorbereidingsinstruksies wat deur die leier geskree word, voordat die hele span by hom aansluit:<ref>{{en}} {{cite web |url=http://haka.co.nz/haka/ |title=Haka |date=30 November 2015 |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191022020138/http://haka.co.nz/haka/ |archive-date=22 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref><ref>{{en}} {{cite book |title=Haka! The Dance of a Noble People |date=17 Junie 1993 |publisher=Raupo Publishing (NZ) Ltd}}</ref> {| border="0" cellpadding="4" cellspacing="2" style="margin-left:3em" |+'''"Ka Mate"''' |- |'''Leier''': |''Taringa whakarongo!'' | |Ore op! |- | |''Kia rite! Kia rite! Kia mau! '' | |Maak reg...! Staan in een ry...! Staan vas! |- |'''Span''': |''Hī!'' | |Ja! |- |'''Leier''': |''Ringa ringa pakia!'' | | Klap die hande teen die dye! |- | |''Waewae takahia kia kino nei hoki!'' | |Stamp met die voete so hard as wat jy kan! |- |'''Span''': |''Kia kino nei hoki!'' | |So hard as wat ons kan! |- |'''Leier''': |''Ka mate, ka mate'' | |Ek sterf! Ek sterf! |- |'''Span''': |''Ka ora' Ka ora' | |Ek lewe! Ek lewe! |- |'''Leier''': |''Ka mate, ka mate'' | |Ek sterf! Ek sterf! |- |'''Span''': |''Ka ora' Ka ora' | |Ek lewe! Ek lewe! |- |'''Almal''': |''Tēnei te tangata pūhuruhuru'' | |Hier staan die harige man... |- | | ''Nāna ne I tiki mai whakawhiti te rā'' | |...wat die son roep en dit op ons laat skyn! |- | |''A Upane! Ka Upane!'' | |Ry nou! Ry nou! |- | |''A Upane Kaupane" | |Neem die eerste stap! |- | |''Whiti te rā,!'' | |Laat die sonskyn in! |- | |''Hī!'' | |Maak klaar! |} == Toetswedstryde == [[Lêer:New Zealand IRB World Rankings.png|duimnael|400px|Nieu-Seeland se plek op [[Wêreldrugby]] se ranglys vanaf 10 Oktober 2003 tot op hede]] Die All Blacks het teen elke teenstander ’n positiewe wenrekord. Nieu-Seeland het 469 van sy 607 toetswedstryde gewen, ’n wenrekord van 77,27%. Daarmee is die All Blacks die suksesvolste nasionale rugbyspan wêreldwyd. Drie nasionale spanne, wat deur Wêreldrugby as ’n vlak-een-span geag word, het nog nooit teen die All Blacks ’n oorwinning aangeteken nie ([[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]], [[Japannese nasionale rugbyspan|Japan]] en [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]]). Die slegste wenrekord het die All Blacks teen die Suid-Afrikaanse Springbokke (61,66%). Sedert die bekendstelling van Wêreldrugby se ranglys in Oktober 2003 was Nieu-Seeland oorwegend op die eerste plek. Nieu-Seeland se statistieke in toetswedstryde teen alle lande, in alfabetiese volgorde, is soos volg (korrek in Oktober 2021):<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=team;team=8;template=results;type=team;view=opposition |title=International Rugby Union Statistics – New Zealand |publisher=ESPNscrum |accessdate=18 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140223233424/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=team;team=8;template=results;type=team;view=opposition |archive-date=23 Februarie 2014 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/ |title=Match Centre – All Blacks test match Record since first test match |publisher=All Blacks |accessdate=7 Desember 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190622154428/http://stats.allblacks.com/ |archive-date=22 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> {| class="sortable wikitable" ! Teen ! Gespeel ! Gewen ! Verloor ! Gelykop ! % Gewen |- bgcolor="#d0ffd0" align="center" |- | {{ARGru}} || 33 || 31 || 1 || 1 || 93,94 |- | {{AUSru}} || 173 || 120 || 45 || 8 || 69,36 |- | {{BILru}} || 41 || 30 || 7 || 4 || 73,17 |- | {{ENGru}} || 42 || 33 || 8 || 1 || 78,57 |- | {{FIJru}} || 7 || 7 || 0 || 0 || 100 |- | {{FRAru}} || 61 || 48 || 12 || 1 || 78,69 |- | {{GEOru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{IRLru}} || 32 || 29 || 2 || 1 || 90,63 |- | {{ITAru}} || 14 || 14 || 0 || 0 || 100 |- | {{JPNru}} || 4 || 4 || 0 || 0 || 100 |- | {{CANru}} || 6 || 6 || 0 || 0 || 100 |- | {{NAMru}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | [[Lêer:Flag of rugby Pacific Islanders.svg|24px|raam]] Pasifiese Eilanders || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{PORru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{ROMru}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | {{SAMru}} || 7 || 7 || 0 || 0 || 100 |- | {{SCOru}} || 31 || 29 || 0 || 2 || 93,55 |- | {{RSAru}} || 101 || 60 || 37 || 4 || 61,66 |- | {{TGAru}} || 7 || 7 || 0 || 0 || 100 |- | {{USAru}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 100 |- | {{WALru}} || 35 || 32 || 3 || 0 || 91,43 |- | {{geenvlag|Wêreld XV}} || 3 || 2 || 1 || 0 || 66,67 |- class="sortbottom" ! Algeheel || 607 !! 469 !! 116 !! 22 !! 77,27 |} Wedstryde teen verskeie saamgestelde spanne tydens oorsese toere van die amateurtydperk en die deur [[Nieu-Seeland Rugby]] nieerkende wedstryde teen die Nieu-Suid-Walliese Waratahs (1920–1928) is nie in die lys nie. Wedstryde teen die [[Britse Barbarians]] word deur Nieu-Seeland Rugby ook nie as sulks erken nie. == Wedywering met ander nasionale spanne == === Suid-Afrika === [[Lêer:1981-springbok-tour-auckland-1.jpg|duimnael|Die All Blacks se 1981-toetswedstryd teen die Springbokke in Auckland moes agter doringdraad plaasvind en is deur betogings begelei]] Sedert die eerste ontmoeting in 1921 op Nieu-Seelandse bodem handhaaf die Springbokke en die All Blacks, wat albei as die beste nasionale rugbyspanne wêreldwyd beskou word, ’n intensiewe wedywering. Reeds destyds is albei spanne as die bestes beskou, wat deur die gelykopuitslag van die eerste toetsreeks bevestig is. Die tweede toetsreeks tydens die teenbesoek van 1928 in Suid-Afrika het ook in ’n gelykopuitslag geëindig. In 1937 het die Springbokke daarin geslaag om in Nieu-Seeland ’n toetsreeks teen die All Blacks te wen. In 1949 het die Springbokke die tuisreeks teen die All Blacks met ’n negatiewe rekord vir die Nieu-Seelanders, wat vandag nog bestaan, gewen. In 1956 het die All Blacks egter die tuisreeks teen die Springbokke gewen. In 1960 was die Springbokke weer tydens die tuisreeks teen die All Blacks suksesvol; dié toer word egter vir politieke rusies as vir sportiewe suksesse onthou. Daarna is die wedersydse toetsreekse veral deur die Suid-Afrikaanse apartheidsbeleid en die gepaardgaande twis oor die All Blacks se Māorispelers gekenmerk. Tot in die 1980’s is onderlinge toere onderneem, maar hulle het veral politieke weerstand van anti-apartheidsaktiviste ontlok en is vervolgens deur proteste van ander lande begelei. Die Nieu-Seelandse regering se vashou aan die 1976-toer na Suid-Afrika en die Internasionale Olimpiese Komitee se weiering (rugby was destyds nie ’n Olimpiese sportsoort nie) om Nieu-Seeland ná proteste deur Afrikalande van die [[Olimpiese Somerspele 1976]] te skors het tot die boikot van dié Olimpiese Spele deur 30 oorwegend Afrikalande gelei.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.cbc.ca/sports/olympics-summer/african-nations-boycott-costly-montreal-games-1.770807 |title=African nations boycott costly Montreal Games |publisher=Canadian Broadcasting Corporation |date=7 Augustus 2009 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Eers ná die einde van die apartheidsbewind in Suid-Afrika het die onderlinge wedywering genormaliseer. Tot vandag toe het die Springbokke net teen die All Blacks ’n negatiewe wenrekord.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.investec.com/en_za/sponsorships/rugby/all-blacks-vs-springboks-the-greatest-sports-rivalry.html |title=Springboks vs the All Blacks – The Great Rivalry |publisher=Investec |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/news/a-rivalry-in-numbers-all-blacks-vs-south-africa |title=A Rivalry in Numbers: All Blacks vs South Africa |publisher=All Blacks |date=23 Julie 2019 |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die wedywering sluit intussen ook die rugbywêreldbekertoernooie in, aangesien beide die All Blacks en die Springbokke die enigste nasionale rugbyspanne is wat die Webb Ellis-beker al drie keer omhoog kon hou (gedurende altesaam nege rugbywêreldbekertoernooie). Albei spanne het tot dusver tydens vyf rugbywêreldbekertoernooie ontmoet, van wie die All Blacks drie wedstryde en die Springbokke twee wedstryde gewen het. Die Springbokke se belangrikste oorwinning was die 1995-eindstryd, toe hulle met 15–12 in ekstra tyd gewen het. Sedert 1996 ontmoet albei spanne tydens die jaarlikse Drienasiesreeks, sedert 2012 die Rugbykampioenskap. Tydens die [[2017-Rugbykampioenskapreeks]] moes die Springbokke hul tot dusver ergste nederlaag verduur: 0–57 teen die All Blacks.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://super.rugby/therugbychampionship/news/rampant-all-blacks-blow-springboks-away/ |title=Rampant All Blacks blow Springboks away |publisher=Super Rugby |date=17 Augustus 2017 |accessdate=18 September 2020}}</ref> As gevolg van die Springbokke se geskiedenis ondersteun sommige Suid-Afrikaners tot vandag toe die All Blacks pleks van die Springbokke, ook oor generasies heen. Dit het sy oorsprong in apartheid, toe anti-apartheidsaktiviste by elke geleentheid die teenstander van die Springbokke as ’n soort weerstand teen die Apartheid en sy simbole ondersteun het. Deur ander Suid-Afrikaners word hierdie gedrag na die einde van apartheid egter as “onpatrioties” en “verraai” bestempel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://theconversation.com/cape-crusaders-why-some-south-africans-still-support-the-kiwis-not-the-springboks-87207 |title=Cape Crusaders: why some South Africans (still) support the Kiwis, not the Springboks |publisher=The Conversation |accessdate=18 September 2020}}</ref> === Australië === [[Lêer:Australia nz first 1903.jpg|duimnael|Die eerste toetswedstryd tussen Australië en Nieu-Seeland op 15 Augustus 1903 in Sydney]] Soos in ander sportsoorte (veral [[krieket]], [[rugby league]], [[netbal]] en op die [[Statebondspele]]) handhaaf Nieu-Seeland ’n tradisionele wedywering met die buurnasie Australië,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.foxsports.com.au/more-sports/mad-tuesday-11-things-you-never-wanted-to-know-about-the-trans-tasman-sporting-rivalry/news-story/ae6dd16e7f4cec90ec146c176f497ebf |title=Mad Tuesday: 11 things you never wanted to know about the Trans Tasman sporting rivalry |publisher=Fox Sports |author=Trevor Marshallsea |date=3 Mei 2016 |accessdate=15 November 2021}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/blog/2015/oct/29/the-encounters-that-have-underpinned-trans-tasman-sporting-rivalry |title=The encounters that have underpinned trans-Tasman sporting rivalry |publisher=[[The Guardian]] |author=Russell Jackson |date=28 Oktober 2015 |accessdate=15 November 2021}}</ref> waarna dikwels as “wedywering onder sibbes” (''sibling rivalry'') verwys word.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.cricketcountry.com/articles/australia-vs-new-zealand-an-intense-sibling-rivalry-where-nothing-else-matters-than-win-502235 |title=Australia vs New Zealand, an intense sibling rivalry where nothing else matters than 'win' |publisher=Cricket Country |author=Suvajit Mustafi |date=28 Maart 2015 |accessdate=15 November 2021}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.stuff.co.nz/sport/cricket/67529059/top-ten-nzaustralia-clashes |title=Top ten NZ/Australia clashes |publisher=Stuff |author=Rosanna Price, Henry Cooke |date=27 Maart 2015 |accessdate=15 November 2021}}</ref> Die eerste toetswedstryd tussen albei spanne is tydens die Nieu-Seelandse besoek aan Australië in 1903 gespeel. Sedert 1932 ding albei spanne mee om die Bledisloebeker, een van die oudste trofeë in internasionale rugby. Van die 173 toetswedstryde tot dusver het Nieu-Seeland 120 gewen, Australië 45, met agt gelykopuitslae. Gedurende wêreldbekertoernooie het albei spanne tot dusver vier keer ontmoet (in 1991, 2003, 2011 en 2015), van wie albei spanne twee wedstryde elk gewen het. Albei nasies het al belangrike rugbytoernooie soos die [[Rugbywêreldbeker 1987]] saam aangebied. Die [[Rugbywêreldbeker 2003]] is oorspronklik ook aan albei rugbynasies toegewys, maar ná ’n kontraktuele dispuut oor grondtekenregte tussen die [[Nieu-Seeland Rugby|Nieu-Seelandse Rugbyunie]] en die [[Wêreldrugby|Internasionale Rugbyraad]] is Australië as alleenlike gasheer aangewys. Daarbenewens het hulle in die eindstryd van die Rugbywêreldbeker 2015 ontmoet, wat die All Blacks gewen het. == Rekorde == === Wêreldbekerrekord === [[Lêer:Richie McCaw and the Webb Ellis cup after the Rugby World Cup final 2011.jpg|duimnael|upright|Nieu-Seeland het reeds in 1987, 2011 en 2015 die [[Webb Ellis-beker]] omhoog gehou]] Alhoewel die All Blacks altyd een van die groot gunstelinge is om die vierjaarlikse [[rugbywêreldbeker]]toernooi te wen, het hulle die [[Webb Ellis-beker]] slegs al drie keer ingepalm: tydens die eerste [[Rugbywêreldbeker 1987]] in Nieu-Seeland en Australië, tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]] tuis en tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] in Engeland. Daarmee het die All Blacks die eerste nasionale rugbyspan geword wat die titel verdedig het. In [[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] het hulle die halfeindstryd teen die Wallabies verloor en in [[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] die eindstryd teen die Springbokke. Hul tweede ergste uitslag was in [[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] die vierde plek. In [[Rugbywêreldbeker 2003|2003]] het hulle weereens die halfeindstryd teen Australië verloor. Hul ergste toernooiverloop was tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007|2007]], toe hulle reeds in die kwarteindstryd deur Frankryk uitgeskakel is. {| class="wikitable" !Jaar!!Uitslag |- |[[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] || '''Kampioen''' |- |[[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] || Derde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] || Tweede plek |- |[[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] || Vierde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 2003|2003]] || Derde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2011|2011]] || '''Kampioen''' |- |[[Rugbywêreldbeker 2015|2015]] || '''Kampioen''' |- |[[Rugbywêreldbeker 2019|2019]] || Derde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 2023|2023]] || ''gekwalifiseer'' |} === Drienasies/Rugbykampioenskap === [[Lêer:Bledisloe Cup on display in Sydney 2014.jpg|duimnael|upright|Tydens die Rugbykampioenskap ding onder andere Australië en Nieu-Seeland om die [[Bledisloebeker]] mee]] Nieu-Seeland se enigste jaarlikse toernooi is die Rugbykampioenskap (voorheen die Drienasies), waar hulle teen drie ander nasies van die Suidelike Halfrond speel: Australië en Suid-Afrika sedert 1996; Argentinië het in 2012 by dié toernooi aangesluit. Nieu-Seeland se rekord van 18 toernooikampioenskappe (1996, 1997, 1999, 2002, 2003, 2005–2008, 2010, 2012–2014, 2016–2018 en 2020–2021) en 93 wedstrydoorwinnings is verreweg meer as die rekords van die ander spanne. As deel van die Rugbykampioenskap ding die All Blacks ook met die Wallabies om die [[Bledisloebeker]] (sedert 1932) en met die Springbokke om die [[Vryheidsbeker]] (sedert 2004) mee. {{Drie-Nasiesrekord}} {{Die Rugbykampioenskap-rekord}} <small>Punte word soos volg toegeken: 4 punte vir ’n oorwinning, 2 punte vir ’n gelykopuitslag, 0 punte vir ’n nederlaag (saam met moontlike bonuspunte), 1 bonuspunt vir vier of meer gedrukte drieë, 1 bonuspunt vir ’n nederlaag met minder as sewe punte.</small> === Ander toetswedstryde === Gedurende die amateurtydperk het die All Blacks deels maandelange oorsese toere onderneem, waartydens hulle teen ander nasionale spanne, plaaslike saamgestelde spanne en klubspanne gespeel het. Eweneens het hulle ander nasionale spanne in Nieu-Seeland gehuisves. Die All Blacks het al vier keer ’n Grand Slam behaal, d.w.s. ’n oorwinning oor die vier Tuisnasies Engeland, Ierland, Skotland en Wallis tydens dieselfde toer (die Grand Slam-toere was in 1978, 2005, 2008 en 2010). Teen die jaar 2000 het die oorsese toere volgens die ou tradisie tot ’n einde gekom, aangesien die professionalisering van die rugbyspel te min tyd vir toere oorlaat (’n uitsondering is die [[Britse en Ierse Leeus]] se vierjaarlikse toere). Vandag is toetswedstryde teen die spanne van die Noordelike Halfrond gedurende twee tydstippe van die jaar moontlik. Gedurende die Juniemaand se [[midjaarrugbytoetsreeks]] vertrek Europese spanne na Nieu-Seeland, terwyl gedurende die Novembermaand se [[eindjaarrugbytoetsreeks]] die All Blacks na Europa vertrek. Een van die mees tradisionele trofee in internasionale rugby is die Bledisloebeker. Australië en Nieu-Seeland ding sedert 1932 om dié beker mee, sedert 1996 tydens die Drienasiesreeks en sedert 2012 as deel van die Rugbykampioenskap. Tydens dié toernooi ding Nieu-Seeland sedert 2004 ook met Suid-Afrika om die [[Vryheidsbeker]] mee. Sedert 2000 ding Nieu-Seeland en Frankryk mee om die [[Dave Gallaher-trofee]] (genoem na [[David Gallaher|David „Dave“ Gallaher]], die kaptein van die ''Original All Blacks'' van 1905/06, wie tydens die [[Eerste Wêreldoorlog]] in Frankryk gesneuwel het) en hulle moes dié trofee net in 2009 oorhandig. Sedert 2008 ding Nieu-Seeland en Engeland mee om die [[Hillary-skild]] (genoem na die in 2008 oorlede [[Edmund Hillary]]) wat die All Blacks net in 2012 moes oorhandig.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scrum/rugby/story/84191.html |title=The Scrum.com trophy guide – Part One |publisher=ESPNscrum |date=29 Oktober 2020 |accessdate=18 September 2020}}</ref> == Spelers == === Huidige span === Die volgende spelers het die All Blacks-span tydens die [[2022-Rugbykampioenskapreeks]] gevorm:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/news/all-blacks-named-for-lip/ |title=All Blacks named for Lipovitan-D Rugby Championship |publisher=All Blacks |date=22 Julie 2022 |accessdate=1 Augustus 2022}}</ref> {| | valign="top"| Agterspelers {| class="wikitable" |- style="background:#EFEFEF" ! Speler ! Posisie ! Klub / Provinsie ! Toetswedstryde |- | [[Finlay Christie]] || [[Skrumskakel]] || [[Blues (Superrugbyspan)|Blues]] / Tasman || style="text-align:center" | {{0|00}}6 |- | [[Folau Fakatava]] || Skrumskakel || [[Highlanders (Superrugbyspan)|Highlanders]] / Hawke’s Bay || style="text-align:center" | {{0|00}}2 |- | [[Aaron Smith]] || Skrumskakel || Highlanders / Manawatu || style="text-align:center" | 105 |- | [[Beauden Barrett]] || [[Losskakel]] || Blues / Taranaki || style="text-align:center" | 104 |- | [[Richie Mo’unga]] || Losskakel || [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] / Canterbury || style="text-align:center" | {{0}}35 |- | [[Stephen Perofeta]] || Losskakel || Blues / Taranaki || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |- | [[Jack Goodhue]] || [[Senter]] || Crusaders / Northland || style="text-align:center" | {{0}}18 |- | [[David Havili]] || Senter || Crusaders / Tasman || style="text-align:center" | {{0}}16 |- | [[Rieko Ioane]] || Senter || Blues / Auckland || style="text-align:center" | {{0}}50 |- | [[Roger Tuivasa-Sheck]] || Senter || Blues / Auckland || style="text-align:center" | {{0|00}}1 |- | [[Quinn Tupaea]] || Senter || [[Chiefs (Superrugbyspan)|Chiefs]] / Waikato || style="text-align:center" | {{0|00}}9 |- | [[Caleb Clarke]] || [[Vleuel]] || Blues / Auckland || style="text-align:center" | {{0|00}}5 |- | [[Leicester Fainga’anuku]] || Vleuel || Crusaders / Tasman || style="text-align:center" | {{0|00}}2 |- | [[Will Jordan (rugbyspeler)|Will Jordan]] || Vleuel || Crusaders / Tasman || style="text-align:center" | {{0}}15 |- | [[Sevu Reece]] || Vleuel || Crusaders / Tasman || style="text-align:center" | {{0}}20 |- | [[Jordie Barrett]] || [[Heelagter]] || [[Hurricanes (Superrugbyspan)|Hurricanes]] / Taranaki || style="text-align:center" | {{0}}39 |} | Voorspelers {| class="wikitable" |- style="background:#EFEFEF" ! Speler ! Posisie ! Klub / Provinsie ! Toetswedstryde |- | [[Dane Coles]] || [[Haker]] || Hurricanes / Wellington || style="text-align:center" | {{0}}81 |- | [[Samisoni Taukei’aho]] || Haker || Chiefs / Waikato || style="text-align:center" | {{0}}11 |- | [[Codie Taylor]] || Haker || Crusaders / Canterbury || style="text-align:center" | {{0}}69 |- | [[Aidan Ross]] || [[Stut]] || Chiefs / Bay of Plenty || style="text-align:center" | {{0|00}}1 |- | [[George Bower]] || Stut || Crusaders / Otago || style="text-align:center" | {{0}}14 |- | [[Nepo Laulala]] || Stut || Blues / Counties Manukau || style="text-align:center" | {{0}}41 |- | [[Angus Ta’avao]] || Stut || Chiefs / Auckland || style="text-align:center" | {{0}}22 |- | [[Ofa Tu’ungafasi]] || Stut || Blues / Northland || style="text-align:center" | {{0}}47 |- | [[Ethan de Groot]] || Stut || Highlanders / Southland || style="text-align:center" | {{0|00}}4 |- | [[Fletcher Newell]] || Stut || Crusaders / Canterbury || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |- | [[Scott Barrett]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || Crusaders / Taranaki || style="text-align:center" | {{0}}50 |- | [[Brodie Retallick]] || Slot || Chiefs / Hawke’s Bay || style="text-align:center" | {{0}}95 |- | [[Patrick Tuipoluto]] || Slot || Blues / Auckland || style="text-align:center" | {{0}}42 |- | [[Tupou Vaa’i]] || Slot || Chiefs / Taranaki || style="text-align:center" | {{0}}12 |- | [[Sam Whitelock]] || Slot || Crusaders / Canterbury || style="text-align:center" | 134 |- | [[Sam Cane]] [[Lêer:Captain sports.svg|15px|Kaptein]] || [[Losvoorspeler]] || Chiefs / Bay of Plenty || style="text-align:center" | {{0}}80 |- | [[Shannon Frizell]] || Losvoorspeler || Highlanders / Tasman || style="text-align:center" | {{0}}17 |- | [[Akira Ioane]] || Losvoorspeler || Blues / Auckland || style="text-align:center" | {{0}}14 |- | [[Dalton Papalii]] || Losvoorspeler || Blues / Counties Manukau || style="text-align:center" | {{0}}15 |- | [[Ardie Savea]] || Losvoorspeler || Hurricanes / Wellington || style="text-align:center" | {{0}}62 |- | [[Hoskins Sotutu]] || Losvoorspeler || Blues / Counties Manukau || style="text-align:center" | {{0}}10 |} |} === Bekende spelers === [[Lêer:Dave Gallaher 1905c.jpg|duimnael|upright|Dave Gallaher (1905)]] [[Lêer:Colin Meads.jpg|duimnael|upright|Colin Meads (1956)]] [[Lêer:Jonah Lomu (cropped).jpg|duimnael|upright|Jonah Lomu (2004)]] 18 voormalige Nieu-Seelandse spelers is vir hul uitstekende prestasies in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees |title=Inductees |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=18 September 2020}}</ref> {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Inskrywing |- | [[Fred Allen (rugbyspeler)|Fred Allen]] || [[Losskakel]] || 2014 |- | [[Don Clarke]] || [[Heelagter]] || 2014 |- | [[Grant Fox]] || [[Losskakel]] || 2014 |- | [[Sean Fitzpatrick]] || [[Haker]] || 2014 |- | [[David Gallaher]] || [[Losvoorspeler]] || 2010 |- | [[Michael Jones (rugbyspeler)|Michael Jones]] || [[Losvoorspeler]], [[Agsteman]] || 2014 |- | [[David Kirk]] || [[Skrumskakel]] || 2011 |- | [[Ian Kirkpatrick (Nieu-Seelandse rugbyspeler)|Ian Kirkpatrick]] || [[Losvoorspeler]] || 2014 |- | [[John Kirwan (rugbyspeler)|John Kirwan]] || [[Vleuel]] || 2014 |- | [[Brian Lochore]] || [[Agsteman]], [[Slot (rugby)|Slot]] || 2011 |- | [[Jonah Lomu]] || [[Vleuel]] || 2011 |- | [[Richie McCaw]] || [[Losvoorspeler]] || 2019 |- | [[Colin Meads]] || [[Slot (rugby)|Slot]], [[Agsteman]] || 2014 |- | [[Graham Mourie]] || [[Losvoorspeler]] || 2014 |- | [[George Nepia]] || [[Heelagter]] || 2014 |- | [[Joe Warbrick]] || [[Heelagter]] || 2008 |- | [[Wilson Whineray]] || [[Stut]] || 2007 |- | [[Bryan Williams (rugbyspeler)|Bryan Williams]] || [[Vleuel]], [[Senter]], [[Heelagter]] || 2018 |} Daarbenewens is die wêreldkampioenafrigter [[Graham Henry]] en die span ''New Zealand Natives'' ingeskryf.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees/13216 |title=Graham Henry – World Rugby – Hall of Fame |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=18 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees/59180 |title=1888 New Zealand Team – World Rugby – Hall of Fame |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=18 September 2020}}</ref> 14 spelers is tweeledige wêreldkampioene: [[Daniel Carter]], [[Ben Franks]], [[Owen Franks]], [[Jerome Kaino]], [[Richie McCaw]], [[Keven Mealamu]], [[Ma’a Nonu]], [[Kieran Read]], [[Colin Slade]], [[Conrad Smith]], [[Victor Vito (rugbyspeler)|Victor Vito]], [[Sam Whitelock]], [[Sonny Bill Williams]] en [[Tony Woodcock (rugbyspeler)|Tony Woodcock]] (almal in 2011 en in 2015). [[Wêreldrugby]] het vyf spelers as speler van die jaar benoem: [[Daniel Carter]] (in 2005, 2012 en 2015), [[Richie McCaw]] (in 2006, 2009 en 2010), [[Kieran Read]] (in 2013), [[Brodie Retallick]] (in 2014) en [[Beauden Barrett]] (in 2016 en 2017).<ref name="World Rugby Awards">{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/awards/past-winners |title=World Rugby Awards Past Winners |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=18 September 2020 |archive-date=18 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181118045954/https://www.world.rugby/awards/past-winners |url-status=dead }}</ref> === Spelerstatistieke === [[Lêer:Kieran Read 2011.jpg|duimnael|upright|Kieran Read (2011)]] [[Lêer:Richie McCaw ONZ (cropped).jpg|duimnael|upright|Richie McCaw (2016)]] [[Lêer:Dan Carter ONZM (cropped).jpg|duimnael|upright|Daniel Carter (2019)]] Vervolgens die belangrikste statistieke van die All Blacks se spelers.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/statlist.asp |title=All Blacks se statistieke |publisher=All Blacks |accessdate=18 September 2020}}</ref> Die spelers wat met <nowiki>*</nowiki> gekenmerk is, is nog aktief en kan hul statistieke verbeter. Die verskil tussen die aantal wedstryde en die aantal toetswedstryde is ’n gevolg van die All Blacks se groot aantal wedstryde teen plaaslike spanne en keurspanne tydens oorsese toere in die amateurtydperk. <small>(Korrek teen Oktober 2021)</small> {| | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde<ref name="Most tests" /><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;team=8;template=results;type=player |title=Total matches played (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=18 September 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Richie McCaw]] || 2001–2015 || 148 |- | {{0}}2 || [[Keven Mealamu]] || 2002–2015 || 132 |- | {{0}}3 || [[Kieran Read]] || 2008–2019 || 127 |- | {{0}}4 || [[Sam Whitelock]] * || 2010–2021 || 127 |- | {{0}}5 || [[Tony Woodcock (rugbyspeler)|Tony Woodcock]] || 2002–2015 || 118 |- | {{0}}6 || [[Daniel Carter]] || 2003–2015 || 112 |- | {{0}}7 || [[Owen Franks]] || 2009–2019 || 108 |- | {{0}}8 || [[Ma’a Nonu]] || 2003–2015 || 103 |- | {{0}}9 || [[Aaron Smith (Rugbyspeler)|Aaron Smith]] * || 2012–2021 || 101 |- | 10 || [[Malili Muliaina|Mils Muliaina]] || 2003–2011 || 100 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste wedstryde<ref name="Most matches">{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/mostgames.ASP?stats_ID=11 |title=All Blacks that have played 75 or more matches. |publisher=All Blacks |accessdate=7 Desember 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Wedstryde |- | {{0}}1 || [[Richie McCaw]] || 2001–2015 || 149 |- |rowspan="2"| {{0}}2 || [[Colin Meads]] || 1957–1971 |rowspan="2"| 133 |- | [[Keven Mealamu]] || 2002–2015 |- |rowspan="2"| {{0}}4 || [[Sean Fitzpatrick]] || 1986–1997 |rowspan="2"| 128 |- | [[Kieran Read]] || 2008–2019 |- | {{0}}6 || [[Sam Whitelock]] || 2010–2021 || 127 |- | {{0}}7 || [[Tony Woodcock (Rugbyspeler)|Tony Woodcock]] || 2002–2015 || 118 |- | {{0}}8 || [[Andy Haden]] || 1972–1985 || 117 |- |rowspan="2"| {{0}}9 || [[Ian Kirkpatrick (Nieu-Seelandse rugbyspeler)|Ian Kirkpatrick]] || 1967–1977 |rowspan="2"| 113 |- | [[Bryan Williams (Rugbyspeler)|Bryan Williams]] || 1970–1978 |} |} {| | {| class="wikitable" |+ Meeste punte aangeteken<ref name="Most test points" /><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=points;team=8;template=results;type=player |title=Total points scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=18 September 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Punte |- | {{0}}1 || [[Daniel Carter]] || 2003–2015 || 1598 |- | {{0}}2 || [[Andrew Mehrtens]] || 1995–2004 || {{0}}967 |- | {{0}}3 || [[Beauden Barrett]] * || 2012– || {{0}}688 |- | {{0}}4 || [[Grant Fox]] || 1985–1993 || {{0}}645 |- | {{0}}5 || [[Aaron Cruden]] || 2010–2017 || {{0}}322 |- | {{0}}6 || [[Carlos Spencer]] || 1997–2004 || {{0}}291 |- | {{0}}7 || [[Doug Howlett]] || 2000–2007 || {{0}}245 |- | {{0}}8 || [[Richie Mo’unga]] * || 2017– || {{0}}240 |- | {{0}}9 || [[Christian Cullen]] || 1996–2002 || {{0}}236 |- | 10 || [[Jeff Wilson]] || 1993–2001 || {{0}}234 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste drieë gedruk<ref name="Most test tries" /><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=tries;team=8;template=results;type=player |title=Total tries scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=18 September 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Drieë |- | {{0}}1 || [[Doug Howlett]] || 2000–2007 || 49 |- |rowspan="3"| {{0}}2 || [[Julian Savea]] || 2012–2017 |rowspan="3"| 46 |- | [[Christian Cullen]] || 1996–2002 |- | [[Joe Rokocoko]] || 2003–2010 |- | {{0}}5 || [[Jeff Wilson]] || 1993–2001 || 44 |- | {{0}}6 || [[Ben Smith (rugbyspeler)|Ben Smith]] || 2012–2019 || 39 |- | {{0}}7 || [[Jonah Lomu]] || 1995–2002 || 37 |- |rowspan="2"| {{0}}8 || [[Tana Umaga]] || 1997–2005 |rowspan="2"| 36 |- | [[Beauden Barrett]] * || 2012–2021 |- | 10 || [[John Kirwan (Rugbyspeler)|John Kirwan]] || 1985–1994 || 35 |} |} == Afrigters == [[Lêer:Wayne Smith CNZM (cropped).jpg|duimnael|upright|Wayne Smith (2012)]] [[Lêer:Graham Henry knight 2012.jpg|duimnael|upright|Graham Henry (2012)]] [[Lêer:Steve Hansen 2012.jpg|duimnael|upright|Steve Hansen (2020)]] Aangesien die definisie en rol van afrigters tot die Suid-Afrikaanse toer in 1949 baie uiteenlopend was, bevat die volgende tabel slegs afrigters wat sedertdien benoem is.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=290}}</ref> {| class="wikitable" ! Naam ! Tydperk ! Wedstryde ! Oorwinnings ! Gelykop ! Nederlae ! % Gewen |- | Alex McDonald | 1949 | 4 | 0 | 0 | 4 | 0 |- | Tom Morrison | 1950, 1955–56 | 12 | 8 | 1 | 3 | 66,7 |- | Len Clode | 1951 | 3 | 3 | 0 | 0 | 100 |- | Arthur Marslin | 1953–1954 | 5 | 3 | 0 | 2 | 60 |- | Dick Everest | 1957 | 2 | 2 | 0 | 0 | 100 |- | Jack Sullivan | 1958–1960 | 11 | 6 | 1 | 4 | 54,5 |- | Neil McPhail | 1961–1965 | 20 | 16 | 2 | 2 | 80 |- | Ron Bush | 1962 | 2 | 2 | 0 | 0 | 100 |- | Fred Allen | 1966–1968 | 14 | 14 | 0 | 0 | 100 |- | Ivan Vodanovich | 1969–1971 | 10 | 4 | 1 | 5 | 40 |- | Bob Duff | 1972–1973 | 8 | 6 | 1 | 1 | 75 |- | John Stewart | 1974–1976 | 11 | 6 | 1 | 4 | 54,5 |- | Jack Gleeson | 1977–1978 | 13 | 10 | 0 | 3 | 76,9 |- | Eric Watson | 1979–1980 | 9 | 5 | 0 | 4 | 55,5 |- | Peter Burke | 1981–1982 | 11 | 9 | 0 | 2 | 81,8 |- | Bryce Rope | 1983–1984 | 12 | 9 | 1 | 2 | 75 |- | Sir Brian Lochore | 1985–1987 | 18 | 14 | 1 | 3 | 77,7 |- | Alex Wyllie | 1988–1991 | 29 | 25 | 1 | 3 | 86,2 |- | Laurie Mains | 1992–1995 | 34 | 23 | 1 | 10 | 67,6 |- | John Hart | 1996–1999 | 41 | 31 | 1 | 9 | 75,6 |- | Wayne Smith | 2000–2001 | 17 | 12 | 0 | 5 | 70,5 |- | John Mitchell | 2002–2003 | 28 | 23 | 1 | 4 | 82,1 |- | [[Graham Henry|Sir Graham Henry]] | 2004–2011 | 103 | 88 | 0 | 15 | 85,4 |- | [[Steve Hansen]] | 2012–2019 | 107 | 93 | 4 | 10 | 86,9 |- | Ian Foster | sedert 2020 | 16 | 12 | 1 | 3 | 78,13 |} == Toekennings == Die Italiaanse sporttydskrif ''Gazzetta dello Sport'' het die All Blacks in 2005 as “wêreldspan van die jaar” aangewys. Die Internasionale Rugbyraad, sedert 2014 Wêreldrugby, het die All Blacks elf keer as “span van die jaar” benoem (in 2005, 2006, 2008, 2010, 2011, 2012, 2013, 2014, 2015 en 2016).<ref name="World Rugby Awards" /> Die All Blacks het ook die Laureus Wêreldsporttoekennings as “span van die jaar” ontvang (in 2016).<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.laureus.com/world-sports-awards/2016 |title=Laureus World Sports Awards 2016 |publisher=Laureus |date=18 April 2016 |accessdate=18 September 2020}}</ref> == Sien ook == * [[Nieu-Seelandse nasionale krieketspan]] == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Verdere leesstof == * {{en}} {{cite book |author=Winston McCarthy |title=Haka! The All Blacks Story |publisher=Pelham Books |location=London |year=1968 |isbn=978-0-7207-0206-4}} * {{en}} {{cite book |author=Terry McLean |title=New Zealand Rugby Legends |publisher=MOA Publications |location=Auckland |year=1987 |isbn=0-908570-15-5}} * {{en}} {{cite book |author=Greg Ryan |title=Forerunners of the All Blacks |publisher=Canterbury University Press |location=Christchurch |year=1993 |isbn=0-908812-30-2}} * {{en}} {{cite book |author=Grant Harding, David Williams |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa, the Struggle for Rugby Supremacy |publisher=Penguin Books |location=Auckland/New York |year=2000 |isbn=0-14-029577-1}} * {{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett Publishers |location=Auckland |year=2003 |isbn=1-86958-937-8}} * {{en}} {{cite book |author=Phil Gifford |title=The Passion: The Stories Behind 125 years of Canterbury Rugby |publisher=Wilson Scott Publishing |location=Christchurch |year=2004 |isbn=0-9582535-1-X}} * {{en}} {{cite book |author=Bob Howitt |title=SANZAR Saga: Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby |publisher=HarperCollins Publishers |location=New York |year=2005 |isbn=1-86950-566-2}} * {{en}} {{cite book |author=Max Howell |title=Born to Lead: Wallaby Test Captains |publisher=Celebrity Books |location=North Harbour |year=2005 |isbn=1-877252-18-2}} * {{fr}} {{cite book |author=Ian Borthwick |title=France/All Blacks: 100 ans de rencontres |publisher=Au vent des îles |location=Papeete |year=2006 |isbn=2-915654-07-7}} * {{en}} {{cite book |author=Malcolm Mulholland |title=Beneath the Maori Moon: An Illustrated History of Maori Rugby |publisher=Huia Publishers |location=Wellington |year=2009 |isbn=978-1-86969-305-3}} * {{en}} {{cite book |author=Sean Fagan |title=The First Lions of Rugby |publisher=Slattery Media Group |location=Richmond |year=2013 |isbn=978-0-9875002-7-4}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|New Zealand national rugby union team|All Blacks}} * {{en}} [http://www.allblacks.com/ Amptelike webwerf van die All Blacks] * {{en}} [https://www.nzrugby.co.nz/ Amptelike webwerf van Nieu-Seeland Rugby] * {{en}} [https://www.planetrugby.com/team/new-zealand/ Nieu-Seeland op Planet Rugby] {{Nasionale rugbyspanne}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} [[Kategorie:Nieu-Seelandse rugbyspanne]] [[Kategorie:Nasionale rugbyspanne van Oseanië]] fflcoww9czcko0q7cs0ei34y1vzby0a 0 24801 2516816 2512582 2022-08-01T21:00:07Z SpesBona 2720 /* Huidige span */ Span tydens die [[2022-Rugbykampioenskapreeks]] wikitext text/x-wiki : ''Hierdie artikel handel oor die nasionale sportspan van Suid-Afrika. Vir die artikel oor die dier, sien [[springbok]], en vir die dorp, sien [[Springbok, Noord-Kaap]].'' {{Inligtingskas Rugbyspan | land = Suid-Afrika | beeld = 02-Springboks RGB Gold-on-Grad.png | unie = [[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] (SARU) | bynaam = Springbokke, Springboks of amaBokoboko | embleem = [[Springbok]] | president = Mark Alexander | dir = [[Rassie Erasmus]] | kaptein = [[Siya Kolisi]] | afrigter = {{vlagikoon|Suid-Afrika}} [[Jacques Nienaber]] | gestig = | stadion = [[Ellispark-stadion]]<br />[[Kings Park-stadion]]<br />[[Loftus Versfeld]]<br />[[Nelson Mandelabaaistadion]]<br />[[Nuwelandstadion]]<br />[[Vrystaatstadion]] | patroon_la1 = _Springbokleft19 | patroon_b1 = _Springbokkit19 | patroon_ra1 = _Springbokright19 | patroon_sh1 = | patroon_so1 = _Springboksocks19 | linkerarm1 = 006400 | liggaam1 = 006400 | regterarm1 = 006400 | broek1 = FFFFFF | kouse1 = 1b3838 | patroon_la2 = | patroon_b2 = _southafrica19a | patroon_ra2 = | patroon_sh2 = | patroon_so2 = _Springboksocks19a | linkerarm2 = ffffff | liggaam2 = ffffff | regterarm2 = ffffff | broek2 = 2f5c44 | kouse2 = | statistiek = Statistiek | toetse = [[Victor Matfield]] (127)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=5;template=results;type=player |title=Most matches |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151031104001/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=5;template=results;type=player |archive-date=31 Oktober 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | toptoetspuntebehaler = [[Percy Montgomery]] (893)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=5;template=results;type=player |title=Most points |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160409052743/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=5;template=results;type=player |archive-date=9 April 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | meestedrieë = [[Bryan Habana]] (67)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=5;template=results;type=player |title=Most tries |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170906082359/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=5;template=results;type=player |archive-date=6 September 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | jongstespeler = AJ Hartley, 1891 (18 jaar, 18 dae) | eerste = {{nowrap|[[Lêer:Flag of the Cape Colony (1876–1910).svg|20px]] '''Suid-Afrika''' 0–4 {{BILru-r}}}}<br />([[Kaapstad]], [[Suid-Afrika]]; 30 Julie 1891) | grootwen = {{RSAru}} 134–3 {{URUru-r}}<br />([[Oos-Londen]], Suid-Afrika; 11 Junie 2005) | grootverloor = {{NZLru}} 57–0 {{RSAru-r}}<br />([[Auckland]], [[Nieu-Seeland]]; 16 September 2017) | Wêreldbekerverskynings = 7/9 | jaar = 1995 | beste = Kampioen in [[Rugbywêreldbeker 1995|1995]], [[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] en [[Rugbywêreldbeker 2019|2019]] | url = | unieurl = www.sarugby.co.za }} Die '''Springbokke''' ([[Engels]]: ''Springboks''; [[Xhosa]]: ''amaBokoboko''; ook korter '''Bokke''' of ''Boks'' genoem) is die nasionale [[rugby]]span van [[Suid-Afrika]] en verteenwoordig dié land tydens internasionale wedstryde (toetswedstryde). Die Springbokke is na die [[springbok]], die nasionale dier van Suid-Afrika, genoem. Rugby is een van Suid-Afrika se nasionale sportsoorte en die Springbokke is ’n gedugte krag in internasionale rugby met ’n wenrekord teen byna alle ander lande, behalwe teen die [[Nieu-Seeland]]se [[All Blacks]]. Die Springbokke se belangrikste internasionale verskyning is tydens die vierjaarlikse [[rugbywêreldbeker]]toernooi. Alhoewel die Springbokke as gevolg van die internasionale boikot teen [[apartheid]] nie aan die eerste twee rugbywêreldbekertoernooie in [[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] en [[Rugbywêreldbeker 1995|1991]] deelgeneem het nie, het dié land in [[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] as gasheer van die toernooi opgetree en tydens hul debuut die beker gewen. Die Springbokke het die All Blacks in die eindstryd met 15–12 geklop, ’n gebeurtenis wat tot vandag toe as een van die grootste prestasies in die Suid-Afrikaanse sportgeskiedenis beskou word. Suid-Afrika het twaalf jaar later die [[Webb Ellis-beker]] tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007]] in [[Frankryk]] en weereens twaalf jaar later tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]] in [[Japan]] ingepalm. Die Springbokke het sodoende Nieu-Seeland se vorige rekord van drie titels geëwenaar, maar met twee wêreldbekerverskynings minder. Daarmee is die Springbokke nou die wêreld se suksesvolste span in wêreldbekerrugby, aangesien hulle drie uit sewe rugbywêreldbekertoernooie gewen het. Die All Blacks het daarenteen drie uit nege rugbywêreldbekertoernooie gewen. Die Springbokke speel jaarliks teen die All Blacks van Nieu-Seeland, die [[Wallabies]] van [[Australië]] en die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Poemas]] van [[Argentinië]] in die [[Die Rugbykampioenskap|Rugbykampioenskap]], voorheen die Drienasiesreeks genoem, waartydens hulle ook om die [[Mandela Uitdaagplaat]] teen Australië en die [[Vryheidsbeker]] teen Nieu-Seeland meeding. Die Springbokke het die voormalige Drienasiesreeks reeds drie keer in die toernooi se 14 jaar bestaan gewen (in 1998, 2004 en 2009), en later die uitgebreide Rugbykampioenskapreeks (in 2019). In 1891 het die Springbokke in hul eerste internasionale wedstryd te staan gekom, toe die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]], ’n span van gekeurde spelers uit die vier Tuisnasies, tydens hul toer Suid-Afrika besoek het. Tot sy professionalisering was rugby ’n amateursport, wat op internasionale vlak deur soms maandelange, oorsese toere gekenmerk was, waartydens die nasionale spanne nie net teen ander nasionale spanne te staan gekom het nie, maar ook teen plaaslike spanne en rugbyklubs. Sedert die begin van rugby in Suid-Afrika word die Springbokke in groen-en-goud as een van die gedugste nasionale spanne wêreldwyd beskou en die beheerliggaam, die [[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] (SARU), word deur [[Wêreldrugby]] saam met tien ander as ’n vlak-een-span geag. Die Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan is tans (Julie 2022) derde op Wêreldrugby se wêreldranglys<ref name="ranglys">{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/rankings/mru |title=World Rugby Rankings → Men's Rankings|publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=11 Julie 2022 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en in 2004, 2007, 2009 en 2019 is die Springbokke deur Wêreldrugby as die “span van die jaar” aangewys. Twaalf voormalige Springbokspelers is in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem. == Beheerliggaam == {{Hoofartikel|Suid-Afrikaanse Rugbyunie}} [[Lêer:UCT rugby fields.jpg|duimnael|Rugbyvelde van die [[Universiteit van Kaapstad]]]] Die beheerliggaam vir rugby in Suid-Afrika is die [[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] (SARU), tot in 2005 Suid-Afrikaanse Rugbyvoetbalunie (SARVU) genoem. Dit het in 1992 met die saamsmelting van die blanke Suid-Afrikaanse Rugbyraad en die multiëtniese Suid-Afrikaanse Rugbyunie ontstaan. Die SARU bestaan uit 14 plaaslike beheerliggame, wat elkeen sy eie span kies vir die [[Curriebeker]], die oudste en belangrikste Suid-Afrikaanse rugbybeker.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sarugby.co.za/tournaments/league?lid=3 |title=Currie Cup Premier Division |publisher=[[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] |accessdate=20 September 2020}}</ref> Naas die amptelike nasionale span roep die SARU ook ander keurspanne byeen. Die [[Junior Bokke]] is die o/20-nasionale span en hulle neem aan die [[Wêreldrugby o/20-kampioenskap]] deel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sarugby.co.za/en/teams/junior-springboks?teamclass=2&category=junior%20boks |title=Junior Springboks |publisher=[[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die [[Blitsbokke]] is die Suid-Afrikaanse [[sewesrugby]]span en hulle draf tydens internasionale toernooie soos Wêreldrugby se Sewesreeks, Sewesrugbywêreldbeker, die [[Olimpiese Somerspele]] en [[Statebondspele]] uit.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sarugby.co.za/en/teams/blitzboks?teamclass=3&category=blitzboks |title=Springboks Sevens |publisher=[[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] |accessdate=20 September 2020}}</ref> Kinders en jongmense word reeds op skool aan rugby bekend gestel en na gelang van hul belangstelling en talent begin hulle met afrigting. Die talentvolste spelers op skoolvlak word jaarliks ná die Cravenweek (genoem na [[Danie Craven]]) vir die “SA Skolespan” gekeur.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sarugby.co.za/en/teams/sa-schools?teamclass=6 |title=SA Schools |publisher=[[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] |accessdate=20 September 2020}}</ref> Elke Suid-Afrikaanse universiteit beskik oor ’n eie rugbyspan wat aan die Varsitybeker en die Varsityskild deelneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.varsitycup.co.za/ |title=Main page |publisher=Varsitybeker |accessdate=20 September 2020}}</ref> Benewens die nasionale kampioenskap word daar ook jaarliks in die internasionale [[Superrugby]]toernooi meegeding teen spanne van Australië, Nieu-Seeland, Argentinië, en tot in 2020, ook Japan. Suid-Afrika neem met vier konsessies, waaroor SARU toesig hou, deel: Die [[Bulls (Superrugbyspan)|Bulls]] uit [[Pretoria]], die [[Lions (Superrugbyspan)|Lions]] uit [[Johannesburg]], die [[Sharks (Superrugbyspan)|Sharks]] uit [[Durban]] en die [[Stormers (Superrugbyspan)|Stormers]] uit [[Kaapstad]]. Aangesien die seisoene min oorvleuel word baie spelers in albei professionele ligas ingespan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sarugby.co.za/tournaments/league?lid=5 |title=Vodacom Super Rugby |publisher=[[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] |accessdate=20 September 2020}}</ref> Voorheen het Suid-Afrika oor ses [[Superrugby konsessie-areas]] beskik. Ná ’n herstrukturering het beide die [[Cheetahs (Pro14-rugbyspan)|Central Cheetahs]] uit [[Bloemfontein]] en die [[Southern Kings (Pro14-rugbyspan)|Southern Kings]] uit [[Port Elizabeth]] vir die [[2017-’18 Pro14-seisoen|2017/18-seisoen]] by die internasionale toernooi [[Pro14]] aangesluit, waar hulle saam met spanne uit [[Ierland]], [[Italië]], [[Skotland]] en [[Wallis]] deelneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sarugby.co.za/tournaments/league?lid=4 |title=Guinness Pro14 |publisher=[[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] |accessdate=20 September 2020}}</ref> == Geskiedenis == === Beginjare === [[Lêer:Stellenbosch WC ZA.jpg|duimnael|Landskapstoneel by [[Stellenbosch]] in die [[Wes-Kaap]], waar in 1883 die Stellenboschklub gestig is]] Toe Canon George Ogilvie, wat die bynaam Gog gehad het, in 1861 skoolhoof van Diocesan College in [[Kaapstad]] geword het, het hy die vorm van voetbal wat by die Winchesterskool gespeel is ingevoer. Dié weergawe van voetbal, wat hantering ingesluit en as “Gog’s Game” bekend gestaan het, word beskou as die begin van rugby in Suid-Afrika.<ref name="sareferees">{{en}} {{cite web |url=http://www.sareferees.co.za/features/history/story_1207144730.php |title=Laws – History – In South Africa |publisher=SA Rugby Referees |accessdate=24 Augustus 2007 |archive-date=28 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928021039/http://www.sareferees.co.za/features/history/story_1207144730.php |url-status=dead }}</ref><ref name="uctrfc">{{en}} {{cite web |url=http://www.uctrfc.co.za/history.htm |title=History |publisher=THE FNB UCT RFC |accessdate=24 Augustus 2007 |archive-date=19 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070919202234/http://www.uctrfc.co.za/history.htm |url-status=dead }}</ref><ref name="roodepoort">{{en}} {{cite web |url=https://roodepoortrecord.co.za/2018/08/23/today-in-history-the-first-official-rugby-match-in-south-africa-is-played-web/ |title=Today in History: The first official rugby match in South Africa is played |publisher=Roodepoort Record |date=23 Augustus 2018 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Jong mans in Kaapstad het spoedig ook die spel begin speel en op 23 Augustus 1862 het die [[Cape Argus]] verslag gedoen oor die eerste bekende wedstryd in Suid-Afrika tussen 17 leëroffisiere van die Elfde Regiment en 15 staatsamptenare, waaronder die latere eerste minister van die [[Kaapkolonie]], [[John X. Merriman]], by [[Groenpunt]] in Kaapstad. Dié wedstryd het met ’n gelykopuitslag van 0–0 geëindig.<ref name="Allen1">{{en}} {{cite web |author=Dean Allen |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/09523360412331305773 |title=Beating them at their own game: rugby, the Anglo-Boer War and Afrikaner nationalism, 1899–1948 |publisher=International Journal of the History of Sport, 20:3, 37 – 57 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die plaaslike pers het in daardie tyd verslag gedoen oor ’n reeks voetbalwedstryde tussen saamgeroepte spanne; “Dorp teen die Woonbuurte” of “Tuis (Brits)-gebore teen Koloniaal-gebore”.<ref name="roodepoort" /><ref name="sareferees" /><ref name="sarsu">{{en}} {{cite web |url=http://www.sarsu.org/index.php?option=com_content&task=view&id=169&Itemid=275 |title=World of Rugby |publisher=SARSU |accessdate=24 Augustus 2007 |archive-date=10 Mei 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080510050826/http://www.sarsu.org/index.php?option=com_content&task=view&id=169&Itemid=275 |url-status=dead }}</ref> Die [[Engelse Rugbyvoetbalunie]], wat in 1871 gestig is, het die meeste van die spelreëls neergelê. Die nuwe sport is veral deur Britse koloniste en soldate saamgeneem en versprei. Die voormalige internasionale speler en latere administrateur van [[Masjonaland]], [[William Henry Milton]], het in 1878 die gestandaardiseerde spelreëls na Suid-Afrika gebring. Twee rugbyklubs, ''Hamilton RFC'' en ''Villagers RFC'', beweer dat hulle die eerste rugbyklubs in Suid-Afrika is. Britse koloniste het gehelp om die spel in die [[Oos-Kaap]], [[Natal (kolonie)|Natal]] en langs die [[goud]]- en [[diamant]]roetes na [[Kimberley]] en [[Johannesburg]] te versprei. Britse troepe sou ook ’n leidende rol in die uitbreiding van die spel oor die hele land speel.<ref name="sarsu" /> In 1883 is die [[Stellenbosch]]klub gestig in die [[Landbou|boerderydistrik]] buite Kaapstad. Rugby is entoesiasties deur die jong [[Boere]] aangeneem. Die spel was teen daardie tyd sterk genoeg in die [[Wes-Kaap]] vir die [[Westelike Provinsie|Westelike Provinsie Rugbyvoetbalunie]] om gevorm te word. [[Griekwaland-Wes]] het in 1886 gevolg, [[Oostelike Provinsie]] in 1888, en [[Goue Leeus|Transvaal]] in 1889.<ref name="sarsu" /> Die eerste landswye toernooi is in dieselfde jaar in Kimberley gehou met die Westelike Provinsie wat Griekwaland-Wes, die Oostelike Provinsie en Transvaal geklop het. In dieselfde jaar is die Suid-Afrikaanse Rugbyraad gestig,<ref name="sareferees" /> maar net “blanke” rugbyklubs is toegelaat om by dié raad aan te sluit. Die rugbyklubs van [[swart mense|swart]] en [[bruin mense]] moes eie beheerliggame stig en hulle spelers was oor dekades heen van die nasionale span uitgesluit.<ref>{{en}} {{cite book |author=David R. Black, John Nauright |title=Rugby and the South African nation |publisher=Manchester University Press |location=Manchester |date=1998 |isbn=0-7190-4931-8 |pages=29–30}}</ref> === Eerste internasionale wedstryde === [[Lêer:Donald Currie (1825-1909), by Walter William Ouless.jpg|duimnael|links|upright|[[Donald Currie]], skenker van die Curriebeker in beide krieket en rugby]] [[Lêer:England-v-Cape-Colony-1891.jpg|duimnael|Engeland teen die Kaapkolonie in 1891, die eerste van die onoorwonne Bill MacLagan se [[Britse Eilande]]-toer na Suid-Afrika]] [[Lêer:South africa v british isles.jpg|duimnael|Die Suid-Afrikaanse Springbokspan wat die tweede toets teen die Britse Leeus in 1891 gespeel het]] In 1891 het, gefinansieer deur [[Cecil John Rhodes]] en die Westelike Provinsie, die eerste internasionale toer van ’n Britse keurspan (die huidige [[Britse en Ierse Leeus]]) deur Suid-Afrika plaasgevind.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.lionsrugby.com/history/1888/04/28/1888-1899-touring-tradition-begins/ |title=1888-1899 – Touring tradition begins in 19th century |publisher=[[Britse en Ierse Leeus]] |accessdate=20 September 2020}}</ref> Dit was die eerste verteenwoordigende wedstryde deur Suid-Afrikaanse spanne wat nog besig was om die spel aan te leer. Die besoekers het altesaam twintig wedstryde gespeel wat hulle almal gewen het en eers in die laaste wedstryd het die Kaapse span daarin geslaag om ’n punt aan te teken. Die drie wedstryde wat die Leeus teen ’n saamgestelde Suid-Afrikaanse span gespeel het (van wie die eerste op 30 Julie 1891 in [[Port Elizabeth]]) word as toetswedstryde beskou, alhoewel die [[Unie van Suid-Afrika]] eers in 1910 gestig is. In ’n noemenswaardige gebeurtenis tydens die toer het die Britse span die [[Curriebeker]] (wat deur [[Donald Currie]] geskenk is) aan Griekwaland-Wes oorhandig, die span wat tydens dié toer volgens hulle mening die beste gepresteer het. Sedertdien is die Curriebeker die trofee waarom tydens die gelyknamige Suid-Afrikaanse rugbykampioenskap meegeding word.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lions-tour.com/1891-south-africa/ |title=1891 South Africa |publisher=Lions-Tour.com |accessdate=20 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://rugby365.com/tournaments/currie-cup/sir-donald-currie-and-his-cup |title=Sir Donald Currie and his Cup |publisher=rugby365.com |date=25 Oktober 2017 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Vyf jaar later het die Leeus vir ’n toer van 21 wedstryde na Suid-Afrika teruggekeer. In die tussentyd het die Suid-Afrikaanse spel aansienlik verbeter en hulle het een van vier wedstryde gewen, toe hulle op 5 September 1896 met 5–0 gewen het.<ref name=Lions1896>{{en}} {{cite web |url=http://www.lions-tour.com/1896-south-africa/ |title=1896 South Africa |publisher=Lions-Tour.com |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die voorspelers het veral beïndruk en die span se eerste sege was ’n teken van wat die toekoms sou inhou. Suid-Afrika se span het vir die eerste keer mirtegroen truie gedra wat die kaptein, [[Barry Heatlie]], by sy Old Diocesian-klub geleen het.<ref name="bigbrian">{{en}} {{cite web |url=http://www.angelfire.com/biz4/bigbrian/heatlie.html |title=The Captian who gave South Africa it's National Colours |publisher=Big Brians Stories |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die wendrie is deur die Transvaalse [[losskakel]], Alf Larard, gedruk.<ref name="bigbrian" /> Rugby in Suid-Afrika het ’n groot hupstoot gekry deur die besoekende Leeus wat belangstelling in die Suid-Afrikaanse pers uitgelok het.<ref>{{en}} {{cite book | last= Nauright | first= John |year = 1997 | title=Sport, Cultures, and Identities in South Africa |publisher=Continuum International Publishing Group |isbn=0-7185-0072-5 |pages=40}}</ref> Nie net die Britse koloniste, maar ook die Boere van [[Nederland]]se afkoms het die rugbyspel in hul alledaagse lewe geïntegreer. Dié spel was só gewild, dat tydens die [[Tweede Vryheidsoorlog]] op 29 April 1902 ’n kort wapenstilstand gesluit is om ’n wedstryd tussen Britte en Boere te speel. Tydens die oorlog is 27&nbsp;000 Boere krygsgevange geneem, van wie 24&nbsp;000 na oorsese kampe in [[Britse Ryk|Britse kolonies]] soos [[Sint Helena]], [[Sri Lanka|Ceylon]], [[Brits-Indië]] en [[Bermuda]] asook na [[Portugal]] gestuur is. Die speel van rugby het die [[Boerekrygsgevangenes]] ’n verlossing van die swaarkry in die kampe gebied en dit was in dié tydperk wat ’n groot deel van die Boeregevangenes vir die eerste keer met rugby kennis gemaak het. Ná die oorlog sou rugby veral in die platteland onder die invloed van die terugkerende krygsgevangenes onder die [[Afrikaner]]gemeenskap posvat. [[Sokker]] en rugby was die enigste spansporte wat vir die boere toeganklik was en rugby het die voordeel gebied dat dit makliker op rowwe ongelyke grond gespeel kon word.<ref name="Allen1" /><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbydata.com/2014/10/19/war-and-rugby/ |title=War and Rugby |publisher=rugbydata.com |date=19 Oktober 2014 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In die Kaap sou veral die [[Universiteit Stellenbosch]] ’n belangrike rol speel as die teelaarde van toekomstige spelers en administrateurs. Die eerste dokumentêre bewys van ’n rugbyklub by Stellenbosch dateer uit 1880, alhoewel die Universiteitsklub eers amptelik in 1919 gestig is. Stellenbosch se ligging naby Kaapstad, waar die spel reeds goed gevestig was teen die einde van die 19de eeu, het ongetwyfeld bygedra tot die ontwikkeling van rugby in Stellenbosch. Vandaar is rugby na die platteland versprei deur die jaarlikse rugbytoer en deur [[Afrikaans]]e onderwysers en predikante uit Stellenbosch.<ref name="Grundlingh">{{en}} {{cite web |url=http://dx.doi.org/10.1080/09523369408713871 |title=Playing for power? Rugby, Afrikaner nationalism and masculinity in South Africa, c.1900–70 |author=Grundlingh, Albert |year=1994 |publisher=International Journal of the History of Sport, 11:3, 408 – 430 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Skaars ’n jaar nadat die [[Vrede van Vereeniging]] gesluit is om ’n einde te maak aan die Boereoorlog het die Britse Leeus in 1903 vir hulle derde besoek in Suid-Afrika aangekom. Die Leeus sou vir die eerste keer ’n reeksnederlaag in Suid-Afrika lei nadat hulle gelykop gespeel het in die eerste twee toetswedstryde en die laaste op 5 September 1896 op [[Nuwelandstadion|Nuweland]] met 0–8 verloor het.<ref name=Lions1896 /> Tydens die toer het die Leeus slegs elf van hul 22 wedstryde gewen.<ref name="Allen2">{{en}} {{cite web |url=https://www.tandfonline.com/doi/abs/10.1080/17460260701437003 |author=Allen, Dean |title=Tours of Reconciliation: Rugby, War and Reconstruction in South Africa, 1891–1907 |publisher=Sport in History, 27:2, 172 – 189 |date=2007 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die Suid-Afrikaners sou in teenstelling hiermee tot in 1956 nie weer ’n reeks verloor nie – hetsy tuis of weg. In die finale toets het Suid-Afrika se span weer die groen kraaglose Old Diocesan-truie gedra wat hulle tydens hul eerste oorwinning in 1896 gedra het.<ref name="bigbrian" /><ref name="BBC1">{{en}} {{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/wales/scrumv/features/history/lionshistory.shtml |title=British Lions |publisher=[[BBC]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20060311031641/http://www.bbc.co.uk/wales/scrumv/features/history/lionshistory.shtml |archive-date=11 Maart 2006 |accessdate=25 Augustus 2007}} {{dooie skakel}}</ref> Die sukses wat die span in die toets in die groen trui behaal het, het gelei tot ’n besluit om voortaan altyd in groen te speel.<ref name="bigbrian" /> === Vestiging van die “Springbokke” === [[Lêer:Springboks in Paris - Jan 1907.jpg|duimnael|upright|Die Springbokke in Parys, Januarie 1907]] [[Lêer:Springboks 1906.jpg|duimnael|links|Die 1906-Springbokke in aksie teen Cambridge]] [[Lêer:Southafrica rugby team 1906.jpg|duimnael|links|Die 1906-Springbokspan, teen Cambridge]] [[Lêer:Paul-Roos,-Springbok-.jpg|duimnael|upright|[[Paul Roos]], Springbokkaptein van die eerste Suid-Afrikaanse rugbytoerspan na die Britse Eilande in 1906]] [[Lêer:South africa to the field vs cornwall.jpg|duimnael|links|Die Springbokke draf uit teen Cornwall tydens hul Europese toer in 1912/13]] [[Lêer:South africa ireland teams 1912.jpg|duimnael|links|Gesamentlike groepfoto van die Ierse en Suid-Afrikaanse spanne op 30 November 1912]] Reeds voor die 1903-besoek deur die Leeus het die Suid-Afrikaanse Rugbyraad besluit om ’n groen trui met ’n [[springbok]] as embleem vir Suid-Afrika se nasionale span te gebruik. Die embleem kon egter nie betyds borduur word vir die reeks nie.<ref>{{af}} {{cite web |url=http://www.news24.com/Beeld/Sport/0,,3-63_2004262,00.html |title=Vandag, 100 jaar gelede, is Bok gebore |publisher=[[Beeld]] |accessdate=25 Augustus 2007 |archive-date=29 Februarie 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080229120200/http://www.news24.com/Beeld/Sport/0,,3-63_2004262,00.html |url-status=dead }}</ref> Dit is dus oorgelaat aan die eerste Suid-Afrikaanse span wat in 1906/1907 oorsee getoer het om die eerste Springboktruie te dra. Die 1906/7 span het groen truie met wit krae gedra met swart broeke en blou kouse.<ref name="bigbrian" /> [[Paul Roos]] was die kaptein van dié eerste Springbokspan, wat oorheers is deur spelers van die Westelike Provinsie. Die eerste toer na Brittanje het in 1906/7 plaasgevind en 29 wedstryde ingesluit, waaronder een toetswedstryd elk teen die nasionale spanne van [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]], [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]], [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]] en [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland]]. Engeland het daarin geslaag om gelykop te speel, maar Skotland was die enigste van die Britse Tuisunies wat teen die Springbokke gewen het. Die Springbokke het ook die [[Engelse Kanaal]] gekruis om ’n nieamptelike wedstryd op die [[Parys]]e [[Parc des Princes]] teen ’n Franse keurspan te speel wat saamgestel is uit lede van twee [[Parys]]e klubs: Stade Français en Racing Club de France. Die amptelike [[Franse nasionale rugbyspan|Franse span]] was op daardie stadium op besoek aan Engeland. Die Springbokke het 13 drieë aangeteken in hulle oorwinning met 55–6.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyrelics.com/Museum/countries/SA/tr-1906.htm |title=1906-07 Springboks tour |publisher=rugbyrelics.com |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die naam ‘Springbokke’ is vir die eerste keer tydens die 1906/7-toer gebruik. Paul Roos het saam met die adjunkkaptein [[Paddy Carolin]] en die toerbestuurder Cecil Carden die naam by ’n vergadering uitgedink om die Britse pers daarvan te verhoed om hul eie bynaam vir die span te bedink. Roos het aan koerante gesê om die span ‘De Springbokken’ te noem. Die Daily Mail het daarna ’n artikel gepubliseer waarin na die ‘Springboks’ verwys is.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.irb.com/newsmedia/features/newsid=278260,printer.htmx |title=100 years of South African rugby: Part two |publisher=[[Wêreldrugby]] |date=10 November 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121010092842/http://www.irb.com/newsmedia/features/newsid=278260,printer.htmx |archive-date=10 Oktober 2012 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die span het van toe af baadjies met ’n springbok op die linkersak gedra. Die toer het bygedra tot die heel van wonde ná die [[Tweede Vryheidsoorlog]] en ’n sin van nasionale trots onder Suid-Afrikaners gekweek. Die term ‘Springbok’ is later gebruik vir alle individue of spanne wat Suid-Afrika internasionaal verteenwoordig het, ongeag van die sportsoort. Dié tradisie is beëindig met die begin van die demokratiese bedeling in 1994 in Suid-Afrika en tans word die term slegs vir die nasionale rugbyspanne gebruik.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nytimes.com/1995/11/14/sports/IHT-world-champions-face-next-test-springboks-blossom-flowers-of-a-new.html |title=World Champions Face Next Test: Springboks Blossom, Flowers of a New Land |publisher=International Herald Tribune |author=Ian Thomsen |date=14 November 1995 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die 1903-Leeutoer en die Springbokke se eerste toer word gesien as belangrike gebeurtenisse in die versoening tussen die twee wit groepe in Suid-Afrika ná die verwoestende effek van die Tweede Vryheidsoorlog (swartes, bruines en [[Indiese Suid-Afrikaners]] is deur dié versoening egter nie geraak nie). Paul Roos se toerspan het spelers soos [[Billy Millar]], wat ernstig gewond is in die oorlog, A.F.W. Marsberg en W.C. Martheze wat aan die Britse kant geveg het ingesluit sowel as burgers wat die [[Boererepubliek]]e ondersteun het, soos W.S. Morkel wat ’n krygsgevangene in [[Sint Helena]] was.<ref name="Allen2" /> Paul Roos het hom soos volg oor die saak uitgespreek:<ref name="Allen2" /><ref>{{en}} {{cite book |author=Daryl Adair |title=Sport: Race, Ethnicity and Identity: Building Global Understanding |publisher=Routledge |date=2013 |pages=12 |url=https://books.google.de/books?id=-Y3dAAAAQBAJ&printsec=frontcover&dq=Sport:+Race,+Ethnicity+and+Identity:+Building+Global+Understanding&hl=de&sa=X&ved=0ahUKEwjDuqaY5u_pAhUHTsAKHU0FBaMQ6AEIJzAA#v=onepage&q=Sport%3A%20Race%2C%20Ethnicity%20and%20Identity%3A%20Building%20Global%20Understanding&f=false |accessdate=20 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |author=George Claassen |title=In the Words of South African Sporting Heroes |publisher=Penguin Books |date=2012 |url=https://books.google.de/books?id=-TtOMLQkvxIC&printsec=frontcover&dq=In+the+Words+of+South+African+Sporting+Heroes&hl=de&sa=X&ved=0ahUKEwi8_Kes5u_pAhVKTcAKHfYWA6oQ6AEIJzAA#v=onepage&q=In%20the%20Words%20of%20South%20African%20Sporting%20Heroes&f=false |accessdate=20 September 2020}}</ref> {{cquote|The tour had united us...from Cape Agulhas to the Zambesi, South Africa was one, and all differences had been forgotten. Here, we are one; may it always be the same. (As for the British) We now understand each other better, and if that is going to be one of the results of our tour, we shall be more than satisfied.}} {{cquote|Die toer het ons verenig...vanaf [[Kaap Agulhas]] tot die [[Zambezirivier|Zambezi]], Suid-Afrika was een, en alle geskille was vergete. Hier is ons een; mag dit altyd dieselfde wees. (Wat die Britte betref) Ons verstaan mekaar nou beter, en as dit een van die resultate van ons toer sou wees, sal ons meer as tevrede wees.}} Die toer het ook die beeld van Afrikaners en Suid-Afrikaners in Brittanje verbeter, nadat die Boere in oorlogspropaganda as agterlik beskryf is. Tydens ’n dinee ná die gelykopuitslag teen Engeland het Paul Roos die saak volgens die ''Sportsman'' soos volg beskryf:<ref name="Allen2" /><ref>{{en}} {{cite book |author=Daryl Adair |title=Sport: Race, Ethnicity and Identity: Building Global Understanding |publisher=Routledge |date=2013 |pages=12}}</ref> {{cquote|The draw was perhaps the best result. Does not this teach that they should all be equal and should “Dutch” and “English” work together side by side? Just as they respected one another so he wished to find things prevail in South Africa. He was proud of his side and the behaviour of his men, who were drawn from all parts and parties, and included men who had fought on each side. They had seen that the Boer was, perhaps, not so bad as he had been painted; on the other hand, the latter had been able to understand things better by making actual acquaintance with this country, and he hoped that in the near future the two races would understand each other better and work hand in hand to noble purpose.}} {{cquote|Die gelykop was miskien die beste uitslag. Leer dit ons nie dat almal gelyk moet wees nie en dat ‘Nederlanders’ en ‘Engelse’ langs mekaar moet werk nie? Net soos hulle mekaar respekteer wou hy hê dat dinge in Suid-Afrika seëvier. Hy was trots op sy span en die gedrag van sy mans, wat uit alle dele en partye benoem is, en mans ingesluit het wat aan albei kante geveg het. Hulle het gesien dat die Boer, miskien, nie so sleg was soos wat hy daargestel is nie; aan die ander kant het laasgenoemde dinge beter begryp deur kennis te maak met hierdie land, en hy het gehoop dat die twee rasse in die nabye toekoms mekaar beter sal verstaan en hand aan hand sou werk tot ’n edele doel.}} Die 1910-Leeutoer na Suid-Afrika was die eerste wat verteenwoordigers van al die vier Britse Tuisunies ingesluit het. Die toerspan het gemiddelde sukses teen nietoetsspanne behaal en net meer as die helfte van hulle wedstryde gewen. Onder hul [[Ierland|Ierse]] kaptein Tom Smyth het die besoekers slegs een van hulle drie toetswedstryde gewen, die tweede toets in [[Port Elizabeth]] met ’n telling van 8–3. Die Springbokke het die eerste en laaste toetswedstryde met onderskeidelik 14–10 in Johannesburg en 21–5 in Kaapstad gewen om die reeks met 2–1 te beklink.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lions-tour.com/1910-south-africa/ |title=1910 South Africa |publisher=Lions-Tour.com |accessdate=20 September 2020}}</ref> Gedurende die volgende jare het die Springbokke opgebloei. Die Bokke se tweede Europese toer het in 1912/13 plaasgevind. Op dié toer het die Springbokke al die vier Tuisunies verslaan en sodoende hul eerste [[Grand Slam (Rugby)|Grand Slam]] behaal (Skotland met 16–0, Ierland met 38–0, Wallis met 3–0 en Engeland met 9–3). Die span het ook teen Frankryk gewen (met 38–5 in [[Bordeaux]]).<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/3984061.stm |title=History favours Springbok slam |publisher=[[BBC]] |author=James Standley |date=5 November 2004 |accessdate=20 September 2020}}</ref> === Tussenoorlogse era === [[Lêer:South Africa rugby union team against New Zealand, 1921.jpg|duimnael|Die Springbokspan wat in 1921 teen Nieu-Seeland te staan gekom het]] [[Lêer:1937 span 011.jpg|duimnael|Die 1937-Springboktoerspan na Australië en Nieu-Seeland]] Die [[Eerste Wêreldoorlog]] het internasionale rugby onderbreek. Die oorlog sou ook die Springbok Jackie Morkel se lewe eis toe hy in gevegte tydens die [[Oos-Afrika-veldtog]] omgekom het. Tydens die Suid-Afrikaanse toer na Australasië in 1921 het die wedywering tussen die Suid-Afrikaanse Springbokke en die [[Nieu-Seeland]]se [[All Blacks]] wat tot op hede voortduur ’n aanvang geneem. Albei spanne is reeds as die beste spanne wêreldwyd beskou, maar het nog nie een toetswedstryd teen mekaar gespeel nie.<ref>{{en}} {{cite book | last1=Harding |first1=Grant |last2=Williams |first2=David |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa: The Struggle for Rugby Supremacy |year=2000 | publisher=Penguin Books |location=[[Auckland]], Nieu-Seeland |isbn=0-14-029577-1 |pages=16}}</ref> Vervolgens is die Springbokke se toer na [[Australië]] en Nieu-Seeland as ’n soort “rugbywêreldbekertoernooi” beskryf.<ref>{{en}} Spiro Zavos: ''The Passion That Keeps An Old Rivalry Burning.'' In: The Sydney Morning Herald, 9 Augustus 1997, bl. 52.</ref> Die strawwe toer het helaas gelykop geëindig, nadat die drie wedstryde in ’n oorwinning, ’n gelykop en ’n nederlaag geëindig het.<ref>{{en}} {{cite book | last1=Harding |first1=Grant |last2=Williams |first2=David |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa: The Struggle for Rugby Supremacy |year=2000 | publisher=Penguin Books |location=[[Auckland]], Nieu-Seeland |isbn=0-14-029577-1 |pages=20–21}}</ref> Die All Blacks het Suid-Afrika vir die eerste keer in 1928 besoek. Die reeks het weereens gelykop geëindig.<ref>{{en}} {{cite book | last1=Harding |first1=Grant |last2=Williams |first2=David |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa: The Struggle for Rugby Supremacy |year=2000 | publisher=Penguin Books |location=[[Auckland]], Nieu-Seeland |isbn=0-14-029577-1 |pages=234–235}}</ref> In 1924 het die Britse en Ierse Leeus Suid-Afrika vir die eerste keer sedert 1910 besoek. Die Leeuspan is deur beserings geteister en swak skopwerk het die span verder in die steek gelaat. Die 1924-Leeus het slegs nege van hul 21 wedstryde in Suid-Afrika gewen en hulle het al vier toetswedstryde verloor. ’n Wedstryd teen die Westelike Provinsie het ook toetsstatus geniet.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lions-tour.com/1924-south-africa/ |title=1924 South Africa |publisher=Lions-Tour.com |accessdate=20 September 2020}}</ref> Met die Springbokke se 1931/32-toer na die Britse Eilande het hulle hul tweede Grand Slam behaal. Die span het oor ’n magtige pak voorspelers beskik, wat gebaat het by die [[losskakel]]kaptein [[Bennie Osler]] se skopskoen, alhoewel dit net min entoesiasme veroorsaak het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/rugbys-great-leap-forward-2477113 |title=Rugby's great leap forward |publisher=The Scotsman |date=27 Januarie 2003 |accessdate=20 September 2020}}</ref> ’n Sterk Walliese span is by St Helen’s met 8–3 verslaan, nadat [[Danie Craven]] ’n uitstekende debuut gelewer het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://tvnz.co.nz/view/sport_story_skin/631712 |title=1924 – South Africa |publisher=tvnz.co.nz |date=24 November 2005 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080603135214/http://tvnz.co.nz/view/sport_story_skin/631712 |archive-date=3 Junie 2008 |accessdate=3 Junie 2008}} {{dooie skakel}}</ref> In 1933 het die Australiese [[Wallabies]] vir die eerste keer Suid-Afrika besoek. Die Springbokke het dié naelskraapse toetsreeks met 3–2 beklink.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://southcoastherald.co.za/364873/july-8-day-world-history-briefly-2/ |title=July 8: On This Day in World History … briefly |publisher=South Coast Herald |date=8 Julie 2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die All Blacks het eers in 1956 daarin geslaag om Suid-Afrika tuis in Nieu-Seeland te klop en dit het selfs langer geneem om die Springbokke in Suid-Afrika te klop (in 1996). Die Springbokke het in 1937 weer Nieu-Seeland besoek en dié toetsreeks met 2–1 beklink. Die All Blacks het die eerste toetswedstryd gewen, maar hulle is in die twee daaropvolgende toetswedstryde verslaan. Vervolgens is die 1937-Springbokke as die beste span beskryf, wat “Nieu-Seeland ooit verlaat het”.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black: 100 Years of All Black Test Rugby |publisher=Hodder Moa Beckett |location=Auckland |date=2003 |isbn=1-86958-937-8 |pages=192}}</ref> Die reeksoorwinning oor Nieu-Seeland het gevolg op ’n 2–0-reeksoorwinning teen die Australiese Wallabies.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.clubrugby.co.nz/wellington/story.php?id=1312 |title=Wellington against International teams: versus South Africa 1937 |publisher=Club Rugby |author=Steven White |date=7 April 2015 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In 1938 het die Leeus weer Suid-Afrika besoek. Die Leeus het meer as die helfte van hulle wedstryde gewen. Die Springbokke het, soos verwag, die eerste twee toetswedstryde gewen (onderskeidelik met 26–12 in Johannesburg en 19–3 in Port Elizabeth). Die Leeus het egter verras met ’n 21–16-oorwinning in die derde toets in Kaapstad, die eerste Leeus-oorwinning teen Suid-Afrika sedert 1910.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lions-tour.com/1938-south-africa/ |title=1938 South Africa |publisher=Lions-Tour.com |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die [[Tweede Wêreldoorlog]] het alle internasionale toere gekniehalter. === Naoorlogse era === [[Lêer:Solomon chaired 1953.jpg|duimnael|links|upright|Die Wallabies-kaptein John Solomon word deur die Springbokke gedra (1953)]] [[Lêer:Combined Newbridge and Pontypool Team versus the Springboks (11993224404).jpg|duimnael|’n Saamgestelde Pontypool-Newbridge-span teen Suid-Afrika op 18 Oktober 1951 in Wallis]] [[Lêer:Llanelli versus Springbok match at Stradey Park (8428559381).jpg|duimnael|Llanelli RFC speel op 26 Oktober 1951 teen die Springbokke, Stradeypark, Wallis]] In 1949 is [[Danie Craven]] as [[afrigter]] aangestel. Die Springbokke sou onder sy leiding tien agtereenvolgende wedstryde wen, insluitende ’n 4–0 pak slae oor Nieu-Seeland tydens hulle 1949-toer na Suid-Afrika, tot op hede ’n wenrekord teen die All Blacks.<ref>{{en}} {{cite book |author=Winston McCarthy |title=Haka! The All Blacks Story |publisher=Pelham Books |location=Londen |date=1968 |pages=207}}</ref> Die Nieu-Seelanders het ’n swaar pak voorspelers, wat almal meer as 90&nbsp;kg geweeg het, gekies. Craven se strategie het op die spoed van die Transvaalse [[agsteman]] [[Hennie Muller]] staatgemaak. Muller sou die All Black-skakelpaar teister en die span sou ’n vinnige pas op die wedstryd afdwing om ’n oorwinning teen die swaar All Blacks te verseker.<ref>{{af}} [http://www.webfactor.co.za/index.htm Springbokrugby tussen 1949 en 1953] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090517052713/http://www.webfactor.co.za/index.htm |date=17 Mei 2009 }}, [http://www.webfactor.co.za/vooraf_1949.htm Die 1949 Springbokke teen die All Blacks] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090517052739/http://www.webfactor.co.za/vooraf_1949.htm |date=17 Mei 2009 }}, besoek op 25 Augustus 2007</ref> Gelyktydig het die Wallabies ’n toer na Nieu-Seeland onderneem, omdat die [[Maori|Māorispelers]] as gevolg van die [[Apartheid]]politiek nie vir die wedstryde teen die Springbokke gekies is nie en saam met reserwespelers ’n tweede span gevorm het. Vervolgens het die Springbokke net teen ''Pākehā'' (Nieu-Seelanders met ’n Europese afkoms) gespeel.<ref>{{en}} {{cite book |author=Max Howell |title=Born to Lead: Wallaby Test Captains |publisher=Celebrity Books |location=North Harbour |date=2005 |isbn=1-877252-18-2 |pages=128}}</ref> Die 1951/52-span is beskou as een van die beste Springboktoerspanne ooit. Die span het tydens hul besoek aan Europa deur al vier Tuisunies te klop Suid-Afrika se derde Grand Slam behaal. Hennie Muller het die kapteinskap by [[Basil Kenyon]] oorgeneem nadat laasgenoemde ’n ernstige oogbesering opgedoen het. Die span het Frankryk ook verslaan en 30 van hul 31 wedstryde tydens die toer gewen; net in die naelskraapse wedstryd teen ’n Londense keurspan is die Springbokke verslaan. Veral die 44–0-oorwinning oor Skotland is noemenswaardig, destyds die hoogste oorwinning nog (volgens die huidige puntestelsel sou dit ’n 62–0-oorwinning gewees het).<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/battling-years-2477164 |title=The Battling Years |publisher=The Scotsman |author=Allan Massie |date=28 Januarie 2003 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080603213057/http://sport.scotsman.com/guidetoscottishrugby/The-Battling-Years.2397247.jp |archive-date=3 Junie 2008 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In 1953 het die Wallabies weer ’n toer na Suid-Afrika onderneem. Tydens die tweede toetswedstryd het die Australiërs aan die Springbokke hul tweede nederlaag ná 15 jaar besorg. Die Suid-Afrikaanse span was baie beïndruk met dié prestasie en sodoende het twee Springbokspelers die Australiese kaptein [[John Solomon]] op hul skouers van die speelveld gedra.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://apnews.com/0dc38e8ae9061de37d728432778835c3 |title=Ex-Wallabies skipper John Solomon dies at age 90 |publisher=Associated Press |date=18 Maart 2020 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Tydens hul 1955-besoek aan Suid-Afrika het die Leeus 19 van hul 25 wedstryde gewen en in een gelykop gespeel. Die toetsreeks van vier wedstryde het gelykop geëindig. Die span onder die Ierse kaptein en [[Slot (rugby)|slot]] Robin Thompson se taktiek was om by elke geleentheid met die bal te hardloop eerder as om met die Springbokke se voorspelers slaags te raak. Die taktiek het die Leeuspan gehelp om nuwe standaarde daar te stel vir opposisie teen die Springbokke wat as byna onoorwinlik beskou is.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lions-tour.com/1955-south-africa/ |title=1955 South Africa |publisher=Lions-Tour.com |accessdate=20 September 2020}}</ref> In 1956 het die Springbokke ’n toer na Nieu-Seeland onderneem. Tydens dié toer het die All Blacks onder kapteinskap van Bob Duff vir die eerste keer daarin geslaag om ’n reeksoorwinning oor die Springbokke te behaal.<ref>{{en}} {{cite book | last1=Harding |first1=Grant |last2=Williams |first2=David |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa: The Struggle for Rugby Supremacy |year=2000 | publisher=Penguin Books |location=[[Auckland]], Nieu-Seeland |isbn=0-14-029577-1 |pages=52–53}}</ref> Met die verrassende insluiting van Don Clarke uit Waikato, wat die bynaam ''The Boot'' gekry het, het die All Blacks die beslissende strafdoele behaal wat die reeks in hul guns beklink het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/profile.asp?ABID=151 |title=Don Clarke #580 |publisher=All Blacks |accessdate=20 September 2020}}</ref> In 1958 het Frankryk die tweede land van die [[Noordelike Halfrond]] geword om Suid-Afrika te besoek; van die Franse is egter min verwag. Die Franse het die Springbokke geskok deur die toetsreeks van twee te wen. Dié span is gelei deur Lucien Mias pleks van die beseerde toerkaptein Michel Celaya. Die onderskatte Franse het gelykop gespeel in die eerste toetswedstryd op Nuweland (met 3–3). Dié prestasie is oortref toe die Franse die Springbokke met 9–5 op Ellispark geklop het. Daardie reeksoorwinning word as ’n keerpunt in die Franse rugbygeskiedenis beskou én het aangedui dat Frankryk nou ’n toprugbynasie is.<ref>{{en}} {{cite book |author=Alex Potter, Georges Duthen |title=The Rise of French Rugby |publisher=A.H. & A.W. Reed |location=Wellington |date=1961 |pages=83–91}}</ref> Die 1958-toer is opgevolg deur besoeke in 1964 (’n Franse 1–0-oorwinning) en in 1967 (’n Suid-Afrikaanse 3–1-oorwinning). === Toenemende Anti-Apartheid-proteste === [[Lêer:Danie Craven statue.jpg|duimnael|links|upright|Standbeeld van [[Danie Craven]] in [[Stellenbosch]]]] [[Lêer:NoMaorisNoTour.jpg|duimnael|Aankondiging van ’n protesvergadering deur die Nieu-Seelandse “Burgerlike All Blacks Toervereniging” (1959)]] [[Lêer:Travaglini pumas sudafrica.jpg|duimnael|Suid-Afrika teen Argentinië in 1972, ''El Gráfico'']] Reeds voor die instel van Apartheidswette sedert 1948 het spanne wat toere na Suid-Afrika onderneem het, dit as nodig geag om geen nieblanke spelers saam te neem nie. Hierdeur is veral Māorispelers van Nieu-Seelandse spanne geraak. Oor die uitsluiting van George Nepia en Jimmy Mill tydens die All Blacks se 1928-toer,<ref>{{en}} {{cite book | last1=Harding |first1=Grant |last2=Williams |first2=David |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa: The Struggle for Rugby Supremacy |year=2000 | publisher=Penguin Books |location=[[Auckland]], Nieu-Seeland |isbn=0-14-029577-1 |pages=31}}</ref> maar ook oor Ranji Wilson se uitsluiting uit die weermagspan nege jaar vroeër<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/profile.asp?ABID=974 |title=Ranji Wilson #151 |publisher=All Blacks |accessdate=20 September 2020}}</ref> is destyds weinig kommentaar gelewer. Maar in 1960 het, veral as gevolg van die “wind van verandering”-toespraak deur die Britse eerste minister [[Harold Macmillan]] en die [[Sharpeville-slagting]], die internasionale kritiek teen die Suid-Afrikaanse apartheidsbeleid skerp toegeneem.<ref name="harding73">{{en}} {{cite book | last1=Harding |first1=Grant |last2=Williams |first2=David |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa: The Struggle for Rugby Supremacy |year=2000 | publisher=Penguin Books |location=[[Auckland]], Nieu-Seeland |isbn=0-14-029577-1 |pages=73}}</ref> Sedertdien het die Springbokke in ’n toenemende mate die teiken van internasionale kontroversies en proteste geword. In dieselfde jaar het die All Blacks sonder hul Māorispelers, wat weens druk van die Suid-Afrikaanse regering uitgesluit is, ’n toer na Suid-Afrika onderneem. In Nieu-Seeland was hierdie toer hoogs omstrede: ’n georganiseerde petisie deur die “Burgerlike All Blacks Toervereniging”, wat 160&nbsp;000 handtekeninge versamel het, het tevergeefs vir die skrapping van dié toer gepleit.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/the-all-blacks-depart-for-a-tour-of-australia-and-south-africa-with-all-white-players |title=All-white All Blacks leave for South Africa |work=New Zealand History |publisher=Minister van Kultuur en Erfenis |accessdate=20 September 2020}}</ref> Op sportvlak het die Springbokke tydens dié toer twee oorwinnings behaal en een gelykop en een nederlaag gely.<ref name="harding73" /> Rondom die draai van die jaar 1960/61 het die Springbokke onder hul kaptein [[Avril Malan]] ’n viermaande-lange toer na Europa onderneem, waartydens hulle 34 oorwinnings behaal het. Met naelskraapse oorwinnings oor die Tuisunies het hulle hul vierde en laaste Grand Slam van die 20ste eeu beklink, alhoewel die Springbokke teen Frankryk slegs 0–0-gelykop kon speel.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/scrum/rugby/records/team/match_results.html?id=453;type=series |title=South Africa tour 1960/61 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die span het ’n voorspelergeoriënteerde wedstryd gespeel waarin intimidasie ’n belangrike faktor was. Hul teenstanders het ’n reeks omstrede beserings opgedoen. Die Bokke het hulle laaste wedstryd teen die [[Britse Barbarians]] in [[Cardiff]] met 0–6 verloor, teen wat moontlik die beste Barbarianvoorspelers ooit was. Tydens hul 1962-toer na Suid-Afrika het die Leeus 16 van hul 25 wedstryde gewen en vier gelykop gespeel. In die toetswedstryde het hulle egter nie goed gevaar nie en drie verloor, nadat hulle in die eerste toets gelykop gespeel het. Die toer is gekenmerk deur die voorspelerspel wat in die verlede baie sukses aan die Springbokke besorg het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lions-tour.com/1962-south-africa/ |title=1962 South Africa |publisher=Lions-Tour.com |accessdate=20 September 2020}}</ref> In 1964 het die Walliese span sy eerste toer na Suid-Afrika onderneem. Die enigste toetswedstryd teen die Springbokke het hulle met 3–24 verloor, hul ergste nederlaag in 40 jaar.<ref>{{en}} {{cite book |author=David Smith, Gareth Williams |title=Fields of Praise: The Official History of The Welsh Rugby Union |publisher=University of Wales Press |location=Cardiff |date=1980 |isbn=0-7083-0766-3 |pages=368–369}}</ref> Die jaar 1965 word as die swakste in die geskiedenis van Springbokrugby beskou. Tydens hul Europese toer van vyf wedstryde in April het hulle net in een gelykop gespeel; die Springbokke is in albei toetswedstryde deur onderskeidelik Ierland en Skotland verslaan. Tydens hul langer toer na Australië en Nieu-Seeland vanaf Junie tot September het die Springbokke herstel, maar hulle is in albei toetswedstryde deur die Wallabies en in drie van die vier toetswedstryde deur die All Blacks verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugby-talk.com/2010/02/springbok-history-1965/ |title=Springbok History 1965 |publisher=rugby-talk.com |date=16 Februarie 2010 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die [[Nieu-Seeland Rugby|Nieu-Seelandse Rugbyvoetbalunie]] (NZRFU) het die beplande 1967-toer na Suid-Afrika gekanselleer, nadat die Suid-Afrikaanse regering steeds geweier het om Māorispelers in die All Blackspan te aanvaar.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/rugby/news/article.cfm?c_id=80&objectid=10567880 |title=Call to honour Maori denied AB caps |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=22 April 2009 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In 1968 het die Leeus tydens hul toer na Suid-Afrika 15 van hul 16 wedstryde teen provinsiale spanne gewen, maar hulle het drie van die vier toetswedstryde teen die Springbokke verloor en in een gelykop gespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lions-tour.com/1968-south-africa/ |title=1968 South Africa |publisher=Lions-Tour.com |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die teenbesoek op die Britse Eilande in 1969 het tot groot protesaksie gelei, waarvolgens van die wedstryde agter doringdraad gespeel is.<ref>{{en}} [[Suid-Afrikaanse Instituut vir Rasseverhoudinge]] (SAIRV): ''A Survey of Race Relations 1969''. Johannesburg 1970, bl. 253–254.</ref> Die Tuisnasies het nuwe selfvertroue verkry en die Springbokke het twee van hul sewe wedstryde in Wallis, teen Newport RFC en ’n saamgestelde span uit Gwent, verloor. Die Walliese nasionale span was op die punt van ’n oorwinning oor Suid-Afrika, nadat hulle met 6–6 gelykop gespeel het. Teen Ierland het die Springbokke ook gelykop gespeel, terwyl hulle deur Engeland en Skotland verslaan is.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/southafricatour/rugby/series/17586.html?template=results |title=South Africa tour 1969/70 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020}}</ref> Om verdere toerkansellasies deur die Nieu-Seelandse beheerliggaam te voorkom, het die Suid-Afrikaanse regering voor die All Blacks se 1970-toer van mening verander en ingestem om spelers en toeskouers met ’n Māori-afkoms as “eerblankes” toe te laat, soos hulle voorheen met [[Japanners]] in Suid-Afrika gedoen het.<ref>{{en}} SAIRV: ''A Survey of Race Relations 1963''. Johannesburg 1964, bl. 290.</ref> Australië het geweier om die All Blacks se vliegtuig te laat land, waarvolgens hulle oor die VSA, Portugal, [[Griekeland]] en [[Nigerië]] na Suid-Afrika moes reis. Verskeie Māori het tydens die besoek aan Suid-Afrika die apartheidswette doelbewus oortree en met swart mense gesels, waardeur hulle die Suid-Afrikaanse regering opsetlik omgekrap het. Die Springbokke het die toetsreeks van vier wedstryde met 3–1 gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/springbok-rugby-team/news/article.cfm?c_id=327&objectid=10639172 |title=Rugby: Once was hatred |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=18 April 2010 |accessdate=20 September 2020 |archive-date=27 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181127194937/https://www.nzherald.co.nz/springbok-rugby-team/news/article.cfm?c_id=327&objectid=10639172 |url-status=dead }}</ref> Met die oog op die 1971-toer van die Franse span na Suid-Afrika is die gekleurde speler [[Roger Bourgarel]] aanvanklik deur die Keurkomitee uitgesluit, maar ná ’n intervensie deur [[Albert Ferrasse]], president van die [[Franse Rugbyfederasie]], weer vir die span gekeur. Die met Ferrasse-bevriende Danie Craven, destyds president van die Suid-Afrikaanse beheerliggaam, het hy uitdruklike toestemming hiervoor gegee. Die twee toetswedstryde het in ’n gelykop en ’n oorwinning vir die Springbokke geëindig.<ref>{{fr}} {{cite web |url=https://www.lequipe.fr/Rugby/Actualites/-le-respect-je-l-ai-gagne-sur-le-terrain/419378 |title=«Le respect, je l'ai gagné sur le terrain» |publisher=L'Équipe |author=Gilles Navarro |date=24 November 2013 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Massabetogings teen apartheid en onluste het in dieselfde jaar die Springbokke se toer na Australië gekenmerk. Lugrederye, hotelle, restourante, poskantore en hawens is deur stakings gedwing om Suid-Afrikaanse burgers, maatskappye en instellings te boikot. Die Springbokke kon hul toer net met hulp van die [[Koninklike Australiese Lugmag]] voortsit en hulle het al drie toetswedstryde met tellings van 19–11, 14–6 en 18–6 gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.solidarity.net.au/aboriginal/1971-springbok-tour-when-campaigners-scored-a-victory-against-racism/ |title=1971 Springbok tour: When campaigners scored a victory against racism |publisher=solidarity.net.au |date=28 September 2011 |accessdate=20 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://blogs.sport24.co.za/mclook/2011/12/24/the-1971-springbok-tour/ |title=The 1971 Springbok tour |publisher=Sport24 |date=24 Desember 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120704092029/http://blogs.sport24.co.za/mclook/2011/12/24/the-1971-springbok-tour/ |archive-date=4 Julie 2012 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die 1974-Leeus, aangevoer deur [[Willie John McBride]], het tydens hul toer na Suid-Afrika gedurende al 22 wedstryde onoorwonne gebly. Hulle het drie van die vier toetswedstryde gewen en in een gelykop gespeel. Die afrigters van die Leeus het opgemerk dat die Springbokke hul teenstanders met fisiese aggressie oorheers het. Die Leeus het besluit om “hulle vergelding eerste in te kry” met hul berugte ‘99 call’. Die idee was dat ’n Suid-Afrikaanse skeidsregter waarskynlik nie al die Leeus sou afstuur as hulle almal teruggeveg het teen blatante vuilspel nie. Die derde toetswedstryd tussen die Leeus en die Springbokke in Port Elisabeth het in die “Slag van Boet Erasmus-stadion” ontaard, een van die mees geweldadige gevegte in die rugbygeskiedenis. Tydens dié wedstryd het JPR Williams ná so ’n roep oor die helfte van die veld gehardloop en ‘Moaner’ van Heerden aangeval.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://sport.guardian.co.uk/smalltalk/story/0%2C%2C1888496%2C00.html |title=JPR Williams |publisher=[[The Guardian]] |date=25 Augustus 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080120133505/http://sport.guardian.co.uk/smalltalk/story/0%2C%2C1888496%2C00.html |archive-date=20 Januarie 2008 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In 1975 het die Franse span weer na Suid-Afrika getoer en elf wedstryde gespeel, waarvan hulle ses gewen het (in albei toetswedstryde het die Springbokke egter geseëvier). Gedurende dié toer het Craven drie wedstryde teen swart en multiëtniese spanne gereël – ’n voorwaarde “sine qua non”, wat Ferrasse vir die Franse besoek geëis het.<ref>{{fr}} {{cite book |author=Henri Garcia |title=La fabuleuse histoire du rugby |publisher=Éditions de La Martinière |location=Parys |year=2011 |isbn=978-2-7324-4528-1 |pages=574–576}}</ref> === Sportiewe isolasie === [[Lêer:South american v south africa rugby.jpg|duimnael|Die Suid-Amerikaanse Jaguares speel in 1982 teen die Springbokke, ''El Gráfico''. Die Suid-Amerikaanse Jaguares is in 1980 gestig om die sportiewe isolasie van Suid-Afrika te omseil]] [[Lêer:1981-springbok-tour-auckland-entry-to-ground.jpg|duimnael|[[Polisie]]beamptes buite [[Edenpark]] voor ’n All Blacks-wedstryd tydens die Springboktoer in 1981]] [[Lêer:1981-springbok-tour-auckland-kingsland-station.jpg|duimnael|Polisiebeamptes bewaak ’n doringdraad rondom Edenpark naby die Kingsland-spoorwegstasie in 1981]] [[Lêer:Hamilton2.jpg|duimnael|Protes teen die Springbokke in Hamilton, aan die regterkant die aktivis Tom Newnham (1981)]] Suid-Afrika is in ’n toenemende mate geïsoleer, wat ook sy nasionale spanne se oorsese toere ingesluit het. Gedurende die toer na Australië vanaf Julie tot Augustus 1971 het die Springbokke se teenwoordigheid tot ’n groot openbare debat gelei. In [[Adelaide, Australië|Adelaide]], [[Brisbane]], [[Melbourne]], [[Perth]] en [[Sydney]] is teen die apartheidspolitiek groot protes aangeteken. Gedurende hierdie betogings het die deelnemers met polisiebeamptes slaags geraak. Volgens ramings is tussen 500 en 700 betogers in hegtenis geneem. Die toer van ses weke is nie afgelas nie, maar die stadions het soos met doringdraad beweerde vestings gelyk en is deur ’n groot aantal polisiebeamptes beskerm. Johannes Bjelke-Petersen, [[Queensland]] se eerste minister, het op 14 Julie ’n eenmaandse noodtoestand verklaar, waaruit ’n 24 uur se staking deur sowat 125&nbsp;000 werknemers ontwikkel het. Die koste vir die beskermingsmaatreëls wat getref is, is deur Suid-Afrika op sowat 1,6 miljoen rand beraam.<ref>{{en}} SAIRV: ''A Survey of Race Relations in South Africa 1971''. Johannesburg 1972, bl. 320.</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/110667470 |title=Queensland in state of emergency |publisher=The Canberra Times |date=14 Julie 1971 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die Nieu-Seelandse eerste minister Norman Kirk het die Springbokke se beplande 1973-toer na Nieu-Seeland gekanselleer, aangesien beide die toeskouers en spelers se veiligheid nie gewaarborg kon word nie. Hy het dié besluit ook gemeen om ’n aangekondigde boikot van die [[Statebondspele]] 1974 in [[Christchurch]]te deur Afrikalande verhoed.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/culture/1981-springbok-tour/1973-springbok-tour |title=Stopping the 1973 tour |work=New Zealand History |publisher=Minister van Kultuur en Erfenis |accessdate=20 September 2020}}</ref> Kirk se opvolger Robert Muldoon het in 1976 egter sy toestemming vir ’n toer van die All Blacks na Suid-Afrika gegee.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10392040 |title=It's time to close the final chapter |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=19 Julie 2006 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Nadat die span ondanks skerp proteste na Suid-Afrika vertrek het, het ’n aantal Afrikalande die uitsluiting van Nieu-Seeland by die [[Olimpiese Somerspele 1976]] geëis. Die [[Internasionale Olimpiese Komitee]] het egter nie gereageer nie aangesien rugby destyds nie ’n Olimpiese sportsoort was nie. Vervolgens het 28 oorwegend Afrikalande die Olimpiese Spele in [[Montreal]] geboikot.<ref>{{en}} {{cite book |author=Volker Kluge |title=Olympische Sommerspiele – Die Chronik III |publisher=Sportverlag |location=Berlyn |year=2000 |isbn=3-328-00741-5 |pages=450–451}}</ref> Die All Blacks se omstrede toer het met die [[Soweto-opstand]] teen die rassistiese Onderwysbeleid ([[Wet op Bantoe-onderwys]]) en die Apartheidsregering saamgeval, waartydens minstens 176 mense dood is. Die boikot het die wêreld se aandag op samewerking met apartheidsport gevestig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sahistory.org.za/sites/default/files/UN%2C%20India%2C%20apartheid%20sport%2C%20pamphlet%2C%20full.pdf |title=United Nations, India and Boycott of Apartheid Sport (1988) – Paper presented at the seminar of the Sports Authority of India and the Arjuna Awardees Association, New Delhi, July 28–29, 1988. Published as a pamphlet. |publisher=SA History |accessdate=20 September 2020}}</ref> Uit ’n sportiewe oogpunt was die All Blacks se Suid-Afrika-toer van 24 wedstryde minder suksesvol: Hulle het drie wedstryde teen provinsiale spanne en ook drie van die vier toetswedstryde teen die Springbokke verloor.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/tourbreak.asp?IDID=74 |title=Match Centre – in South Africa |publisher=All Blacks |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die ondertekening van die Gleneagles-ooreenkoms deur 33 lidlande van die [[Britse Statebond]] op 15 Junie 1977 het Suid-Afrika se sportiewe isolasie verder verskerp. As gevolg van die ooreenkoms is die land ten einde van stappe teen die apartheidspolitiek stelselmatig van die Britse Statebond se sportwêreld ontkoppel. In die ooreenkoms is ook voorsiening gemaak vir sanksies teen lidlande wat die ooreenkoms sou oortree, en instellings wat bewysbaar die Suid-Afrikaanse rasseskeiding ondersteun het, is uit alle internasionale sportgeleenthede uitgesluit.<ref name="glen">{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/culture/1981-springbok-tour/gleneagles-agreement |title=From Montreal to Gleneagles |work=New Zealand History |publisher=Minister van Kultuur en Erfenis |date=11 April 2014 |accessdate=20 September 2020}}</ref><ref name="RR Survey, 1977, 563-564">{{en}} SAIRV: ''A Survey of Race Relations in South Africa 1977''. Johannesburg 1978, bl. 563–564.</ref> Die internasionale druk op die apartheidstelsel het ook in Suid-Afrika tot debate en veranderinge gelei. Die Suid-Afrikaanse Rugbyraad (SARR), die beheerliggaam van swart rugbyspanne, het in 1977 sy naam in Suid-Afrikaanse Rugbyvereniging (SARV) verander. Hulle het ook daarop besluit om die spannaam “Luiperds” te laat vaar, aangesien albei name ’n “rassistiese konnotasie” gehad het. Die vorige Springbokspeler [[Cheeky Watson]] het by die multietniese Suid-Afrikaanse Rugbyunie (SARU) aangesluit, waar hy ’n leidende spanmaat van die Kaapse span geword het. In April 1978 het, as gevolg van die internasionale reaksies, die verskeie Suid-Afrikaanse rugbyliggame vergader. Hulle was SARV (swart spelers), SARR (wit spelers), SARU (multietniese spelers) en die Suid-Afrikaanse Rugbyfederasie (bruin spelers). Hulle het onder andere ooreengekom om wedstryde op klub-, provinsiale en nasionale vlak op openbare sportvelde sonder demografiese segregasie te reël. Die SARU-president [[Abdul Abbas]] het egter aangekondig, dat hy aan geen verdere onderhandelinge oor sulke multietniese wedstryde sou deelneem nie, totdat die regering alle wette skrap wat sulke wedstryde verbied of verhinder.<ref name="RR Survey, 1977, 563-564" /> Ná openbare teenkanting en internasionale voorleggings het die Franse regering die 1979-Springboktoer na Frankryk afgelas en aangekondig dat dit “onvanpas” vir Suid-Afrikaanse spanne sou wees om na Frankryk te toer.<ref>{{fr}} {{cite book |author=Henri Garcia |title=La fabuleuse histoire du rugby |publisher=Éditions de La Martinière |location=Parys |year=2011 |isbn=978-2-7324-4528-1 |pages=607}}</ref> Nadat die Visa-aansoeke vir die Suid-Afrikaanse spelers in September 1979 deur die Franse owerhede afgekeur is, het die buitelandse ministers van albei lande vergader. Daarna het die Suid-Afrikaanse buitelandse minister die Suid-Afrikaanse Rugbyraad (SARR) oor die Franse houding ingelig, waarvolgens tot minstens ná die [[Olimpiese Somerspele 1980]] ’n wedersydse ontmoeting op sportiewe vlak onmoontlik sou wees. Ten spyte van die Franse regering se protes het die Franse Rugbyfederasie daarop besluit om ’n uitnodiging van die SARR te aanvaar en in 1980 na Suid-Afrika te toer, maar ook om vooraf die stand van sake in Suid-Afrika te laat ondersoek.<ref>{{en}} SAIRV: ''Survey of Race Relations in South Africa 1979''. Johannesburg 1980, bl. 592.</ref> Dié ontmoeting het in Oktober 1980 te midde van internasionale betogings plaasgevind. Ná afsluit van die Franse ondersoek in Suid-Afrika het die president van die Franse beheerliggaam, Albert Ferrasse, verklaar, dat hy nog nie met die vordering rakende die opheffing van rasseskeiding in die Suid-Afrikaanse rugbyspel tevrede was nie.<ref>{{en}} SAIRV: ''Survey of Race Relations in South Africa 1980''. Johannesburg 1981, bl. 598.</ref> Suid-Afrika het gepoog om die land se internasionale sportisolasie teen te werk deur die Suid-Amerikaanse Jaguares in 1980 uit te nooi vir ’n toer na Suid-Afrika. Dié span het byna net uit Argentynse spelers bestaan, aangesien die amptelike [[Argentynse nasionale rugbyspan]] (die Poemas) verbied is om teen die Springbokke te speel.<ref>{{fr}} {{cite book |author=Henri Garcia |title=La fabuleuse histoire du rugby |publisher=Éditions de La Martinière |location=Parys |year=2011 |isbn=978-2-7324-4528-1 |pages=611–612}}</ref> Ten spyte van duidelike protes deur beide die Britse en Ierse regerings wat geen wetlike beheer gehad het nie, het die Leeus na Suid-Afrika getoer. Hulle het alle 14 nietoetswedstryde gewen. Daarteenoor is hulle in die eerste drie toetswedstryde verslaan, voordat hulle in die vierde geseëvier het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lions-tour.com/1980-south-africa/ |title=1980 South Africa |publisher=Lions-Tour.com |accessdate=20 September 2020}}</ref> In dieselfde jaar het die Springbokke ’n toer na [[Paraguay]], [[Uruguay]] en [[Chili]] onderneem. Hulle het die vyf wedstryde duidelik gewen, waaronder twee toetswedstryde teen die Jaguares, wat net uit Argentynse spelers bestaan het. As gevolg van die verbod op toetrede vir Suid-Afrikaners kon in Argentinië geen wedstryde aangebied word nie.<ref>{{en}} {{cite book |author=Vivian Jenkins |title=Rothmans Rugby Yearbook 1981–82 |publisher=Rothmans Publications |location=Aylesbury |year=1981 |isbn=0-907574-05-X |pages=52–56}}</ref> Op 30 Mei 1981 het [[Errol Tobias]] tydens ’n wedstryd teen Ierland gedebuteer. Hy was die eerste nieblanke speler wat hoegenaamd vir die Springbokke benoem is, alhoewel baie hom as ’n swart alibi-speler (tokenisme) beskou het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=BuRYAAAAIBAJ&sjid=VecDAAAAIBAJ&dq=errol-tobias&pg=2841%2C7429759 |title=Big Pressure on 'Token' Black |publisher=The Sydney Morning Herald |author=Malcolm Brown |date=21 Julie 1981 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In weerwil met die Gleneagles-ooreenkoms het die Springbokke in 1981 ’n toer na Nieu-Seeland onderneem. Hulle het 16 wedstryde gespeel, waaronder drie toetswedstryde teen die All Blacks. Reeds voor die begin van die toer het dit groot kritiek ontlok. Baie het dit as ondersteuning van ’n blanke oorheersing in Suid-Afrika beskou, terwyl ander na die gespanne verhoudings met die Māori tuis verwys het. Muldoon het weer die omstrede standpunt ingeneem dat die politiek nie by sport mag inmeng nie.<ref name="glen" /> Die wedstryde het groot skare gelok, maar baie stede het ook massabetogings gesien. In [[Hamilton, Nieu-Seeland|Hamilton]] het 350 betogers die versperrings verwyder, die speelveld ingestorm en ’n kansellasie van die wedstryd afgedwing.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/media/video/game-cancelled-in-hamilton |title=Game cancelled in Hamilton, 1981 Springbok tour |work=New Zealand History |publisher=Ministerie van Kultuur en Erfenis |date=4 Julie 2006 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In [[Timaru]] moes ook ’n wedstryd afgelas word en Wellington het herhaaldelike straatgevegte gesien. Gedurende die laaste wedstryd in [[Auckland]] is uit ’n laag vlieënde vliegtuig meelsakke, pamflette en ’n plakkaat wat [[Steve Biko]] gehuldig het op die speelveld in [[Edenpark]] neergegooi. As gevolg van hierdie omstandighede was die uitslag van die toer (2–1 in die guns van die All Blacks) minder belangrik.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/nz/news/article.cfm?c_id=1&objectid=10390269 |title=Protests a turning point in the history of New Zealand |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=9 Julie 2006 |accessdate=20 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.nzhistory.net.nz/culture/1981-springbok-tour/tour-diary |title=A war played out twice a week |work=New Zealand History |publisher=Ministerie van Kultuur en Erfenis |date=17 September 2014 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Op 8 April 1983 het die Franse regering alle sportbeheerliggame verbied om in verbinding met hul Suid-Afrikaanse eweknieë te tree, wat onder andere die skrapping van die Franse span se toer na Suid-Afrika tot gevolg gehad het.<ref>{{fr}} {{cite book |author=Henri Garcia |title=La fabuleuse histoire du rugby |publisher=Éditions de La Martinière |location=Parys |year=2011 |isbn=978-2-7324-4528-1 |pages=638–639}}</ref> In 1984 het die Engelse span ondanks groot kritiek en politieke druk ’n toer na Suid-Afrika onderneem en sewe wedstryde gespeel. Dit was die laaste toer van ’n belangrike span na Suid-Afrika onder die apartheidstelsel. Die Britse regering se onverskilligheid het onder andere tot die boikot van die Statebondspele 1986 in [[Edinburg]] deur 32 lande gelei.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://theconversation.com/england-v-south-africa-a-history-of-tough-tackling-and-political-turmoil-126148 |title=England v South Africa – a history of tough tackling and political turmoil |publisher=The Conversation |author=Dan Feather |date=31 Oktober 2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In 1985 het voorbereidings vir ’n beplande All Black-toer na Suid-Afrika plaasgevind te midde van ondersteuning en teenkanting in die land. ’n Toerspan is gekies en sou oor vyf dae na Suid-Afrika vertrek toe die hooggeregshof in Nieu-Seeland op 21 Junie 1985 ’n interdik toegestaan het om die toer te stop. Die regters het beslis dat die toer nie in die grondwetlike belang van die Nieu-Seelandse Rugbyvoetbalunie ten einde van die bevordering van die spel was nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.austlii.edu.au/nz/journals/VUWLRev/1999/32.html |title=Fictions in the thought of Sir John Salmond |publisher=Victoria University of Wellington Law Review |date=1999 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Nieu-Seeland se eerste minister, David Lange, het verklaar dat die span nie as verteenwoordigers van die Nieu-Seelandse Rugbyunie kon toer nie maar dat spelers as “indiwidue” kon gaan. Spelers het ’n private toer gereël, maar dié is ook afgelas en ’n toer na Argentinië is pleks van die toer na Suid-Afrika gereël. Beide in Suid-Afrika en Nieu-Seeland was daar mense wat steeds ’n toer van Nieu-Seeland na Suid-Afrika sou ondersteun het. Laat in 1985 vind ’n vergadering plaas in Hongkong tussen die Nieu-Seelanders Andy Haden, Andy Dalton, Ian Kirkpatrick, die Aucklandse sakeman Winston McDonald en ’n groep Suid-Afrikaners gelei deur Louis Luyt (Voorsitter van die Transvaalse Rugbyunie) en Johan Claassen van die Volkskas Bank, waarin reëlings vir ’n rebelletoer na Suid-Afrika getref is. ’n Toer deur ’n span wat as die Kavaliers bekend gestaan het, het in 1986 plaasgevind deur ’n span wat 28 van die 30 spelers wat vir die 1985-All Blacks-toer gekies is, ingesluit het.<ref name="nzhistory">{{en}} [http://www.nzhistory.net.nz/ New Zealand History online], [http://www.nzhistory.net.nz/media/photo/cavaliers-rugby-tour-1985 The 'Cavaliers' and the 1987 rugby world cup], besoek op 26 Augustus 2007</ref> Die Kavaliers het twaalf wedstryde in Suid-Afrika gespeel, insluitend vier wat as “toetswedstryde” bestempel is. Die Springbokke het die eerste, derde en vierde toetswedstryde gewen en die rebelle kon nie die droom om die Springbokke in Suid-Afrika te klop verwesenlik nie. Die Geel Bladsye het die toer met R2,5 miljoen geborg wat beskryf is as die grootste rugbyborgskap in Suid-Afrika tot op daardie stadium. Gerugte het die rondte gedoen dat die spelers betaal is, op ’n stadium toe rugby nog ’n streng amateursport was.<ref>{{en}} [http://www.rugbymuseum.co.nz/ New Zealand Rugby Museum], [http://www.rugbymuseum.co.nz/asp/container_pages/normal_menu/rmArticle.asp?IDID=154 THE 1986 CAVALIERS TOUR]{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}, besoek op 26 Augustus 2007</ref> Die hoofinpak van die Kavalierstoer in Nieu-Seeland was ontwrigting van die All Blacks se voorbereiding op die eerste [[rugbywêreldbeker]]toernooi in [[Rugbywêreldbeker 1987|1987]]. Die rebelle is baie lig gestraf en slegs vir twee toetswedstryde geskors. Lede van die Kavaliers het maklik gemeng met hul tydelike plaasvervangers, die sogenaamde ‘Baby Blacks’. Die Kavaliers se beproewing op die Suid-Afrikaanse Hoëveld het waarskynlik bygedra tot die All Blacks se oorwinning tydens die eerste wêreldbeker. Meer as die helfte van die span wat Frankryk in die eindstryd geklop het, was voormalige Kavaliers.<ref name="nzhistory" /><ref>{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/media/photo/cavaliers-rugby-tour-1985 |title=Cavaliers rugby tour, 1986 |work=New Zealand History |publisher=Ministerie van Kultuur en Erfenis |date=12 Junie 2014 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die Springbokke kon nie aan die eerste rugbywêreldbekertoernooi in 1987 deelneem nie, maar ook nie aan die tweede [[Rugbywêreldbeker 1991|Rugbywêreldbekertoernooi in 1991]] nie. In 1989 het ’n Wêreld XV met die toestemming van die Internasionale Rugbyraad ’n mini-toer na Suid-Afrika onderneem. Al die belangrike rugbynasies, behalwe vir Nieu-Seeland, het spelers aan die span verskaf met tien Walliesers, agt Franse, ses Australiërs, vier Engelse, een Skot en ’n Ier. Dit was weereens ’n privaat georganiseerde toer om die apartheidsboikot te omseil.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyarchive.net/tour/491 |title=1989 World XV tour to South Africa |publisher=The Rugby Archive |accessdate=20 September 2020}}</ref> === “Reënboognasie” en eerste wêreldbekertitel === Op 2 Februarie 1990 het Suid-Afrika se nuwe staatspresident, [[Frederik Willem de Klerk|FW de Klerk]], dramatiese aankondigings gemaak wat gelei het tot die ontbanning van die [[African National Congress|ANC]], die vrylating van [[Nelson Mandela]] en uiteindelik tot die opheffing van [[Apartheid]] en die eerste [[Suid-Afrikaanse algemene verkiesing van 1994|demokratiese verkiesing vir alle Suid-Afrikaners in 1994]]. Dié politieke veranderinge het spoedig tot Suid-Afrika se terugkeer na internasionale sportdeelname gelei. In Maart 1992 het die “blanke” Suid-Afrikaanse Rugbyraad en die multietniese Suid-Afrikaanse Rugbyunie saamgesluit om die Suid-Afrikaanse Rugbyvoetbalunie te vorm, wat sedert 2005 die naam Suid-Afrikaanse Rugbyunie (SARU) dra. Tot in die 1990’s het die Springbokke ’n positiewe wenrekord teen alle teenstanders gehad. Ná Suid-Afrika se hertoetrede tot internasionale rugby in 1992 het die span aanvanklik gesukkel om hulle vorige hoë standaarde te handhaaf. In hul eerste wedstryd ná hertoelating, later “terugkeertoets” genoem, het die Springbokke op 15 Augustus 1992 met 24–27 teen die All Blacks op Ellispark verloor. As gevolg van die [[Boipatong-slagting]] twee maande tevore was die situasie gespanne. Die ANC het voor die afskop van die wedstryd ’n minuut van stilte geëis en daarop aangedring dat die [[vlag van Suid-Afrika]] ([[Oranje, Blanje, Blou]]) nie gehys word nie en die volkslied, ''[[Die Stem van Suid-Afrika]]'' nie gespeel word nie. Nie een van die vereistes is nagekom nie, waarvolgens die ANC gedreig het om die sportboikot weer in te stel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.highbeam.com/doc/1P2-1020828.html |title=ANC Threatens Call for Renewal of Rugby Boycott |publisher=[[The Washington Post]] |author=William Claiborne |date=18 Augustus 1992 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160529073129/https://www.highbeam.com/doc/1P2-1020828.html |archive-date=29 Mei 2016 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die latere Minister van Sport en Ontspanning, [[Steve Tshwete]], het egter ten gunste van ’n tweede kans vir die ondersteuners gepleit en voorgestel om slegs ’n waarskuwing uit te reik.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.highbeam.com/doc/1P2-1021160.html |title=ANC Drops Its Objections To S. African Rugby Game; White Fans Admonished Not to Sing Anthem |publisher=[[The Washington Post]] |author=William Claiborne |date=20 Augustus 1992 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160529073132/https://www.highbeam.com/doc/1P2-1021160.html |archive-date=29 Mei 2016 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Hulle het ook teen die Wallabies in Kaapstad met 3–26 verloor. Later dieselfde jaar het die Springbokke vir die eerste keer weer na die buiteland getoer en in [[Lyon]] met 20–15 teen Frankryk gewen, maar hulle het die tweede toets in [[Parys]] met 16–29 verloor en is ook deur Engeland op [[Twickenham-stadion]] met 33–16 verslaan. In 1993 het die Franse span vir die eerste keer in 13 jaar weer ’n toer na Suid-Afrika onderneem; hulle het die toetsreeks ná ’n oorwinning en ’n gelykop gewen. Die Springbokke het tydens hul toer na Australië in dieselfde jaar twee toetswedstryde verloor en een gewen.<ref>{{fr}} {{cite book |author=Henri Garcia |title=La fabuleuse histoire du rugby |publisher=Éditions de La Martinière |location=Parys |year=2011 |isbn=978-2-7324-4528-1 |pages=830–840}}</ref> Die Springbokke se 1993-toer na Suid-Amerika het, in teenstelling met die eerste toer 13 jaar gelede, sonder enige kontroversie verloop; tydens dié toer het die Springbokke in die eerste twee amptelike toetswedstryde teen die Poemas te staan gekom en albei gewen.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://uar.com.ar/pdf/memorias/1993.pdf |title=Memorias de la UAR 1993 |publisher=Unión Argentina de Rugby |date=1994 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121101072759/http://uar.com.ar/pdf/memorias/1993.pdf |archive-date=1 November 2012 |accessdate=20 September 2020 |format=PDF, 1,1&nbsp;MG}}</ref> Eweneens ná ’n onderbreking van 13 jaar het die Springbokke tussen Junie en Augustus 1994 hul eerste toer na Nieu-Seeland onderneem. Hulle het tien van hul elf wedstryde teen provinsiale spanne gewen, terwyl hulle in die drie toetswedstryde teen die All Blacks twee keer (in [[Dunedin]] en [[Wellington, Nieu-Seeland|Wellington]]) verslaan is en in die derde toetswedstryd in [[Auckland]] gelykop gespeel het. Dit was hul ergste toetsreeks in Nieu-Seeland nog.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugby-talk.com/2014/01/history-the-1994-springbok-tour-to-new-zealand/ |title=History: The 1994 Springbok tour to New Zealand |publisher=rugby-talk.com |date=9 Januarie 2014 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In 1994 het die Nasionale Sportraad op aansoek van die intussen regerende ANC voorgestel die Springbokke in ''Proteas'' (na die [[Protea]], die Suid-Afrikaanse nasionale plant) te hernoem – soos reeds met die [[Proteas|nasionale krieketspan]] gedoen. Die Springbokkenteken sou oorspronklik ook deur dié nasionale plant vervang word om met die dubbelsinnige geskiedenis weg te doen. Hierdie stappe is ná die nuutverkose president [[Nelson Mandela]] se ingryping nie geneem nie en beide die spannaam en kenteken het onveranderd gebly. Hy het die Sportraad se lede daarvan oortuig om die deur die apartheid ontstelde simbole met ’n nuwe betekenis te voorsien, wat met die nuwe Suid-Afrika se waardes van ’n verenigde nasie ooreenstem. Aartsbiskop [[Desmond Tutu]], wat die term “reënboognasie” uitgedink het, het met hierdie voorstel saamgestem. Om enige onrus onder spelers en ondersteuners net voor die [[Rugbywêreldbeker 1995]] in Suid-Afrika te vermy, het die Sportraad toe besluit om die simbole tydelik te behou (in Maart 1996 het die Sportraad die simbole uiteindelik goedgekeur).<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sarugbymag.co.za/how-mandela-saved-the-springbok/ |title=How Mandela saved the Springbok |publisher=SARrugbymag |date=6 Desember 2013 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die naderende rugbywêreldbekertoernooi was die eerste groot sporttoernooi in Suid-Afrika ná die einde van die apartheidsera. In aanloop tot die toernooi is die Springbokke ná aanhoudende oorreding deur Nelson Mandela deur beide blankes en swartes ondersteun en hulle het groot ondersteuning in die hele bevolking geniet. Alhoewel die span multietnies opgetree het, was [[Chester Williams]] die enigste nieblanke speler.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/portal/main.jhtml?view=DETAILS&grid=&xml=/portal/2007/10/19/ftmandela119.xml |title=How Nelson Mandela won the rugby World Cup |publisher=The Daily Telegraph |author=John Carlin |date=19 Oktober 2007 |accessdate=20 September 2020 |archive-date=19 April 2009 |archive-url=https://swap.stanford.edu/20090419211812/http://www.telegraph.co.uk/portal/ |url-status=dead }}</ref> Voor die afskop van die rugbywêreldbekertoernooi was die Springbokke op die negende plek van die wêreldranglys en nie een van die gunstelinge om die toernooi te wen nie. Tydens die groepfase het hulle Australië, [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]] en [[Kanadese nasionale rugbyspan|Kanada]] verslaan. In die kwarteindstryd het hulle [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Wes-Samoa]] verslaan en in die naelskraapse halfeindstryd Frankryk. In die eindstryd op [[Ellispark]] het die Springbokke teen die Nieu-Seelandse All Blacks, die eerste span op die wêreldranglys, te staan gekom. Die Springbokke het teen die skynbaar verswakte mededingers met 15–12 in [[ekstra tyd]] gewen, nadat [[Joel Stransky]] die beslissende skepskop aangeteken het, en sodoende tydens hul eerste deelname die rugbywêreldbekertoernooi gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1995/overview |title=Rugby World Cup 1995: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die All Blacks is skynbaar deur ’n onheilspellende voedselvergiftiging van die vorige dag geteister. Tot vandag toe bestaan samesweringsteorië, waarvolgens Suid-Afrikaanse Rugbyamptenare of ’n kelnerin genaamd “Suzie” ’n stof in die All Blacks se ete sou gemeng het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/observer/osm/story/0,,1251765,00.html |title=OSM's sporting plaque |publisher=[[The Guardian]] |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180120222959/https://www.theguardian.com/observer/osm/story/0,,1251765,00.html |archive-date=20 Januarie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.independent.co.uk/news/rugby-players-food-may-have-been-spiked-1353245.html |title=Rugby players' food may have been spiked |publisher=[[The Independent]] |date=20 November 1996 |accessdate=20 Augustus 2006 |archive-date=25 Februarie 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200225110014/https://www.independent.co.uk/news/rugby-players-food-may-have-been-spiked-1353245.html |url-status=dead }}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyheaven.smh.com.au/articles/2003/08/11/1060588317125.html |title=Suzie never existed |publisher=Rugby Heaven |archive-url=https://web.archive.org/web/20031204033730/http://www.rugbyheaven.smh.com.au/articles/2003/08/11/1060588317125.html |archive-date=4 Desember 2003 |accessdate=20 Augustus 2006}} {{dooie skakel}}</ref> Tydens die toekenningsgeleentheid het ’n in ’n Springboktrui geklee Nelson Mandela die [[Webb Ellis-beker]] aan die kaptein [[Francois Pienaar]] oorhandig. Hierdie gebaar word as ’n belangrike stap vir die versoening tussen die Suid-Afrikaanse bevolkingsgroepe gesien en as een van die mees simboliese oomblikke in die sportgeskiedenis beskou.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.irishtimes.com/sport/rugby/international/rwc-1-nelson-mandela-hands-the-webb-ellis-cup-to-francois-pienaar-1.2348601 |title=RWC #1: Nelson Mandela hands the Webb Ellis Cup to Francois Pienaar |publisher=The Irish Times |author=Patrick Madden |date=18 September 2015 |accessdate=20 September 2020}}</ref> SARFU se president Louis Luyt het op ’n omstrede wyse die na-wedstrydverrigtinge versuur, toe hy by die dinee verklaar het dat die Springbokke die vorige twee Wêreldbekers ook sou gewen het as hulle daaraan kon deelgeneem het. Die dag ná die Wêreldbekeroorwinning het die [[Xhosa]]woord vir die Springbokke, ''Amabokoboko!'' as die opskrif van die [[Sowetan]] se sportafdeling verskyn.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.amabokoboko.com/amabokoboko-sport-7.html |title=About Amabokoboko |publisher=amabokoboko.com |accessdate=20 September 2020 |archive-date=27 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200927105135/https://amabokoboko.com/amabokoboko-sport-7.html |url-status=dead }}</ref> Krisisse in 1995 tot 1997 sou egter later aantoon dat alles nog nie wel was met etniese aangeleenthede in Suid-Afrikaanse Rugby nie. === Begin van die professionele tydperk === [[Lêer:Bob Skinstad.jpg|duimnael|Bobby Skinstad wat in 1997 vir die Springbokke begin speel het <small>(foto 2007 teen Samoa)</small>]] [[Lêer:South Africa vs Georgia - WC 2003.jpg|duimnael|Die Springbokke teen Georgië tydens die [[Rugbywêreldbeker 2003]] – die Springbokke het met 46–19 gewen]] [[Lêer:Springbok-All Black lineout in tri nations 2006.jpg|duimnael|Victor Matfield wen die bal in ’n lynstaan teen die All Blacks in Wellington]] [[Lêer:Wallabies vs Springboks lineout.jpg|duimnael|’n Lynstaan tydens die Drienasie-wedstryd tussen die Wallabies en die Springbokke op 7 Julie 2007]] Om die toenemende oorskakeling van goeie spelers na finansieel gevestigde [[rugby league]]-spanne teen te werk het die Internasionale Rugbyraad in Augustus 1995 besluit om van rugby ’n professionele sport te maak. In dieselfde jaar het die beheerliggame van Suid-Afrika, Nieu-Seeland en Australië die konsortium SANZAR gestig om televisie-uitsaairegte vir twee nuwe kompetisies te verkoop, die internasionale kompetisie Super 12 (nou [[Superrugby]]) en die Drienasiesreeks van die nasionale spanne (nou [[Die Rugbykampioenskap]]).<ref>{{en}} {{cite book |author=Bob Howitt |title=SANZAR Saga: Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby |publisher=HarperCollins Publishers |location=New York |year=2005 |isbn=1-86950-566-2 |pages=7}}</ref> Aangesien die nuwe toernooie min plek vir maandelange oorsese toere gelaat het, het hierdie tradisie uit die amateurtydperk vinnig tot ’n einde gekom (met uitsondering van die vierjaarlikse Leeustoere). Op die veld is die Springbokke swaar getref deur afrigter Christie se uittrede in 1996 nadat hy met [[leukemie]] gediagnoseer is. Die Springbokke het al 14 hul toetswedstryde gewen terwyl Christie die afrigter was. Suid-Afrika het daarna ’n insinking beleef en gesukkel in beide die provinsiale Super 12 en in die Drienasiesreeks met Nieu-Seeland en Australië. Tydens die laaste toer volgens die ou tradisie deur Suid-Afrika in 1996 het die All Blacks die toetsreeks met 2–1 beklink en wraak geneem vir die nederlaag tydens die rugbywêreldbekereindstryd.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rnz.co.nz/news/sport/395187/all-blacks-vs-springboks-the-memorable-moments |title=All Blacks vs Springboks: The memorable moments |publisher=Radio New Zealand |author=Matt Chatterton |date=25 Julie 2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In 1997 is die afrigter [[André Markgraaff]] verplig om te bedank, nadat hy ’n rassistiese opmerking oor die foon gemaak het wat publiek gemaak is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.independent.co.uk/news/world/sa-rugby-coach-quits-over-racist-outburst-1279426.html |title=SA rugby coach quits over racist outburst |publisher=[[The Independent]] |date=19 Februarie 1997 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Sy opvolger [[Carel du Plessis]] het ook nie lank gehou nie, nadat die Springbokke tydens die Leeus se 1997-toer na Suid-Afrika en die [[1997-Drienasiesreeks]] swak presteer het. Hy is deur [[Nick Mallett]] opgevolg, wat die Springbokke terug na sukses geneem het. In 1998 het Mallett en die nuwe kaptein [[Gary Teichmann]] ’n rekordwenlopie behaal met 17 opeenvolgende toetsoorwinnings wat die [[1998-Drienasiesreeks]] ingesluit het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://sarugbystats.co.za/south-africas-17-test-wins-in-a-row/ |title=South Africa's 17 test wins |publisher=sarugbystats.com |accessdate=20 September 2020}}</ref> Christie is dié jaar oorlede. Die Springbokke het die [[Rugbywêreldbeker 1999]] as verdedigende kampioen aangepak. Tydens die groepfase het hulle Skotland, [[Spaanse nasionale rugbyspan|Spanje]] en [[Uruguaanse nasionale rugbyspan|Uruguay]] verslaan en in die kwarteindstryd Engeland. In die halfeindstryd op Twickenham is hulle in ’n taai wedstryd deur die latere kampioen Australië verslaan. Die Springbokke het wel daarin geslaag om die derde plek te behaal deur die All Blacks met 22–18 op die [[Millennium-stadion]] in Cardiff te klop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1999/overview |title=Rugby World Cup 1999: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Ná die teleurstellende [[2000-Drienasiesreeks]] het Mallett die beheerliggaam van gierigheid beskuldig, aangesien kaartjies teen baie hoë pryse verkoop is. Die beheerliggaam het met die beskuldiging gereageer, dat Mallett die sport diskrediteer het. Net voor die begin van die eerste dissiplinêre verhoor het hy bedank.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/england/9159141/Former-South-Africa-and-Italy-coach-Nick-Mallett-brings-formidable-pedigree-to-the-fight-for-the-England-job.html |title=Former South Africa and Italy coach Nick Mallett brings formidable pedigree to the fight for the England job |publisher=[[The Daily Telegraph]] |author=Brendan Gallagher |date=22 September 2015 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Onder Mallett se opvolgers [[Harry Viljoen]] en [[Rudolf Straeuli]] was die Springbokke blykbaar op ’n laagtepunt. Op 23 November 2002 het die Springbokke hulle ergste nederlaag nog op Twickenham teen Engeland gely (met 3–53). Tydens die wedstryd het die al hoe moedeloser Suid-Afrikaanse span die Engelse spelers met fisiese aanvalle begin teiken. Beeldmateriaal van die wedstryd dui daarop dat die kaptein [[Corné Krige]] ’n voorbok in die optrede was.<ref name="krige">{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/2525929.stm |title=Krige in the spotlight |publisher=[[BBC]] |date=28 November 2002 |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190402132455/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/2525929.stm |archive-date=2 April 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In die 2002/3-seisoen het die Springbokke ook met rekordtellings teen Frankryk, Skotland en die All Blacks verloor.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2002/nov/25/rugbyunion.englandrugbyunionteam |title=England earn credit but Springboks only contempt |publisher=[[The Guardian]] |author=Robert Kitson |date=25 November 2002 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die aanloop tot die Springbokke se [[Rugbywêreldbeker 2003]]-veldtog het heelwat opskudding veroorsaak. Gedurende die oefenkamp voor die kompetisie was daar ’n wydgepubliseerde onderonsie tussen die wit speler Geo Cronjé en die bruin speler Quinton Davids. Albei is uit die span weggelaat en Cronjé is voor ’n tribunaal gehaal om op aantygings dat sy aksies rasgemotiveer was te antwoord. Cronjé is uiteindelik kwytgeskeld.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2003/aug/29/rugbyunion1 |title=Springboks kick out Cronje for racism |publisher=[[The Guardian]] |author=Andy Colquhoun |date=29 Augustus 2003 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In September het die Springbokke op ’n militêre-styl ''boot camp'' genaamd “Kamp Staaldraad” in die bos naby [[Thabazimbi]] byeengekom. Toe twee maande later besonderhede en videomateriaal van Kamp Staaldraad uitgelek is, het die Suid-Afrikaanse rugbyondersteuners met misnoeë gereageer, aangesien die spelers in die kamp onmenslik behandel is en vernederende teisteringe moes ondergaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://edition.cnn.com/2003/SPORT/11/16/safrica.rugby.tactics/index.html |title=Springbok rugby secrets laid bare |publisher=[[CNN]] |date=17 November 2003 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die uiteindelike toernooi het teleurstellend verloop: Hulle het tydens die groepfase maklik teen Uruguay en [[Georgiese nasionale rugbyspan|Georgië]] gewen, maar Argentinië is met slegs een punt geklop en in die laaste groepwedstryd is hulle deur die latere kampioen Engeland verneder. In die kwarteindstryd is hulle deur die All Blacks uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2003/overview |title=Rugby World Cup 2003: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Na die wêreldbeker-debakel was die Bokafrigter [[Rudolf Straeuli]] in die spervuur, nie net as gevolg van die span se powere prestasie nie maar ook as gevolg van sy rol in die organisering van Kamp Staaldraad. Hy het bedank en in Februarie 2004 is Jake White as die nuwe afrigter aangewys. White het tevore die o/21-Springbokspan afgerig wat die eerste o/21-Rugbywêreldbeker in 2002 gewen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2004-02-14/new-springbok-coach-white-out-to-avoid-errors-of/136398 |title=New Springbok coach White out to avoid errors of the past |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=14 Februarie 2004 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die Bokke het hierna voortgegaan om aan die rugbywêreld te bewys dat hulle gereed was om na hulle voormalige glorie terug te keer. Hulle het in ’n tweetoetsreeks Ierland weggevee en Wallis in die span se besoek aan die Suidelik Halfrond in Junie 2004 verslaan, waarop ’n oorwinning oor die [[Pasifiese Eilanders]] gevolg het. Die [[2004-Drienasiesreeks]] het met die nouste eindresultaat nog geëindig: Al drie spanne het twee oorwinnings en nederlae elk aangeteken, maar as gevolg van ’n beter puntestand het die Springbokke hul tweede titel na 1998 ingepalm. In November 2004 het die Springbokke vertrek op ’n ambisieuse Grand Slam-toerpoging. Hulle is egter beslissend deur Engeland verslaan en het op omstrede wyse teen Ierland verloor. Die span het egter wel daarin geslaag om in ’n harde stryd teen Wallis te wen en het met Skotland maklik afgereken. Hoewel die toer nie voldoen het aan die verwagtinge wat geskep is nie, het dit aangetoon dat die Springbokke die insinking van die afgelope jare te bowe gekom het. Die Springbokke se herstel is beloon met ’n reeks IRR-toekennings. Die Bokke is aangewys as die IRR se “span van die jaar”, Jake White as “afrigter van die jaar” en die jong flank Schalk Burger as “speler van die jaar”.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rte.ie/sport/rugby/2004/1129/187854-burger/ |title=Burger scoops top player accolade |publisher=RTÉ |date=29 November 2004 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Op 11 Junie 2005 het die Springbokke ’n rekordoorwinning oor Uruguay aangeteken: met 134–3 in [[Oos-Londen]]. Die Zimbabwies-gebore [[Tonderai Chavhanga]] het ses drieë in dié wedstryd gedruk om [[Stefan Terblanche]] se rekord van vyf te verbeter.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2005-06-12/springboks-smash-records-with-uruguay-rout/1591678 |title=Springboks smash records with Uruguay rout |publisher=ABC |date=12 Junie 2005 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die span het tweede geëindig in die [[2005-Drienasiesreeks]] nadat hulle in die eindstryd teen die All Blacks verloor het. Die jaar het geëindig met oorwinnings oor Argentinië en Wallis en ’n nederlaag teen Frankryk in Parys. Met verskeie nuwe spelers het die 2006-Springbokke weggespring met twee oorwinnings oor Skotland in Suid-Afrika voordat hulle teen Frankryk verloor het in hulle eerste nederlaag teen dié span in Suid-Afrika. Tydens ’n swak begin van die [[2006-Drienasiesreeks]] het die Springbokke met 0–49 teen die Wallabies verloor. Die Springbokke het beter vertonings gelewer in die volgende twee wedstryde en naelskraap in die laaste minute van die tweede toets teen Australië verloor. Suid-Afrikaanse ondersteuners se oproep vir ’n meer ''expansive'' rugbystyl is deur White beantwoord met die samestelling van ’n meer uitdagende span. Die span het Suid-Afrika se verloorlopie van vyf wedstryde beëindig deur die All Blacks met 21–20 op die [[Royal Bafokeng-stadion]] te klop in die eerste toetswedstryd wat op dié landelike stadion naby [[Rustenburg]] gespeel is. Die hoogtepunt van Suid-Afrika se Europatoer was ’n 25–14 oorwinning oor Engeland op Twickenham, ná nederlae teen Ierland en Engeland die vorige week. ’n Suid-Afrika XV het ook teen ’n Wêreld XV gewen tydens die toer by die Walkersstadion in [[Leicester]]. In Julie 2006 het die Springbokafrigter Jake White die pers meegedeel dat hy nie toegelaat is om sommige wit spelers te kies nie “as gevolg van transformasie” – ’n verwysing na die ANC-regering se beleid wat daarop gemik is om historiese raswanbalanse in nasionale sport teen te werk.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/sport/news/article.cfm?c_id=4&objectid=10394794 |title=Chili cure for Springbok ills |publisher=[[The New Zealand Herald]] |author=Paul Lewis |date=5 Augustus 2006 |accessdate=20 September 2020}}</ref> === Tweede wêreldbekertitel en daarna === [[Lêer:Percy Montgomery against Samoa.jpg|duimnael|Springbokheelagter [[Percy Montgomery]] vleg sy pad oop na die doellyn tydens die toets teen Samoa op Saterdag, 9 Junie 2007 op [[Ellispark-stadion|Ellispark]] in [[Johannesburg]]. Montgomery het dié drie in die drie-en-sestigste minuut gedruk om sy 700ste punt in toetsrugby aan te teken. Die Springbokke het Samoa met 35–8 geklop.]] [[Lêer:09-09-07 058.jpg|duimnael|Die Springbokke voor hul [[Rugbywêreldbeker 2007]]-wedstryd teen Samoa]] [[Lêer:Springbok parade.jpg|duimnael|[[Bryan Habana]] wys die [[Webb Ellis-beker]] (2007)]] [[Lêer:South Africa vs Fiji 2011 RWC (2).jpg|duimnael|Die Springbokke teen Fidji tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]]]] [[Lêer:South Africa vs USA 2015 RWC (8).jpg|duimnael|Suid-Afrika teen die VSA tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]]]] Die Springbokke se voorbereiding vir die [[Rugbywêreldbeker 2007]] in Frankryk is afgeskop met twee toetsoorwinnings teen ’n besoekende Engelse span; met 58–10 op 26 Mei in [[Bloemfontein]] en met 55–22 op 2 Junie in [[Pretoria]]. Die Engelse span was egter nie ’n volstoomspan nie met 35 Engelse spelers wat as gevolg van klubverpligtinge en beserings vir die toer nie beskikbaar was nie, maar ook weens siektes en beserings terwyl hulle in Suid-Afrika was. Die oorwinning oor Engeland is opgevolg deur ’n 35–8-oorwinning op 9 Junie oor [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Samoa]] teen wie Suid-Afrika later in poel A in die wêreldbeker sou kragte meet. Tydens die [[2007-Drienasiesreeks]] het Suid-Afrika Australië op Nuweland op 16 Junie met 22–19 geklop en op 23 Junie in [[Durban]] met 21–26 teen die All Blacks verloor in die tuisbeen van Suid-Afrika se veldtog. Ná vyf toetswedstryde in minder as ’n maand is daar te midde van groot omstredenheid besluit om 20 van Suid-Afrika se topspelers te laat rus tydens die wegbeen van die Drienasiesreeks in Nieu-Seeland en Australië. Die sogenaamde “tweede span” verras egter deur ’n goeie vertoning te lewer en op 7 Julie met slegs 17–25 teen Australië te verloor. Die All Blacks moes hard werk vir hul 33–6-oorwinning in [[Christchurch]] op 14 Julie waarin dit Nieu-Seeland 69 minute geneem het voordat hulle teen die Springbokke ’n drie gedruk het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6711699.stm |title=Wilkinson leads battered England |date=1 Junie 2007 |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310235755/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6711699.stm |archive-date=10 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} [http://www.iht.com/ International Harold Tribune], [http://web.archive.org/web/20070818113335/http://www.iht.com/articles/2007/07/15/sports/rugby.php Rugby Union: A halting victory adds more tarnish to All Blacks's aura], besoek op 28 Augustus 2007</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6711699.stm |title=Wilkinson leads battered England |date=1 Junie 2007 |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160310235755/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6711699.stm |archive-date=10 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Springbokke se plaaslike voorbereidings is afgesluit met ’n vriendskaplike wedstryd teen [[Namibiese nasionale rugbyspan|Namibië]] op Nuweland wat hulle met 105–13 gewen het. Tydens Suid-Afrika se eerste wedstryd in Europa in 2007 het die Bokke nie juis oortuig met ’n 18–3-oorwinning oor die [[Ierland|Ierse]] klubspan Connacht in [[Galway]] nie.<ref>{{af}} {{cite web |url=http://www.dieburger.com/Stories/Sport/15.0.2978835574.aspx |title=Rugby-piekniek verby |publisher=Die Burger |accessdate=28 Augustus 2007 |archive-date=28 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928121805/http://www.dieburger.com/Stories/Sport/15.0.2978835574.aspx |url-status=dead }}</ref> Op 25 Augustus 2007 het die Springbokke egter beter vertoon in ’n oortuigende 27–3-oorwinning oor Skotland op Murrayfield. Voor die afskop van die Rugbywêreldbeker 2007 in Frankryk is die uitgeruste Springbokke as een van die gunstelinge beskou om die toernooi te wen. Hulle het hul groepwedstryde teen Samoa, Engeland en die VSA duidelik gewen, maar teen Tonga het hulle ’n nederlaag net naelskraap vermy. Ná oorwinnings oor Fidji met 37–20 in die kwarteindstryd en oor Argentinië met 37–13 in die halfeindstryd het die Springbokke weer teen Engeland te staan gekom. In die eindstryd klop Suid-Afrika Engeland met 15–6 om die Webb Ellis-beker vir ’n tweede keer omhoog te hou.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2007/overview |title=Rugby World Cup 2007: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die telling, waarin geen drieë gedruk is nie, is behaal met vier strafskoppe deur [[Percy Montgomery]] en een deur [[François Steyn]], teenoor die twee van Engeland se Jonny Wilkinson. Vervolgens het Suid-Afrika vir die eerste keer die eerste plek op die wêreldranglys behaal.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7052822.stm |title=World Cup final 2007 |publisher=[[BBC]] |author=James Standley |date=20 Oktober 2007 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Ná die Springbokke se triomf tydens die Rugbywêreldbeker 2007 is hulle as die IRR se “span van die jaar”, Jake White as “afrigter van die jaar” en die vleuel [[Bryan Habana]] as “speler van die jaar” aangewys.<ref name="World Rugby Awards">{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/awards/past-winners |title=World Rugby Awards Past Winners |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 September 2020 |archive-date=18 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181118045954/https://www.world.rugby/awards/past-winners |url-status=dead }}</ref> Daarna het hulle Laureus se toekenning as “beste span” gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.laureus.com/world-sports-awards/2008/team-of-the-year/south-africa-rugby-union-team |title=South Africa Rugby Union Team |publisher=Laureus World Sports Awards |date=2008 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Ná die bedanking van White is [[Peter de Villiers]] in Januarie 2008 as die eerste nieblanke afrigter aangestel. Hy het tien gekleurde spelers vir sy eerste span benoem, wat die jaar met twee oorwinnings oor Wallis en een oorwinning oor Italië afgeskop het. Tydens die [[2008-Drienasiesreeks]] het die Springbokke ’n reeks van vyf tuisoorwinnings deur die All Blacks beëindig, nadat Suid-Afrika Nieu-Seeland met 30–28 in [[Dunedin]] verslaan het; dit was ook die Springbokke se eerste oorwinning oor hul mededinger sedert 1998. Daarbenewens is [[Carisbrook]] as ’n soort vestiging van die All Blacks beskou, aangesien die Springbokke gedurende sewe pogings sedert 1921 nie daarin geslaag het om op dié stadion ’n oorwinning te behaal nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.news24.com/Sport/Top-10-Bok-highs-under-Div-20101125 |title=Top 10 Bok highs under Div |publisher=News24 |date=25 November 2010 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Gedurende dieselfde toernooi het die Springbokke die hoogste oorwinning oor die Wallabies nog aangeteken, nadat Suid-Afrika hulle met 53–8 verslaan het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theroar.com.au/2008/08/31/springboks-inflict-wallabies-worst-test-loss-ever/ |title=Springboks inflict Wallabies' worst Test loss ever |publisher=The Roar |author=David Beniuk |date=30 Augustus 2008 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Nadat die Springbokke in die vier oorblywende wedstryde verslaan is, het hulle op die laaste plek van die toernooi geëindig. Hulle het egter Wallis (met 20–15), Skotland (met 14–10) en Engeland (met 42–6) tydens die 2008-eindjaarrugbytoetsreeks verslaan. Die 2009-seisoen was meer suksesvol. Die Britse en Ierse Leeus het een van hul intussen skaars toere na Suid-Afrika onderneem. Die Springbokke het twee van die drie toetswedstryde gewen en sodoende die toetsreeks met 2–1 beklink.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/8133265.stm |title=South Africa 9-28 Lions |publisher=[[BBC]] |date=4 Julie 2009 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die Springbokke het ook die [[2009-Drienasiesreeks]] op ’n oortuigende manier ingepalm, nadat hulle vyf van die ses wedstryde gewen het. Hulle het egter hul 2009-eindjaarrugbytoetsreeks verloor nadat die Springbokke deur Frankryk en Ierland geklop is. Suid-Afrika het vervolgens sy top-posisie op die IRR-ranglys kwytgeraak. Nogtans is die Springbokke deur die IRR as die “span van die jaar” aangewys.<ref name="World Rugby Awards" /> Die Springbokke se Junie 2010-toetsveldtog het ’n oorwinning oor Frankryk ingesluit, hul eerste oorwinning oor die Franse sedert 2005<ref name="supersport1">{{en}} {{cite web |url=http://www.supersport.com/rugby/springboks/news/100612/Aplons_brace_buries_hapless_French |title=Aplon's brace buries hapless French |publisher=Supersport |date=12 Junie 2010 |accessdate=13 Junie 2010 |archive-date=24 Maart 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190324000711/https://www.supersport.com/rugby/springboks/news/100612/Aplons_brace_buries_hapless_French |url-status=dead }}</ref> Tydens die [[2010-Drienasiesreeks]] het die Springbokke egter sleg gevaar, net een oorwinning aangeteken en op die derde plek van die wêreldranglys geëindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.supersport.com/rugby/springboks/news/100710/Boks_bullied_into_defeat |title=Boks bullied into defeat |publisher=Super Sport |accessdate=14 Julie 2010 |archive-date=24 Maart 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190324000700/https://www.supersport.com/rugby/springboks/news/100710/Boks_bullied_into_defeat |url-status=dead }}</ref> Op 6 November 2010 het die Springbokke die eer gehad om die eerste besoekende span in die nuwe [[Aviva-stadion]] in [[Dublin]] te wees.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/irish/8296992.stm |title=SA to play in Aviva rugby opener |publisher=[[BBC]] |date=8 Oktober 2009 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die Springbokke het tydens die 2010-eindjaarrugbytoetsreeks gepoog om ná vyf dekades hul eerste Grand Slam te behaal. Hulle het wél daarin geslaag om Ierland, Wallis en Engeland te verslaan, maar hulle is op ’n verrassende manier deur Skotland geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.news24.com/Sport/Boks-trail-at-Murrayfield-20101120 |title=Boks' Grand Slam hopes end |publisher=Sport24 |date=20 November 2010 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Tydens die [[2011-Drienasiesreeks]] het Peter de Villiers in voorbereiding op die komende [[Rugbywêreldbeker 2011]] in Nieu-Seeland van sy spelers laat rus. In teenstelling met die 2007-toernooi het hierdie taktiek dié keer egter misluk. Die Springbokke het hul groepwedstryde teen Wallis, Fidji, Namibië en Samoa gewen, maar hulle is met 9–11 in die naelskraapse kwarteindstryd deur die Wallabies uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2011/overview |title=Rugby World Cup 2011: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die Springbokke het onder hul nuwe afrigter [[Heyneke Meyer]] die 2012-seisoen met twee oorwinnings en een gelykop teen Engeland afgeskop. Ná die aansluiting van Argentinië by die Drienasiesreeks het dié toernooi [[die Rugbykampioenskap]] geword. Tydens die eerste [[2012-Rugbykampioenskapreeks|Rugbykampioenskapreeks]] het die Springbokke net twee oorwinnings aangeteken en teen die nuweling uit Argentinië net gelykop gespeel. Tydens die [[2012 eindjaarrugbytoetsreeks]] het die Springbokke drie naelskraapse oorwinnings oor Ierland, Skotland en Wallis aangeteken. Dié wenreeks is in Junie 2013 met oorwinnings oor Italië, Skotland en Samoa voortgesit. Tydens die [[2013-Rugbykampioenskapreeks]] was die Springbokke op die punt om dié toernooi te wen, maar hulle is in die beslissende laaste tuiswedstryd deur die All Blacks geklop. Daarteenoor was die [[2013 eindjaarrugbytoetsreeks]] meer suksesvol, nadat die Springbokke drie oorwinnings aangeteken het. Ná oorwinnings oor Wallis en Skotland tydens die Junie 2014-toetswedstryde het die Springbokke blykbaar hul pad na sukses voortgesit, maar hulle is tydens die [[2014-Rugbykampioenskapreeks]] deur Australië en Nieu-Seeland verslaan, waardeur hulle die toernooi-oorwinning ten spyte van vier oorwinnings misgeloop het. Hulle het die jaar met nederlae teen Ierland en Wallis afgesluit. In voorbereiding op die daaropvolgende [[Rugbywêreldbeker 2015]] in Engeland is die [[2015-Rugbykampioenskapreeks]] in ’n verkorte formaat uitgespeel. Suid-Afrika het al sy drie wedstryde verloor en op die laaste plek geëindig. Gedurende die laaste wedstryd van die toernooi het die Springbokke ’n geskiedkundige nederlaag gely: Suid-Afrika is in Durban deur Argentinië met 25–37 verslaan; dit was die Poemas se eerste oorwinning oor die Springbokke.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scrum/rugby/story/270873.html |title=Argentina shock Springboks for historic victory in Durban |publisher=ESPNscrum |date=8 Augustus 2015 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Vyf weke later het die Springbokke hierdie nederlaag blykbaar nog nie oorgekom nie, toe hulle in hul eerste groepwedstryd vir die eerste keer teen [[Japannese nasionale rugbyspan|Japan]] te staan gekom het. Die buiteperde, wat voor die afskop van die wedstryd heeltemal laer geag is, het in [[Brighton]] een van die grootste verrassings in die rugbygeskiedenis behaal, nadat hulle die Springbokke met 34–32 verslaan het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/34269878 |title=Rugby World Cup 2015: South Africa 32–34 Japan |publisher=[[BBC]] |date=19 September 2015 |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191210010601/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/34269878 |archive-date=10 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{de}} {{cite web |url=https://www.spiegel.de/sport/sonst/rugby-wm-japan-schafft-sensation-gegen-suedafrika-a-1053809.html |title=Japan bejubelt Sensation |publisher=Der Spiegel |date=19 September 2015 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Ná oorwinnings oor Samoa, Skotland en die VSA het die Springbokke nogtans die eerste plek in Groep B behaal. Nadat hulle tydens die kwarteindstryd Wallis met 23–19 verslaan het, is hulle in die naelskraapse halfeindstryd deur die latere kampioen Nieu-Seeland met 20–18 uitgeskakel. Tydens die klein finale om die derde plek het die Springbokke aan die Poemas wraak geneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2015/overview |title=Rugby World Cup 2015: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> === Vanaf laagtepunt tot die derde wêreldbekertitel === [[Lêer:Bokke Webb Ellis-beker toer JHB 20191107 145608.jpg|duimnael|Die Springbokke tydens hul toer deur Suid-Afrika in Johannesburg nadat hulle die [[Rugbywêreldbeker 2019]] in Japan gewen het]] [[Allister Coetzee]] het in 2016 by Heyneke Meyer as afrigter van die Springbokke oorgeneem. In Junie 2016 het die Springbokke die [[Ierse nasionale rugbyspan|Iere]] vir drie toetswedstryde gehuisves (twee oorwinnings en een nederlaag). Die daaropvolgende [[2016-Rugbykampioenskapreeks]] het die Springbokke ná twee oorwinnings in ses wedstryde op die derde plek afgesluit. Tydens dié toernooi moes hulle hul eerste wegnederlaag teen Argentinië in [[Salta]] met 24–26<ref>{{en}} {{cite web |url=https://super.rugby/therugbychampionship/news/argentina-edge-out-south-africa-in-salta/ |title=Argentina edge out South Africa in Salta |publisher=[[Superrugby]] |date=28 Augustus 2016 |accessdate=20 September 2020}}</ref> en hul ergste tuisnederlaag teen die All Blacks in Durban met 15–57 verduur.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://super.rugby/therugbychampionship/news/all-blacks-cruise-to-perfect-trc-clean-sweep/ |title=All Blacks Cruise to Perfect TRC Clean Sweep |publisher=[[Superrugby]] |date=8 Oktober 2016 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In die drie toetswedstryde aan die einde van die jaar is die Springbokke ook verslaan. Onder andere is hulle op 19 November vir die eerste keer deur Italië verslaan, nadat hulle naelskraap in [[Florence]] met 18–20 verloor het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2016/nov/19/italy-beat-south-africa-first-time |title=Italy celebrate famous first win over sorry South Africa |publisher=[[The Guardian]] |date=9 November 2016 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Ondanks sy swak wenrekord het die beheerliggaam agter Coetzee geskaar. Die vertroue in hom is aanvanklik vergoed, toe die Springbokke in Junie 2017 drie agtereenvolgende oorwinnings oor Frankryk en aan die begin van die [[2017-Rugbykampioenskapreeks]] twee oorwinnings oor Argentinië aangeteken het. Gedurende die verdere toernooi het hulle egter nie meer oortuig nie: Hulle is op 16 September in [[North Shore City]] deur die All Blacks met 57–0 verslaan, die swakste telling vir die Springbokke in hul geskiedenis.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2017/sep/16/new-zealand-south-africa-rugby-championship-all-blacks-irresistible-record-defeat-report |title=All Blacks irresistible in remarkable 57-0 drubbing of South Africa |publisher=[[The Guardian]] |date=16 September 2017 |accessdate=20 September 2020}}</ref> In November dieselfde jaar is hulle deur die Iere met 38–3 weg verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.co.uk/rugby/report?gameId=291261&league=289234 |title=Ireland humble the Springboks in one-sided affair in Dublin |publisher=ESPNscrum |date=11 November 2017 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Coetzee is deur [[Rassie Erasmus]] vervang en Erasmus het die opdrag gekry om die Springbokke vanuit hul laagtepunt te neem. In Junie 2018 het hulle twee oorwinnings oor Engeland aangeteken en tydens die [[2018-Rugbykampioenskapreeks]] het hulle die tweede plek behaal; tydens dié toernooi het hulle net naelskraapse nederlae gely. Aan die einde van die jaar was hul wenrekord geëwenaar. Tydens die verkorte [[2019-Rugbykampioenskapreeks]] het die Springbokke twee oorwinnings en een gelykop aangeteken, waardeur hulle dié toernooi vir die eerste keer gewen het; as die vorige toernooi, die Drienasiereeks, in ag geneem word, was dit hul eerste toernooi-oorwinning in tien jaar én ná die aansluiting van Argentinië in 2012.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://super.rugby/therugbychampionship/news/springboks-thrash-argentina-to-clinch-rugby-championship-crown/ |title=Springboks thrash Argentina to clinch Rugby Championship crown |publisher=[[Superrugby]] |date=11 Augustus 2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Voor die afskop van die [[Rugbywêreldbeker 2019]] in Japan was die Springbokke een van die gunstelinge om die toernooi te wen. Alhoewel hulle in die eerste groepwedstryd deur die All Blacks verslaan is, het hulle ná goeie oorwinnings oor Namibië, Italië en Kanada die uitklopfase gemaklik bereik. In die kwarteindstryd het hulle die gasheer Japan verslaan en in die halfeindstryd Wallis. Die eindstryd tussen Suid-Afrika en Engeland was ’n herontmoeting van die 2007-eindstryd, maar dié keer het die Springbokke met 32–12 ’n duideliker sege aangeteken en hul derde wêreldbekertitel ingepalm. Hierdie sukses is uit verskeie redes noemenswaardig: Die Springbokke het die vorige rekord van die All Blacks geëwenaar, hulle is die eerste wêreldkampioen wat tydens die groepfase ’n nederlaag gely en [[Siya Kolisi]] is die eerste swart kaptein wat die Webb Ellis-beker omhoog gehou het; hy het vervolgens die nommer 6-trui aan president [[Cyril Ramaphosa]] oorhandig in herinnering aan Nelson Mandela wat dié trui tydens die Rugbywêreldbeker 1995 ná Suid-Afrika se oorwinning gedra het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://edition.cnn.com/2019/11/02/sport/south-africa-rugby-world-cup-final-spt-intl/index.html |title=Why South Africa's Rugby World Cup victory means so much more |publisher=[[CNN]] |author=Daniel Gallan |date=4 November 2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Ná die afloop van die Rugbywêreldbeker 2019 was die Springbokke eerste op Wêreldrugby se wêreldranglys.<ref name="ranglys" /> Die Bokke is aangewys as Wêreldrugby se “span van die jaar”, [[Rassie Erasmus]] as “afrigter van die jaar” en die slot [[Pieter-Steph du Toit]] as “speler van die jaar”.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/news/538564 |title=Du Toit and Scarratt named World Rugby Players of the Year 2019 |publisher=[[Wêreldrugby]] |date=3 November 2019 |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191213091608/https://www.world.rugby/news/538564 |archive-date=13 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Daarna het hulle Laureus se toekenning as “beste span” gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.laureus.com/world-sports-awards/2020/team-of-the-year/south-africa-mens-rugby-team |title=South Africa Men's Rugby Union Team |publisher=Laureus World Sports Awards |date=2020 |accessdate=20 September 2020}}</ref> == Springboktrui == [[Lêer:SAF-Rugby-jersey-2002.jpg|duimnael|links|’n Vorige Springboktrui (2002), deur Castle geborg]] [[Lêer:Paul Roos 1906.jpg|duimnael|’n Kleurafbeelding van Paul Roos, kaptein van die 1906-Springbokke]] [[Lêer:Springboks Emblem.jpeg|duimnael|links|Oorsig oor die vorige Springbok-embleme by die Springbokmuseum in Kaapstad]] Suid-Afrika speel in groen truie met ’n goue kraag, wit broeke en groen sokkies. Op die linker bors is die SA Rugbykenteken en op die regter bors die springbokkenteken geborduur. Die [[Japan]]nese maatskappy ASICS is tans die truiverskaffer vir al die Suid-Afrikaanse rugbyspanne,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.asics.com/za/en-za/blog/article/asics-signs-south-african-rugby-union |title=Asics signs South Africa Rugby Union |publisher=ASICS |date=1 Oktober 2013 |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180726041043/https://www.asics.com/za/en-za/blog/article/asics-signs-south-african-rugby-union |archive-date=26 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> nadat hulle ’n kontrak met SARU onderteken het wat tot minstens 2024 streek.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.iol.co.za/business-report/companies/asics-in-six-year-springbok-kit-deal-1569432 |title=Asics in six-year Springbok kit deal |publisher=Independent Online |date=28 Augustus 2013 |accessdate=20 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.asics.com/za/en-za/blog/article/asics-renews-contracts-with-springboks-and-wallabies |title=ASICS renews contracts with Springboks and Wallabies |publisher=Asics |date=24 Oktober 2018 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Suid-Afrika se hempborg is die plaaslike selfoonverskaffer [[MTN]]. Bykomende truiborge sluit in [[Eerste Nasionale Bank|ENB]] bo die nommers op die rug, Land Rover, FlySafair, en Suidelike Paleis wat om die agterste soom van die kortbroek roteer. Tydens die Britse Leeus se 1903-toer na Suid-Afrika is die groen trui vir die eerste keer deur ’n Suid-Afrikaanse span gedra. Nadat hulle die eerste twee toetswedstryde in wit truie gespeel het, het Suid-Afrika in hul laaste toetswedstryd op Nuweland vir die eerste keer in ’n groen trui uitgedraf, wat by die Old Diocesan-klub geleen is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theroar.com.au/2016/09/08/great-history-green-gold-wallabies-springboks-jerseys/ |title=The great history of green and gold |publisher=Roar |author=Harry Jones |date=7 September 2016 |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190804145312/https://www.theroar.com.au/2016/09/08/great-history-green-gold-wallabies-springboks-jerseys/ |archive-date=4 Augustus 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens hul eerste toer na die Britse Eilande in 1906–07 het Suid-Afrika in ’n groen trui met ’n wit kraag, blou broeke en blou sokkies gespeel; dié trui is by die Old Diocesan-klub geleen. Tydens die Suid-Afrikaanse toer na Ierland in 2006 het die Springbokke tydens hul toets teen Ierland in [[Dublin]] in ’n replika van die historiese trui uitgedraf om die eeufees van die eerste toer te herdenk.<ref name="stripvirish">{{en}} [https://web.archive.org/web/20090221035236/http://www.iol.co.za/index.php?click_id=18&art_id=vn20061105111240610C604962&set_id= Boks to wear original strip against Irish] by Peter Bills, 5 November 2006 (geargiveer op 21 Februarie 2009)</ref> Toe die Australiese Wallabies in 1933 vir die eerste keer na Suid-Afrika getoer het, het die besoekers hemelblou truie gedra om verwarring te voorkom, omdat destyds albei spanne donkergroen truie gebruik het. Tydens die Australiese toer in 1953 het die Suid-Afrikaners tydens die toetswedstryde wit truie gedra. Tydens hul 1961-toer het die Wallabies in goue truie uitgedraf om verdere verwarring te vermy.<ref name="strip">{{en}} {{cite web |title=History of the ARU |url=http://rugby.com.au/about_the_aru/history_of_the_aru/history_of_the_aru,183.html |publisher=[[Rugby Australia]] |accessdate=6 Augustus 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060819163106/http://rugby.com.au/about_the_aru/history_of_the_aru/history_of_the_aru%2C183.html |archive-date=19 Augustus 2006 }} {{dooie skakel}}</ref> In 2017 het die Springbokke in Argentinië in ’n rooi wegtrui gespeel, dit was deel van ’n Asics-program tydens die seisoen waarin die Springbokke en [[Blitsbokke]] truie in al die kleure van die [[Vlag van Suid-Afrika|Suid-Afrikaanse vlag]] gedra het — die XV-span het in groen, wit en rooi truie gespeel, terwyl die sewesspan goud, blou en swart gedra het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.iol.co.za/sport/opinion/fans-seeing-red-but-not-everything-is-pure-about-springboks-10918098 |title=Fans seeing red, but not everything is pure about Springboks |publisher=Independent Online |author=Darryn Pollock |date=26 Augustus 2007 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die bynaam van die Springbokke het sy oorsprong ook in die 1906–07-toer na die Britse Eilande. Die [[springbok]] is deur die destydse kaptein [[Paul Roos]] as simbool gekies om te verhoed dat die Britse pers op sy beurt ’n simbool aan die Suid-Afrikaners toeken. Die kenteken was nie vir die wit span alleenlik nie – die springbok is in 1939 deur die eerste gekleurde span en in 1950 deur die eerste swart gebruik.<ref name="SymbolOfUnity">{{en}} {{cite web |url=https://www.independent.co.uk/news/world/africa/symbol-of-unity-the-springbok-vs-the-protea-770538.html?r=RSS |title=Symbol of unity: the Springbok vs the Protea |work=The Independent |location=UK |last=Evans |first=Ian |date=16 Januarie 2008 |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180726081842/https://www.independent.co.uk/news/world/africa/symbol-of-unity-the-springbok-vs-the-protea-770538.html?r=RSS |archive-date=26 Julie 2018 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Ná die einde van [[apartheid]] in 1992 is ’n krans van die [[koningsprotea]] by die kenteken bygevoeg. Nadat die ANC die verkiesings in 1994 gewen het, is die spannaam, anders as by die [[Proteas|Suid-Afrikaanse nasionale krieketspan]], nie in Proteas verander nie, deels te danke aan die destydse president [[Nelson Mandela]] se ingryping.<ref name="SymbolOfUnity" /><ref name="StrainsShow">{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/world/2007/oct/21/southafrica.rugbyleague |title=Strains show as nation cheers on the Boks |work=[[The Guardian]] |location=UK |first=Ruaridh |last=Nicoll |date=21 Oktober 2007 |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181116094230/https://www.theguardian.com/world/2007/oct/21/southafrica.rugbyleague |archive-date=16 November 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In Desember 2008 het die SARU besluit om die Springboktrui te herontwerp en die protea na die linkerkant van die Springbokke se trui te skuif, soos op ander truie van Suid-Afrikaanse nasionale spanne, en die springbok na die regterkant van die trui.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.sarugby.net/component/supersportcontent/6777?view=news |title=Springbok badge to move to right |publisher=[[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] |date=1 Desember 2008 |accessdate=30 Januarie 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151210012823/http://www.sarugby.net/component/supersportcontent/6777?view=news |archive-date=10 Desember 2015 }} {{dooie skakel}}</ref> Die nuwe trui is tydens die Britse en Ierse Leeus se 2009-toer na Suid-Afrika gebruik.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.sarugby.net/component/supersportcontent/6803?view=news |title=New Springbok jersey to be launched in time for British & Irish Lions tour |publisher=[[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] |date=21 Januarie 2009 |accessdate=30 Januarie 2009 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151120215631/http://www.sarugby.net/component/supersportcontent/6803?view=news |archive-date=20 November 2015 }} {{dooie skakel}}</ref> Die span se gelukbringer is ’n springbok en dra die bynaam “Bokkie”. == Truiverskaffers en -borge == [[Lêer:After Wikimania 2018, Cape Town (P1060095).jpg|duimnael|Springboktrui (2018) in Kaapstad met MTN as hoofborg]] Sedert Suid-Afrika se hertoelating by internasionale sportbyeenkomste in 1992 het die volgende truiverskaffers en -borge verskyn: {| class="wikitable" ! Tydperk !! Verskaffer !! Borg |- | 1992–1996 | Cotton Traders | [[Suid-Afrikaanse Brouerye|Lion Lager]] |- | 1996–1999 | rowspan=2| [[Nike (maatskappy)|Nike]] | ''Geen truiborg'' |- | 2000–2003 | rowspan=3|[[Castle Lager]] |- | 2004 midjaarrugbytoetsreeks | ''Geen truiverskaffer'' |- | [[2004-Drienasiesreeks]] | rowspan=3| [[Canterbury of New Zealand|Canterbury]] |- | Desember 2004–2010 | [[SASOL]] |- | 2011–2013 | rowspan=2|[[Barclays Afrika Groep|Absa]] |- | 2014–2015 | rowspan="3" | [[Asics]] |- | 2016 midjaarrugbytoetsreeks | Blue Label Telecoms |- | sedert 2017 | [[MTN]] |} == Tuisstadions == [[Lêer:South-africa rugby wc 1995.png|duimnael|links|Stadions in Suid-Afrika tydens die Rugbywêreldbeker 1995]] {{Location map+ |Suid-Afrika |caption=Kaart van Suid-Afrika se huidige tuisstadions |places= {{Location map~ |Suid-Afrika |label={{nowrap|[[Loftus Versfeld]]}} |position=top |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-25 |lat_min=-45 |lat_sec=-12 |lon_deg=28 |lon_min=13 |lon_sec=22 }} {{Location map~ |Suid-Afrika |label=[[Nuwelandstadion|Nuweland]] |position=bottom |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-33 |lat_min=-58 |lat_sec=-14 |lon_deg=18 |lon_min=28 |lon_sec=6 }} {{Location map~ |Suid-Afrika |label={{nowrap|[[Kings Park-stadion|Kings Park]]}} |position=bottom |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-29 |lat_min=-49 |lat_sec=-30 |lon_deg=31 |lon_min=1 |lon_sec=47 }} {{Location map~ |Suid-Afrika |label={{nowrap|[[Vrystaatstadion]]}} |position=top |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-29 |lat_min=-7 |lat_sec=-2 |lon_deg=26 |lon_min=12 |lon_sec=32 }} {{Location map~ |Suid-Afrika |label={{nowrap|[[Nelson Mandelabaaistadion|Nelson Mandelabaai]]}} |position=bottom |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-33 |lat_min=-56 |lat_sec=-16 |lon_deg=25 |lon_min=35 |lon_sec=56 }} {{Location map~ |Suid-Afrika |label=[[Ellispark-stadion|Ellispark]] |position=bottom |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-26 |lat_min=-11 |lat_sec=-51 |lon_deg=28 |lon_min=3 |lon_sec=39 }} }} Nes ander vername rugbynasies soos Argentinië, Australië, Frankryk en Nieu-Seeland beskik Suid-Afrika oor geen amptelike tuisstadion vir sy nasionale span nie. Die Springbokke span vir hul toetswedstryde eerder ’n verskeidenheid stadions dwarsdeur Suid-Afrika in. [[Ellispark-stadion|Ellispark]] in [[Johannesburg]] met sowat 60&nbsp;000 sitplekke was die hoofstadion gedurende die [[Rugbywêreldbeker 1995]],<ref name="EllisHistory">{{en}} {{cite web| url=http://www.ellispark.co.za/Content.aspx?Page=24&Menu=24 |title=The History of Ellis Park |publisher=ellispark.co.za |accessdate=14 Februarie 2008 |archiveurl = https://web.archive.org/web/20070316143833/http://www.ellispark.co.za/Content.aspx?Page=24&Menu=24 |archivedate = 16 Maart 2007}} {{dooie skakel}}</ref> waar die Springbokke die All Blacks in die eindstryd verslaan het. Ander gereelde stadions vir toetswedstryde sluit in [[Pretoria]] se [[Loftus Versfeld]], [[Nuwelandstadion|Nuweland]] in [[Kaapstad]], [[Kings Park-stadion|Kings Park]] in [[Durban]], [[Vrystaatstadion]] in [[Bloemfontein]] en [[Nelson Mandelabaaistadion]] in [[Port Elizabeth]].<ref name="PickAndGo">{{en}} {{cite web |url=http://www.lassen.co.nz/pickandgo.php |publisher=lassen.co.nz |title=Pick and go: Test match results database |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191119185710/http://www.lassen.co.nz/pickandgo.php |archive-date=19 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Die Springbokke het op 21 Augustus 2010 hul eerste toetswedstryd op [[ENB-stadion|Sokkerstad]] gespeel, ’n [[2010-Drienasiesreeks|Drienasieswedstryd]] teen Nieu-Seeland.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sport24.co.za/Rugby/NZ-SA-to-meet-in-Soweto-20100702 |publisher=Nuus24 |title=NZ, SA to meet in Soweto |date=2 Julie 2010 |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190124045558/https://www.sport24.co.za/Rugby/NZ-SA-to-meet-in-Soweto-20100702 |archive-date=24 Januarie 2019 |url-status=live|df=dmy-all}}</ref> Ander stadions wat al vir toetswedstryde ingespan is, sluit in [[Buffalo City-stadion]] in [[Oos-Londen]], die [[Royal Bafokeng-stadion]] net buite [[Rustenburg]], [[Mbombela-stadion]] in [[Nelspruit]] en die [[Pumastadion]] in [[Witbank]]. Tydens die Rugbywêreldbeker 1995 is ook die [[Boet Erasmus-stadion]] in Port Elizabeth, die [[Olympia-park]] in Rustenburg en die [[Danie Craven-stadion]] in [[Stellenbosch]] vir wedstryde ingespan. Oorspronklik is ook wedstryde in [[Brakpan]], [[Germiston]], [[Pietermaritzburg]], [[Potchefstroom]] en [[Witbank]] beplan, maar dié wedstryde is na ander plekke verskuif. Suid-Afrika se eerste toetswedstryd is in 1891 op Port Elizabeth se [[St. Georgespark, Port Elizabeth|St. Georgespark]] gespeel.<ref name="GeorgePark">{{en}} {{cite web |url=http://stgeorgespark.nmmu.ac.za/ |title=St George's Park History |publisher=stgeorgespark.nmmu.ac.za |author1=Markman, Ivor |author2=Derry, Debbie |accessdate=20 September 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200505035139/http://stgeorgespark.nmmu.ac.za/ |archive-date=5 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Ellispark is in 1928 opgerig en het in 1955 ’n rekordskare van 100&nbsp;000 toeskouers tydens die wedstryd tussen Suid-Afrika en die Britse en Ierse Leeus gehuisves.<ref name="EllisHistory" /> Die Springbokke het glo ’n goeie vertoning teen besoekende spanne wanneer hulle op die [[Hoëveld]] speel.<ref name="Lions2009">{{en}} {{cite web |url=http://www.news24.com/News24/Sport/Rugby/0,,2-9-838_2224190,00.html |title=Lions tour itinerary leaked |publisher=news24.com |date=20 November 2007 |accessdate=14 Februarie 2008 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20071122155356/http://www.news24.com/News24/Sport/Rugby/0%2C%2C2-9-838_2224190%2C00.html |archivedate=22 November 2007 }} {{dooie skakel}}</ref> Wedstryde op Ellispark, Loftus Versfeld of Vodacompark laat vervolgens fisiese probleme opduik,<ref name="AltitudeEllis">{{en}} {{cite web |url=http://sport.iafrica.com/rugby/news/464846.htm |title=Altitude, Madiba spook Aus |publisher=sport.iafrica.com |date=25 Julie 2005 |accessdate=13 Februarie 2008}} {{dooie skakel|date=Julie 2010}}</ref><ref name="AltitudeLoftus">{{en}} {{cite web |url=http://www.scrum.com/3305_16827.php |publisher=scrum.com |title=It's all in the mind games |date=27 Julie 2001 |accessdate=14 Februarie 2008}} {{dooie skakel|date=Julie 2010}}</ref> en beïnvloed ’n wedstryd op ’n aantal ander maniere, soos die bal wat verder rol indien hy geskop word.<ref name="altitude">{{en}} {{cite web |url=http://www.world.rugby.com.au/aru_shared/news/imported_-_old_site/2002_august/wallabies_focus_on_upsetting_springboks_14472,6467.html |title=Wallabies Focus on Upsetting Springboks |publisher=world.rugby.com.au |accessdate=6 Augustus 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070323022150/http://www.world.rugby.com.au/aru_shared/news/imported_-_old_site/2002_august/wallabies_focus_on_upsetting_springboks_14472%2C6467.html | archive-date=23 Maart 2007 }} {{dooie skakel}}</ref> Deskundiges is nie eens nie of besoekende spanne se tradisioneel swak vertonings direk verband hou met die hoogte bo seespieël en ’n fisiese uitdaging as gevolg daarvan of dit eerder ’n saak van hul gemoedstoestand is.<ref name="AltitudeLoftus" /> == Toetswedstryde == [[Lêer:South Africa IRB World Rankings.png|duimnael|400px|Suid-Afrika se plek op [[Wêreldrugby]] se ranglys vanaf 10 Oktober 2003 tot op hede]] Die Springbokke het teen byna elke teenstander ’n positiewe wenrekord; net teen die Nieu-Seelandse All Blacks is hul wenrekord negatief. Suid-Afrika het 323 van sy 519 toetswedstryde gewen, ’n wenrekord van 62,23%.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=team;team=5;template=results;type=team;view=opposition |title=International Rugby Union Statistics – South Africa |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020}}</ref> Daarmee is die Springbokke een van die mees suksesvolle nasionale rugbyspanne. Hul hoogste oorwinning het die Springbokke op 11 Juli 2005 met 134–3 teen Uruguay aangeteken,<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=difference;team=5;template=results;type=team;view=match |title=Points difference (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020}}</ref> hul ergste nederlaag was op 16 September 2017 met 0–57 teen Nieu-Seeland.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=difference;orderbyad=reverse;team=5;template=results;type=team;view=match |title=Points difference (reverse) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020}}</ref> Suid-Afrika se statistieke in toetswedstryde teen alle lande, in alfabetiese volgorde, is soos volg (korrek in Oktober 2021): {| class="sortable wikitable" ! Teen ! Gespeel ! Gewen ! Verloor ! Gelykop ! % Gewen |- bgcolor="#d0ffd0" align="center" |- | {{ARGru}} || 32 || 28 || 3 || 1 || 87,50 |- | {{AUSru}} || 90 || 48 || 39 || 3 || 53,33 |- | {{geenvlag|[[Britse Barbarians|Barbarians]]}} || 8 || 3 || 4 || 1 || 37,50 |- | {{BILru}} || 49 || 25 || 18 || 6 || 51,02 |- | {{ENGru}} || 43 || 26 || 15 || 2 || 60,47 |- | {{FIJru}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 100 |- | {{FRAru}} || 44 || 27 || 11 || 6 || 61,36 |- | {{GEOru}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | {{IRLru}} || 26 || 18 || 7 || 1 || 69,23 |- | {{ITAru}} || 15 || 14 || 1 || 0 || 93,33 |- | {{JPNru}} || 3 || 2 || 1 || 0 || 66,67 |- | {{CANru}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 100 |- | {{NAMru}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 100 |- | {{NZLru}} || 101 || 37 || 60 || 4 || 36,63 |- | [[Lêer:Flag of rugby Pacific Islanders.svg|24px|raam]] Pasifiese Eilanders || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{ROMru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{SAMru}} || 9 || 9 || 0 || 0 || 100 |- | {{SCOru}} || 27 || 22 || 5 || 0 || 81,48 |- | {{ESPru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | [[Lêer:Flag sudamerica xv 1980.jpg|24px|raam]] [[Suid-Amerikaanse Jaguares]] || 8 || 7 || 1 || 0 || 87,5 |- | {{TGAru}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | {{URUru}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 100 |- | {{USAru}} || 4 || 4 || 0 || 0 || 100 |- | {{WALru}} || 36 || 29 || 6 || 1 || 80,56 |- | {{geenvlag|Wêreld XV}} || 5 || 5 || 0 || 0 || 100 |- class="sortbottom" ! Algeheel || 519 || 323 || 172 || 25 || 62,23 |} Wedstryde teen verskeie saamgestelde spanne tydens oorsese toere van die amateurtydperk en die deur [[Nieu-Seeland Rugby]] nieerkende wedstryde teen die Nieu-Seelandse Kavaliers is nie in die lys ingesluit nie. Wedstryde teen die [[Waratahs (Superrugbyspan)|Nieu-Suid-Walliese Waratahs]] (1920–1928) word deur die [[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] ook nie as sulks erken nie. == Wedywering met die All Blacks == [[Lêer:1981-springbok-tour-auckland-1.jpg|duimnael|Die All Blacks se 1981-toetswedstryd teen die Springbokke in Auckland moes agter doringdraad plaasvind en is deur betogings begelei]] Sedert die eerste ontmoeting in 1921 op Nieu-Seelandse bodem handhaaf die Springbokke en die All Blacks, wat albei as die beste nasionale rugbyspanne wêreldwyd beskou word, ’n intensiewe wedywering. Reeds destyds is albei spanne as die bestes beskou, wat deur die gelykopuitslag van die eerste toetsreeks bevestig is. Die tweede toetsreeks tydens die teenbesoek van 1928 in Suid-Afrika het ook in ’n gelykopuitslag geëindig. In 1937 het die Springbokke daarin geslaag om in Nieu-Seeland ’n toetsreeks teen die All Blacks te wen. In 1949 het die Springbokke die tuisreeks teen die All Blacks met ’n negatiewe rekord vir die Nieu-Seelanders, wat vandag nog bestaan, gewen. In 1956 het die All Blacks egter die tuisreeks teen die Springbokke gewen. In 1960 was die Springbokke weer tydens die tuisreeks teen die All Blacks suksesvol; dié toer word egter vir politieke rusies as vir sportiewe suksesse onthou. Daarna is die wedersydse toetsreekse veral deur die Suid-Afrikaanse apartheidsbeleid en die gepaardgaande twis oor die All Blacks se Māorispelers gekenmerk. Tot in die 1980’s is onderlinge toere onderneem, maar hulle het veral politieke weerstand van anti-apartheidsaktiviste ontlok en is vervolgens deur proteste van ander lande begelei. Die Nieu-Seelandse regering se vashou aan die 1976-toer na Suid-Afrika en die Internasionale Olimpiese Komitee se weiering (rugby was destyds nie ’n Olimpiese sportsoort nie) om Nieu-Seeland ná proteste deur Afrikalande van die [[Olimpiese Somerspele 1976]] te skors het tot die boikot van dié Olimpiese Spele deur 30 oorwegend Afrikalande gelei.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.cbc.ca/sports/olympics-summer/african-nations-boycott-costly-montreal-games-1.770807 |title=African nations boycott costly Montreal Games |publisher=Canadian Broadcasting Corporation |date=7 Augustus 2009 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Eers ná die einde van die apartheidsbewind in Suid-Afrika het die onderlinge wedywering genormaliseer. Tot vandag toe het die Springbokke net teen die All Blacks ’n negatiewe wenrekord.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.investec.com/en_za/sponsorships/rugby/all-blacks-vs-springboks-the-greatest-sports-rivalry.html |title=Springboks vs the All Blacks – The Great Rivalry |publisher=Investec |accessdate=20 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.allblacks.com/news/a-rivalry-in-numbers-all-blacks-vs-south-africa |title=A Rivalry in Numbers: All Blacks vs South Africa |publisher=All Blacks |date=23 Julie 2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Die wedywering sluit intussen ook die rugbywêreldbekertoernooie in, aangesien beide die All Blacks en die Springbokke die enigste nasionale rugbyspanne is wat die Webb Ellis-beker al drie keer omhoog kon hou (gedurende altesaam nege rugbywêreldbekertoernooie). Albei spanne het tot dusver tydens vyf rugbywêreldbekertoernooie ontmoet, van wie die All Blacks drie wedstryde en die Springbokke twee wedstryde gewen het. Die Springbokke se belangrikste oorwinning was die 1995-eindstryd, toe hulle met 15–12 in ekstra tyd gewen het. Sedert 1996 ontmoet albei spanne tydens die jaarlikse Drienasiesreeks, sedert 2012 die Rugbykampioenskap. Tydens die [[2017-Rugbykampioenskapreeks]] moes die Springbokke hul (tot dusver) swaarste nederlaag verduur: 0–57 teen die All Blacks.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://super.rugby/therugbychampionship/news/rampant-all-blacks-blow-springboks-away/ |title=Rampant All Blacks blow Springboks away |publisher=Super Rugby |date=17 Augustus 2017 |accessdate=20 September 2020}}</ref> As gevolg van die Springbokke se geskiedenis ondersteun sommige Suid-Afrikaners tot vandag toe die All Blacks pleks van die Springbokke, ook oor generasies heen. Dit het sy oorsprong in apartheid, toe anti-apartheidsaktiviste by elke geleentheid die teenstander van die Springbokke as ’n soort weerstand teen die apartheid en sy simbole ondersteun het. Deur ander Suid-Afrikaners word hierdie gedrag na die einde van apartheid egter as “onpatrioties” en “verraai” bestempel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://theconversation.com/cape-crusaders-why-some-south-africans-still-support-the-kiwis-not-the-springboks-87207 |title=Cape Crusaders: why some South Africans (still) support the Kiwis, not the Springboks |publisher=The Conversation |accessdate=20 September 2020}}</ref> == Rekords == === Wêreldbekerrekord === [[Lêer:Rugby World Cup Trophy.JPG|duimnael|upright|Suid-Afrika het reeds in 1995, 2007 en 2019 die [[Webb Ellis-beker]] omhoog gehou]] Alhoewel die Springbokke as gevolg van apartheid die eerste twee wêreldbekertoernooie misgeloop het, het hulle die Webb Ellis-beker, die trofee waarom tydens die vierjaarlikse rugbywêreldbekertoernooi meegeding word, reeds drie keer verower: tydens die derde toernooi tuis in 1995, 2007 in Frankryk en 2019 in Japan. Daarmee het die Springbokke die tweede span geword wat dié toernooi drie keer gewen het. In 1999 en in 2015 is hulle in die halfeindstryd uitgeskakel, maar het die daaropvolgende klein finale om die derde plek gewen. In 2003 en in 2011 is hulle reeds in die kwarteindstryd uitgeskakel, tot dusver hul swakste uitslag tydens 'n wêreldbekertoernooi. {| class="wikitable" !Jaar!!Uitslag |- |[[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] || Geen deelname |- |[[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] || Geen deelname |- |[[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] || '''Kampioen''' |- |[[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] || Derde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 2003|2003]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] || '''Kampioen''' |- |[[Rugbywêreldbeker 2011|2011]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2015|2015]] || Derde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 2019|2019]] || '''Kampioen''' |- |[[Rugbywêreldbeker 2023|2023]] || ''gekwalifiseer'' |} === Drienasies/Rugbykampioenskap === Suid-Afrika se enigste jaarlikse toernooi is die Rugbykampioenskap (voorheen die Drienasies), waar hulle teen drie ander nasies van die Suidelike Halfrond speel: Australië en Nieu-Seeland sedert 1996; Argentinië het in 2012 by dié toernooi aangesluit. Suid-Afrika het die toernooi tot dusver vier keer gewen: in [[1998-Drienasiesreeks|1998]], [[2004-Drienasiesreeks|2004]], [[2005-Drienasiesreeks|2005]] en [[2019-Rugbykampioenskapreeks|2019]]. As deel van die Rugbykampioenskap ding die Springbokke sedert 2000 met die Wallabies om die [[Mandela Uitdaagplaat]] en sedert 2004 met die All Blacks om die [[Vryheidsbeker]] mee. {{Drie-Nasiesrekord}} {{Die Rugbykampioenskap-rekord}} <small>Punte word soos volg toegeken: 4 punte vir ’n oorwinning, 2 punte vir ’n gelykopuitslag, 0 punte vir ’n nederlaag (saam met moontlike bonuspunte), 1 bonuspunt vir vier of meer gedrukte drieë, 1 bonuspunt vir ’n nederlaag met minder as sewe punte.</small> === Ander toetswedstryde === Gedurende die amateurtydperk het die Springbokke maandelange oorsese toere onderneem, waartydens hulle teen ander nasionale spanne, plaaslike saamgestelde spanne en klubspanne gespeel het. Eweneens het oorsese spanne na Suid-Afrika getoer. Die Springbokke het al vier keer ’n Grand Slam behaal, d.w.s. ’n oorwinning oor die vier "Tuisnasies" Engeland, Ierland, Skotland en Wallis tydens dieselfde toer (die Grand Slam-toere was in 1912/13, 1931/32, 1951/52 en 1960/61). Teen die jaar 2000 het die oorsese toere volgens die ou tradisie tot ’n einde gekom, aangesien die professionalisering van die rugbyspel te min tyd vir toere oorlaat (’n uitsondering is die [[Britse en Ierse Leeus]] se vierjaarlikse toere). Deesdae is toetswedstryde teen die spanne van die Noordelike Halfrond tweekeer per jaar moontlik. Gedurende Juniemaand se midjaartoetsreeks vertrek Europese spanne na Suid-Afrika, en gedurende Novembermaand se jaareind-toetsreeks reis die Springbokke na Europa. As deel daarvan ding die Springbokke sedert 2007 met Wallis om die Prince William-beker mee. == Spelers == === Huidige span === Die volgende spelers het die Springbokspan tydens die [[2022-Rugbykampioenskapreeks]] gevorm:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.springboks.rugby/news-features/articles/2022/06/11/nienaber-names-43-man-springbok-squad/ |title=Nienaber names 43-man Springbok squad |publisher=[[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] |date=11 Junie 2022 |accessdate=1 Augustus 2022}}</ref> {| | valign="top"| Agterspelers {| class="wikitable" |- ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Faf de Klerk]] || [[Skrumskakel]] || [[Sale Sharks]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}37 |- | [[Jaden Hendrikse]] || Skrumskakel || [[Sharks (Verenigde Rugbykampioenskap)|Sharks]] ||style="text-align:center"| {{0|00}}3 |- | [[Herschel Jantjies]] || Skrumskakel || [[Stormers (Verenigde Rugbykampioenskap)|Stormers]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}22 |- | [[Cobus Reinach]] || Skrumskakel || [[Montpellier Hérault RC|Montpellier]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}21 |- | [[Grant Williams]] || Skrumskakel || Sharks ||style="text-align:center"| {{0|00}}1 |- | [[Elton Jantjies]] || [[Losskakel]] || [[NTT DoCoMo Red Hurricanes Osaka|NTT Red Hurricanes]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}45 |- | [[Handré Pollard]] || Losskakel || Montpellier ||style="text-align:center"| {{0|0}}61 |- | [[Lukhanyo Am]] || [[Senter]] || Sharks ||style="text-align:center"| {{0|0}}27 |- | [[Damian de Allende]] || Senter || [[Munster Rugby|Munster]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}59 |- | [[André Esterhuizen]] || Senter || [[Harlequins]] ||style="text-align:center"| {{0|00}}9 |- | [[Jesse Kriel]] || Senter || [[Yokohama Canon Eagles|Canon Eagles]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}52 |- | [[Cheslin Kolbe]] || [[Vleuel]] || [[RC Toulon|Toulon]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}19 |- | [[Makazole Mapimpi]] || Vleuel || Sharks ||style="text-align:center"| {{0|0}}26 |- | [[Kurt-Lee Arendse]] || Vleuel || [[Bulls (Verenigde Rugbykampioenskap)|Bulls]] ||style="text-align:center"| {{0|00}}1 |- | [[Aphelele Fassi]] || [[Heelagter]] || Sharks ||style="text-align:center"| {{0|00}}3 |- | [[Warrick Gelant]] || Heelagter || Stormers ||style="text-align:center"| {{0|0}}10 |- | [[Willie le Roux]] || Heelagter || [[Toyota Verblitz]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}72 |- | [[Damian Willemse]] || Heelagter || Stormers ||style="text-align:center"| {{0|0}}17 |} | Voorspelers {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Joseph Dweba]] || [[Haker]] || Stormers ||style="text-align:center"| {{0|00}}2 |- | [[Malcolm Marx]] || Haker || [[Kubota Spears]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}48 |- | [[Bongi Mbonambi]] || Haker || Sharks ||style="text-align:center"| {{0|0}}50 |- | [[Thomas du Toit]] || [[Stut]] || Sharks ||style="text-align:center"| {{0|0}}14 |- | [[Steven Kitshoff]] || Stut || Stormers ||style="text-align:center"| {{0|0}}60 |- | [[Vincent Koch]] || Stut || [[Saracens]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}33 |- | [[Frans Malherbe]] || Stut || Stormers ||style="text-align:center"| {{0|0}}47 |- | [[Ntuthuko Mchunu]] || Stut || Sharks ||style="text-align:center"| {{0|00}}1 |- | [[Ox Nché]] || Stut || Sharks ||style="text-align:center"| {{0|0}}10 |- | [[Trevor Nyakane]] || Stut || [[Racing 92]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}55 |- | [[Lood de Jager]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || Sale Sharks ||style="text-align:center"| {{0|0}}57 |- | [[Eben Etzebeth]] || Slot || Sharks ||style="text-align:center"| 100 |- | [[Salmaan Moerat]] || Slot || Stormers ||style="text-align:center"| {{0|00}}1 |- | [[Ruan Nortjé]] || Slot || Bulls ||style="text-align:center"| {{0|00}}1 |- | [[Franco Mostert]] || Slot || [[Mie Honda Heat]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}52 |- | [[Marvin Orie]] || Slot || Stormers ||style="text-align:center"| {{0|00}}8 |- | [[Pieter-Steph du Toit]] || [[Losvoorspeler]] || Toyota Verblitz ||style="text-align:center"| {{0|0}}59 |- | [[Marcell Coetzee]] || Losvoorspeler || Bulls ||style="text-align:center"| {{0|0}}31 |- | [[Rynhardt Elstadt]] || Losvoorspeler || [[Stade Toulousain|Toulouse]] ||style="text-align:center"| {{0|00}}4 |- | [[Deon Fourie]] || Losvoorspeler || Stormers ||style="text-align:center"| {{0|00}}1 |- | [[Siya Kolisi]] [[Lêer:Captain sports.svg|15px|Kaptein]] || Losvoorspeler || Sharks ||style="text-align:center"| {{0|0}}64 |- | [[Elrigh Louw]] || Losvoorspeler || Bulls ||style="text-align:center"| {{0|00}}1 |- | [[Evan Roos]] || Losvoorspeler || Stormers ||style="text-align:center"| {{0|00}}1 |- | [[Kwagga Smith]] || Losvoorspeler || [[Shizuoka Blue Revs]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}20 |- | [[Jasper Wiese]] || Losvoorspeler || [[Leicester Tigers]] ||style="text-align:center"| {{0|0}}12 |} |} === Bekende spelers === [[Lêer:FairyHeatlie.jpg|duimnael|upright|Barry Heatlie]] [[Lêer:Rugby Naas Botha.jpg|duimnael|upright|Naas Botha (1987)]] [[Lêer:Capt.jpg|duimnael|upright|John Smit (2008)]] Twaalf voormalige Suid-Afrikaanse spelers is vir hul uitstekende prestasies in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees |title=Inductees |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 September 2020}}</ref> {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Inskrywing |- | [[Naas Botha]] || [[Losskakel]] || 2015 |- | [[Danie Craven]] || [[Skrumskakel]] || 2007 |- | [[Morné du Plessis]] || [[Agsteman]] || 2015 |- | [[Frik du Preez]] || [[Slot (rugby)|Slot]], [[losvoorspeler|flank]] || 2009 |- | [[Os du Randt]] || [[Stut]] || 2019 |- | [[Danie Gerber]] || [[Senter]] || 2015 |- | [[Barry Heatlie]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || 2009 |- | [[Hennie Muller]] || [[Agsteman]] || 2015 |- | [[Bennie Osler]] || [[Losskakel]] || 2009 |- | [[Francois Pienaar]] || [[Flank]] || 2011 |- | [[John Smit]] || [[Haker]], [[Stut]] || 2009 |- | [[Joost van der Westhuizen]] || [[Skrumskakel]] || 2015 |} Daarbenewens is die twee wêreldkampioenafrigters [[Kitch Christie]] en [[Jake White]] asook oudpresident [[Nelson Mandela]] (vir sy invloed op die sport) ingeskryf.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees/59110 |title=Nelson Mandela – World Rugby – Hall of Fame |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 September 2020}}</ref> Twee spelers is tweeledige wêreldkampioene: Os du Randt (in 1995 en in 2007) en [[François Steyn]] (in 2007 en in 2019). [[Wêreldrugby]] het drie Springbokke as speler van die jaar benoem: [[Schalk Burger]] (in 2004), [[Bryan Habana]] (in 2007) en [[Pieter-Steph du Toit]] (in 2019).<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/awards/past-winners |title=World Rugby Awards Past Winners |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 September 2020 |archive-date=18 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181118045954/https://www.world.rugby/awards/past-winners |url-status=dead }}</ref> === Spelerkeuring === Rugby was oor dekades heen ’n amateursport, waarvolgens die spelers hul geld met ’n beroep moes verdien en net van hul prestasies finansieel kon baat as hulle by rugby-league-spanne aangesluit het, waardeur hulle nie meer in aanmerking vir rugby union gekom het nie. Hierdie situasie het in 1995 verander, toe rugby union ’n professionele sport geword het. Vervolgens het baie Suid-Afrikaanse spelers kontrakte met Europese spanne onderteken, aangesien hulle in die Europese ligas hoër salarisse verdien het as tuis. ’n Aantal bekende Springbokke het in die buiteland gespeel, waaronder [[Naas Botha]] (Italië), [[Francois Pienaar]] (Engeland), [[Percy Montgomery]] (Wallis en Frankryk), [[Stefan Terblanche]] (Wallis), [[Butch James]] (Engeland), [[Victor Matfield]] (Frankryk) en [[John Smit]] (Frankryk). Die beheerliggaam het oor jare heen sulke spelers nie vir die nasionale span benoem nie. Dienooreenkomstig het die afrigter Jake White in 2004 verras, toe hy twee spelers wat buite Suid-Afrika gespeel het, vir die nasionale span benoem het: Percy Montgomery en [[Jaco van der Westhuyzen]].<ref>{{en}} {{cite web |url=https://mg.co.za/article/2004-05-17-shock-selections-in-whites-springbok-squad |title=Shock selections in White's Springbok squad |publisher=Mail & Guardian |author=Andrew Hollely |date=17 Mei 2004 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180716053830/https://mg.co.za/article/2004-05-17-shock-selections-in-whites-springbok-squad |archive-date=16 Julie 2018 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Te midde van voortdurende vertrek na Europa en ook na Japan, bestaan die risiko van permanente uitvloei aan talentvolle spelers, veral omdat, volgens Wêreldrugby se reëls, ’n ononderbroke verblyf van vyf jaar in die buiteland voldoende is om in aanmerking te kom vir ’n ander land se nasionale span (tot einde 2020 was dit drie jaar).<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/39868065 |title=World Rugby raises international eligibility period from three to five years |publisher=[[BBC]] |date=10 Mei 2017 |accessdate=20 September 2020}}</ref> Sedert 1 Julie 2017 laat die Suid-Afrikaanse Rugbyunie spelers wat by ’n buitelandse klub aangesluit het, slegs toe om vir die Springbokke gekies te word indien hulle al meer as 30 toetswedstryde vir die Bokke gespeel het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sbs.com.au/news/springboks-to-tighten-selection-rules |title=Springboks to tighten selection rules |publisher=Special Broadcasting Service |date=4 Maart 2017 |accessdate=20 September 2020}}</ref> === Spelerstatistieke === [[Lêer:Victor Matfield.jpg|duimnael|upright|Victor Matfield (2006)]] [[Lêer:Habana, Bryan (Canon).jpg|duimnael|upright|Bryan Habana (2006)]] [[Lêer:Morné Steyn.jpg|duimnael|upright|Morné Steyn (2010)]] Vervolgens die belangrikste statistieke van Suid-Afrika se spelers. Die spelers wat met <nowiki>*</nowiki> gekenmerk is, is nog aktief en kan hul statistieke verbeter. <small>(Korrek in Oktober 2021)</small> {| | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;team=5;template=results;type=player |title=Total matches played (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Victor Matfield]] || 2001–2015 || 127 |- | {{0}}2 || [[Bryan Habana]] || 2004–2016 || 124 |- | {{0}}3 || [[Tendai Mtawarira]] || 2008–2019 || 117 |- | {{0}}4 || [[John Smit]] || 2000–2011 || 111 |- | {{0}}5 || [[Jean de Villiers]] || 2002–2015 || 109 |- | {{0}}6 || [[Percy Montgomery]] || 1997–2008 || 102 |- | {{0}}7 || [[Eben Etzebeth]] * || 2012–2021 || {{0}}94 |- | {{0}}8 || [[Joost van der Westhuizen]] || 1993–2003 || {{0}}89 |- | {{0}}9 || [[Ruan Pienaar]] || 2006–2015 || {{0}}88 |- | 10 || [[Schalk Burger]] || 2003–2015 || {{0}}86 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde as kaptein<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?captain=1;class=1;filter=advanced;orderby=matches;team=5;template=results;type=player |title=Total matches played as captain (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[John Smit]] || 2003–2011 || 83 |- | {{0}}2 || [[Jean de Villiers]] || 2012–2015 || 37 |- | {{0}}3 || [[Gary Teichmann]] || 1995–1999 || 36 |- | {{0}}4 || [[Francois Pienaar]] || 1993–1996 || 29 |- | {{0}}5 || [[Victor Matfield]] || 2007–2015 || 27 |- | {{0}}6 || [[Siya Kolisi]] * || 2018–2021 || 24 |- | {{0}}7 || [[Dawie de Villiers]] || 1965–1970 || 22 |- | {{0}}8 || [[Corné Krige]] || 1999–2003 || 18 |- | {{0}}9 || [[André Vos]] || 1999–2001 || 16 |- | 10 || [[Morné du Plessis]] || 1975–1980 || 15 |} |} {| | {| class="wikitable" |+ Meeste punte aangeteken<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=points;team=5;template=results;type=player |title=Total points scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Punte |- | {{0}}1 || [[Percy Montgomery]] || 1997–2008 || 893 |- | {{0}}2 || [[Morné Steyn]] * || 2009–2021 || 742 |- | {{0}}3 || [[Handré Pollard]] * || 2014–2021 || 568 |- | {{0}}4 || [[Bryan Habana]] || 2004–2016 || 335 |- | {{0}}5 || [[Naas Botha]] || 1980–1992 || 312 |- | {{0}}6 || [[Elton Jantjies]] * || 2012–2021 || 309 |- | {{0}}7 || [[Joel Stransky]] || 1993–1996 || 240 |- | {{0}}8 || [[Braam van Straaten]] || 1999–2001 || 221 |- | {{0}}9 || [[Joost van der Westhuizen]] || 1993–2003 || 190 |- | 10 || [[Jannie de Beer]] || 1997–1999 || 181 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste drieë gedruk<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=tries;team=5;template=results;type=player |title=Total tries scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 September 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Drieë |- | {{0}}1 || [[Bryan Habana]] || 2004–2016 || 67 |- | {{0}}2 || [[Joost van der Westhuizen]] || 1993–2003 || 38 |- | {{0}}3 || [[Jaque Fourie]] || 2003–2013 || 32 |- | {{0}}4 || [[Jean de Villiers]] || 2012–2015 || 27 |- | {{0}}5 || [[Breyton Paulse]] || 1999–2007 || 26 |- | {{0}}6 || [[Percy Montgomery]] || 1997–2008 || 25 |- | {{0}}7 || [[JP Pietersen]] || 2006–2016 || 24 |- | {{0}}8 || [[Pieter Rossouw]] || 1997–2003 || 21 |- | {{0}}9 || [[James Small]] || 1992–1997 || 20 |- | 10 || [[Danie Gerber]] || 1980–1992 || 19 |} |} == Afrigters == {{Hoofartikel|Springbokafrigters}} [[Lêer:Danie Craven 1956b.jpg|duimnael|upright|Danie Craven (1956)]] [[Lêer:Man of the moment Jake White.jpg|duimnael|upright|Jake White wys die William Webb Ellis-beker wat deur die Springbokspan as wenner van die Wêreldbekertoernooi van 2007 omhoog gehou is]] [[Lêer:Peter de Villiers.jpg|duimnael|upright|Peter de Villiers (2011)]] Aangesien die definisie en rol van afrigters tot die besoek van die All Blacks in 1949 baie uiteenlopend was, bevat die volgende tabel slegs afrigters wat sedertdien benoem is. {| class="wikitable sortable" ! Naam !! Tydperk !! % Gewen |- | [[Danie Craven]] || 1949–1956 || 74 |- | [[Basil Kenyon]] || 1958 || 0 |- | [[Hennie Muller]] || 1960–1961, 1963, 1965 || 44 |- | [[Boy Louw]] || 1960–1961, 1965 || 67 |- | [[Izak van Heerden (rugbyafrigter)|Izak van Heerden]] || 1962 || 75 |- | [[Felix du Plessis]] || 1964 || 100 |- | [[Ian Kirkpatrick]] || 1967, 1974 || 60 |- | [[Avril Malan]] || 1969–1970 || 50 |- | [[Johan Claassen]] || 1964, 1970–1974 || 50 |- | [[Nelie Smith]] || 1980–1981 || 80 |- | [[Cecil Moss]] || 1982–1989 || 83 |- | [[John Williams (rugbyafrigter)|John Williams]] || 1992 || 20 |- | [[Ian McIntosh]] || 1993–1994 || 33 |- | [[Kitch Christie]] || 1994–1996 || 100 |- | [[André Markgraaff]] || 1996 || 61 |- | [[Carel du Plessis]] || 1997 || 37 |- | [[Nick Mallett]] || 1997–2000 || 71 |- | [[Harry Viljoen]] || 2000–2002 || 53 |- | [[Rudolf Straeuli]] || 2002–2003 || 52 |- | [[Jake White]] || 2004–2007 || 67 |- | [[Peter de Villiers]] || 2008–2011 || 62 |- | [[Heyneke Meyer]] || 2012–2015 || 67 |- | [[Allister Coetzee]] || 2016–2018 || 47 |- | [[Rassie Erasmus]] || 2018–2019 || 63 |- | [[Jacques Nienaber]] || sedert 2020 || 60 |} == Toekennings == Die Italiaanse sporttydskrif ''Gazzetta dello Sport'' het die Springbokke in 2007 as “wêreldspan van die jaar” aangewys. Die Internasionale Rugbyraad, sedert 2014 Wêreldrugby, het die Springbokke vier keer as “span van die jaar” benoem (in 2004, 2007, 2009 en 2019). Die Springbokke het ook twee keer die Laureus Wêreldsporttoekennings as “span van die jaar” ontvang (in 2008 en 2020). == Kulturele invloed == === Rolprente === Die Springbokke speel ’n sentrale rol in die Amerikaanse 2009-rolprent ''Invictus''. Die rolprent, wat op die boek ''Playing the Enemy'' van John Carlin gebaseer is, beskryf hoe die destydse Suid-Afrikaanse president Nelson Mandela die rugbywêreldbekertoernooi ingespan het om die Suid-Afrikaanse samelewing, wat kort tevore nog weens apartheid erg verdeeld was, met hulp van die Springbokke oor die politiesgemotiveerde verdeling heen verenig het. Die regie is behartig deur [[Clint Eastwood]], die hoofrolle is [[Morgan Freeman]] as Nelson Mandela en [[Matt Damon]] as spankaptein [[Francois Pienaar]]. Die Suid-Afrikaanse 2016-rolprent ''[[Modder en bloed]]'' handel oor die benadering van rugby in die krygsgevangenekamp op die Britse eiland [[Sint Helena]] tydens die [[Tweede Vryheidsoorlog]]. Die Suid-Afrikaanse musikant en akteur [[Bok van Blerk]] speel die rol as Boerbevelvoerder [[Gideon Scheepers]]. Die protagonis Willem Morkel is op die rugbyspeler Sommie Morkel gebaseer, wat in 1906 in vier wedstryde vir die Springbokke uitgedraf het. === Liedjies === Sedert hul sukses tydens die Rugbywêreldbeker in 1995 word die Springbokke deur die tradisionele volkslied ''[[Shosholoza]]'' begelei. Onder meer [[Ladysmith Black Mambazo]] en die [[Soweto Gospelkoor]] het die liedjie ter ondersteuning van die Springbokke opgeneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugby15.co.za/learn-the-lyrics-of-shosholoza-the-south-african-rugby-fan-songs/ |title=Learn the Lyrics of "Shosholoza" the South African Rugby Fan Songs |publisher=rugby15.co.za |accessdate=20 September 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.thesouthafrican.com/lifestyle/ndlovu-youth-choir-shosholoza/ |title=Watch: The Ndlovu Youth Choir performs ‘Shosholoza’ for the Springboks &#91;video&#93; |publisher=The South African |accessdate=20 September 2020}}</ref> [[Leon Schuster]] se ''Hier kom die Bokke'' is nog 'n gewilde liedjie wat ter ondersteuning van die Springbokke gesing word. Dit het ook tydens die Rugbywêreldbeker 1995 gewild geword en begeester die Springbokke sedertdien.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sapeople.com/2019/08/30/watch-leon-schusters-special-message-for-the-springboks-hey-bokke/ |title=WATCH Leon Schuster’s Hey Bokke! Sing-Along Rugby Anthem for the Springboks |publisher=SA People News |date=30 Augustus 2019 |accessdate=20 September 2020}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Verdere leesstof == * {{en}} {{cite book | last1=Harding |first1=Grant |last2=Williams |first2=David |title=The Toughest of Them All: New Zealand and South Africa: The Struggle for Rugby Supremacy |year=2000 | publisher=Penguin Books |location=[[Auckland]], Nieu-Seeland |isbn=0-14-029577-1}} * {{en}} {{cite book | last = Howitt | first = Bob |year=2005 | title = SANZAR Saga – Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby | publisher=Harper Collins Publishers | isbn = 1-86950-566-2 }} * {{en}} {{cite book | last= Nauright | first= John |year = 1997 | title=Sport, Cultures, and Identities in South Africa |publisher=Continuum International Publishing Group |isbn=0-7185-0072-5}} * {{en}} {{cite book | last=Parker |first=A.C. |last2= |first2= |title=The Springboks, 1891–1970 |publisher=Cassell & Company Ltd. |year=1970 |location=London |isbn=0-304-93591-3}} * {{en}} {{cite book |last=Smith |first=David |last2=Williams |first2=Gareth |title=Fields of Praise: The Official History of The Welsh Rugby Union |year=1980 |publisher=University of Wales Press |location=Cardiff |isbn=0-7083-0766-3}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|South Africa national rugby union team|Springbokke}} * {{en}} [http://www.sarugby.co.za/ Amptelike webwerf] * {{en}} [https://springboksupporter.co.za/ Amptelike webwerf van die Springbokke se aanhangersklub] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200722055656/https://springboksupporter.co.za/ |date=22 Julie 2020 }} * {{en}} [http://www.genslin.us/bokke Springbokke se Rugbyheldesaal] * {{en}} [https://www.planetrugby.com/team/south-africa/ Suid-Afrika op Planet Rugby] {{Navbox |name = Springbokke |state = collapsed |title = Springbokspanne gehaal |list1 = {{Springbokke (1995 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (1999 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (2003 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (2007 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (2008)}} {{Springbokke (2009)}} {{Springbokke (2010)}} {{Springbokke (2011 Rugbywêreldbekergroep)}} {{Springbokke (2012)}} {{Springbokke (2013)}} {{Springbokke (2014)}} {{Springbokke (2015 Rugbywêreldbeker)}} {{Springbokke (2015)}} {{Springbokke (2016)}} {{Springbokke (2017)}} {{Springbokke (2018)}} {{Springbokke (2019)}} {{Springbokke (2019 Rugbywêreldbeker)}} }} {{Nasionale rugbyspanne}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} [[Kategorie:Nasionale rugbyspanne van Afrika]] [[Kategorie:Suid-Afrikaanse rugbyspanne]] a7fi4ria9rjv20t6oav0ij21ahc81hw 0 25157 2516855 2512466 2022-08-02T08:13:30Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Anemoscopi.JPG|duimnael|200px|'n Windkous soos die word by lughawens gebruik om die windringting en -sterkte aan te dui.]] [[Lêer:Pieter_Kluyver_-_Boom_in_stormwind.jpg|duimnael|Boom in 'n stormwind deur Pieter Kluyver (1816–1900)]] '''Wind''' is die horisontale beweging van [[lug]]. Dit word veroorsaak deur verskille in [[lugdruk]]. Lug beweeg altyd van gebiede met 'n hoër lugdruk na gebiede met 'n laer lugdruk. Hierdie vermoë van die lugmolekule in die [[atmosfeer]] om rond te beweeg, is baie belangrik omdat dit weersveranderinge tot gevolg het. Wind word in terme van rigting en spoed beskryf. Die windrigting word altyd aangegee as de rigting waarvandaan die wind waai. 'n Oostelike wind waai dus van die ooste en beweeg na die weste, terwyl 'n noordelike wind van die noorde suidwaarts beweeg. Windrigting word by lughawens deur 'n windkous aangedui, maar elders (bv. op kerktorings) deur 'n weerhaan. Dit word as punte van die kompas of as grade kloksgewys van die ware of geografiese noorde aangetoon. Windspoed word met 'n windmeter gemeet. Die windmeter bestaan uit ten minste drie tregtervormige bekers of keëls wat aan 'n vertikale spoel vas is. Die wind oefen meer druk uit op die hol kante as op die bolvormige (ronde) kante, wat die bekers laat draai. Die aantal omwentelings wat per tydseenheid gemaak word, is 'n maatstaf van die windspoed. Die spoed van die wind word in [[meter per sekonde]] (m·s^-1) of as [[Knoop (snelheid)|knope]] aangegee. == Sien ook == * [[Eoliese proses]] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Wind}} * {{Wikt-inlyn|wind}} {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wind| ]] qujlbd1c2dl5m64kqsncv3aj06nuj0d 2516856 2516855 2022-08-02T08:19:25Z Aliwal2012 39067 +foto wat beweeg wikitext text/x-wiki [[Lêer:Cherry tree moving in the wind 1.gif|duimnael|links|Wind waai deur 'n kersieboom teen ongeveer 22 m/s (80 km/h of 50 mpu).]] [[Lêer:Anemoscopi.JPG|duimnael|220px|'n Windkous soos dié word by lughawens gebruik om die windringting en -sterkte aan te dui.]] [[Lêer:Pieter_Kluyver_-_Boom_in_stormwind.jpg|duimnael|Boom in 'n stormwind deur Pieter Kluyver (1816–1900)]] '''Wind''' is die horisontale beweging van [[lug]]. Dit word veroorsaak deur verskille in [[lugdruk]]. Lug beweeg altyd van gebiede met 'n hoër lugdruk na gebiede met 'n laer lugdruk. Hierdie vermoë van die lugmolekule in die [[atmosfeer]] om rond te beweeg, is baie belangrik omdat dit weersveranderinge tot gevolg het. Wind word in terme van rigting en spoed beskryf. Die windrigting word altyd aangegee as de rigting waarvandaan die wind waai. 'n Oostelike wind waai dus van die ooste en beweeg na die weste, terwyl 'n noordelike wind van die noorde suidwaarts beweeg. Windrigting word by lughawens deur 'n windkous aangedui, maar elders (bv. op kerktorings) deur 'n weerhaan. Dit word as punte van die kompas of as grade kloksgewys van die ware of geografiese noorde aangetoon. Windspoed word met 'n windmeter gemeet. Die windmeter bestaan uit ten minste drie tregtervormige bekers of keëls wat aan 'n vertikale spoel vas is. Die wind oefen meer druk uit op die hol kante as op die bolvormige (ronde) kante, wat die bekers laat draai. Die aantal omwentelings wat per tydseenheid gemaak word, is 'n maatstaf van die windspoed. Die spoed van wind word in [[meter per sekonde]] (m·s^-1) of as [[Knoop (snelheid)|knope]] aangegee. == Sien ook == * [[Eoliese proses]] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Wind}} * {{Wikt-inlyn|wind}} {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wind| ]] ecxirlgvp6tdodzqywpqq3tfj6ubmpc 0 25250 2516777 2465958 2022-08-01T18:00:07Z SpesBona 2720 /* Huidige span */ Span tydens die [[2022-Rugbykampioenskapreeks]] wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | land = Argentinië | beeld = Argentynse Rugbyunie.svg | unie = [[Argentynse Rugbyunie]] (UAR) | bynaam = ''Los Pumas'' (“die [[Poema]]s”) | embleem = [[Jaguar]] | stadion = [[José Amalfitani-stadion]], [[Buenos Aires]] | kapasiteit = 49&nbsp;540 | kaptein = [[Pablo Matera]] | afrigter = {{vlagikoon|Argentinië}} [[Mario Ledesma]] <small>(sedert 2018)</small> | patroon_la1 = _Pumasleft19 | patroon_b1 = _Pumaskit19 | patroon_ra1 = _Pumasright19 | patroon_sh1 = | patroon_so1 = _ArgentinasocksRWC | linkerarm1 = 4AB1EC | liggaam1 = | regterarm1 = 4AB1EC | broek1 = FFFFFF | kouse1 = | patroon_la2 = _argentinarugby20a | patroon_b2 = _argentinarugby20a | patroon_ra2 = _argentinarugby20a | patroon_sh2 = | patroon_so2 = _hoops_black | linkerarm2 = 185DBA | liggaam2 = 185DBA | regterarm2 = 185DBA | broek2 = 000000 | kouse2 = 185DBA | statistiek = Statistiek | toetse = [[Agustín Creevy]] (89)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=10;template=results;type=player |title=Most matches |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> | toptoetspuntebehaler = [[Nicolás Sánchez]] (791)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=10;template=results;type=player |title=Most points |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> | meestedrieë = [[José María Núñez Piossek]] (29)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=10;template=results;type=player |title=Most tries |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> | jongstespeler = | eerste = {{ARGru}} 3–28 [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] {{vlagikoon|Verenigde Koninkryk}}<br />([[Buenos Aires]], [[Argentinië]]; 12 Junie 1910) | grootwen = {{PRGru}} 0–152 {{ARGru-r}}<br />(Mendoza, Argentinië; 1 Mei 2002) | grootverloor = {{NZLru}} 93–8 {{ARGru-r}}<br />([[Wellington, Nieu-Seeland|Wellington]], [[Nieu-Seeland]]; 21 Junie 1997) | Wêreldbekerverskynings = 9/9 | jaar = 1987 | beste = Derde in [[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] | url = www.lospumas.com.ar | unieurl = www.uar.com.ar }} Die '''Argentynse nasionale rugbyspan''' ([[Spaans]]: ''Selección nacional de rugby de Argentina'') is die nasionale [[rugby]]span van [[Argentinië]] en verteenwoordig dié land tydens internasionale wedstryde (toetswedstryde). Die span wat in [[hemelblou]] en [[wit]] [[Trui#Sporttruie|truie]] speel, dra die bynaam ''los Pumas'' (Spaans vir: “die [[Poema]]s”) en hulle word as die beste rugbyspan in die [[Amerikas]] beskou. Rugby word in Argentinië deur die [[Argentynse Rugbyunie]] (UAR, van Spaans: ''Unión Argentina de Rugby'') geadministreer. Aan die einde van die 19de eeu het emigrante van die [[Britse Eilande]] die rugbysport na Argentinië saamgebring. Argentinië se eerste internasionale rugbywedstryd was in 1910 teen die Britse keurspan [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]]. Sy belangrikste internasionale verskyning het Argentinië tydens die vierjaarlikse [[rugbywêreldbeker]]toernooi wat sedert 1987 gehou word. Sedert die [[Rugbywêreldbeker]] in [[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] ingevoer is, het die span aan al nege toernooie deelgeneem. Hul beste prestasie was die derde plek tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007]] in [[Frankryk]]. Argentinië is onoorwonne ten opsigte van die meeste ander nasionale rugbyspanne van die Amerikaanse vasteland met uitsondering van [[Kanadese nasionale rugbyspan|Kanada]], deur wie Argentinië drie keer verslaan is (die laaste keer was in 2005). Vervolgens het hulle ook die Suid-Amerikaanse en die Pan-Amerikaanse rugbykampioenskappe oorheers. Vir ’n lang tydperk was Argentinië die enigste vlak-een-span wat nie aan ’n jaarlikse toernooi deelgeneem het nie. Dit het in 2012 verander, toe die Drienasiesreeks met die opname van die Poemas [[die Rugbykampioenskap]] geword het. Sedertdien speel hulle jaarliks teen die [[All Blacks]] van [[Nieu-Seeland]], die [[Springbokke]] van [[Suid-Afrika]] en die [[Wallabies]] van [[Australië]] om die titel as beste span van die [[Suidelike Halfrond]]. Drie voormalige Argentynse rugbyspelers is in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem. Die beheerliggaam [[Wêreldrugby]] beskou Argentinië as ’n vlak-een rugbynasie. Die Argentynse rugbyspan is tans (Oktober 2021) agtste op [[Wêreldrugby]] se wêreldranglys gelys.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/rankings/mru |title=World Rugby Rankings |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> == Beheerliggaam == {{Hoofartikel|Argentynse Rugbyunie}} Die beheerliggaam vir rugby in Argentinië is die [[Argentynse Rugbyunie]] (''Unión Argentina de Rugby'', UAR). Die UAR is op 10 April 1899 as ''River Plate Rugby Union'' gestig en het in 1987 by die Internasionale Rugbyraad (IRR, nou [[Wêreldrugby]]) aangesluit.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/organisation/membership/member-unions |title=Member Unions |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die Argentynse Rugbyunie bestaan uit 25 plaaslike beheerliggame, wat grotendeels met die Argentynse provinsies ooreenstem. Die belangrikste rugbyliga in Argentinië is die ''Nacional de Clubes'', waar die helfte van die spanne uit [[Buenos Aires]] en die ander helfte uit die provinsies afkomstig is. Naas die amptelike nasionale span roep die Argentynse Rugbyunie ook ander keurspanne byeen. Die ''Pumitas'' is die o/20-nasionale span en hulle neem aan die [[Wêreldrugby o/20-kampioenskap]] deel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/u20 |title=World Rugby U20 Championship |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Kinders en jongmense word reeds op skool aan rugby bekend gestel en na gelang van hul belangstelling en talent begin hul met hul afrigting. Die ''Argentina XV'' (XV verwys na die aantal spelers in rugby) is die tweede nasionale span van Argentinië. Vanaf 2010 het die keurspan ''Pampas XV'' bestaan, wat net uit Argentynse spelers saamgestel is, maar aan die Suid-Afrikaanse [[Vodacombeker]] (en aansluitend tot hul ontbinding aan die Wêreldrugby Pasifiekuitdaging) deelgeneem het.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.diario26.com/168060--pampas-xv-el-equipo-nacional-que-nos-representa-en-un-torneo-sudafricano |title=Pampas XV, el equipo nacional que nos representa en un torneo sudáfricano |publisher=Diario26 |date=22 Maart 2013 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Bo die nasionale kampioenskap word jaarliks saam met spanne uit Nieu-Seeland, Suid-Afrika en Australië die internasionale [[Superrugby]]toernooi uitgespeel. In hierdie toernooi word Argentinië sedert 2016 deur die [[Jaguares (Superrugbyspan)|Jaguares]] verteenwoordig. Hierdie professionele span onder toesig van die UAR bestaan uit die nasionale spelers wat nie by Europese klubspanne speel nie. Aangesien die seisoene min oorvleuel word talle spelers in albei professionele ligas ingespan. == Geskiedenis == === Beginjare === [[Lêer:R. Cooper - El Gráfico 477.jpg|duimnael|links|upright|R. Cooper, spankaptein in 1928]] [[Lêer:Argentina_equipo_v_britishlions_1910.jpg|duimnael|Die eerste Argentynse nasionale rugbyspan voor hul wedstryd teen die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] in 1910]] Soos in die geval van [[sokker]] het Britse emigrante, wat vir banke en spoorwegmaatskappye onder Britse beheer gewerk het, die rugbysport saam na Argentinië gebring. Die eerste rugbyspanne is ook deur Britte gestig en hulle het oor die eerste dekades heen veral onder mekaar verkeer. Die meeste klubs het inheemse spelers nie toegelaat nie en enkele Argentyne is net stadigaan en op uitsondering opgeneem.<ref>{{es}} {{cite book |author=Victor Raffo |title=El origen británico del deporte argentino |publisher=Gráfica MPS |location=[[Buenos Aires]] |year=2009 |isbn=9789874381071}}</ref><ref name="spinetto9">{{es}} {{cite book |author=Horacio J. Spinetto |title=Ciento veinte años de rugby argentino |publisher=Todo es Historia |edition=XXV |volume=295 |location=Buenos Aires |year=1992 |issn=0040-8611 |pages=9}}</ref> In 1873 is die eerste wedstryd op die Buenos Aires Krieket- en Rugbyklub met ’n mengsel aan rugby en sokker gespeel. Op 14 Mei 1874 het die eerste wedstryd volgens die [[Engelse Rugbyvoetbalunie]] (RFU) se reëls gevolg.<ref>{{es}} {{cite book |author=Horacio J. Spinetto |title=Ciento veinte años de rugby argentino |publisher=Todo es Historia |edition=XXV |volume=295 |location=Buenos Aires |year=1992 |issn=0040-8611 |pages=8}}</ref> In 1899 het ses spanne uit [[Buenos Aires]] en [[Rosario]] die beheerliggaam ''River Plate Rugby Union'', die latere [[Argentynse Rugbyunie]] (UAR), gestig. Tot die ontstaan van die eerste suiwer Argentynse span sou dit ’n verdere vyf jaar neem. Onder sy lede was die lugvaartpionier [[Jorge Newbery]].<ref name="spinetto9" /> Ter geleentheid van die Meirewolusie se eeufees in 1910 het ’n aantal [[Engelse]] en [[Skotte|Skotse]] spelers na Argentinië vertrek. Die Argentynse koerante het na die besoekende span as ''Combinado Británico'' (“Gekombineerde Britte”) verwys; vandag word dit beskou as ’n reserwespan van die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] wat op dieselfde tydstip deur [[Suid-Afrika]] getoer het. Die span het al die ses wedstryde gewen, waaronder die eerste toetswedstryd teen ’n keurspan van die Argentynse beheerliggaam, wat op 12 Junie 1910 op die ''Sociedad Sportiva Argentina'' se grond plaasgevind en met ’n 28–3-oorwinning vir die besoekers geëindig het. Die Argentynse span het amper net uit nasate van Britse emigrante bestaan.<ref name="Debut">{{es}} {{cite web |url=https://www.clarin.com/deportes/rugby/centenario-debut_0_HJ-gceWAwXe.html |title=El centenario del debut |publisher=Clarín |date=13 Junie 2010 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die enigste uitsondering was [[Barry Heatlie]], wat voorheen vir [[Springbokke|Suid-Afrika]] uitgedraf en tydens die verderverspreiding van die rugbysport in Argentinië ’n leidende rol beklee het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://punditarena.com/rugby/thepateam/a-true-fairy-tale-the-story-of-south-africas-barry-heatlie/ |title=A True Fairy Tale: The Story Of South Africa’s Barry Heatlie |publisher=Pundit Arena |date=2 Junie 2016 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Op uitnodiging deur die ''River Plate Rugby Union'' het die Britse Leeus in Julie en Augustus 1927 vir die tweede keer Argentinië besoek. Die besoekers is deur James Baxter, die destydse RFU-president, aangevoer. Die Britte het in Buenos Aires nege wedstryde gespeel en onoorwonne gebly. Dit het vier toetswedstryde ingesluit wat Argentinië almal met meer as 30 punte verloor het. Ondanks die duidelike oorheersing deur die gaste was die toer ’n groot finansiële sukses.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lionsrugby.com/history/5037.php |title=1927 Argentina |publisher=[[Britse en Ierse Leeus]] |date=2013 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die [[Junior Bokke]], die Suid-Afrikaanse jeugspan, het Argentinië in Julie 1932 besoek; hulle het in twee nieamptelike toetswedstryde gespeel en albei duidelik gewen.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://uar.com.ar/pdf/memorias/1932.pdf |title=Visita del equipo sudafricano |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=1932 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 1 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121101073408/http://uar.com.ar/pdf/memorias/1932.pdf |url-status=dead }}</ref> In Augustus 1936 het die Britse Leeus Argentinië vir die derde (en tot dusver laaste) keer besoek en al die tien wedstryde gewen, insluitende ’n wedstryd teen die Argentynse nasionale span, wat ondanks dié toer se goedkeuring deur die [[Wêreldrugby|Internasionale Rugbyraad]] (IRR) nie as ’n toetswedstryd erken is nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lionsrugby.com/history/5041.php |title=1936 Argentina |publisher=[[Britse en Ierse Leeus]] |date=2013 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> ’n Maand later het die nasionale span sy eerste oorsese toer aangepak. Tydens dié toer het hulle in [[Valparaíso]] albei toetswedstryde teen [[Chileense nasionale rugbyspan|Chili]] duidelik gewen. In Augustus 1938 het die Chileense teenbesoek plaasgevind, waartydens Argentinië sy eerste tuisoorwinning aangeteken het. === Naoorlogse tydperk === [[Lêer:Argentina rugby 1951.jpg|duimnael|links|Die Argentynse span wat die eerste Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap in 1951 gewen het]] [[Lêer:Argentina France rugby 1954.jpeg|duimnael|upright|Wedstryd tussen Argentinië en Frankryk se rugbyspanne in 1954, voorblad van ''El grafico'']] As gevolg van die [[Tweede Wêreldoorlog]] is die internasionale spelbedryf vir elf jaar onderbreek. In Augustus en September 1949 was [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]] die eerste Europese nasionale span wat Argentinië besoek het. Hulle het die twee toetswedstryde teen die Franse aan die einde van die nege wedstryde omvattende toer verloor, maar elkeen minder duidelik as verwag.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://diarioepoca.com/739205/aquella-tactica-correntina-que-freno-al-rugby-frances/ |title=Aquella táctica correntina que frenó al rugby francés |publisher=Diario epoca |date=2 Julie 2017 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die verdere ontwikkeling van die Argentynse rugby is veral deur sy geografiese isolasie teen opsigte van ander vername rugbynasies gekniehalter. Hoewel daar ook in Chili, [[Uruguaanse nasionale rugbyspan|Uruguay]] en [[Brasiliaanse nasionale rugbyspan|Brasilië]] rugby gespeel word, is die gehalte in Argentinië sedert die begin aansienlik hoër, waarvolgens die nasionale span in [[Suid-Amerika]] heeltemal oorheersend is.<ref>{{en}} {{cite book |author=Richard Bath |title=The Complete Book of Rugby |publisher=Seven Oaks Bpk. |year=1997 |isbn=1-86200-013-1}}</ref> ’n Goeie voorbeeld is die Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap wat in 1951 vir die eerste keer aangebied is, waartydens die Argentyne al die ander deelnemers heeltemal oorheers het. Tot hul laaste deelname in 2013 het hulle nie ’n enkele wedstryd verloor nie. In Augustus en September 1952 het [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland]] na Suid-Amerika getoer, maar dié toer het aanvanklik onseker gelyk. Kort ná die Iere se vertrek is die Argentynse presidentsvrou [[Eva Perón]] oorlede, waarvolgens Argentinië in nasionale rou verkeer het. Al die nege in Buenos Aires beplande wedstryde het nogtans plaasgevind, insluitende die twee wedstryde teen die Argentynse nasionale span. Hulle het in ’n gelykop en ’n oorwinning vir Ierland geëindig, maar aan hierdie wedstryde is geen toetsstatus toegeken nie. Nogtans het die Argentyne gewys dat hulle in staat is om met die Europese spanne mee te ding, wat die beheerliggaam bemoedig het.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1950/1952.pdf |title=Memoria y Balance 1952 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |datum=24 November 1952 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Twee jaar later het die Franse hul tweede besoek in Argentinië afgelê en albei toetswedstryde in Buenos Aires redelik duidelik gewen.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1950/1954.pdf |title=Memoria y Balance 1954 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=21 Desember 1954 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Nadat ’n aantal mislukte pogings om die universiteite van [[Universiteit van Oxford|Oxford]] en [[Universiteit van Cambridge|Cambridge]] vir ’n gesogte besoek aan Argentinië uit te nooi, het hulle in 1956 eindelik daarin geslaag. Die gemeensame keurspan van albei universiteite, wat ook verskeie Engelse nasionale spelers ingesluit het, het albei wedstryde teen die Argentynse nasionale span gewen en ook die ander wedstryde beklink.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1950/1956.pdf |title=Memoria y Balance 1956 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=27 Desember 1956 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In September 1959 kon die Argentyne nog beter met die internasionale teenstanders meeding, toe die Junior Bokke ná ’n kwarteeu weer na Suid-Amerika getoer het. In albei wedstryde teen die Suid-Afrikaanse jeugspan het Argentinië net naelskraapse nederlae gely.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1950/1959.pdf |title=Memoria y Balance 1959 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=22 Desember 1959 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Julie en Augustus 1960 het die Franse nasionale span vir die derde keer Argentinië besoek. Tydens hul Suid-Amerikaanse toer het die gaste al die 13 wedstryde gewen, insluitende drie toetswedstryde. Nogtans was hulle van die gasheer se prestasies baie beïndruk.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1960/1960.pdf |title=Memoria y Balance 1960 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=31 Oktober 1960 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Toenemende internasionale kontakte === [[Lêer:Argentina los pumas 1965.jpg|duimnael|links|Die Argentynse span wat in 1965 na Rhodesië en Suid-Afrika getoer het]] [[Lêer:Los pumas 1970.jpg|duimnael|upright|Die voorry van 1970: García Yáñez, Handley en Foster]] [[Lêer:Pumas try 1965.jpg|duimnael|links|Marcelo Pascual se drie teen die Junior Springbokke in 1965]] [[Lêer:Angel guastella.jpg|duimnael|upright|Die voormalige speler Angel Guastella was die Argentynse afrigter gedurende die 1965-toer]] [[Lêer:Argentina australia ferro 1979.jpg|duimnael|links|Die Poemas wat in 1979 Australië tuis in Buenos Aires geklop het]] In 1964 het die [[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] die UAR vir ’n toer na Suid-Afrika en [[Rhodesië]] uitgenooi. Ter voorbereiding het die UAR met die Suid-Afrikaner [[Izak van Heerden]] die eerste buitelandse hoofafrigter aangestel. In Mei en Junie 1965 het hul eerste besoek oorkant die [[Atlantiese Oseaan]] plaasgevind en hulle het in 16 wedstryde gespeel. Hulle het egter geen toetswedstryde gespeel nie, maar die teenstanders was nogtans deurgaans ernstige keurspanne met ’n hoë spelvlak. Tydens hierdie toer het die bynaam “Poemas” vir die Argentyne gevestig. Ná twee aanvanklike nederlae (insluitende teen die Rhodesiese span) het hulle aan die omstandighede gewoon geraak en altesaam elf keer geseëvier. Veral hul 11–6-oorwinning teen die Junior Bokke op 19 Junie voor ’n skare van 40&nbsp;000 op [[Ellispark-stadion|Ellispark]] in [[Johannesburg]] is noemenswaardig. Tydens hul terugkeer is die Poemas deur ’n groot skare verwelkom. Hierdie toer word as die begin van die moderne rugbytydperk in Argentinië beskou en dit het tot ’n toenemende groei in gewildheid gelei. Vervolgens het ook meer internasionale spanne daarin belanggestel om teen die Poemas te speel.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.telam.com.ar/notas/201506/109583-hace-50-anos-en-una-gira-por-sudafrica-nacian-los-pumas.html |titel=Hace 50 años, en una gira por Sudáfrica nacían Los Pumas |publisher=Télam |date=19 Junie 2015 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Aansluitend het Argentinië tuis teen die besoekende Franse kampioen [[Section Paloise]] te staan gekom; dié wedstryd word veral vir die oproer en oortredings van albei spanne, maar nie die Argentynse oorwinning onthou nie. Die gebeurtenisvolle jaar 1965 is afgesluit met die besoek deur die gemeensame keurspan van die twee universiteite van Oxford en Cambridge; die drie wedstryde teen die nasionale span het in ’n oorwinning, ’n gelykop en ’n nederlaag geëindig.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1960/1965.pdf |title=Memoria y Balance 1965 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=20 Desember 1965 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In September 1968 het die [[Walliese nasionale rugbyspan|Walliese nasionale span]] na Buenos Aires getoer en onder andere in twee wedstryde teen Argentinië gespeel, wat egter nie as toetswedstryde erken is nie. Die Walliesers het in die eerste wedstryd ’n verrassende nederlaag gely en in die tweede is hulle in ’n gelykopwedstryd vasgebind. Daarmee het die Poemas vir die eerste keer daarin geslaag om ’n reeks teen ’n gevestigde rugbynasie te beklink.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1960/1968.pdf |title=Memoria y Balance 1968 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=18 Desember 1968 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> ’n Jaar later het die [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotte]] vir die eerste keer Argentinië besoek en ook in twee nieamptelike toetswedstryde teen die Poemas gespeel. Argentinië het die eerste duidelik gewen, maar in die tweede ’n naelskraapse nederlaag gely, waardeur dié reeks gelykop geëindig het.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1960/1969.pdf |title=Memoria y Balance 1969 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=22 Desember 1969 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Gedurende die 1970’s het Argentinië sy opkoms as ’n topspan voortgesit. [[Hugo Porta]], wat vanaf 1971 tot 1990 vir die Poemas uitgedraf het, het hierby ’n leidende rol ingeneem en hy was in hierdie tydperk een van die wêreld se beste spelers op [[losskakel]]. In Junie en Julie 1971 het Argentinië ’n verdere toer na Suid-Afrika onderneem en soos ses jaar gelede weer goeie resultate behaal. Hulle het onder andere teen die ''Gazelles'', die Suid-Afrikaanse o/23-span, ’n oorwinning en ’n nederlaag aangeteken. Oorspronklik was ook ’n wedstryd in Rhodesië beplan, maar dié moes op druk van die Argentynse regering afgelas word.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://uar.com.ar/pdf/memorias/1971.pdf |title=Memoria y Balance 1971 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=27 Desember 1971 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 1 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121101073132/http://uar.com.ar/pdf/memorias/1971.pdf |url-status=dead }}</ref> In Oktober en November 1973 het die Poemas na Ierland en Skotland getoer en in agt wedstryde gespeel. Hulle het albei nieamptelike wedstryde teen die nasionale spanne verloor, maar dié teen Skotland net met een punt.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://uar.com.ar/pdf/memorias/1973.pdf |title=Memoria y Balance 1973 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=20 Desember 1973 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 1 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121101074125/http://uar.com.ar/pdf/memorias/1973.pdf |url-status=dead }}</ref> Hul sedert 1961 bestaande onoorwonne reeks in amptelike toetswedstryde het in Junie 1974 geëindig, nadat die Poemas teen die Franse twee naelskraapse nederlae gely het. In Oktober 1975 het twee verdere toetsnederlae tydens hul Frankryktoer gevolg, waar hulle in sewe wedstryde gespeel het.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://uar.com.ar:80/pdf/memorias/1975.pdf |title=Memoria y Balance 1975 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=15 Desember 1975 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 4 September 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130904000217/http://uar.com.ar/pdf/memorias/1975.pdf |url-status=dead }}</ref> ’n Jaar later het die Argentyne Wallis en Engeland vir ses wedstryde besoek. In die nieamptelike wedstryd teen die Walliese span op 16 Oktober 1976 in [[Cardiff]] was die Poemas op die punt van ’n historiese oorwinning teen die destyds beste span van die [[Noordelike Halfrond]]. Net ’n strafskop deur [[Phil Bennett]] ná ’n oortreding deur [[Gabriel Travaglini]] in die doodsnikke van die wedstryd het die Walliesers die wedstryd met 20–19 laat beklink.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.walesonline.co.uk/sport/rugby/rugby-news/john-taylor-dan-biggar-top-10726060 |title=From John Taylor to Dan Biggar… the top 10 greatest pressure kicks in Welsh rugby's modern era |publisher=Wales Online |date=13 Januarie 2016 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> ’n Maand later het die Poemas vir die eerste keer die [[All Blacks]] uit [[Nieu-Seeland]] vir twee nieamptelike tuiswedstryde verwelkom, maar albei redelik duidelik verloor. Op 2 Julie 1977 het die Poemas tuis vir die eerste keer in ’n gelykop teen Frankryk gespeel. In September en Oktober 1978 het hulle weer deur Europa getoer en in nege wedstryde gespeel. Hul eerste ontmoeting met die [[Engelse nasionale rugbyspan|Engelse nasionale span]] (sonder toetswedstrydstatus) het op 14 Oktober 1978 in ’n verrassende 13–13-gelykop geëindig. Tien dae later is hulle in die eerste toetswedstryd teen [[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]] met 19–6 verslaan.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1970/1978.pdf |title=Memoria y Balance 1978 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=28 Desember 1978 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Vestiging en erkenning === [[Lêer:Pumas allblacks 1985.jpg|duimnael|links|Die Poemas kon op 2 November 1985 ’n 21–21-gelykop teen die All Blacks aanteken]] [[Lêer:Porta pumas vs france.jpg|duimnael|upright|Hugo Porta het 19 jaar vir die Poemas gespeel en 590 punte aangeteken]] In Augustus en September 1979 het die Poemas op uitnodiging deur die [[Nieu-Seeland Rugby|Nieu-Seelandse Rugbyvoetbalunie]] vir die eerste keer deur Nieu-Seeland getoer, waar hulle ses van sewe wedstryde teen plaaslike spanne gewen het. Hulle is egter in albei nieamptelike toetswedstryde deur die All Blacks naelskraap verslaan. Sowat twee maande later het Argentinië vir die eerste keer die [[Wallabies]], die Australiese nasionale span, gehuisves. Die eerste toetswedstryd op 27 Oktober het die Poemas met 24–13 gewen en in die tweede op 3 November het die Wallabies wraak geneem en met 17–12 gewen.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1970/1979.pdf |title=Memoria y Balance 1979 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=17 Desember 1979 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Sedertdien erken alle lede van die redelik eksklusiewe IRR elke wedstryd teen die Poemas as ’n toetswedstryd. Nes die ander leidende rugbynasies was die Argentynse verhoudinge met die [[Suid-Afrika]] onder [[apartheid]] ambivalent. Ter omseiling van die regering se verbod op alle wedstryde teen Suid-Afrikaanse spanne is in 1980 die “skaduspan” [[Sudamérica XV]] gestig. Vir die span het spelers uit vyf Suid-Amerikaanse lande uitgedraf, maar die Argentyne het die meeste spelers beskikbaar gestel (insluitende baie nasionale spelers). Die span is deur die UAR nie amptelik erken nie, maar in die geheim geduld. Gedurende die volgende vier jaar het die ''Sudamérica XV'' agt keer teen die Springbokke gespeel, maar hulle het net een wedstryd gewen (op 3 April 1982 in [[Bloemfontein]]).<ref>{{fr}} {{cite book |author=Henri Garcia |title=La fabuleuse histoire du rugby |publisher=Éditions de La Martinière |location=[[Parys]] |year=2011 |isbn=978-2-7324-4528-1 |pages=611–612}}</ref> In November 1980 het die Poemas vir die eerste keer [[Fidjiaanse nasionale rugbyspan|Fidji]] gehuisves en albei toetswedstryde gewen. In Mei en Junie 1981 het die Engelse vir die eerste keer Argentinië vir toetswedstryde besoek en die Poemas het in die eerste wedstryd gelykop gespeel.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://uar.com.ar/pdf/memorias/1981.pdf |title=Memoria y Balance 1981 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=14 Desember 1981 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 1 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121101072403/http://uar.com.ar/pdf/memorias/1981.pdf |url-status=dead }}</ref> As gevolg van die [[Falklandoorlog]] sou die Poemas oor die volgende nege jaar heen in geen wedstryd teen een van die vier Britse Tuisnasies speel nie. Aangesien dié oorlog ná net twee en ’n half maande beëindig is en grootliks buite die rugbyseisoen besleg is, is die spelbedryf net min aangetas. Reeds in November 1982 het die Poemas weer deur Europa getoer; hulle het twee keer teen Frankryk en vir die eerste keer teen [[Spaanse nasionale rugbyspan|Spanje]] te staan gekom.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1980/1982.pdf |title=Memoria y Balance 1982 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=27 Desember 1982 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens hul toer na Australië in Julie en Augustus 1983 het die Poemas hul eerste wegoorwinning teen die Wallabies aangeteken. Die jaar 1985 word as een van die mees suksesvolle in die Argentynse rugbygeskiedenis beskou. Frankryk het na Suid-Amerika getoer en onder andere twee keer teen die Poemas gespeel. In die eerste toetswedstryd op 22 Junie het Argentinië sy eerste oorwinning teen dié span aangeteken. Vyf maande later het hulle die onoorwinlik blykende All Blacks gehuisves. In die eerste toetswedstryd is hulle soos verwag met 33–20 verslaan, maar die Poemas kon hiervan herstel en hulle in ’n 21–21-gelykop vasbind; selfs ’n oorwinning was glo moontlik. Die uitstekende Hugo Porta het alle punte vir die Poemas aangeteken. Tot vandag toe word dié wedstryd as ’n mylpaal beskou.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.lanacion.com.ar/deportes/rugby/a-mano-con-los-all-blacks-nid527829/ |title=A mano con los All Blacks |publisher=La Nación |date=16 September 2003 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In 1986 het Argentinië Frankryk gehuisves en die eerste van die twee toetswedstryde gewen. In dieselfde jaar het hulle deur Australië getoer, maar die Poemas is in albei toetswedstryde deur die Wallabies verslaan. In Mei 1985 het die IRR op invoering van die [[rugbywêreldbeker]]toernooi besluit. Aan die nuwe toernooi sou oorspronklik net lede kon deelneem, maar die Franse beheerliggaamspresident [[Albert Ferrasse]] het vir sy instemming geëis, dat ook nielede mag deelneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/culture/1987-rugby-world-cup/the-world-cup-is-born |title=1987 Rugby World Cup: The long road to the cup |publisher=New Zealand History |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Vervolgens is onder andere Argentinië vir die toernooi genooi. In 1987 het die Argentynse beheerliggaam ’n lid van die IRR geword.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1980/1987.pdf |title=Memoria y Balance 1987 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=4 Desember 1987 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> ’n Jaar later was die UAR een van die vastelandse beheerliggaam CONSUR (vandag [[Sudamérica Rugby]]) se stigtingslede.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://sudamerica.rugby/espanol/sudamerica-rugby-7#consejo-directivo |title=Historia |publisher=Sudamérica Rugby |date=2021 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Aan die begin van die eerste [[Rugbywêreldbeker 1987]] in Australië en Nieu-Seeland was die Argentyne vol selfvertoue dat hulle ten minste die kwarteindstryd sou kon bereik. In die eerste wedstryd het hulle egter ’n onverwagse 9–28-nederlaag teen Fidji gely. Aansluitend het hulle Italië met 25–16 verslaan en is soos verwag deur Nieu-Seeland geklop (met 15–46), waarvolgens Argentinië met die Fidjiane en die Italianers gelyk aan punte was en die laaste plek beklee het. In teenstelling met latere toernooie, waar die punteverskil beslissend is, was vir die kwarteindstrydkwalifisering die aantal gedrukte [[Drie (sport)|drieë]] belangrik; andersins sou Argentinië die tweede plek behaal en tot die uitklopfase gevorder het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1987/overview |title=Rugby World Cup 1987: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Tyd van oorgang === [[Lêer:Agustín Pichot - En Casa Rosada - 08FEB07 -presidencia-govar.jpg|duimnael|links|upright|Agustín Pichot het tussen 1995 en 2007 in vier rugbywêreldbekertoernooie vir die Poemas gespeel]] In 1988 het Argentinië vier keer teen Frankryk gespeel (elk twee keer tuis en weg) en een tuisoorwinning aangeteken. In 1989 het die Poemas tuis vir die nederlaag tydens die rugbywêreldbekertoernooi teen Italië wraak geneem en aansluitend vir nege wedstryde na Nieu-Seeland getoer, maar hulle het die twee toetswedstryde teen die All Blacks duidelik verloor. Tydens die rugbywêreldbekerkwalifisering in 1989/90 het die Poemas gesukkel: Hulle het albei wedstryde teen die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan|Verenigde State]] gewen, maar hulle is ook twee keer deur [[Kanadese nasionale rugbyspan|Kanada]] verslaan. In Juli en Augustus 1990 het Engeland Argentinië besoek. Dit was die eerste besoek deur ’n Britse span sedert die Falklandoorlog; vervolgens is dit deur teisteringe tussen die spelers en onder die gehoor gekenmerk. Engeland het oor ’n oorwegend onervare span beskik en die Poemas het die tweede toetswedstryd naelskraap gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbypass.com/news/jason-leonard-the-day-the-england-fun-bus-started/ |title='My jersey was covered in blood' – The day the England Fun Bus started its record breaking journey |publisher=rugbypass.com |author=Chris Jones |date=26 April 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die Poemas se toer na Groot-Brittanje in Oktober en November dieselfde jaar was minder suksesvol. Hulle het hul eerste amptelike toetswedstryd teen Ierland naelskraap verloor. Die wedstryde teen Engeland (met 0–51) en die eerste ontmoeting met [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] (3–49) het rampspoedig verloop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbypass.com/news/jason-leonard-the-day-the-england-fun-bus-started/ |title=Ackford felled as England trounce Pumas |publisher=rugbypass.com |author=Richard Seeckts |date=3 November 1990 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die All Blacks se toer na Argentinië in Julie 1991 het nie veel beter verloop nie, aangesien albei toetswedstryde in duidelike nederlae geëindig het. Hierdie swak fase aan die begin van die 1990’s was die gevolg van ’n grootskaalse verandering in die span, nadat baie sleutelspelers hul loopbane beëindig het. Vervolgens het vir die nasionale span baie spelers met min ondervinding verskyn. Hiervan getuig veral die [[Rugbywêreldbeker 1991]] in die destydse Vyfnasies. Argentinië is in al die drie poelwedstryde deur Australië, Wallis en [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Wes-Samoa]] oorrompel en hulle is met die laaste plek uit die toernooi geskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1991/overview |title=Rugby World Cup 1991: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Ná twee duidelike tuisnederlae teen Frankryk in Julie 1992 het die Poemas gedurende [[herfs]] deur Europa getoer. Hulle het Spanje twee keer en [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]] een keer geklop. Hul noemenswaardigste prestasie was ’n 24–20-oorwinning teen Frankryk in [[Nantes]], hul eerste wegoorwinning teen dié span. Die jaar 1993 het twee premières gesien: In Mei het hulle vir die eerste keer [[Japannese nasionale rugbyspan|Japan]] gehuisves en in November het hulle in Buenos Aires hul eerste amptelike toetswedstryde teen [[Springbokke|Suid-Afrika]] gespeel, nadat die apartheidsboikot beëindig is. Terwyl hulle die Japannese twee keer verslaan het, is die Poemas twee keer deur die Springbokke geklop.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1990/1993.pdf |title=Memoria y Balance 1993 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=20 Desember 1993 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens die rugbywêreldbekerkwalifisering in Mei 1994 het die Poemas die enigste plek van die Amerikas teen die Verenigde State beklink. ’n Maand later het Skotland Argentinië besoek en is in albei toetswedstryde verslaan. Daarteenoor het die Suid-Afrika-toer in Oktober in twee toetsnederlae teen die Springbokke geëindig, in April en Mei 1995 het hulle tydens hul Australië-toer twee verdere nederlae teen die Wallabies gely. Die [[Rugbywêreldbeker 1995]] in Suid-Afrika het soos vier jaar voorheen teleurstellend verloop. Die Poemas is deur Engeland, Wes-Samoa en Italië elk naelskraap met ses punte verslaan en hulle het weereens op die laaste plek geëindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1995/overview |title=Rugby World Cup 1995: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Augustus 1995 het die [[Wêreldrugby|Internasionale Rugbyraad]] al die beperkinge rakende die spelers se betaling opgehef en daarmee die professionele tydperk van die rugbyspel ingelui. Nogtans bly rugby in Argentinië tot op hede veral ’n amateursport. Van die beste spelers wat ’n professionele loopbaan nastreef, sluit dus by oorsese klubs aan (veral in Engeland en Frankryk). In teenstelling met die meeste ander tradisionele rugbynasies mag dié spelers vir die nasionale span uitdraf en hulle vorm die grootste deel van die span. Enkele spelers met ’n Italiaanse herkoms verkies die Italiaanse span bo die Argentynse s’n; bekende voorbeelde sluit in [[Martin Castrogiovanni]], [[Diego Domínguez]] en [[Sergio Parisse]].<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.americasrugbynews.com/2020/05/17/italy-name-all-time-6-nations-dream-team-with-argentine-players/ |title=Italy names All-time 6 Nations Dream Team with Argentine players |publisher=Americas Rugby News |date=17 Mei 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> [[Lêer:Gonzalo Quesada - US Oyonnax vs. Stade français, 30th August 2014.jpg|duimnael|Gonzalo Quesada]] Omdat die Argentynse beheerliggaam destyds nie ’n lid van die konsortium [[SANZAAR|SANZAR]] was nie, het die Poemas aanvanklik nie aan die nuwe [[Die Rugbykampioenskap|Drienasiereeks]] deelgeneem nie. Hulle was dus vir ’n lang tydperk die enigste vlak-een-span wat nie aan ’n jaarlikse toernooi deelgeneem het nie. Die Poemas het voortgegaan om aan die Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap en die kortstondige Pan-Amerikaanse kampioenskap deel te neem. Hulle het ook in die ''Copa Latina'' gespeel (saam met Italië, Frankryk en Roemenië), maar dit is ná net twee seisoene weer geskrap. Gedurende die tradisionele toere was oorwinnings teen vlak-een-spanne skaars: Die Poemas het in 1997 Engeland en Australië tuis een keer elk verslaan en in 1999 Skotland weg. Die Pan-Amerikaanse Rugbykampioenskap in 1998 het deel gevorm van die rugbywêreldbekerkwalifisering. Tydens dié toernooi het Argentinië die Verenigde State, Kanada en Uruguay duidelik verslaan. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 1999]] in die destydse Vyfnasies was Argentinië in teenstelling met vorige toernooie baie suksesvol. Ná hul naelskraapse nederlaag teen die nominelle gasheer Wallis het hulle Samoa en Japan verslaan. Met hul derde plek in die poel het die Poemas aan die uitspeelrondte deelgeneem en vir die eerste keer Ierland verslaan. In die daaropvolgende kwarteindstryd is hulle deur Frankryk uit die toernooi geskakel. Oor die hele toernooi heen was die losskakel [[Gonzalo Quesada]] die speler wat die meeste punte aangeteken het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1999/overview |title=Rugby World Cup 1999: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Die nuwe millennium === [[Lêer:Argentina England rugby.jpg|duimnael|Die Poemas tydens hul oorwinning in November 2006 oor Engeland op Twickenham]] In April 2000 het [[Marcelo Loffreda]] die nuwe hoofafrigter geword; hy het die eerste geword wat die span vir meer as twee jaar aangevoer het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.com/rugby/story/_/id/15344448/loffreda-named-new-pumas-coach |title=Loffreda is named new Pumas coach |publisher=ESPNscrum |date=5 April 2000 |accessdate=16 Mei 2021}}</ref> Intussen het baie spelers in Europa kontrakte gesluit, waarvolgens hy die seisoenvoorbereiding vir die eerste keer in Frankryk gehou het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.com/rugby/story/_/id/15347069/pumas-make-history |title=Pumas make history |publisher=ESPNscrum |date=27 September 2000 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Onder sy leierskap het die Poemas noemenswaardige prestasies behaal. In November 2001 het hulle in Cardiff vir die eerste keer Wallis verslaan. ’n Maand later is hulle in Buenos Aires naelskraap deur die All Blacks met 24–20 geklop, nadat hulle net voor die eindfluitjie voor was.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/sport/rugby-three-times-argentina-almost-beat-the-all-blacks/S545ZIFBOLV5IITHRSUUELB5ZY/ |title=Rugby: Three times Argentina almost beat the All Blacks |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=7 Februarie 2016 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens die Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap in 2005 het die Poemas hul hoogste oorwinning behaal: 152–0 teen Paraguay. In 2002/03 het hulle drie opeenvolgende oorwinnings oor Frankryk aangeteken. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2003]] in Australië het op die nederlaag in die eerste wedstryd teen die gasheer twee duidelike oorwinnings teen [[Namibiese nasionale rugbyspan|Namibië]] en Roemenië gevolg. Voor die laaste poelwedstryd in [[Adelaide, Australië|Adelaide]] het beide Argentinië en Ierland die kans gehad om tot die kwarteindrondte te vorder, maar die Poemas is naelskraap met 16–15 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2003/overview |title=Rugby World Cup 2003: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Ondanks hierdie teleurstelling het die Poemas hul goeie prestasies voortgesit. Onder andere het hulle in November 2004 die destyds leidende Sesnasies-span Frankryk in [[Marseille]] met 24–14 geklop, dit was die Franse se eerste nederlaag in dié stad.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4015729.stm |title=France 14–24 Argentina |publisher=[[BBC]] |date=20 November 2014 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> in Mei 2005 het die [[Britse en Ierse Leeus]] in voorbereiding op hul Nieu-Seeland-toer in Cardiff teen die Poemas gespeel. Aangesien baie sleutelspelers deur hul klubs nie vrygestel is nie, moes die Poemas tweede- en derdekeusespelers inspan. Die Leeus se lustelose houding het die Argentyne amper aan die rand van ’n verrassende oorwinning gebring. Net ’n strafskop deur [[Jonny Wilkinson]] in beseeringstyd het dié wedstryd in ’n 25–25-gelykop laat eindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4571967.stm |title=Lions 25–25 Argentina |publisher=[[BBC]] |date=23 Mei 2005 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In 2005/06 het die Poemas Italië en Skotland verslaan. Die [[2006 midjaarrugbytoetsreeks]] was op verskeie maniere onvergeetlik, waartydens Argentinië die Walliesers gehuisves het. Die Poemas het vir die eerste keer daarin geslaag om ’n reeks van twee toetswedstryde teen dié span te beklink. Die eerste wedstryd op 11 Juni was ook die eerste toetswedstryd wat in [[Patagonië]] aangebied is. Die gaste is deur die bevolking in [[Puerto Madryn]], een van die plekke waar gedurende die 1860’s ’n groter aantal [[Walliesers]] hulle gevestig het en waar die [[Wallies]]e taal tot op hede gepraat word, warm verwelkom.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/5063934.stm |title=Argentina 27–25 Wales |publisher=[[BBC]] |date=11 Junie 2006 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> ’n Week ná die tweede oorwinning oor Wallis het die Poemas die All Blacks in Buenos Aires weer amper op die punt van ’n nederlaag gebring, maar hulle het naelskraap met 19–25 verloor.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/5101456.stm |title=Argentina 19–25 New Zealand |publisher=[[BBC]] |date=25 Junie 2006 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Julie 2006 het die Poemas ná oorwinnings teen Chili en Uruguay maklik vir die volgende [[Rugbywêreldbeker 2007]] in Frankryk gekwalifiseer. Tydens die [[2006 eindjaarrugbytoetsreeks]] in November het hulle met hul eerste wegoorwinning oor Engeland ’n verdere mylpaal aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6133484.stm |title=England 18–25 Argentina |publisher=[[BBC]] |date=11 November 2006 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Februarie 2007 het die [[Londen]]se ''The Sunday Times'' berig, dat die IRR met die SANZAR-konsortium oor ’n moontlike aansluiting van Argentinië en vervolgens hul deelname aan die Drienasiesreeks vanaf 2008 onderhandel. Weens logistiese oorwegings (veral die lang afstand tussen Argentinië en Europa) het die [[Sesnasies-toernooi]] nie ingestem om Argentinië op te neem nie. Die IRR was derhalwe oortuig dat die Drienasies ’n geskikte toernooi vir ’n span van die Suidelike Halfrond sou wees en hulle is deur Suid-Afrika daarin ondersteun. Australië en Nieu-Seeland was blykbaar ook nie daarteen gekant nie. Aan die begin was die UAR selfs die grootste hindernis, aangesien baie beheerliggaamslede aan die Argentynse rugby se amateurstatus vasgeklou het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://timesonline.co.uk/tol/sport/rugby/article1434537.ece |title=Ambitious Argentina poised to secure Tri Nations place |publisher=[[The Times]] |author=Nick Cain |date=25 Februarie 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Aansluiting by die wêreldklas === [[Lêer:2007 Corleto Paris.jpg|duimnael|links|Argentinië se Corleto op pad om ’n drie te druk in die openingswedstryd van die [[Rugbywêreldbeker 2007]] waar die Argentynse span verras het met ’n oorwinning oor Frankryk]] [[Lêer:Paul O'Connell Ireland Rugby.jpg|duimnael|Argentinië teen Ierland tydens die Rugbywêreldbeker 2007 in Frankryk. Die Poemas het die wedstryd met 30–15 gewen.]] [[Lêer:Argentina vs England 2011 RWC (1).jpg|duimnael|links|Die Poemas teen Engeland tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]] in Nieu-Seeland]] [[Lêer:Manchester-Rugby-Push-ups-at-Old-Trafford.jpg|duimnael|Opstote op Old Trafford, Manchester, voor ’n rugbywedstryd tussen Argentinië en Engeland in 2009]] [[Lêer:Contepomi taking kick.jpg|duimnael|upright|Felipe Contepomi, die Argentynse kaptein tydens die Rugbywêreldbeker 2011]] Die [[2007 midjaarrugbytoetsreeks]] het as ’n voorbereiding op die volgende Rugbywêreldbeker in Frankryk gedien. In die twee tuiswedstryde teen Ierland het albei spanne nie met hul beste spelers uitgedraf nie; die gasheer het albei wedstryde gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/irish/6715723.stm |title=Argentina 16–0 Ireland |publisher=[[BBC]] |date=2 Junie 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Daarop het ’n tuisoorwinning teen Italië en ’n wegnederlaag teen Wallis gevolg. Voor die Rugbywêreldbeker 2007 is die Poemas in die sogenaamde “doodsgroep” met twee van die beste spanne op die wêreldranglys geloot: Ierland en Frankryk. Hulle het vir die derde keer in die openingswedstryd teen die gasheer te staan gekom. Teen alle verwagtinge het die Argentyne met 17–12 ’n verrassende oorwinning aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6984647.stm |title=Coach asks Argentina to stay calm |publisher=[[BBC]] |date=8 September 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Aansluitend het hulle [[Georgiese nasionale rugbyspan|Georgië]] met 33–3 en Namibië met 63–3 verslaan. Met hul 30–15-oorwinning teen Ierland in [[Parys]] het hulle die eerste plek op die punteleër beklee.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/irish/7018298.stm |title=Argentina 30-15 Ireland |publisher=[[BBC]] |date=30 September 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In die kwarteindstryd het die Poemas Skotland met 19–13 geklop. Hul wenreeks is eers in die halfendstryd deur die latere kampioen Suid-Afrika met 13–37 beëindig. In die wedstryd om die derde plek op die Paryse [[Parc des Princes]] het die Poemas weer Frankryk ontmoet en die gasheer met 34–10 duidelik verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2007/overview |title=Rugby World Cup 2007: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die derde plek was tot dusver Argentinië se beste prestasie tydens ’n rugbywêreldbekertoernooi. Vir die eerste keer het ’n span wat aan nóg die Sesnasies-toernooi nóg die Drienasiesreeks deelneem die halfeindstryd gehaal. Die Poemas is deur die sokker-gekke Argentyne só sterk ondersteun, dat die ''Superclásico'', die [[Derby (sport)|derby]] tussen die sokkerklubs [[Boca Juniors]] en [[River Plate]] herskeduleer is om nie met die Poemas se kwarteindstryd te bots nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://sportal.co.nz/default.aspx/rugby-union-rwc-news-display/contepomis-field-of-dreams-36998 |title=Contepomi's field of dreams |publisher=Sportal.co.nz |date=9 Oktober 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In die nasleep van die Argentynse prestasies tydens die Rugbywêreldbeker het die IRR tydens ’n vergadering op verskeie aktiwiteite ter wêreldwye bevordering van die rugbysport besluit. Onder andere sou die Poemas, wat destyds die derde plek op die wêreldranglys beklee het, se aantal jaarlikse toetswedstryde tot in 2010 van voorheen ses tot tien verhoog word. Eweneens sou in Argentinië tussen 2008 en 2010 ’n plaaslike professionele infrastruktuur implementeer word, waardeur die meeste Argentynse spelers tuis professionele rugby sou kon speel. Teen 2012 sou die Poemas “volledig in die Suidelike Halfrond se hoëklasstruktuur geïntegreer wees”.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.irishrugby.ie/2007/11/30/rugby-lays-foundations-for-continued-growth/ |title=Rugby lays foundations for continued growth |publisher=[[Ierse Rugbyvoetbalunie]] |date=30 November 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Maart 2008 het Marcelo Loffreda as hoofafrigter bedank en hy is deur Santiago Phelan opgevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7295542.stm |title=Phelan named new Argentina coach |publisher=[[BBC]] |date=13 Maart 2008 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Onder sy leiding het die span ’n lang swak fase ondergaan. Tydens die [[2008 midjaarrugbytoetsreeks]] is die Poemas deur Skotland, Italië en Suid-Afrika verslaan, tydens die [[2008 eindjaarrugbytoetsreeks]] ook deur Frankryk en Ierland. In Junie 2009 het die Britse pers berig, dat die UAR vir die Britse en Ierse Leeus gevra het om tydens hul beplande 2013-toer na Australië ook in Argentinië toetswedstryde en wedstryde teen plaaslike spanne te speel,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/britishandirishlionsrugby/5517563/Lions-2009-Argentina-look-for-future-tour.html |title=Lions 2009: Argentina look for future tour While the British and Irish Lions play in front of apathetic half-empty stadiums in South Africa, Argentina look on with growing frustration and anger |publisher=[[The Daily Telegraph]] |date=13 Junie 2009 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> wat egter nie gebeur het nie. In 2009 het die Poemas ondanks die IRR se voorneme net vyf toetswedstryde gespeel, waartydens hulle ’n oorwinning elk teen Engeland en Skotland aangeteken het. Vanaf die volgende jaar het hul aantal wedstryde teen spanne van die eerste vlak egter aansienlik toegeneem, maar die Poemas het gemengde resultate behaal. Tydens die [[2010 midjaarrugbytoetsreeks]] het hulle twee opeenvolgende nederlae teen die Skotte gely, voordat hulle ’n uitstekende 41–13-oorwinning teen die destydse Sesnasies-kampioen Frankryk aangeteken het (hul hoogste teen dié span).<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/8765454.stm |title=Felipe Contepomi stars as Argentina thrash France |publisher=[[BBC]] |date=26 Junie 2010 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Ná gemengde resultate tydens hul voorbereiding op die [[Rugbywêreldbeker 2011]] in Nieu-Seeland met wedstryde teen keurspanne en Ierland was die Poemas nie een van die gunstelinge tydens dié toernooi nie. Die Poemas het hul poelfase met ’n 9–13-nederlaag teen Engeland begin, hoewel hulle 60 minute lang voor was. Ná hul 43–8-oorwinning teen Roemenië was die derde poelwedstryd teen Skotland vir albei spanne beslissend. ’n Laat drie deur die plaasvervanger [[Agsteman]] [[Lucas González Amorosino]] en die doelskop het die Poemas dié wedstryd met 13–12 laat beklink. Met ’n 25–9-oorwinning teen Georgië het die Poemas die tweede plek behaal. In die kwarteindstryd teen die gasheer en latere kampioen het die Poemas ná 30 minuut verrassend met 7–6 voorgeloop. Maar die All Blacks het die wedstryd begin oorheers en eindelik met 33–10 gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2011/overview |title=Rugby World Cup 2011: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Ondanks hierdie nederlaag is die Poemas se toernooi as ’n sukses beskou, nadat hulle vir die tweede opeenvolgende keer tot die uitklopfase gevorder het. === Opname in die Rugbykampioenskap === [[Lêer:Rugby Italy vs Argentina 2013.jpg|duimnael|Wedstryd tussen Italië en Argentinië in Rome, 2013]] [[Lêer:15-09 RWC New Zealand vs Argentina 107 (21588741841).jpg|duimnael|Die Poemas teen die All Blacks op [[Wembley-stadion|Wembley]] tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]]]] In November 2011 het die SANZAR-konsortium aangekondig, dat die Argentynse beheerliggaam aangesluit het en die Poemas vanaf die volgende jaar aan die Suidelike Halfrond se toernooi sou kon deelneem (saam met Australië, Nieu-Seeland en Suid-Afrika). Dié toernooi se naam sou van Drienasiesreeks na [[die Rugbykampioenskap]] verander. Dit het vir die Poemas die moontlikheid gebied om vanaf nou jaarliks teen internasionale topspanne te speel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/15637018 |title=Argentina join Tri-Nations trio Australia, New Zealand & South Africa |publisher=[[BBC]] |date=8 November 2011 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Op 18 August 2012 het Argentinië in [[Kaapstad]] teen Suid-Afrika sy eerste wedstryd tydens die [[2012-Rugbykampioenskapreeks]] gespeel. Hulle het met 6–27 verloor, maar een week later kon die Poemas die Springbokke in [[Mendoza]] in ’n gelykop vasbind.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.skysports.com/rugby-union/argentina-vs-south-africa/51892 |title=Pumas halt Springboks charge |publisher=Sky Sports |date=25 Augustus 2012 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Argentinië was ook in staat om teen die Wallabies mee te ding en hulle is in albei wedstryde net naelskraap verslaan, terwyl die nederlae teen die All Blacks duidelik was. Ondanks hul laaste plek het die Poemas gewys dat hulle mededingend is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworld.com/countries/argentina-countries/the-rugby-championship-review-argentina-23468 |title=The Rugby Championship Review: Argentina |publisher=Rugby World |author=Owain Jones |date=9 Oktober 2012 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In April en Mai 2013 het Argentinië vir die laaste keer aan ’n Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap deelgeneem en weer onoorwonne gebly. Andersins was dié jaar minder suksesvol. Op twee duidelike nederlae teen Engeland tydens die [[2013 midjaarrugbytoetsreeks]] het in Johannesburg in die eerste wedstryd tydens die [[2013-Rugbykampioenskapreeks]] met 13–73 hul ergste nederlaag teen Suid-Afrika gevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/the-rugby-championship-2013/rugby/story/195009.html |title=Springboks power to record victory over Pumas |author=Owain Jones |publisher=ESPNscrum |date=17 Augustus 2013 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In die ander wedstryde tydens dié toernooi het die Poemas ook sonder ’n oorwinning gebly. In die laaste wedstryd in Rosario het hulle teen die Wallabies met 17–54 nog ’n rekordnederlaag gely.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scrum/rugby/story/201041.html |title=Wallabies humble Pumas in Rosario |publisher=ESPNscrum |date=6 Oktober 2013 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Oktober 2013 het Santiago Phelan weens die reeks duidelike nederlae as hoofafrigter bedank. ’n Week later het die UAR hom met Daniel Hourcade vervang.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://www.uar.com.ar/noticias/noticias.asp?idinfo=2287 |title=Daniel Hourcade, nuevo Head Coach de Los Pumas |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=29 Oktober 2013 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 1 November 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131101201418/http://www.uar.com.ar/noticias/noticias.asp?idinfo=2287 |url-status=dead }}</ref> Hy het aanvanklik ook nie daarin geslaag om die Poemas se afwaartse neiging om te keer nie. Onder hom het die Poemas binne ses maande teen al die vier Tuisunies verloor. Tydens die [[2014-Rugbykampioenskapreeks]] het die Poemas weer beter gevaar en net drie naelskraapse nederlae gely. Aansluitend het hulle in Mendoza die Wallabies verslaan, hul eerste oorwinning in dié toernooi en hul eerste teen dié span sedert 1997.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scrum/rugby/story/243331.html |title=Pumas win first Rugby Championship match |publisher=ESPNscrum |date=5 Oktober 2014 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens die [[2014 eindjaarrugbytoetsreeks]] het die Poemas hul opwaartse neiging onderstreep en beide Italië en Frankryk weg verslaan. In hul laaste wedstryd tydens die [[2015-Rugbykampioenskapreeks]] het hulle in [[Durban]] Suid-Afrika met 37–25 geklop, hul eerste oorwinning teen dié span. Hulle het ook vir die eerste keer nie op die laaste plek geëindig nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/33838013 |title=Rugby Championship: South Africa 25–37 Argentina |publisher=[[BBC]] |date=8 Augustus 2015 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens die daaropvolgende [[Rugbywêreldbeker 2015]] in Engeland het Argentinië ook oortuig. In hul eerste poelwedstryd teen Nieu-Seeland het die Poemas taai geveg en was teen halftyd met 13–12 voor, maar hulle het eindelik met 16–26 verloor. Aansluitend het hulle Georgië (met 54–9), [[Tongaanse nasionale rugbyspan|Tonga]] (met 45–16) en Namibië (met 64–19) verslaan. Die Poemas het die tweede plek agter Nieu-Seeland gehaal en tot die uitklopfase gevorder. Hul speel was deur ’n vloeiende, vermaaklike en aggressiewe styl gekenmerk, waardeur hulle altesaam 22 drieë in die vier poelwedstryde gedruk het. In die kwarteindstryd teen Ierland was Argentinië op een stip met 17–0 voor. Die Iere was aan die begin van die tweede helfte op 20–17, maar die Poemas het weer die leisels oorgeneem en die wedstryd met 43–20 beklink. In die halfeindstryd het hulle teen Australië te staan gekom, maar teen die Wallabies se verdediging gesukkel en met 15–29 verloor. In die wedstryd om die derde plek is die Poemas deur Suid-Afrika met 13–24 verslaan. Nogtans was die vierde plek hul naasbeste prestasie tydens ’n rugbywêreldbekertoernooi.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2015/overview |title=Rugby World Cup 2015: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In 2016 het hulle drie tuisoorwinnings teen Italië, Frankryk en Suid-Afrika aangeteken, maar gedurende die volgende jare was daar min suksesse. Die Poemas is drie opeenvolgende keer deur Engeland verslaan en tydens die [[2017-Rugbykampioenskapreeks]] het hulle nie ’n oorwinning aangeteken nie. Ná verdere nederlae teen al die vier Britse Tuisunies het Daniel Hourcade in Junie 2018 as hoofafrigter bedank. Hy is aan die begin van Augustus deur die voormalige nasionale speler Mario Ledesma opgevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.americasrugbynews.com/2018/08/01/mario-ledesma-named-new-head-coach-of-argentina/ |title=Mario Ledesma named Head Coach of Argentina |publisher=Americas Rugby News |date=1 Augustus 2018 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens die daaropvolgende [[2017-Rugbykampioenskapreeks]] het die Poemas beide Australië en Suid-Afrika verslaan, waardeur hulle vir die eerste keer twee oorwinnings tydens dié toernooi aangeteken het. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]] in [[Japan]] is Argentinië saam met Engeland en Frankryk in ’n “doodsgroep” geplaas. Hulle is in die eerste groepwedstryd deur die Franse naelskraap met 21–23 verslaan. Aansluitend het hulle Tonga met 28–12 verslaan. Nadat hul mededinger Frankryk ook goed presteer het, het hul toernooiverloop op die derde groepwedstryd teen Engeland neergekom. ’n Rooi kaart teen [[Tomás Lavanini]] in die 17de minuut het alle hoop laat vaar en die Engelse het die wedstryd maklik met 39–10 beklink. Die Poemas het die laaste wedstryd teen die Verenigde State maklik met 47–17 gewen, maar hulle het net op die derde plek geëindig en is vervolgens uit die toernooi geskakel, maar hulle het hul regstreekse kwalifisering vir die volgende [[Rugbywêreldbeker 2023]] in Frankryk verseker.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/pools |title=Pools |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Huidige ontwikkeling === Weens die wêreldwye [[Covid-19-pandemie]] en die daarmee gepaardgaande reisbeperkings het Argentinië in 2020 net vier toetswedstryde gespeel. Nadat Suid-Afrika homself aan die jaarlikse toernooi onttrek het, is dit as [[2020-Drienasiesreeks]] gespeel. Alle wedstryde is etlike maande later in Australië aangebied en ’n tweeweekse kwarantyn het die Poemas se voorbereiding erg geraak.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.reuters.com/article/rugby-union-championship-argentina-idUKL4N2HT05O |title=Rugby-Argentina win last Tri-Nations warmup 57-24 |publisher=Reuters |date=7 November 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Nogtans het hulle reeds in die eerste wedstryd ’n groot verrassing behaal, nadat hulle Nieu-Seeland met 25–15 verslaan en hul eerste oorwinning teen dié span aangeteken het. Aansluitend het hulle die Wallabies in twee taai gelykopwedstryde vasgebind en teen Nieu-Seeland verloor, waardeur Argentinië die tweede plek beklee het. As gevolg van hul onverwagse sukses onder hierdie ongunstige omstandighede is die Poemas vir die Laureus se toekenning as “beste span” genomineer.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.laureus.com/world-sports-awards/2021/laureus-world-team-of-the-year/argentina-mens-rugby-team |title=Argentina Men's Rugby Team |publisher=Laureus World Sports Awards |date=2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> [[Diego Maradona]] se afsterwe het die Poemas se sukses in Australië oorskadu. In die tweede wedstryd teen Nieu-Seeland op 28 November het die Argentynse rugbyspelers aan hul truie ’n skaars sigbare swart band gedra, wat deur die publiek as onvoldoende beskou is. Twee dae later het die kaptein [[Pablo Matera]] vir die “halfhartige huldeblyk” om verskoning gevra.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.cronica.com.ar/info-general/Los-Pumas-pidieron-perdon-por-el-tibio-homenaje-a-Diego-Maradona-20201130-0031.html |title=Los Pumas pidieron perdón por el "tibio" homenaje a Diego Maradona |publisher=Cronica |date=28 November 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Gelyktydig het in sosiale netwerke en in die media dosyne ou boodskappe die rondte gedoen, waarin Matera en twee ander spelers rassistiese, seksistiese en verregse menings uitgedruk het.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.cronica.com.ar/info-general/Tras-el-pobre-homenaje-de-Los-Pumas-a-Maradona-se-viralizaron-tuits-racistas-del-capitan-20201130-0046.html |titel=Tras el pobre homenaje de Los Pumas a Maradona, se viralizaron tuits racistas del capitán |publisher=Cronica |date=30 November 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Ná baie ontstoke reaksies en afdankingseise het die beheerliggaam die drie betrokke spelers dadelik geskors, maar dié sanksies op druk deur Argentynse rugbyklubs en persoonlikhede reeds op 1 Desember weer gelig.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.infobae.com/deportes/2020/12/03/sorpresa-la-uar-levanto-las-sanciones-a-los-tres-jugadores-de-los-pumas-suspendidos-por-mensajes-xenofobos-y-discriminatorios/?outputType=amp-type |title=Sorpresa: la UAR levantó las sanciones a los tres jugadores de los Pumas suspendidos por mensajes xenófobos y discriminatorios |publisher=Infobae |date=2 Desember 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> == Kleure, embleem en bynaam == [[Lêer:Argentina rugby vs lions 31july1927.jpg|duimnael|links|300px|Die span wat teen die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] gespeel het, het vir die eerste keer op 31 Julie 1927 in die hemelblou en wit trui uitgedraf]] {{multiple image | align = right | direction = vertical | width = 220 | header = | image1 = Jaguar head shot-edit2.jpg | alt1 = | caption1 = Die [[jaguar]], inheems aan die noordoostelike Argentinië, het in 1941 die embleem van die span geword | image2 = Puma face.jpg | alt2 = | caption2 = Die Argentynse nasionale rugbyspan is na die [[poema]] genoem, inheems aan die grootste deel van Argentinië | footer = }} Argentinië het gedurende sy eerste toetswedstryde in 1910 afwisselend blou en wit truie gedra. In 1927 het Abelardo Gutiérrez van die klub ''Gimnasia y Esgrima de Buenos Aires'' voorgestel dat Argentinië in ’n gestreepte hemelblou en wit trui teen die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] moet speel. Die beheerliggaam het dié voorstel aanvaar en Argentinië het vir die eerste keer in sy rugbygeskiedenis in die gestreepte trui gespeel.<ref name=lapasion>{{es}} {{cite web |url=https://www.lanacion.com.ar/deportes/la-pasion-cumple-cien-anos-nid134355 |title=La pasión cumple 100 años |publisher=La Nación |date=10 April 1999 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die Poemas speel sedertdien hul toetswedstryde in ’n trui met die [[Vlag van Argentinië|landsvlag]] se kleure (en sportkleure) hemelblou en wit, wit broeke en sokkies in hemelblou en wit. In 2011 onderteken die UAR ’n kontrak met Nike wat die eksklusiewe vervaardiger van al die nasionale senior- en juniorspanne se truie word, insluitende die keurspan [[Pampas XV]] s’n.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.cronista.com/contratapa/El-pase-del-verano-Los-Pumas-dejan-Adidas-para-vestirse-con-Nike-20111227-0036.html |title=El pase del verano: Los Pumas dejan Adidas para vestirse con Nike |publisher=El Cronista |date=27 November 2011 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die eerste deur dié Amerikaanse maatskappy vervaardigde trui het met die tradisionele horisontaal-gestreepte trui weggedoen, en is net hemelblou met wit skouers, die Poemas het egter aangekondig dat hulle tydens die [[2012-Rugbykampioenskapreeks]] weer hul tradisionele trui sou dra.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://www.prematch.com.ar/post/3649/nike-presenta-su-camiseta-de-los-pumas.html |title=Nike presenta su camiseta de Los Pumas |publisher=Prematch |date=1 Junie 2012 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In September 1941 het Abelardo Gutiérrez (wie 14 jaar gelede die hemelblou en wit trui vir die span voorgestel het) ’n wapen met ’n [[leeu]] as kenteken voorgestel. Die kleur van die kenteken was blou (soos by die Buenos Aires Krieket- en Rugbyklub, waar die eerste rugbywedstryd in Argentinië gespeel is). ’n Rukkie later wou die Argentynse beheerliggaam egter ’n aan Argentinië inheemse dier hê en die [[jaguar]] is weens sy “behendigheid en moed” gekies.<ref name="lapasion" /> Interessant genoeg is die rugbyspan wat Argentinië sedert 2016 in [[Superrugby]] verteenwoordig, die [[Jaguares (Superrugbyspan)|Jaguares]], na die inheemse jaguar genoem. Die Poemas-bynaam het ontstaan deur ’n fout van Carl Köhler, ’n joernalis van die destydse Suid-Afrikaanse koerant ''[[Die Transvaler]]'', wat die Argentynse span tydens hul eerste oorsese toer na [[Suider-Afrika]] in 1965 dopgehou het. Hy het probeer om ’n ewe pakkende bynaam, soortgelyk aan die ''All Blacks'', ''Springbokke'' en ''Wallabies'', te kry. Hy het vir Isak van Heerden, die destydse afrigter van die Natalse rugbyspan, wat deur die SARR opdrag gegee is om die toer te begelei, vir voorstelle gevra. Hulle het ’n prent van ’n soort leeu met kolle op die UAR-kenteken gesien. Köhler was bewus daarvan dat jaguars en poemas inheems is aan die Amerikas, en omdat hy onder druk was om sy artikel in te dien, het hy ’n raaiskoot gemaak en hulle die Poemas genoem, pleks van die eintlike jaguar. Die foutiewe bynaam het vasgebrand en is later deur die Argentyne self oorgeneem (hoewel die UAR-kenteken nog steeds ’n jaguar toon).<ref name="PumaPower">{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/5389512.stm |title=Puma power: Argentinian rugby |publisher=[[BBC]] |author=Sean Davies |date=26 Julie 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die Argentynse speler Agustín Silvera onthou ’n effens ander staaltjie:<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.clarin.com/deportes/rugby/rugido-pumas-1965-sudafrica_0_ByzWs_Fw7x.html |title=Aquella confusión entre un yaguareté y un puma que modificó todo para siempre |publisher=Clarín |date=29 Mei 2015 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> {{cquote|Veníamos caminando tras bajar del avión y un periodista se me acerca a preguntarme por el yaguareté. Como yo no hablaba muy bien inglés, le dije que era un puma.}} {{cquote|Nadat ons uit die vliegtuig geklim en geloop het, het ’n joernalis (wat Carl Köhler was) my oor die jaguar ondervra. Omdat ek nie vlot Engels kon praat nie, het ek vir hom gesê dié dier is ’n poema.}} == Truiverskaffers en -borge == Sedert 1978 het die volgende truiverskaffers en -borge verskyn: {| class="wikitable" ! Tydperk !! Verskaffer !! Borg |- |1978–1998 |rowspan=2| [[Adidas]] ||Geen truiborg |- |1999–2000 |rowspan=4|[[Visa (maatskappy)|Visa]] |- |2000–2003 | [[Topper (maatskappy)|Topper]] |- |2004–2011 | Adidas |- |2012–hede || [[Nike (maatskappy)|Nike]] |} == Tuisstadions == {{multiple image | align = right | direction = vertical | width = 220 | header = | image1 = Desfile militar sportiva.jpg | alt1 = | caption1 = | image2 = Argentina A vs Inglaterra A 02.JPG | alt2 = | caption2 = | footer = Sociedad Sportiva Argentina (bo) was Argentinië se eerste tuisstadion in 1910. [[José Amalfitani-stadion]] (onder), een van die huidige stadions van die Poemas in Buenos Aires }} Nes ander vername rugbynasies soos Australië, Frankryk, Nieu-Seeland en Suid-Afrika beskik Argentinië oor geen amptelike tuisstadion vir sy nasionale span nie. Die Poemas span vir hul toetse eerder ’n verskeidenheid stadions dwarsdeur Argentinië in. Een van die mees gebruikte stadion vir toetse is die [[José Amalfitani-stadion]], tuiste van [[Club Atlético Vélez Sarsfield]] en geleë in [[Buenos Aires]]. Toe die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] in 1910 na Argentinië getoer het, het die nasionale span teen hulle op Sociedad Sportiva Argentina in die voorstad Palermo gespeel. Dié toets was ook die eerste Argentynse wedstryd.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.periodismo-rugby.com.ar/2017/05/16/lions-5/ |title="Lions": Los viajes olvidados |publisher=Periodismo Rugby |author=Ricardo Sabanes |date=16 Mei 2017 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref><ref name="Debut" /> Toe die Britte in 1927 na Argentinië teruggekeer het, het die nasionale span begin om beide die [[Estadio G.E.B.A.|GEBA]] en [[Buenos Aires Krieket- en Rugbyklub]] as hul tuistes te gebruik, albei is in Palermo geleë. Die GEBA was gedurende die volgende dekades ’n gereelde tuiste, maar dit het ná die 1960’s net drie wedstryde gehuisves (met die laaste in 1993), nadat die Poemas begin het om groter stadions in te span.<ref name=gebaground>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;ground=73;orderby=date;team=10;template=results;type=team;view=match |title=Argentina at ground: GEBA |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die Buenos Aires Krieket- en Rugbyklub is ook vir ’n groter aantal wedstryde ingespan, tot dit in 1948 deur ’n brand vernietig is.<ref name=rugbytime>{{es}} {{cite web |url=http://www.rugbytime.com/noticia.php?id=12634 |title=El club de rugby más antiguo de la Argentina |publisher=Rugbytime.com |date=19 September 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140112235626/http://www.rugbytime.com/noticia.php?id=12634 |archive-date=12 Januarie 2014}} {{dooie skakel}}</ref><ref name=cedirh>{{es}} {{cite web |url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:fnkeOKsKMR0J:www.danielpallarola.com.ar/cedirh/Buenos_Aires_Cricket_Rugby.doc+&hl=es&gl=ar&pid=bl&srcid=ADGEESjVkekDmZ23Fcqs2Sq6aMkDHf1uMO7b1wSLZh2RI-HQILgZzsc1qoT7dH6hAraDr0PtcSQbTqKmR768pReoeY-kzuHJwwPlZkulEMrAyan0Hp-4BjqVS5XTtIv1u5V6S__uMeyO&sig=AHIEtbRW46C1WrQJsr3ovJOADh1MT4bPvw |title=Buenos Aires Cricket & Rugby Club |publisher=Centro de Documentación, Investigación y Referencia Histórica-Deportiva |date=Junie 2009 |access-date=14 Augustus 2021 |archive-date=29 Junie 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200629065200/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AfnkeOKsKMR0J%3Awww.danielpallarola.com.ar%2Fcedirh%2FBuenos_Aires_Cricket_Rugby.doc+&hl=es&gl=ar&pid=bl&srcid=ADGEESjVkekDmZ23Fcqs2Sq6aMkDHf1uMO7b1wSLZh2RI-HQILgZzsc1qoT7dH6hAraDr0PtcSQbTqKmR768pReoeY-kzuHJwwPlZkulEMrAyan0Hp-4BjqVS5XTtIv1u5V6S__uMeyO&sig=AHIEtbRW46C1WrQJsr3ovJOADh1MT4bPvw |url-status=dead }}</ref> Gedurende die 1970’s en 1980’s het die Poemas die Estadio Ferro Carril Oeste in die voorstad Caballito gereeld vir toetswedstryde ingespan, onder andere teen Ierland, Nieu-Seeland, Frankryk en Australië.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://canchallena.lanacion.com.ar/1817488-el-historial-de-los-pumas-contra-los-grandes-los-all-blacks-el-unico-al-que-no-le-pudieron-ganar |title=El historial de los Pumas contra los grandes: los All Blacks, el único al que no le pudieron ganar |publisher=Cancha Llena |date=8 Augustus 2015 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref><ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.infobae.com/2015/10/18/1763176-el-historial-los-pumas-australia-la-tercera-potencia/ |title=El historial de Los Pumas ante Australia, la tercera potencia |publisher=Infobae |date=18 Oktober 2015 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In 1997 is Argentinië se eerste suiwer rugbystadion deur BACRC in Los Polvorines, [[Groter Buenos Aires]], ingewy. Altesaam nege toetswedstryde is op dié stadion gespeel, totdat die stadion in 2005 verkoop is.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.clarin.com/ediciones-anteriores/adios-escenario-triunfos-historicos_0_S1sXsLyAte.html |title=Adiós a un escenario de triunfos históricos |publisher=Clarín |date=4 Desember 2005 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die eerste tuiswedstryde buite die hoofstadgebied is eers tydens die Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap in 1977 gespeel. Destyds het Argentinië op die Estadio Monumental José Fierro in [[San Miguel de Tucumán]] teen Brasilië, Uruguay, Paraguay en Chili te staan gekom. Sedert die middel-1990’s let die UAR daarop, dat die nasionale span se toetswedstryde gelyk tussen die streke verdeel en nie net in die hoofstadgebied gehuisves word nie. Naas San Miguel de Tucumán het ook die Estadio Malvinas Argentinas in [[Mendoza]], die Estadio Padre Ernesto Martearena in [[Salta]], die Estadio Mario Alberto Kempes in [[Córdoba, Argentinië|Córdoba]] en die Estadio del Bicentenario in [[San Juan, Argentinië|San Juan]] gewilde stadions (met meer as vyf toetswedstryde) geword. Nes Italië is Argentinië die enigste vlak-een-rugbynasie wat tot dusver nog nie ’n wedstryd tydens ’n rugbywêreldbekertoernooi gehuisves het nie, alhoewel hulle vir die [[Rugbywêreldbeker 2027]] aansoek gedoen, maar dié bod ter ondersteuning van die Australiese s’n laat vaar het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.independent.co.uk/sport/rugby/rugby-union/international/2027-rugby-world-cup-australia-argentina-host-nation-a9467981.html |title=Argentina ready to abandon 2027 Rugby World Cup bid making Australia strong favourites to host tournament |publisher=[[The Independent]] |author=Nick Mulvanney |date=16 April 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1093218/argentina-withdraw-rugby-world-cup-bid |title=Argentina withdraw 2027 Rugby World Cup bid to strengthen Australian campaign |publisher=insidethegames.biz |author=Nancy Gillen |date=16 April 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> == Toetswedstryde == [[Lêer:Argentina IRB World Rankings.png|duimnael|400px|Argentinië se plek op [[Wêreldrugby]] se ranglys vanaf 10 Oktober 2003 tot op hede]] Argentinië het 217 van sy 422 toetswedstryde gewen, ’n wenrekord van 51,42%. Argentinië se statistieke in toetswedstryde teen alle lande, in alfabetiese volgorde, is soos volg (korrek in Oktober 2021):<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/scrum/rugby/records/team/match_results_year.html?id=10;type=team |title=International Rugby Union Statistics – Argentina |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> {| class="sortable wikitable" ! Teen ! Gespeel ! Gewen ! Verloor ! Gelykop ! % Gewen |- bgcolor="#d0ffd0" align="center" |- | {{AUSru}} || 36 || 6 || 3 || 27 || 16,67 |- | {{BRAru}} || 11 || 11 || 0 || 0 || 100 |- | {{BILru}} || 7 || 0 || 1 || 6 || 0,00 |- | {{CHIru}} || 35 || 35 || 0 || 0 || 100 |- | {{ENGru}} || 24 || 4 || 1 || 19 || 16,67 |- | {{FIJru}} || 4 || 3 || 0 || 1 || 75,00 |- | {{FRAru}} || 52 || 14 || 1 || 37 || 26,92 |- | {{GEOru}} || 5 || 5 || 0 || 0 || 100 |- | {{IRLru}} || 18 || 6 || 0 || 12 || 33,33 |- | {{ITAru}} || 22 || 16 || 1 || 5 || 72,72 |- | {{JPNru}} || 6 || 5 || 0 || 1 || 83,33 |- | {{CANru}} || 9 || 6 || 0 || 3 || 66,67 |- | {{NAMru}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 100 |- | {{NZLru}} || 33 || 1 || 1 || 31 || 3,03 |- | {{PARru}} || 18 || 18 || 0 || 0 || 100 |- | {{PERru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{ROMru}} || 9 || 9 || 0 || 0 || 100 |- | {{SAMru}} || 4 || 1 || 0 || 3 || 25,00 |- | {{SCOru}} || 18 || 9 || 0 || 9 || 50,00 |- | {{ESPru}} || 4 || 4 || 0 || 0 || 100 |- | {{RSAru}} || 32 || 3 || 1 || 28 || 9,38 |- | {{TGAru}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | {{URUru}} || 37 || 37 || 0 || 0 || 100 |- | {{VENru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{USAru}} || 9 || 9 || 0 || 0 || 100 |- | {{WALru}} || 20 || 6 || 1 || 13 || 30,00 |- | {{geenvlag|Wêreld XV}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | align="left" |'''Algeheel''' || '''422''' || '''217''' || '''195''' || '''10''' || '''51,42''' |} Omdat die [[Argentynse Rugbyunie]] (UAR) ’n lang tyd nie ’n lid van die [[Wêreldrugby|Internasionale Rugbyraad]] was nie, het hul lede die wedstryde teen Argentinië nie as amptelike toetswedstryde erken nie. Eweneens word hul enigste wedstryd teen [[Rhodesië]] nie as ’n toetswedstryd erken nie, aangesien dié land nie internasionaal erken is nie. In teenstelling met baie ander beheerliggame erken die UAR die wedstryde teen die [[Britse Barbarians|Barbarians]] nie as toetswedstryde nie. == Rekorde == === Wêreldbekerrekord === Argentinië het tot dusver aan elke [[rugbywêreldbeker]]toernooi deelgeneem en tydens twee toernooie tot die halfeindstryd gevorder, maar hulle is onderskeidelik deur Suid-Afrika (in [[Rugbywêreldbeker 2007|2007]]) en Australië (in [[Rugbywêreldbeker 2015|2015]]) verslaan. Tydens die 2007-toernooi het die Poemas die wedstryd om die derde plek teen die gasheer Frankryk gewen. Daarmee is Argentinië naas die drie veelvuldige Australië, Nieu-Seeland en Suid-Afrika die mees suksesvolle span van die Suidelike Halfrond. Daarbenewens het Argentinië twee keer die kwarteindstryd gehaal, maar teen Frankryk (in [[Rugbywêreldbeker 1999|1999]]) en Nieu-Seeland (in [[Rugbywêreldbeker 2011|2011]]) verloor. Tydens al die ander rugbywêreldbekertoernooie is die Poemas reeds in die poelfase uitgeskakel. {| class="wikitable" !Jaar!!Uitslag |- |[[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2003|2003]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] || Derde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 2011|2011]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2015|2015]] || Vierde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 2019|2019]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 2023|2023]] || ''gekwalifiseer'' |} === Die Rugbykampioenskap (sedert 2012) === Argentinië se enigste jaarlikse toernooi is die Rugbykampioenskap, waaraan hulle sedert 2012 deelneem en teen drie ander nasies van die Suidelike Halfrond speel: Australië, Nieu-Seeland en Suid-Afrika. Voor die Poemas se opname in 2012 het dié toernooi as Drienasiesreeks bekend gestaan. Die Argentyne het tot dusver nog geen toernooi gewen nie. As deel van die Rugbykampioenskap ding die Poemas met die Wallabies om die [[Poematrofee]] (sedert 2000) mee. {{Die Rugbykampioenskap-rekord}} === Ander wedstryde === Gedurende die amateurtydperk het Argentinië deels maandelange oorsese toere onderneem, waartydens hulle teen ander nasionale spanne, plaaslike saamgestelde spanne en klubspanne gespeel het. Eweneens het hulle ander nasionale spanne in Argentinië gehuisves. Teen die jaar 2000 het die oorsese toere volgens die ou tradisie tot ’n einde gekom, aangesien die professionalisering van die rugbyspel te min tyd vir toere oorlaat (’n uitsondering is die Britse en Ierse Leeus se vierjaarlikse toere). Vandag is toetswedstryde teen die spanne van die Noordelike Halfrond en ander spanne buite die Rugbykampioenskap gedurende twee tydstippe van die jaar moontlik. Gedurende die Juniemaand se [[midjaarrugbytoetsreeks]] vertrek Europese spanne na Argentinië, terwyl gedurende die Novembermaand se [[eindjaarrugbytoetsreeks]] die Poemas na Europa vertrek. As deel daarvan ding Argentinië sedert 2012 met Ierland om die Admiral Brown-trofee mee. Vanaf 1951 tot in 2013 het Argentinië aan die Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap deelgeneem. Van die 35 toernooie gedurende dié tydperk het die Poemas 34 beklink, waartydens hulle elke wedstryd gewen het. Net in 1981, toe die Poemas hulle aan die toernooi onttrek het, het met [[Uruguaanse nasionale rugbyspan|Uruguay]] ’n ander span die titel ingepalm. Sedert 2014 neem die Poemas nie meer aan dié toernooi deel nie en Argentinië word deur die reserwespan ''Argentina XV'' verteenwoordig. * Toernooititels (34): in 1951, 1958, 1961, 1964, 1967, 1969, 1971, 1973, 1975, 1977, 1979, 1983, 1985, 1987, 1989, 1991, 1993, 1995, 1997, 1998, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012 en 2013 Die Poemas het vanaf 1995 tot in 2003 aan al die vyf Pan-Amerikaanse Rugbykampioenskappe deelgeneem en elke toernooi beklink. * Toernooititels (5): in 1995, 1996, 1998, 2001 en 2003 Daarbenewens neem die Argentynse reserwespanne sedert 2009 aan die Amerikas se Rugbykampioenskap deel (nieamptelik as die “Amerikas se Sesnasies-toernooi” bekend) en hulle speel tydens dié toernooi teen ander spanne van Noord- en Suid-Amerika. Van tot dusver nege toernooie het hulle sewe gewen; net in 2017 en 2018 het die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan|Verenigde State]] met die titel weggestap. == Spelers == === Huidige span === Die volgende spelers het die Argentynse span tydens die [[2022-Rugbykampioenskapreeks]] gevorm:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworld.com/tournaments/the-rugby-championship/australia-rugby-championship-squad-2022-144556 |title=Australia Rugby Championship Squad 2022 |publisher=Rugby World |author=Sarah Mockford |date=25 Julie 2022 |accessdate=1 Augustus 2022}}</ref> {| | valign="top"| Agterspelers ''(zagueros)'' {| class="wikitable" |- style="background:#EFEFEF" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Lautaro Bazán]] || [[Skrumskakel]] || [[Rugby Rovigo|Rovigo]] || style="text-align:center" | {{0|00}}1 |- | [[Gonzalo Bertranou]] || Skrumskakel || [[Dragons (rugbyspan)|Dragons]] || style="text-align:center" | {{0|0}}39 |- | [[Tomás Cubelli]] || Skrumskakel || [[Biarritz Olympique|Biarritz]] || style="text-align:center" | {{0|0}}81 |- | [[Nicolás Sánchez]] || [[Losskakel]] || [[Stade Français (Rugby Union)|Stade Français]] || style="text-align:center" | {{0|0}}93 |- | [[Benjamín Urdapilleta]] || Losskakel || [[Castres Olympique|Castres]] || style="text-align:center" | {{0|0}}16 |- | [[Lucio Cinti]] || [[Senter]] || [[London Irish]] || style="text-align:center" | {{0|00}}7 |- | [[Jerónimo de la Fuente]] || Senter || [[USA Perpignan|Perpignan]] || style="text-align:center" | {{0|0}}66 |- | [[Lucas Mensa]] || Senter || [[Stade Montois|Montois]] || style="text-align:center" | {{0|00}}2 |- | [[Matías Moroni]] || Senter || [[Newcastle Falcons]] || style="text-align:center" | {{0|0}}60 |- | [[Matías Orlando]] || Senter || Newcastle Falcons || style="text-align:center" | {{0|0}}44 |- | [[Santiago Cordero]] || [[Vleuel]] || [[Union Bordeaux Bègles|Bordeaux]] || style="text-align:center" | {{0|0}}46 |- | [[Juan Imhoff]] || Vleuel || [[Racing 92]] || style="text-align:center" | {{0|0}}39 |- | [[Juan Cruz Mallia]] || Vleuel || [[Stade Toulousain|Toulouse]] || style="text-align:center" | {{0|00}}3 |- | [[Emiliano Boffelli]] || [[Heelagter]] || [[Edinburgh Rugby|Edinburgh]] || style="text-align:center" | {{0|0}}43 |- | [[Santiago Carreras]] || Heelagter || [[Gloucester RFC|Gloucester]] || style="text-align:center" | {{0|0}}21 |} | Voorspelers ''(delanteros)'' {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Agustin Creevy]] || [[Haker]] || [[London Irish]] || style="text-align:center" | {{0|0}}88 |- | [[Julián Montoya]] {{Kapitän}} || Haker || [[Leicester Tigers]] || style="text-align:center" | {{0|0}}76 |- | [[Ignacio Ruiz]] || Haker || [[Jaguares (Superrugbyspan)|Jaguares]] || style="text-align:center" | {{0|00}}1 |- | [[Thomas Gallo]] || [[Stut]] || [[Benetton Rugby Treviso|Benetton]] || style="text-align:center" | {{0|00}}5 |- | [[Francisco Gómez Kodela]] || Stut || [[Lyon Olympique Universitaire|Lyon]] || style="text-align:center" | {{0|0}}22 |- | [[Santiago Medrano]] || Stut || [[Western Force (Superrugbyspan)|Western Force]] || style="text-align:center" | {{0|0}}32 |- | [[Joel Sclavi]] || Stut || [[Stade Rochelais|La Rochelle]] || style="text-align:center" | {{0|00}}3 |- | [[Nahuel Tetaz Chaparro]] || Stut || Benetton || style="text-align:center" | {{0|0}}70 |- | [[Mayco Vivas]] || Stut || Jaguares || style="text-align:center" | {{0|00}}6 |- | [[Matías Alemanno]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Gloucester RFC|Gloucester]] || style="text-align:center" | {{0|0}}64 |- | [[Marcos Kremer]] || Slot || [[Stade Français (Rugby Union)|Stade Français]] || style="text-align:center" | {{0|0}}46 |- | [[Tomás Lavanini]] || Slot || [[ASM Clermont Auvergne|Clermont]] || style="text-align:center" | {{0|0}}67 |- | [[Lucas Paulos]] || Slot || [[CA Brive|Brive]] || style="text-align:center" | {{0|00}}6 |- | [[Rodrigo Bruni]] || [[Losvoorspeler]] || Brive || style="text-align:center" | {{0|00}}4 |- | [[Juan Martín González]] || Losvoorspeler || London Irish || style="text-align:center" | {{0|0}}11 |- | [[Santiago Grondona]] || Losvoorspeler || [[Exeter Chiefs]] || style="text-align:center" | {{0|00}}6 |- | [[Facundo Isa]] || Losvoorspeler || [[RC Toulon|Toulon]] || style="text-align:center" | {{0|0}}39 |- | [[Pablo Matera]] || Losvoorspeler || [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] || style="text-align:center" | {{0|0}}81 |- | [[Joaquín Oviedo]] || Losvoorspeler || Perpignan || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |} |} === Bekende spelers === [[Lêer:Hugo Porta cropped.jpg|duimnael|upright|Hugo Porta (2007)]] [[Lêer:Agustín Pichot - En Casa Rosada - 08FEB07 -presidencia-govar.jpg|duimnael|upright|Agustín Pichot (2007)]] [[Lêer:Felipe Contepomi Stade francais training 2012-03-03.jpg|duimnael|upright|Felipe Contepomi (2012)]] Drie voormalige Argentynse spelers is vir hul uitstekende prestasies in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees |title=Inductees |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Inskrywing |- | [[Felipe Contepomi]] || [[Losskakel]], [[Senter]] || 2017 |- | [[Agustín Pichot]] || [[Skrumskakel]] || 2011 |- | [[Hugo Porta]] || [[Losskakel]] || 2008 |} Drie rugbyspeler is as Argentynse sportlui van die jaar aangewys en met die ''Olimpia de Oro'' vereer: [[Bernardo Otaño]] (in 1965), Hugo Porta (in 1985) en [[Gonzalo Quesada]] (in 1999).<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.lanacion.com.ar/deportes/todos-los-ganadores-del-oro-desde-1954-nid972375/ |title=Todos los ganadores del oro, desde 1954 |publisher=La Nación |date=18 Desember 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Spelerstatistieke === Vervolgens die belangrikste statistieke van Argentinië se spelers. Die spelers wat met <nowiki>*</nowiki> gekenmerk is, is nog aktief en kan hul statistieke verbeter. <small>(Korrek teen Oktober 2021)</small> {| | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;team=10;template=results;type=player |title=Total matches played (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Nicolás Sánchez]] * || 2010–2021 || 90 |- | {{0}}2 || [[Agustín Creevy]] || 2005–2019 || 89 |- | {{0}}3 || [[Felipe Contepomi]] || 1998–2013 || 87 |- | {{0}}4 || [[Juan Manuel Leguizamón]] || 2005–2019 || 87 |- | {{0}}5 || [[Lisandro Arbizu]] || 1990–2005 || 86 |- | {{0}}6 || [[Rolando Martín]] || 1994–2003 || 86 |- | {{0}}7 || [[Martin Landajo]] || 2008–2019 || 84 |- | {{0}}8 || [[Mario Ledesma]] || 1996–2011 || 84 |- | {{0}}9 || [[Tomás Cubelli]] * || 2010–2021 || 79 |- | 10 || [[Pedro Sporleder]] || 1990–2003 || 78 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde as kaptein<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?captain=1;class=1;filter=advanced;orderby=matches;team=10;template=results;type=player |title=Total matches played as captain (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Agustín Creevy]] || 2014–2018 || 51 |- | {{0}}2 || [[Lisandro Arbizu]] || 1992–2003 || 48 |- | {{0}}3 || [[Hugo Porta]] || 1977–1990 || 38 |- | {{0}}4 || [[Agustín Pichot]] || 2000–2007 || 30 |- | {{0}}5 || [[Felipe Contepomi]] || 2007–2013 || 25 |- | {{0}}6 || [[Juan M. Fernández Lobbe]] || 2008–2014 || 20 |- | {{0}}7 || [[Pedro Sporleder]] || 1996–1999 || 20 |- | {{0}}8 || [[Héctor Silva]] || 1967–1971 || 15 |- | {{0}}9 || [[Pablo Matera]] * || 2018–hede || 14 |- | 10 || [[Sebastián Salvat]] || 1995 || 13 |} |} {| | {| class="wikitable" |+ Meeste punte aangeteken<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=points;team=10;template=results;type=player |title=Total points scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Punte |- | {{0}}1 || [[Nicolás Sánchez]] * || 2010–2021 || 833 |- | {{0}}2 || [[Felipe Contepomi]] || 1998–2013 || 651 |- | {{0}}3 || [[Hugo Porta]] || 1971–1990 || 590 |- | {{0}}4 || [[Gonzalo Quesada]] || 1996–2003 || 486 |- | {{0}}5 || [[Santiago Mesón]] || 1987–1997 || 365 |- | {{0}}6 || [[Federico Todeschini]] || 1998–2008 || 256 |- | {{0}}7 || [[Lisandro Arbizu]] || 1990–2005 || 188 |- | {{0}}8 || [[Juan Martín Hernández]] || 2003–2017 || 176 |- | {{0}}9 || [[Juan Fernández Miranda]] || 1997–2007 || 158 |- | 10 || [[José María Núñez Piossek]] || 2001–2008 || 145 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste drieë gedruk<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=tries;team=10;template=results;type=player |title=Total tries scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Drieë |- | {{0}}1 || [[José María Núñez Piossek]] || 2001–2008 || 29 |- | {{0}}2 || [[Diego Cuesta Silva]] || 1983–1995 || 28 |- | {{0}}3 || [[Gustavo Jorge]] || 1989–1994 || 24 |- | {{0}}4 || [[Rolando Martín]] || 1994–2003 || 18 |- | {{0}}5 || [[Facundo Soler]] || 1996–2002 || 18 |- | {{0}}6 || [[Joaquín Tuculet]] * || 2012–2020 || 18 |- | {{0}}7 || [[Hernán Senillosa]] || 2002–2007 || 17 |- | {{0}}8 || [[Lisandro Arbizu]] || 1990–2005 || 16 |- | {{0}}9 || [[Felipe Contepomi]] || 1998–2013 || 16 |- | 10 || [[Juan Imhoff]] * || 2009–2021 || 16 |} |} == Afrigters == [[Lêer:Marcelo loffreda.jpg|duimnael|upright|Marcelo Loffreda (1994)]] [[Lêer:Mario Ledesma.jpg|duimnael|upright|Mario Ledesma (2009)]] Die Poemas het in die verlede die volgende hoofafrigters gehad:<ref>{{es}} {{cite web |url=http://www.uar.com.ar/pumas/estadisticas/entrenadores.htm |title=Entrenadores de toda la historia de los Pumas |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=2007 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date=28 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928055740/http://www.uar.com.ar/pumas/estadisticas/entrenadores.htm |url-status=dead }}</ref> {| | * 1932: Edmundo Stanfield * 1936: Luis Cilley, Edmundo Stanfield, C. Huntley Robertson * 1954: Juan C. Wells * 1956: Dermot Cavanagh en Horacio Savino * 1959: Jorge Merelle * 1960: Robert Galarga * 1960: Saturnino Racimo * 1965: [[Izak van Heerden]], Alberto Camardón, Ángel Guastella * 1965–66: Alberto Camardón, Ángel Guastella * 1967–70: Alberto Camardón, Ángel Guastella en Jorge Merelle * 1971: Ángel Guastella, Eduardo Poggi * 1972–73: Ángel Guastella, Eduardo Poggi, Oscar Martínez * 1974: Carlos Villegas, Emilio Perasso, Jorge Merelle * 1975: Eduardo Poggi, Eduardo Scharenberg * 1976–77: Carlos Villegas, Emilio Perasso * 1978: Ángel Guastella, Aitor Otaño, José Imhoff * 1979–80: Luis Gradín en Aitor Otaño * 1981–83: Rodolfo O’Reilly | valign="top" | * 1984: Héctor Silva, Aitor Otaño * 1985–86: Héctor Silva, Aitor Otaño, Ángel Guastella * 1987: Héctor Silva, Ángel Guastella * 1988–90: Rodolfo O’Reilly, Raúl Sanz * 1990–91: Luis Gradín, Guillermo Lamarca * 1992: Luis Gradín, John Hart * 1993–94: Héctor Méndez, José Fernández * 1995: Alejandro Petra, Ricardo Paganini * 1995: Alejandro Petra en Emilio Perasso * 1996: José Luis Imhoff, José J. Fernández, Héctor Méndez, Alex Wyllie * 1997: José Luis Imhoff, Héctor Méndez, Alex Wyllie * 1998: José Luis Imhoff, Alex Wyllie * 1999: José Luis Imhoff, Alex Wyllie; later Héctor Méndez, Wyllie, en Wyllie alleine * 2000–2007: Marcelo Loffreda, Daniel Baetti * 2008–13: Santiago Phelan, Fabián Turnes * 2013–18: Daniel Hourcade * sedert 2018: Mario Ledesma |} == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Verdere leesstof == * {{es}} {{cite book |author=Horacio J. Spinetto |title=Ciento veinte años de rugby argentino |publisher=Todo es Historia |edition=XXV |number=295 |location=Buenos Aires |year=1992 |issn=0040-8611}} * {{fr}} {{cite book |author=Henri Garcia |title=La fabuleuse histoire du rugby |publisher=Éditions de La Martinière |location=Parys |year=2011 |isbn=978-2-7324-4528-1}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Argentina national rugby union team|Argentynse nasionale rugbyspan}} * {{es}} [https://lospumas.com.ar/ Amptelike webwerf] * {{es}} [https://www.uar.com.ar/ Amptelike webwerf van die Argentynse Rugbyunie] * {{en}} [https://www.planetrugby.com/team/argentina/ Argentinië op Planet Rugby] {{Nasionale rugbyspanne}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} [[Kategorie:Rugby in Argentinië]] [[Kategorie:Nasionale rugbyspanne van Suid-Amerika]] 1g7ruvh0aqndms3zdp6nlhvyo12a34q 2516782 2516777 2022-08-01T18:48:05Z Aliwal2012 39067 Taalgebruik in artikel verafrikaans. Oorgebruik van "duidelike wen", nie aanvaarde Afrikaans nie wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | land = Argentinië | beeld = Argentynse Rugbyunie.svg | unie = [[Argentynse Rugbyunie]] (UAR) | bynaam = ''Los Pumas'' (“die [[Poema]]s”) | embleem = [[Jaguar]] | stadion = [[José Amalfitani-stadion]], [[Buenos Aires]] | kapasiteit = 49&nbsp;540 | kaptein = [[Pablo Matera]] | afrigter = {{vlagikoon|Argentinië}} [[Mario Ledesma]] <small>(sedert 2018)</small> | patroon_la1 = _Pumasleft19 | patroon_b1 = _Pumaskit19 | patroon_ra1 = _Pumasright19 | patroon_sh1 = | patroon_so1 = _ArgentinasocksRWC | linkerarm1 = 4AB1EC | liggaam1 = | regterarm1 = 4AB1EC | broek1 = FFFFFF | kouse1 = | patroon_la2 = _argentinarugby20a | patroon_b2 = _argentinarugby20a | patroon_ra2 = _argentinarugby20a | patroon_sh2 = | patroon_so2 = _hoops_black | linkerarm2 = 185DBA | liggaam2 = 185DBA | regterarm2 = 185DBA | broek2 = 000000 | kouse2 = 185DBA | statistiek = Statistiek | toetse = [[Agustín Creevy]] (89)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=10;template=results;type=player |title=Most matches |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> | toptoetspuntebehaler = [[Nicolás Sánchez]] (791)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=10;template=results;type=player |title=Most points |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> | meestedrieë = [[José María Núñez Piossek]] (29)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=10;template=results;type=player |title=Most tries |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> | jongstespeler = | eerste = {{ARGru}} 3–28 [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] {{vlagikoon|Verenigde Koninkryk}}<br />([[Buenos Aires]], [[Argentinië]]; 12 Junie 1910) | grootwen = {{PRGru}} 0–152 {{ARGru-r}}<br />(Mendoza, Argentinië; 1 Mei 2002) | grootverloor = {{NZLru}} 93–8 {{ARGru-r}}<br />([[Wellington, Nieu-Seeland|Wellington]], [[Nieu-Seeland]]; 21 Junie 1997) | Wêreldbekerverskynings = 9/9 | jaar = 1987 | beste = Derde in [[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] | url = www.lospumas.com.ar | unieurl = www.uar.com.ar }} Die '''Argentynse nasionale rugbyspan''' ([[Spaans]]: ''Selección nacional de rugby de Argentina'') is die nasionale [[rugby]]span van [[Argentinië]] en verteenwoordig dié land tydens internasionale wedstryde (toetswedstryde). Die span wat in [[hemelblou]] en [[wit]] [[Trui#Sporttruie|truie]] speel, dra die bynaam ''los Pumas'' (Spaans vir: “die [[Poema]]s”) en hulle word as die beste rugbyspan in die [[Amerikas]] beskou. Rugby word in Argentinië deur die [[Argentynse Rugbyunie]] (UAR, van Spaans: ''Unión Argentina de Rugby'') geadministreer. Aan die einde van die 19de eeu het emigrante van die [[Britse Eilande]] die rugbysport na Argentinië saamgebring. Argentinië se eerste internasionale rugbywedstryd was in 1910 teen die Britse keurspan [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]]. Sy belangrikste internasionale verskyning het Argentinië tydens die vierjaarlikse [[rugbywêreldbeker]]toernooi wat sedert 1987 gehou word. Sedert die [[Rugbywêreldbeker]] in [[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] ingevoer is, het die span aan al nege toernooie deelgeneem. Hul beste prestasie was die derde plek tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007]] in [[Frankryk]]. Argentinië is onoorwonne ten opsigte van die meeste ander nasionale rugbyspanne van die Amerikaanse vasteland met uitsondering van [[Kanadese nasionale rugbyspan|Kanada]], deur wie Argentinië drie keer verslaan is (die laaste keer was in 2005). Vervolgens het hulle ook die Suid-Amerikaanse en die Pan-Amerikaanse rugbykampioenskappe oorheers. Vir ’n lang tydperk was Argentinië die enigste vlak-een-span wat nie aan ’n jaarlikse toernooi deelgeneem het nie. Dit het in 2012 verander, toe die Drienasiesreeks met die opname van die Poemas [[die Rugbykampioenskap]] geword het. Sedertdien speel hulle jaarliks teen die [[All Blacks]] van [[Nieu-Seeland]], die [[Springbokke]] van [[Suid-Afrika]] en die [[Wallabies]] van [[Australië]] om die titel as beste span van die [[Suidelike Halfrond]]. Drie voormalige Argentynse rugbyspelers is in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem. Die beheerliggaam [[Wêreldrugby]] beskou Argentinië as ’n vlak-een rugbynasie. Die Argentynse rugbyspan is tans (Oktober 2021) agtste op [[Wêreldrugby]] se wêreldranglys gelys.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/rankings/mru |title=World Rugby Rankings |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> == Beheerliggaam == {{Hoofartikel|Argentynse Rugbyunie}} Die beheerliggaam vir rugby in Argentinië is die [[Argentynse Rugbyunie]] (''Unión Argentina de Rugby'', UAR). Die UAR is op 10 April 1899 as ''River Plate Rugby Union'' gestig en het in 1987 by die Internasionale Rugbyraad (IRR, nou [[Wêreldrugby]]) aangesluit.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/organisation/membership/member-unions |title=Member Unions |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die Argentynse Rugbyunie bestaan uit 25 plaaslike beheerliggame, wat grotendeels met die Argentynse provinsies ooreenstem. Die belangrikste rugbyliga in Argentinië is die ''Nacional de Clubes'', waar die helfte van die spanne uit [[Buenos Aires]] en die ander helfte uit die provinsies afkomstig is. Naas die amptelike nasionale span roep die Argentynse Rugbyunie ook ander keurspanne byeen. Die ''Pumitas'' is die o/20-nasionale span en hulle neem aan die [[Wêreldrugby o/20-kampioenskap]] deel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/u20 |title=World Rugby U20 Championship |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Kinders en jongmense word reeds op skool aan rugby bekend gestel en na gelang van hul belangstelling en talent begin hul met hul afrigting. Die ''Argentina XV'' (XV verwys na die aantal spelers in rugby) is die tweede nasionale span van Argentinië. Vanaf 2010 het die keurspan ''Pampas XV'' bestaan, wat net uit Argentynse spelers saamgestel is, maar aan die Suid-Afrikaanse [[Vodacombeker]] (en aansluitend tot hul ontbinding aan die Wêreldrugby Pasifiekuitdaging) deelgeneem het.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.diario26.com/168060--pampas-xv-el-equipo-nacional-que-nos-representa-en-un-torneo-sudafricano |title=Pampas XV, el equipo nacional que nos representa en un torneo sudáfricano |publisher=Diario26 |date=22 Maart 2013 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Bo die nasionale kampioenskap word jaarliks saam met spanne uit Nieu-Seeland, Suid-Afrika en Australië die internasionale [[Superrugby]]toernooi uitgespeel. In hierdie toernooi word Argentinië sedert 2016 deur die [[Jaguares (Superrugbyspan)|Jaguares]] verteenwoordig. Hierdie professionele span onder toesig van die UAR bestaan uit die nasionale spelers wat nie by Europese klubspanne speel nie. Aangesien die seisoene min oorvleuel word talle spelers in albei professionele ligas ingespan. == Geskiedenis == === Beginjare === [[Lêer:R. Cooper - El Gráfico 477.jpg|duimnael|links|upright|R. Cooper, spankaptein in 1928]] [[Lêer:Argentina_equipo_v_britishlions_1910.jpg|duimnael|Die eerste Argentynse nasionale rugbyspan voor hul wedstryd teen die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] in 1910]] Soos in die geval van [[sokker]] het Britse emigrante, wat vir banke en spoorwegmaatskappye onder Britse beheer gewerk het, die rugbysport saam na Argentinië gebring. Die eerste rugbyspanne is ook deur Britte gestig en hulle het oor die eerste dekades heen veral onder mekaar verkeer. Die meeste klubs het inheemse spelers nie toegelaat nie en enkele Argentyne is net stadigaan en op uitsondering opgeneem.<ref>{{es}} {{cite book |author=Victor Raffo |title=El origen británico del deporte argentino |publisher=Gráfica MPS |location=[[Buenos Aires]] |year=2009 |isbn=9789874381071}}</ref><ref name="spinetto9">{{es}} {{cite book |author=Horacio J. Spinetto |title=Ciento veinte años de rugby argentino |publisher=Todo es Historia |edition=XXV |volume=295 |location=Buenos Aires |year=1992 |issn=0040-8611 |pages=9}}</ref> In 1873 is die eerste wedstryd op die Buenos Aires Krieket- en Rugbyklub met ’n mengsel aan rugby en sokker gespeel. Op 14 Mei 1874 het die eerste wedstryd volgens die [[Engelse Rugbyvoetbalunie]] (RFU) se reëls gevolg.<ref>{{es}} {{cite book |author=Horacio J. Spinetto |title=Ciento veinte años de rugby argentino |publisher=Todo es Historia |edition=XXV |volume=295 |location=Buenos Aires |year=1992 |issn=0040-8611 |pages=8}}</ref> In 1899 het ses spanne uit [[Buenos Aires]] en [[Rosario]] die beheerliggaam ''River Plate Rugby Union'', die latere [[Argentynse Rugbyunie]] (UAR), gestig. Tot die ontstaan van die eerste suiwer Argentynse span sou dit ’n verdere vyf jaar neem. Onder sy lede was die lugvaartpionier [[Jorge Newbery]].<ref name="spinetto9" /> Ter geleentheid van die Meirewolusie se eeufees in 1910 het ’n aantal [[Engelse]] en [[Skotte|Skotse]] spelers na Argentinië vertrek. Die Argentynse koerante het na die besoekende span as ''Combinado Británico'' (“Gekombineerde Britte”) verwys; vandag word dit beskou as ’n reserwespan van die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] wat op dieselfde tydstip deur [[Suid-Afrika]] getoer het. Die span het al die ses wedstryde gewen, waaronder die eerste toetswedstryd teen ’n keurspan van die Argentynse beheerliggaam, wat op 12 Junie 1910 op die ''Sociedad Sportiva Argentina'' se grond plaasgevind en met ’n 28–3-oorwinning vir die besoekers geëindig het. Die Argentynse span het amper net uit nasate van Britse emigrante bestaan.<ref name="Debut">{{es}} {{cite web |url=https://www.clarin.com/deportes/rugby/centenario-debut_0_HJ-gceWAwXe.html |title=El centenario del debut |publisher=Clarín |date=13 Junie 2010 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die enigste uitsondering was [[Barry Heatlie]], wat voorheen vir [[Springbokke|Suid-Afrika]] uitgedraf en tydens die verderverspreiding van die rugbysport in Argentinië ’n leidende rol beklee het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://punditarena.com/rugby/thepateam/a-true-fairy-tale-the-story-of-south-africas-barry-heatlie/ |title=A True Fairy Tale: The Story Of South Africa’s Barry Heatlie |publisher=Pundit Arena |date=2 Junie 2016 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Op uitnodiging deur die ''River Plate Rugby Union'' het die Britse Leeus in Julie en Augustus 1927 vir die tweede keer Argentinië besoek. Die besoekers is deur James Baxter, die destydse RFU-president, aangevoer. Die Britte het in Buenos Aires nege wedstryde gespeel en onoorwonne gebly. Dit het vier toetswedstryde ingesluit wat Argentinië almal met meer as 30 punte verloor het. Ondanks die duidelike oorheersing deur die gaste was die toer ’n groot finansiële sukses.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lionsrugby.com/history/5037.php |title=1927 Argentina |publisher=[[Britse en Ierse Leeus]] |date=2013 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die [[Junior Bokke]], die Suid-Afrikaanse jeugspan, het Argentinië in Julie 1932 besoek; hulle het in twee nieamptelike toetswedstryde gespeel en albei duidelik gewen.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://uar.com.ar/pdf/memorias/1932.pdf |title=Visita del equipo sudafricano |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=1932 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 1 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121101073408/http://uar.com.ar/pdf/memorias/1932.pdf |url-status=dead }}</ref> In Augustus 1936 het die Britse Leeus Argentinië vir die derde (en tot dusver laaste) keer besoek en al die tien wedstryde gewen, insluitende ’n wedstryd teen die Argentynse nasionale span, wat ondanks dié toer se goedkeuring deur die [[Wêreldrugby|Internasionale Rugbyraad]] (IRR) nie as ’n toetswedstryd erken is nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lionsrugby.com/history/5041.php |title=1936 Argentina |publisher=[[Britse en Ierse Leeus]] |date=2013 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> ’n Maand later het die nasionale span sy eerste oorsese toer aangepak. Tydens dié toer het hulle in [[Valparaíso]] albei toetswedstryde teen [[Chileense nasionale rugbyspan|Chili]] duidelik gewen. In Augustus 1938 het die Chileense teenbesoek plaasgevind, waartydens Argentinië sy eerste tuisoorwinning aangeteken het. === Naoorlogse tydperk === [[Lêer:Argentina rugby 1951.jpg|duimnael|links|Die Argentynse span wat die eerste Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap in 1951 gewen het]] [[Lêer:Argentina France rugby 1954.jpeg|duimnael|upright|Wedstryd tussen Argentinië en Frankryk se rugbyspanne in 1954, voorblad van ''El grafico'']] As gevolg van die [[Tweede Wêreldoorlog]] is die internasionale spelbedryf vir elf jaar onderbreek. In Augustus en September 1949 was [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]] die eerste Europese nasionale span wat Argentinië besoek het. Hulle het die twee toetswedstryde teen die Franse aan die einde van die nege wedstryde omvattende toer verloor, maar elkeen minder duidelik as verwag.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://diarioepoca.com/739205/aquella-tactica-correntina-que-freno-al-rugby-frances/ |title=Aquella táctica correntina que frenó al rugby francés |publisher=Diario epoca |date=2 Julie 2017 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die verdere ontwikkeling van die Argentynse rugby is veral deur sy geografiese isolasie teen opsigte van ander vername rugbynasies gekniehalter. Hoewel daar ook in Chili, [[Uruguaanse nasionale rugbyspan|Uruguay]] en [[Brasiliaanse nasionale rugbyspan|Brasilië]] rugby gespeel word, is die gehalte in Argentinië sedert die begin aansienlik hoër, waarvolgens die nasionale span in [[Suid-Amerika]] heeltemal oorheersend is.<ref>{{en}} {{cite book |author=Richard Bath |title=The Complete Book of Rugby |publisher=Seven Oaks Bpk. |year=1997 |isbn=1-86200-013-1}}</ref> ’n Goeie voorbeeld is die Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap wat in 1951 vir die eerste keer aangebied is, waartydens die Argentyne al die ander deelnemers heeltemal oorheers het. Tot hul laaste deelname in 2013 het hulle nie ’n enkele wedstryd verloor nie. In Augustus en September 1952 het [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland]] na Suid-Amerika getoer, maar dié toer het aanvanklik onseker gelyk. Kort ná die Iere se vertrek is die Argentynse presidentsvrou [[Eva Perón]] oorlede, waarvolgens Argentinië in nasionale rou verkeer het. Al die nege in Buenos Aires beplande wedstryde het nogtans plaasgevind, insluitende die twee wedstryde teen die Argentynse nasionale span. Hulle het in ’n gelykop en ’n oorwinning vir Ierland geëindig, maar aan hierdie wedstryde is geen toetsstatus toegeken nie. Nogtans het die Argentyne gewys dat hulle in staat is om met die Europese spanne mee te ding, wat die beheerliggaam bemoedig het.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1950/1952.pdf |title=Memoria y Balance 1952 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |datum=24 November 1952 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Twee jaar later het die Franse hul tweede besoek in Argentinië afgelê en albei toetswedstryde in Buenos Aires redelik duidelik gewen.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1950/1954.pdf |title=Memoria y Balance 1954 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=21 Desember 1954 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Nadat ’n aantal mislukte pogings om die universiteite van [[Universiteit van Oxford|Oxford]] en [[Universiteit van Cambridge|Cambridge]] vir ’n gesogte besoek aan Argentinië uit te nooi, het hulle in 1956 eindelik daarin geslaag. Die gemeensame keurspan van albei universiteite, wat ook verskeie Engelse nasionale spelers ingesluit het, het albei wedstryde teen die Argentynse nasionale span gewen en ook die ander wedstryde beklink.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1950/1956.pdf |title=Memoria y Balance 1956 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=27 Desember 1956 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In September 1959 kon die Argentyne nog beter met die internasionale teenstanders meeding, toe die Junior Bokke ná ’n kwarteeu weer na Suid-Amerika getoer het. In albei wedstryde teen die Suid-Afrikaanse jeugspan het Argentinië net naelskraapse nederlae gely.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1950/1959.pdf |title=Memoria y Balance 1959 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=22 Desember 1959 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Julie en Augustus 1960 het die Franse nasionale span vir die derde keer Argentinië besoek. Tydens hul Suid-Amerikaanse toer het die gaste al die 13 wedstryde gewen, insluitende drie toetswedstryde. Nogtans was hulle van die gasheer se prestasies baie beïndruk.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1960/1960.pdf |title=Memoria y Balance 1960 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=31 Oktober 1960 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Toenemende internasionale kontak === [[Lêer:Argentina los pumas 1965.jpg|duimnael|links|Die Argentynse span wat in 1965 na Rhodesië en Suid-Afrika getoer het]] [[Lêer:Los pumas 1970.jpg|duimnael|upright|Die voorry van 1970: García Yáñez, Handley en Foster]] [[Lêer:Pumas try 1965.jpg|duimnael|links|Marcelo Pascual se drie teen die Junior Springbokke in 1965]] [[Lêer:Angel guastella.jpg|duimnael|upright|Die voormalige speler Angel Guastella was die Argentynse afrigter gedurende die 1965-toer]] [[Lêer:Argentina australia ferro 1979.jpg|duimnael|links|Die Poemas wat in 1979 Australië tuis in Buenos Aires geklop het]] In 1964 het die [[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] die UAR vir ’n toer na Suid-Afrika en [[Rhodesië]] uitgenooi. Ter voorbereiding het die UAR met die Suid-Afrikaner [[Izak van Heerden]] die eerste buitelandse hoofafrigter aangestel. In Mei en Junie 1965 het hul eerste besoek oorkant die [[Atlantiese Oseaan]] plaasgevind en hulle het in 16 wedstryde gespeel. Hulle het egter geen toetswedstryde gespeel nie, maar die teenstanders was nogtans deurgaans ernstige keurspanne met ’n hoë spelvlak. Tydens hierdie toer het die bynaam “Poemas” vir die Argentyne gevestig. Ná twee aanvanklike nederlae (insluitende teen die Rhodesiese span) het hulle aan die omstandighede gewoon geraak en altesaam elf keer geseëvier. Veral hul 11–6-oorwinning teen die Junior Bokke op 19 Junie voor ’n skare van 40&nbsp;000 op [[Ellispark-stadion|Ellispark]] in [[Johannesburg]] is noemenswaardig. Tydens hul terugkeer is die Poemas deur ’n groot skare verwelkom. Hierdie toer word as die begin van die moderne rugbytydperk in Argentinië beskou en dit het tot ’n toenemende groei in gewildheid gelei. Vervolgens het ook meer internasionale spanne daarin belanggestel om teen die Poemas te speel.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.telam.com.ar/notas/201506/109583-hace-50-anos-en-una-gira-por-sudafrica-nacian-los-pumas.html |titel=Hace 50 años, en una gira por Sudáfrica nacían Los Pumas |publisher=Télam |date=19 Junie 2015 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Aansluitend het Argentinië tuis teen die besoekende Franse kampioen [[Section Paloise]] te staan gekom; dié wedstryd word veral vir die oproer en oortredings van albei spanne, maar nie die Argentynse oorwinning onthou nie. Die gebeurtenisvolle jaar 1965 is afgesluit met die besoek deur die gemeensame keurspan van die twee universiteite van Oxford en Cambridge; die drie wedstryde teen die nasionale span het in ’n oorwinning, ’n gelykop en ’n nederlaag geëindig.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1960/1965.pdf |title=Memoria y Balance 1965 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=20 Desember 1965 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In September 1968 het die [[Walliese nasionale rugbyspan|Walliese nasionale span]] na Buenos Aires getoer en onder andere in twee wedstryde teen Argentinië gespeel, wat egter nie as toetswedstryde erken is nie. Die Walliesers het in die eerste wedstryd ’n verrassende nederlaag gely en in die tweede is hulle in ’n gelykopwedstryd vasgebind. Daarmee het die Poemas vir die eerste keer daarin geslaag om ’n reeks teen ’n gevestigde rugbynasie te beklink.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1960/1968.pdf |title=Memoria y Balance 1968 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=18 Desember 1968 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> ’n Jaar later het die [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotte]] vir die eerste keer Argentinië besoek en ook in twee nieamptelike toetswedstryde teen die Poemas gespeel. Argentinië het die eerste duidelik gewen, maar in die tweede ’n naelskraapse nederlaag gely, waardeur dié reeks gelykop geëindig het.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1960/1969.pdf |title=Memoria y Balance 1969 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=22 Desember 1969 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Gedurende die 1970’s het Argentinië sy opkoms as ’n topspan voortgesit. [[Hugo Porta]], wat vanaf 1971 tot 1990 vir die Poemas uitgedraf het, het ’n leidende rol ingeneem en was in hierdie tydperk een van die wêreld se beste spelers op [[losskakel]]. In Junie en Julie 1971 het Argentinië ’n verdere toer na Suid-Afrika onderneem en soos ses jaar tevore weer goeie resultate behaal. Hulle het onder andere teen die ''Gaselle'', die Suid-Afrikaanse o/23-span, ’n oorwinning en ’n nederlaag aangeteken. Oorspronklik was ’n wedstryd ook in Rhodesië beplan, maar dié moes onder druk van die Argentynse regering afgelas word.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://uar.com.ar/pdf/memorias/1971.pdf |title=Memoria y Balance 1971 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=27 Desember 1971 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 1 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121101073132/http://uar.com.ar/pdf/memorias/1971.pdf |url-status=dead }}</ref> In Oktober en November 1973 het die Poemas na Ierland en Skotland getoer en in agt wedstryde gespeel. Hulle het albei nieamptelike wedstryde teen die nasionale spanne verloor, maar teen Skotland met net één punt.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://uar.com.ar/pdf/memorias/1973.pdf |title=Memoria y Balance 1973 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=20 Desember 1973 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 1 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121101074125/http://uar.com.ar/pdf/memorias/1973.pdf |url-status=dead }}</ref> Hul onoorwonne lopie in amptelike toetswedstryde sedert 1961 het in Junie 1974 geëindig, nadat die Poemas teen die Franse twee naelskraapse nederlae gely het. In Oktober 1975 het twee verdere toetsnederlae tydens hul Franse toer gevolg, waar hulle in sewe wedstryde gespeel het.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://uar.com.ar:80/pdf/memorias/1975.pdf |title=Memoria y Balance 1975 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=15 Desember 1975 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 4 September 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130904000217/http://uar.com.ar/pdf/memorias/1975.pdf |url-status=dead }}</ref> ’n Jaar later het die Argentyne Wallis en Engeland vir ses wedstryde besoek. In die nieamptelike wedstryd teen die Walliese span op 16 Oktober 1976 in [[Cardiff]] was die Poemas op die punt van ’n historiese oorwinning teen die destyds beste span van die [[Noordelike Halfrond]]. Net ’n strafskop deur [[Phil Bennett]] ná ’n oortreding deur [[Gabriel Travaglini]] in die doodsnikke van die wedstryd het die Walliesers die wedstryd met 20–19 laat beklink.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.walesonline.co.uk/sport/rugby/rugby-news/john-taylor-dan-biggar-top-10726060 |title=From John Taylor to Dan Biggar… the top 10 greatest pressure kicks in Welsh rugby's modern era |publisher=Wales Online |date=13 Januarie 2016 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> ’n Maand later het die Poemas vir die eerste keer die [[All Blacks]] uit [[Nieu-Seeland]] vir twee nieamptelike tuiswedstryde verwelkom, maar albei swak verloor. Op 2 Julie 1977 het die Poemas tuis vir die eerste keer gelykop teen Frankryk gespeel. In September en Oktober 1978 het hulle weer deur Europa getoer en in nege wedstryde gespeel. Hul eerste ontmoeting met die [[Engelse nasionale rugbyspan|Engelse nasionale span]] (sonder toetswedstrydstatus) het op 14 Oktober 1978 in ’n verrassende 13–13-gelykop geëindig. Tien dae later is hulle in die eerste toetswedstryd teen [[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]] met 19–6 verslaan.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1970/1978.pdf |title=Memoria y Balance 1978 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=28 Desember 1978 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Vestiging en erkenning === [[Lêer:Pumas allblacks 1985.jpg|duimnael|links|Die Poemas kon op 2 November 1985 ’n 21–21-gelykop teen die All Blacks afdwing.]] [[Lêer:Porta pumas vs france.jpg|duimnael|upright|Hugo Porta het 19 jaar vir die Poemas gespeel en 590 punte aangeteken]] In Augustus en September 1979 het die Poemas op uitnodiging deur die [[Nieu-Seeland Rugby|Nieu-Seelandse Rugbyvoetbalunie]] vir die eerste keer deur Nieu-Seeland getoer, waar hulle ses van sewe wedstryde teen plaaslike spanne gewen het. Hulle is egter in albei nieamptelike toetswedstryde deur die All Blacks naelskraap verslaan. Sowat twee maande later het Argentinië vir die eerste keer die [[Wallabies]], die Australiese nasionale span, gehuisves. Die eerste toetswedstryd op 27 Oktober het die Poemas met 24–13 gewen en in die tweede op 3 November het die Wallabies wraak geneem en met 17–12 gewen.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1970/1979.pdf |title=Memoria y Balance 1979 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=17 Desember 1979 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Sedertdien erken alle lede van die redelik eksklusiewe IRR elke wedstryd teen die Poemas as ’n toetswedstryd. Nes die ander leidende rugbynasies was die Argentynse verhoudinge met die [[Suid-Afrika]] onder [[apartheid]] ambivalent. Ter omseiling van die regering se verbod op alle wedstryde teen Suid-Afrikaanse spanne is in 1980 die “skaduspan” Sudamérica XV gestig. Vir die span het spelers uit vyf Suid-Amerikaanse lande uitgedraf, maar die Argentyne het die meeste spelers beskikbaar gestel (insluitende baie nasionale spelers). Die span is nie deur die UAR amptelik erken nie, maar in die geheim geduld. Gedurende die volgende vier jaar het die ''Sudamérica XV'' agt keer teen die Springbokke gespeel, maar hulle kon net een wedstryd wen, op 3 April 1982 in [[Bloemfontein]].<ref>{{fr}} {{cite book |author=Henri Garcia |title=La fabuleuse histoire du rugby |publisher=Éditions de La Martinière |location=[[Parys]] |year=2011 |isbn=978-2-7324-4528-1 |pages=611–612}}</ref> In November 1980 het die Poemas vir die eerste keer [[Fidjiaanse nasionale rugbyspan|Fidji]] gehuisves en albei toetswedstryde gewen. In Mei en Junie 1981 het die Engelse vir die eerste keer Argentinië vir toetswedstryde besoek en die Poemas het in die eerste wedstryd gelykop gespeel.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://uar.com.ar/pdf/memorias/1981.pdf |title=Memoria y Balance 1981 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=14 Desember 1981 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 1 November 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121101072403/http://uar.com.ar/pdf/memorias/1981.pdf |url-status=dead }}</ref> As gevolg van die [[Falklandoorlog]] sou die Poemas oor die volgende nege jaar in geen wedstryd teen die vier Britse Tuisnasies speel nie. Aangesien dié oorlog ná net twee en ’n half maande beëindig is en grootliks buite die rugbyseisoen besleg is, is die speelprogram min aangetas. Reeds in November 1982 het die Poemas weer deur Europa getoer; hulle het twee keer teen Frankryk en vir die eerste keer teen [[Spaanse nasionale rugbyspan|Spanje]] te staan gekom.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1980/1982.pdf |title=Memoria y Balance 1982 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=27 Desember 1982 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens hul toer na Australië in Julie en Augustus 1983 het die Poemas hul eerste wegoorwinning teen die Wallabies aangeteken. Die jaar 1985 word as een van die mees suksesvolle in die Argentynse rugbygeskiedenis beskou. Frankryk het na Suid-Amerika getoer en onder andere twee keer teen die Poemas gespeel. In die eerste toetswedstryd op 22 Junie het Argentinië sy eerste oorwinning teen dié span aangeteken. Vyf maande later het hulle die onoorwinlik blykende All Blacks gehuisves. In die eerste toetswedstryd is hulle soos verwag met 33–20 verslaan, maar die Poemas kon hiervan herstel en hulle in ’n 21–21-gelykop vasbind; selfs ’n oorwinning was glo moontlik. Die uitstekende Hugo Porta het al die punte van die Poemas aangeteken. Tot vandag toe word dié wedstryd as ’n mylpaal beskou.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.lanacion.com.ar/deportes/rugby/a-mano-con-los-all-blacks-nid527829/ |title=A mano con los All Blacks |publisher=La Nación |date=16 September 2003 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In 1986 het Argentinië Frankryk gehuisves en die eerste van die twee toetswedstryde gewen. In dieselfde jaar het hulle deur Australië getoer, maar die Poemas is in albei toetswedstryde deur die Wallabies verslaan. In Mei 1985 het die IRR op invoering van die [[rugbywêreldbeker]]toernooi besluit. Aan die nuwe toernooi sou oorspronklik net lede kon deelneem, maar die Franse beheerliggaamspresident Albert Ferrasse het vir sy instemming geëis, dat ook nielede mag deelneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://nzhistory.govt.nz/culture/1987-rugby-world-cup/the-world-cup-is-born |title=1987 Rugby World Cup: The long road to the cup |publisher=New Zealand History |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Vervolgens is onder andere Argentinië vir die toernooi genooi. In 1987 het die Argentynse beheerliggaam ’n lid van die IRR geword.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1980/1987.pdf |title=Memoria y Balance 1987 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=4 Desember 1987 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> ’n Jaar later was die UAR een van die vastelandse beheerliggaam CONSUR (vandag Sudamérica Rugby) se stigtingslede.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://sudamerica.rugby/espanol/sudamerica-rugby-7#consejo-directivo |title=Historia |publisher=Sudamérica Rugby |date=2021 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Aan die begin van die eerste [[Rugbywêreldbeker 1987]] in Australië en Nieu-Seeland was die Argentyne vol selfvertoue dat hulle ten minste die kwarteindstryd sou haal. In die eerste wedstryd het hulle egter ’n onverwagse 9–28-nederlaag teen Fidji gely. Aansluitend het hulle Italië met 25–16 verslaan en is soos verwag deur Nieu-Seeland geklop (met 15–46), waarvolgens Argentinië met die Fidjiane en die Italianers gelyk aan punte was en die laaste plek beklee het. In teenstelling met latere toernooie, waar die punteverskil beslissend is, was vir die kwarteindstrydkwalifisering die aantal gedrukte [[Drie (sport)|drieë]] belangrik; andersins sou Argentinië die tweede plek behaal en tot die uitklopfase gevorder het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1987/overview |title=Rugby World Cup 1987: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Tyd van oorgang === [[Lêer:Agustín Pichot - En Casa Rosada - 08FEB07 -presidencia-govar.jpg|duimnael|links|upright|Agustín Pichot het tussen 1995 en 2007 in vier rugbywêreldbekertoernooie vir die Poemas gespeel]] In 1988 het Argentinië vier keer teen Frankryk gespeel (elk twee keer tuis en weg) en een tuisoorwinning aangeteken. In 1989 het die Poemas tuis vir die nederlaag tydens die rugbywêreldbekertoernooi teen Italië wraak geneem en aansluitend vir nege wedstryde na Nieu-Seeland getoer, maar hulle het die twee toetswedstryde teen die All Blacks duidelik verloor. Tydens die rugbywêreldbekerkwalifisering in 1989/90 het die Poemas gesukkel: Hulle het albei wedstryde teen die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan|Verenigde State]] gewen, maar hulle is ook twee keer deur [[Kanadese nasionale rugbyspan|Kanada]] verslaan. In Julie en Augustus 1990 het Engeland Argentinië besoek. Dit was die eerste besoek deur ’n Britse span sedert die Falklandoorlog; vervolgens is dit deur struwelinge tussen die spelers en die toeskouers gekenmerk. Engeland het oor ’n oorwegend onervare span beskik en die Poemas het die tweede toetswedstryd naelskraap gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbypass.com/news/jason-leonard-the-day-the-england-fun-bus-started/ |title='My jersey was covered in blood' – The day the England Fun Bus started its record breaking journey |publisher=rugbypass.com |author=Chris Jones |date=26 April 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die Poemas se toer na Groot-Brittanje in Oktober en November dieselfde jaar was minder suksesvol. Hulle het hul eerste amptelike toetswedstryd teen Ierland naelskraaps verloor. Die wedstryde teen Engeland (met 0–51) en die eerste ontmoeting met [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] (3–49) het rampspoedig verloop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbypass.com/news/jason-leonard-the-day-the-england-fun-bus-started/ |title=Ackford felled as England trounce Pumas |publisher=rugbypass.com |author=Richard Seeckts |date=3 November 1990 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die All Blacks se toer na Argentinië in Julie 1991 het nie veel beter verloop nie, aangesien albei toetswedstryde in nederlae geëindig het. Hierdie swak fase aan die begin van die 1990’s was die gevolg van ’n grootskaalse verandering in die span, nadat baie sleutelspelers hul loopbane beëindig het. Vervolgens is baie spelers met min ondervinding vir die nasionale span gekies. Hiervan getuig veral die [[Rugbywêreldbeker 1991]] in die destydse Vyfnasies. Argentinië is in al drie poelwedstryde deur Australië, Wallis en [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Wes-Samoa]] oorrompel en hulle is met die laaste plek uit die toernooi geskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1991/overview |title=Rugby World Cup 1991: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Ná twee tuisnederlae teen Frankryk in Julie 1992 het die Poemas gedurende [[herfs]] deur Europa getoer. Hulle het Spanje twee keer en [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]] een keer geklop. Hul noemenswaardigste prestasie was ’n 24–20-oorwinning teen Frankryk in [[Nantes]], hul eerste wegoorwinning teen dié span. Die jaar 1993 het twee premières gesien: In Mei het hulle vir die eerste keer [[Japannese nasionale rugbyspan|Japan]] gehuisves en in November het hulle in Buenos Aires hul eerste amptelike toetswedstryde teen [[Springbokke|Suid-Afrika]] gespeel, nadat die apartheidsboikot beëindig is. Terwyl hulle die Japannese twee keer verslaan het, is die Poemas twee keer deur die Springbokke geklop.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://uar.com.ar/wp-content/themes/wpbootstrap/pdf/1990/1993.pdf |title=Memoria y Balance 1993 |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=20 Desember 1993 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens die rugbywêreldbekerkwalifisering in Mei 1994 het die Poemas die enigste plek van die Amerikas teen die Verenigde State beklink. ’n Maand later het Skotland Argentinië besoek en is in albei toetswedstryde verslaan. Daarteenoor het die Suid-Afrika-toer in Oktober in twee toetsnederlae teen die Springbokke geëindig, in April en Mei 1995 het hulle tydens hul toer na Australië twee verdere nederlae teen die Wallabies gely. Die [[Rugbywêreldbeker 1995]] in Suid-Afrika het soos vier jaar tevore teleurstellend verloop. Die Poemas is deur Engeland, Wes-Samoa en Italië elk naelskraap met ses punte verslaan en hulle het weereens in die laaste plek geëindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1995/overview |title=Rugby World Cup 1995: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Augustus 1995 het die [[Wêreldrugby|Internasionale Rugbyraad]] al die beperkinge rakende die spelers se betaling opgehef en daarmee die professionele tydperk van die rugbyspel ingelui. Nogtans bly rugby in Argentinië tot op hede veral ’n amateursport. Van die beste spelers wat ’n professionele loopbaan nastreef, sluit dus by oorsese klubs aan (veral in Engeland en Frankryk). In teenstelling met die meeste ander tradisionele rugbynasies mag dié spelers vir die nasionale span uitdraf en hulle vorm die grootste deel van die span. Enkele spelers met ’n Italiaanse herkoms verkies die Italiaanse span bo die Argentynse s’n; bekende voorbeelde sluit in Martin Castrogiovanni, Diego Domínguez en Sergio Parisse.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.americasrugbynews.com/2020/05/17/italy-name-all-time-6-nations-dream-team-with-argentine-players/ |title=Italy names All-time 6 Nations Dream Team with Argentine players |publisher=Americas Rugby News |date=17 Mei 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> [[Lêer:Gonzalo Quesada - US Oyonnax vs. Stade français, 30th August 2014.jpg|duimnael|Gonzalo Quesada]] == Drienasies == Omdat die Argentynse beheerliggaam destyds nie ’n lid van die konsortium [[SANZAAR|SANZAR]] was nie, het die Poemas aanvanklik nie aan die nuwe [[Die Rugbykampioenskap|Drienasiereeks]] deelgeneem nie. Hulle was dus vir ’n lang tydperk die enigste vlak-een-span wat nie aan ’n jaarlikse toernooi deelgeneem het nie. Die Poemas het voortgegaan om aan die Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap en die kortstondige Pan-Amerikaanse kampioenskap deel te neem. Hulle het ook in die ''Copa Latina'' gespeel (saam met Italië, Frankryk en Roemenië), maar dit is ná net twee seisoene weer geskrap. Gedurende die tradisionele toere was oorwinnings teen vlak-een-spanne skaars: Die Poemas het in 1997 Engeland en Australië tuis een keer elk verslaan en in 1999 Skotland weg. Die Pan-Amerikaanse Rugbykampioenskap in 1998 het deel gevorm van die rugbywêreldbekerkwalifisering. Tydens dié toernooi het Argentinië die Verenigde State, Kanada en Uruguay duidelik verslaan. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 1999]] in die destydse Vyfnasies was Argentinië in teenstelling met vorige toernooie baie suksesvol. Ná hul naelskraapse nederlaag teen die nominelle gasheer Wallis het hulle Samoa en Japan verslaan. Met hul derde plek in die poel het die Poemas aan die uitspeelrondte deelgeneem en vir die eerste keer Ierland verslaan. In die daaropvolgende kwarteindstryd is hulle deur Frankryk uit die toernooi geskakel. Oor die hele toernooi heen was die losskakel Gonzalo Quesada die speler wat die meeste punte aangeteken het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1999/overview |title=Rugby World Cup 1999: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Die nuwe millennium === [[Lêer:Argentina England rugby.jpg|duimnael|Die Poemas tydens hul oorwinning in November 2006 oor Engeland op Twickenham]] In April 2000 is Marcelo Loffreda as die nuwe hoofafrigter aangestel; hy het die eerste geword wat die span vir meer as twee jaar afgerig het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.com/rugby/story/_/id/15344448/loffreda-named-new-pumas-coach |title=Loffreda is named new Pumas coach |publisher=ESPNscrum |date=5 April 2000 |accessdate=16 Mei 2021}}</ref> Intussen het baie spelers in Europa kontrakte gesluit, waarvolgens hy die seisoenvoorbereiding vir die eerste keer in Frankryk gehou het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.com/rugby/story/_/id/15347069/pumas-make-history |title=Pumas make history |publisher=ESPNscrum |date=27 September 2000 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Onder sy leierskap het die Poemas noemenswaardige prestasies behaal. In November 2001 het hulle in Cardiff Wallis vir die eerste keer verslaan. ’n Maand later is hulle in Buenos Aires naelskraap deur die All Blacks met 24–20 geklop, nadat hulle tot net voor die eindfluitjie voor was.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzherald.co.nz/sport/rugby-three-times-argentina-almost-beat-the-all-blacks/S545ZIFBOLV5IITHRSUUELB5ZY/ |title=Rugby: Three times Argentina almost beat the All Blacks |publisher=[[The New Zealand Herald]] |date=7 Februarie 2016 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens die Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap in 2005 het die Poemas hul beste oorwinning behaal: 152–0 teen Paraguay. In 2002/03 het hulle drie opeenvolgende oorwinnings oor Frankryk aangeteken. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2003]] in Australië het op die nederlaag in die eerste wedstryd teen die gasheer twee oorwinnings teen [[Namibiese nasionale rugbyspan|Namibië]] en Roemenië gevolg. Voor die laaste poelwedstryd in [[Adelaide, Australië|Adelaide]] het beide Argentinië en Ierland die kans gehad om tot die kwarteindrondte te vorder, maar die Poemas is naelskraap met 16–15 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2003/overview |title=Rugby World Cup 2003: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Ondanks hierdie teleurstelling het die Poemas hul goeie prestasies voortgesit. Onder andere het hulle in November 2004 die destyds leidende Sesnasies-span Frankryk in [[Marseille]] met 24–14 geklop, dit was die Franse se eerste nederlaag in dié stad.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4015729.stm |title=France 14–24 Argentina |publisher=[[BBC]] |date=20 November 2014 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> in Mei 2005 het die [[Britse en Ierse Leeus]] in voorbereiding op hul Nieu-Seeland-toer in Cardiff teen die Poemas gespeel. Aangesien baie sleutelspelers deur hul klubs nie vrygestel is nie, moes die Poemas tweede- en derdekeusespelers inspan. Die Leeus se lustelose houding het die Argentyne amper aan die rand van ’n verrassende oorwinning gebring. Net ’n strafskop deur Jonny Wilkinson in beseringstyd het dié wedstryd in ’n 25–25-gelykop laat eindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4571967.stm |title=Lions 25–25 Argentina |publisher=[[BBC]] |date=23 Mei 2005 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In 2005/06 het die Poemas Italië en Skotland verslaan. Die 2006 midjaarrugbytoetsreeks was op verskeie maniere onvergeetlik, waartydens Argentinië die Walliesers gehuisves het. Die Poemas het vir die eerste keer daarin geslaag om ’n reeks van twee toetswedstryde teen dié span te beklink. Die eerste wedstryd op 11 Junie was ook die eerste toetswedstryd wat in [[Patagonië]] aangebied is. Die gaste is deur die bevolking in Puerto Madryn, een van die plekke waar gedurende die 1860’s ’n groter aantal [[Walliesers]] hulle gevestig het en waar die [[Wallies]]e taal tot op hede gepraat word, warm verwelkom.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/5063934.stm |title=Argentina 27–25 Wales |publisher=[[BBC]] |date=11 Junie 2006 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> ’n Week ná die tweede oorwinning oor Wallis het die Poemas die All Blacks in Buenos Aires amper weer oorrompel, maar het naelskraap met 19–25 verloor.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/5101456.stm |title=Argentina 19–25 New Zealand |publisher=[[BBC]] |date=25 Junie 2006 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Julie 2006 het die Poemas ná oorwinnings teen Chili en Uruguay maklik vir die volgende [[Rugbywêreldbeker 2007]] in Frankryk gekwalifiseer. Tydens die 2006 eindjaarrugbytoetsreeks in November het hulle met hul eerste wegoorwinning oor Engeland ’n verdere mylpaal aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6133484.stm |title=England 18–25 Argentina |publisher=[[BBC]] |date=11 November 2006 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Februarie 2007 het die [[Londen]]se ''The Sunday Times'' berig, dat die IRR met die SANZAR-konsortium oor ’n moontlike aansluiting van Argentinië en vervolgens hul deelname aan die Drienasiesreeks vanaf 2008 onderhandel. Weens logistiese oorwegings (veral die groot afstand tussen Argentinië en Europa) het die [[Sesnasies-toernooi]] nie ingestem om Argentinië op te neem nie. Die IRR was derhalwe oortuig dat die Drienasies ’n geskikte toernooi vir ’n span van die Suidelike Halfrond sou wees en hulle is deur Suid-Afrika daarin ondersteun. Australië en Nieu-Seeland was blykbaar ook nie daarteen gekant nie. Aan die begin was die UAR self die grootste hindernis, aangesien baie beheerliggaamslede aan die Argentynse rugby se amateurstatus vasgeklou het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://timesonline.co.uk/tol/sport/rugby/article1434537.ece |title=Ambitious Argentina poised to secure Tri Nations place |publisher=[[The Times]] |author=Nick Cain |date=25 Februarie 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Aansluiting by die wêreldklas === [[Lêer:2007 Corleto Paris.jpg|duimnael|links|Argentinië se Corleto op pad om ’n drie te druk in die openingswedstryd van die [[Rugbywêreldbeker 2007]] waar die Argentynse span verras het met ’n oorwinning oor Frankryk]] [[Lêer:Paul O'Connell Ireland Rugby.jpg|duimnael|Argentinië teen Ierland tydens die Rugbywêreldbeker 2007 in Frankryk. Die Poemas het die wedstryd met 30–15 gewen.]] [[Lêer:Argentina vs England 2011 RWC (1).jpg|duimnael|links|Die Poemas teen Engeland tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]] in Nieu-Seeland]] [[Lêer:Manchester-Rugby-Push-ups-at-Old-Trafford.jpg|duimnael|Opstote op Old Trafford, Manchester, voor ’n rugbywedstryd tussen Argentinië en Engeland in 2009]] [[Lêer:Contepomi taking kick.jpg|duimnael|upright|Felipe Contepomi, die Argentynse kaptein tydens die Rugbywêreldbeker 2011]] Die 2007 midjaarrugbytoetsreeks het as ’n voorbereiding op die volgende Rugbywêreldbeker in Frankryk gedien. In die twee tuiswedstryde teen Ierland het albei spanne nie met hul beste spelers uitgedraf nie; die gasheer het albei wedstryde gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/irish/6715723.stm |title=Argentina 16–0 Ireland |publisher=[[BBC]] |date=2 Junie 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Daarop het ’n tuisoorwinning teen Italië en ’n wegnederlaag teen Wallis gevolg. Voor die Rugbywêreldbeker 2007 is die Poemas in die sogenaamde “doodsgroep” met twee van die beste spanne op die wêreldranglys geloot: Ierland en Frankryk. Hulle het vir die derde keer in die openingswedstryd teen die gasheer te staan gekom. Teen alle verwagtinge het die Argentyne met 17–12 ’n verrassende oorwinning aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6984647.stm |title=Coach asks Argentina to stay calm |publisher=[[BBC]] |date=8 September 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Aansluitend het hulle [[Georgiese nasionale rugbyspan|Georgië]] met 33–3 en Namibië met 63–3 verslaan. Met hul 30–15-oorwinning teen Ierland in [[Parys]] het hulle die eerste plek op die punteleër beklee.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/irish/7018298.stm |title=Argentina 30-15 Ireland |publisher=[[BBC]] |date=30 September 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In die kwarteindstryd het die Poemas Skotland met 19–13 geklop. Hul wenreeks is eers in die halfendstryd deur die latere kampioen Suid-Afrika met 13–37 beëindig. In die wedstryd om die derde plek op die Paryse [[Parc des Princes]] het die Poemas weer Frankryk ontmoet en die gasheer met 34–10 duidelik verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2007/overview |title=Rugby World Cup 2007: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die derde plek was tot dusver Argentinië se beste prestasie tydens ’n rugbywêreldbekertoernooi. Vir die eerste keer het ’n span wat aan nóg die Sesnasies-toernooi nóg die Drienasiesreeks deelneem die halfeindstryd gehaal. Die Poemas is deur die sokker-gekke Argentyne só sterk ondersteun, dat die ''Superclásico'', die [[Derby (sport)|derby]] tussen die sokkerklubs [[Boca Juniors]] en River Plate herskeduleer is om nie met die Poemas se kwarteindstryd te bots nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://sportal.co.nz/default.aspx/rugby-union-rwc-news-display/contepomis-field-of-dreams-36998 |title=Contepomi's field of dreams |publisher=Sportal.co.nz |date=9 Oktober 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In die nasleep van die Argentynse prestasies tydens die Rugbywêreldbeker het die IRR tydens ’n vergadering op verskeie aktiwiteite ter wêreldwye bevordering van die rugbysport besluit. Onder andere sou die Poemas, wat destyds die derde plek op die wêreldranglys beklee het, se aantal jaarlikse toetswedstryde tot in 2010 van voorheen ses tot tien verhoog word. Eweneens sou in Argentinië tussen 2008 en 2010 ’n plaaslike professionele infrastruktuur implementeer word, waardeur die meeste Argentynse spelers tuis professionele rugby sou kon speel. Teen 2012 sou die Poemas “volledig in die Suidelike Halfrond se hoëklasstruktuur geïntegreer wees”.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.irishrugby.ie/2007/11/30/rugby-lays-foundations-for-continued-growth/ |title=Rugby lays foundations for continued growth |publisher=[[Ierse Rugbyvoetbalunie]] |date=30 November 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Maart 2008 het Marcelo Loffreda as hoofafrigter bedank en hy is deur Santiago Phelan opgevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7295542.stm |title=Phelan named new Argentina coach |publisher=[[BBC]] |date=13 Maart 2008 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Onder sy leiding het die span ’n lang swak fase ondergaan. Tydens die 2008 midjaarrugbytoetsreeks is die Poemas deur Skotland, Italië en Suid-Afrika verslaan, tydens die 2008 eindjaarrugbytoetsreeks ook deur Frankryk en Ierland. In Junie 2009 het die Britse pers berig, dat die UAR vir die Britse en Ierse Leeus gevra het om tydens hul beplande 2013-toer na Australië ook in Argentinië toetswedstryde en wedstryde teen plaaslike spanne te speel,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/britishandirishlionsrugby/5517563/Lions-2009-Argentina-look-for-future-tour.html |title=Lions 2009: Argentina look for future tour While the British and Irish Lions play in front of apathetic half-empty stadiums in South Africa, Argentina look on with growing frustration and anger |publisher=[[The Daily Telegraph]] |date=13 Junie 2009 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> wat egter nie gebeur het nie. In 2009 het die Poemas ondanks die IRR se voorneme net vyf toetswedstryde gespeel, waartydens hulle ’n oorwinning elk teen Engeland en Skotland aangeteken het. Vanaf die volgende jaar het hul aantal wedstryde teen spanne van die eerste vlak egter aansienlik toegeneem, maar die Poemas het gemengde resultate behaal. Tydens die 2010 midjaarrugbytoetsreeks het hulle twee opeenvolgende nederlae teen die Skotte gely, voordat hulle ’n uitstekende 41–13-oorwinning teen die destydse Sesnasies-kampioen Frankryk aangeteken het (hul hoogste teen dié span).<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/8765454.stm |title=Felipe Contepomi stars as Argentina thrash France |publisher=[[BBC]] |date=26 Junie 2010 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Ná gemengde resultate tydens hul voorbereiding op die [[Rugbywêreldbeker 2011]] in Nieu-Seeland met wedstryde teen keurspanne en Ierland was die Poemas nie een van die gunstelinge tydens dié toernooi nie. Die Poemas het hul poelfase met ’n 9–13-nederlaag teen Engeland begin, hoewel hulle 60 minute lang voor was. Ná hul 43–8-oorwinning teen Roemenië was die derde poelwedstryd teen Skotland vir albei spanne beslissend. ’n Laat drie deur die plaasvervanger [[Agsteman]] Lucas González Amorosino en die doelskop het die Poemas dié wedstryd met 13–12 laat beklink. Met ’n 25–9-oorwinning teen Georgië het die Poemas die tweede plek behaal. In die kwarteindstryd teen die gasheer en latere kampioen het die Poemas ná 30 minuut verrassend met 7–6 voorgeloop. Maar die All Blacks het die wedstryd begin oorheers en eindelik met 33–10 gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2011/overview |title=Rugby World Cup 2011: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Ondanks hierdie nederlaag is die Poemas se toernooi as ’n sukses beskou, nadat hulle vir die tweede opeenvolgende keer tot die uitklopfase gevorder het. === Opname in die Rugbykampioenskap === [[Lêer:Rugby Italy vs Argentina 2013.jpg|duimnael|Wedstryd tussen Italië en Argentinië in Rome, 2013]] [[Lêer:15-09 RWC New Zealand vs Argentina 107 (21588741841).jpg|duimnael|Die Poemas teen die All Blacks op [[Wembley-stadion|Wembley]] tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]]]] In November 2011 het die SANZAR-konsortium aangekondig, dat die Argentynse beheerliggaam aangesluit het en die Poemas vanaf die volgende jaar aan die Suidelike Halfrond se toernooi sou kon deelneem (saam met Australië, Nieu-Seeland en Suid-Afrika). Dié toernooi se naam sou van Drienasiesreeks na [[die Rugbykampioenskap]] verander. Dit het vir die Poemas die moontlikheid gebied om vanaf nou jaarliks teen internasionale topspanne te speel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/15637018 |title=Argentina join Tri-Nations trio Australia, New Zealand & South Africa |publisher=[[BBC]] |date=8 November 2011 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Op 18 August 2012 het Argentinië in [[Kaapstad]] teen Suid-Afrika sy eerste wedstryd tydens die [[2012-Rugbykampioenskapreeks]] gespeel. Hulle het met 6–27 verloor, maar een week later kon die Poemas die Springbokke in Mendoza in ’n gelykop vasbind.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.skysports.com/rugby-union/argentina-vs-south-africa/51892 |title=Pumas halt Springboks charge |publisher=Sky Sports |date=25 Augustus 2012 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Argentinië was ook in staat om teen die Wallabies mee te ding en hulle is in albei wedstryde net naelskraap verslaan, terwyl die nederlae teen die All Blacks duidelik was. Ondanks hul laaste plek het die Poemas gewys dat hulle mededingend is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworld.com/countries/argentina-countries/the-rugby-championship-review-argentina-23468 |title=The Rugby Championship Review: Argentina |publisher=Rugby World |author=Owain Jones |date=9 Oktober 2012 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In April en Mai 2013 het Argentinië vir die laaste keer aan ’n Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap deelgeneem en weer onoorwonne gebly. Andersins was dié jaar minder suksesvol. Op twee duidelike nederlae teen Engeland tydens die 2013 midjaarrugbytoetsreeks het in Johannesburg in die eerste wedstryd tydens die [[2013-Rugbykampioenskapreeks]] met 13–73 hul ergste nederlaag teen Suid-Afrika gevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/the-rugby-championship-2013/rugby/story/195009.html |title=Springboks power to record victory over Pumas |author=Owain Jones |publisher=ESPNscrum |date=17 Augustus 2013 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In die ander wedstryde tydens dié toernooi het die Poemas ook sonder ’n oorwinning gebly. In die laaste wedstryd in Rosario het hulle teen die Wallabies met 17–54 nog ’n rekordnederlaag gely.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scrum/rugby/story/201041.html |title=Wallabies humble Pumas in Rosario |publisher=ESPNscrum |date=6 Oktober 2013 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In Oktober 2013 het Santiago Phelan weens die reeks duidelike nederlae as hoofafrigter bedank. ’n Week later het die UAR hom met Daniel Hourcade vervang.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://www.uar.com.ar/noticias/noticias.asp?idinfo=2287 |title=Daniel Hourcade, nuevo Head Coach de Los Pumas |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=29 Oktober 2013 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date= 1 November 2013 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131101201418/http://www.uar.com.ar/noticias/noticias.asp?idinfo=2287 |url-status=dead }}</ref> Hy het aanvanklik ook nie daarin geslaag om die Poemas se afwaartse neiging om te keer nie. Onder hom het die Poemas binne ses maande teen al die vier Tuisunies verloor. Tydens die [[2014-Rugbykampioenskapreeks]] het die Poemas weer beter gevaar en net drie naelskraapse nederlae gely. Aansluitend het hulle in Mendoza die Wallabies verslaan, hul eerste oorwinning in dié toernooi en hul eerste teen dié span sedert 1997.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scrum/rugby/story/243331.html |title=Pumas win first Rugby Championship match |publisher=ESPNscrum |date=5 Oktober 2014 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens die [[2014 eindjaarrugbytoetsreeks]] het die Poemas hul opwaartse neiging onderstreep en beide Italië en Frankryk weg verslaan. In hul laaste wedstryd tydens die [[2015-Rugbykampioenskapreeks]] het hulle in [[Durban]] Suid-Afrika met 37–25 geklop, hul eerste oorwinning teen dié span. Hulle het ook vir die eerste keer nie op die laaste plek geëindig nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/33838013 |title=Rugby Championship: South Africa 25–37 Argentina |publisher=[[BBC]] |date=8 Augustus 2015 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens die daaropvolgende [[Rugbywêreldbeker 2015]] in Engeland het Argentinië ook oortuig. In hul eerste poelwedstryd teen Nieu-Seeland het die Poemas taai geveg en was teen halftyd met 13–12 voor, maar hulle het eindelik met 16–26 verloor. Aansluitend het hulle Georgië (met 54–9), [[Tongaanse nasionale rugbyspan|Tonga]] (met 45–16) en Namibië (met 64–19) verslaan. Die Poemas het die tweede plek agter Nieu-Seeland gehaal en tot die uitklopfase gevorder. Hul speel was deur ’n vloeiende, vermaaklike en aggressiewe styl gekenmerk, waardeur hulle altesaam 22 drieë in die vier poelwedstryde gedruk het. In die kwarteindstryd teen Ierland was Argentinië op een stip met 17–0 voor. Die Iere was aan die begin van die tweede helfte op 20–17, maar die Poemas het weer die leisels oorgeneem en die wedstryd met 43–20 beklink. In die halfeindstryd het hulle teen Australië te staan gekom, maar teen die Wallabies se verdediging gesukkel en met 15–29 verloor. In die wedstryd om die derde plek is die Poemas deur Suid-Afrika met 13–24 verslaan. Nogtans was die vierde plek hul naasbeste prestasie tydens ’n rugbywêreldbekertoernooi.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2015/overview |title=Rugby World Cup 2015: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In 2016 het hulle drie tuisoorwinnings teen Italië, Frankryk en Suid-Afrika aangeteken, maar gedurende die volgende jare was daar min suksesse. Die Poemas is drie opeenvolgende keer deur Engeland verslaan en tydens die [[2017-Rugbykampioenskapreeks]] het hulle nie ’n oorwinning aangeteken nie. Ná verdere nederlae teen al die vier Britse Tuisunies het Daniel Hourcade in Junie 2018 as hoofafrigter bedank. Hy is aan die begin van Augustus deur die voormalige nasionale speler Mario Ledesma opgevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.americasrugbynews.com/2018/08/01/mario-ledesma-named-new-head-coach-of-argentina/ |title=Mario Ledesma named Head Coach of Argentina |publisher=Americas Rugby News |date=1 Augustus 2018 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Tydens die daaropvolgende [[2017-Rugbykampioenskapreeks]] het die Poemas beide Australië en Suid-Afrika verslaan, waardeur hulle vir die eerste keer twee oorwinnings tydens dié toernooi aangeteken het. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]] in [[Japan]] is Argentinië saam met Engeland en Frankryk in ’n “doodsgroep” geplaas. Hulle is in die eerste groepwedstryd deur die Franse naelskraap met 21–23 verslaan. Aansluitend het hulle Tonga met 28–12 verslaan. Nadat hul mededinger Frankryk ook goed presteer het, het hul toernooiverloop op die derde groepwedstryd teen Engeland neergekom. ’n Rooi kaart teen Tomás Lavanini in die 17de minuut het alle hoop laat vaar en die Engelse het die wedstryd maklik met 39–10 beklink. Die Poemas het die laaste wedstryd teen die Verenigde State maklik met 47–17 gewen, maar hulle het net op die derde plek geëindig en is vervolgens uit die toernooi geskakel, maar hulle het hul regstreekse kwalifisering vir die volgende [[Rugbywêreldbeker 2023]] in Frankryk verseker.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/pools |title=Pools |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Huidige ontwikkeling === Weens die wêreldwye [[Covid-19-pandemie]] en die daarmee gepaardgaande reisbeperkings het Argentinië in 2020 net vier toetswedstryde gespeel. Nadat Suid-Afrika homself aan die jaarlikse toernooi onttrek het, is dit as die 2020-Drienasiesreeks beslis. Alle wedstryde is etlike maande later in Australië aangebied en ’n tweeweekse kwarantyn het die Poemas se voorbereiding erg ontwrig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.reuters.com/article/rugby-union-championship-argentina-idUKL4N2HT05O |title=Rugby-Argentina win last Tri-Nations warmup 57-24 |publisher=Reuters |date=7 November 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Nogtans het hulle reeds in die eerste wedstryd ’n groot verrassing behaal, nadat hulle Nieu-Seeland met 25–15 verslaan en hul eerste oorwinning teen dié span aangeteken het. Aansluitend het hulle die Wallabies in twee taai gelykopwedstryde vasgebind en teen Nieu-Seeland verloor, waardeur Argentinië die tweede plek beklee het. As gevolg van hul onverwagse sukses onder hierdie ongunstige omstandighede is die Poemas vir die Laureus se toekenning as “beste span” genomineer.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.laureus.com/world-sports-awards/2021/laureus-world-team-of-the-year/argentina-mens-rugby-team |title=Argentina Men's Rugby Team |publisher=Laureus World Sports Awards |date=2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> [[Diego Maradona]] se afsterwe het die Poemas se sukses in Australië oorskadu. In die tweede wedstryd teen Nieu-Seeland op 28 November het die Argentynse rugbyspelers aan hul truie ’n skaars sigbare swart band gedra, wat deur die publiek as onvoldoende beskou is. Twee dae later het die kaptein Pablo Matera vir die “halfhartige huldeblyk” om verskoning gevra.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.cronica.com.ar/info-general/Los-Pumas-pidieron-perdon-por-el-tibio-homenaje-a-Diego-Maradona-20201130-0031.html |title=Los Pumas pidieron perdón por el "tibio" homenaje a Diego Maradona |publisher=Cronica |date=28 November 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Gelyktydig het in sosiale netwerke en in die media dosyne boodskappe die rondte gedoen, waarin Matera en twee ander spelers rassistiese, seksistiese en verregse menings uitgedruk het.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.cronica.com.ar/info-general/Tras-el-pobre-homenaje-de-Los-Pumas-a-Maradona-se-viralizaron-tuits-racistas-del-capitan-20201130-0046.html |titel=Tras el pobre homenaje de Los Pumas a Maradona, se viralizaron tuits racistas del capitán |publisher=Cronica |date=30 November 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Ná baie ontstoke reaksies en afdankingseise het die beheerliggaam die drie betrokke spelers dadelik geskors, maar dié sanksies weens druk deur Argentynse rugbyklubs en persoonlikhede reeds op 1 Desember weer opgehef.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.infobae.com/deportes/2020/12/03/sorpresa-la-uar-levanto-las-sanciones-a-los-tres-jugadores-de-los-pumas-suspendidos-por-mensajes-xenofobos-y-discriminatorios/?outputType=amp-type |title=Sorpresa: la UAR levantó las sanciones a los tres jugadores de los Pumas suspendidos por mensajes xenófobos y discriminatorios |publisher=Infobae |date=2 Desember 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> == Kleure, embleem en bynaam == [[Lêer:Argentina rugby vs lions 31july1927.jpg|duimnael|links|300px|Die span wat teen die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] gespeel het, het vir die eerste keer op 31 Julie 1927 in die hemelblou en wit trui uitgedraf]] {{multiple image | align = right | direction = vertical | width = 220 | header = | image1 = Jaguar head shot-edit2.jpg | alt1 = | caption1 = Die [[jaguar]], inheems aan die noordoostelike Argentinië, het in 1941 die embleem van die span geword | image2 = Puma face.jpg | alt2 = | caption2 = Die Argentynse nasionale rugbyspan is na die [[poema]] genoem, inheems aan die grootste deel van Argentinië | footer = }} Argentinië het gedurende sy eerste toetswedstryde in 1910 afwisselend blou en wit truie gedra. In 1927 het Abelardo Gutiérrez van die klub ''Gimnasia y Esgrima de Buenos Aires'' voorgestel dat Argentinië in ’n gestreepte hemelblou en wit trui teen die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] moet speel. Die beheerliggaam het dié voorstel aanvaar en Argentinië het vir die eerste keer in sy rugbygeskiedenis in die gestreepte trui gespeel.<ref name=lapasion>{{es}} {{cite web |url=https://www.lanacion.com.ar/deportes/la-pasion-cumple-cien-anos-nid134355 |title=La pasión cumple 100 años |publisher=La Nación |date=10 April 1999 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die Poemas speel sedertdien hul toetswedstryde in ’n trui met die [[Vlag van Argentinië|landsvlag]] se kleure (en sportkleure) hemelblou en wit, wit broeke en sokkies in hemelblou en wit. In 2011 onderteken die UAR ’n kontrak met Nike wat die eksklusiewe vervaardiger van al die nasionale senior- en juniorspanne se truie word, insluitende die keurspan [[Pampas XV]] s’n.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.cronista.com/contratapa/El-pase-del-verano-Los-Pumas-dejan-Adidas-para-vestirse-con-Nike-20111227-0036.html |title=El pase del verano: Los Pumas dejan Adidas para vestirse con Nike |publisher=El Cronista |date=27 November 2011 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die eerste deur dié Amerikaanse maatskappy vervaardigde trui het met die tradisionele horisontaal-gestreepte trui weggedoen, en is net hemelblou met wit skouers, die Poemas het egter aangekondig dat hulle tydens die [[2012-Rugbykampioenskapreeks]] weer hul tradisionele trui sou dra.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://www.prematch.com.ar/post/3649/nike-presenta-su-camiseta-de-los-pumas.html |title=Nike presenta su camiseta de Los Pumas |publisher=Prematch |date=1 Junie 2012 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In September 1941 het Abelardo Gutiérrez (wie 14 jaar gelede die hemelblou en wit trui vir die span voorgestel het) ’n wapen met ’n [[leeu]] as kenteken voorgestel. Die kleur van die kenteken was blou (soos by die Buenos Aires Krieket- en Rugbyklub, waar die eerste rugbywedstryd in Argentinië gespeel is). ’n Rukkie later wou die Argentynse beheerliggaam egter ’n aan Argentinië inheemse dier hê en die [[jaguar]] is weens sy “behendigheid en moed” gekies.<ref name="lapasion" /> Interessant genoeg is die rugbyspan wat Argentinië sedert 2016 in [[Superrugby]] verteenwoordig, die [[Jaguares (Superrugbyspan)|Jaguares]], na die inheemse jaguar genoem. Die Poemas-bynaam het ontstaan deur ’n fout van Carl Köhler, ’n joernalis van die destydse Suid-Afrikaanse koerant ''[[Die Transvaler]]'', wat die Argentynse span tydens hul eerste oorsese toer na [[Suider-Afrika]] in 1965 dopgehou het. Hy het probeer om ’n ewe pakkende bynaam, soortgelyk aan die ''All Blacks'', ''Springbokke'' en ''Wallabies'', te kry. Hy het vir Isak van Heerden, die destydse afrigter van die Natalse rugbyspan, wat deur die SARR opdrag gegee is om die toer te begelei, vir voorstelle gevra. Hulle het ’n prent van ’n soort leeu met kolle op die UAR-kenteken gesien. Köhler was bewus daarvan dat jaguars en poemas inheems is aan die Amerikas, en omdat hy onder druk was om sy artikel in te dien, het hy ’n raaiskoot gemaak en hulle die Poemas genoem, pleks van die eintlike jaguar. Die foutiewe bynaam het vasgebrand en is later deur die Argentyne self oorgeneem (hoewel die UAR-kenteken nog steeds ’n jaguar toon).<ref name="PumaPower">{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/5389512.stm |title=Puma power: Argentinian rugby |publisher=[[BBC]] |author=Sean Davies |date=26 Julie 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die Argentynse speler Agustín Silvera onthou ’n effens ander staaltjie:<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.clarin.com/deportes/rugby/rugido-pumas-1965-sudafrica_0_ByzWs_Fw7x.html |title=Aquella confusión entre un yaguareté y un puma que modificó todo para siempre |publisher=Clarín |date=29 Mei 2015 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> {{cquote|Veníamos caminando tras bajar del avión y un periodista se me acerca a preguntarme por el yaguareté. Como yo no hablaba muy bien inglés, le dije que era un puma.}} {{cquote|Nadat ons uit die vliegtuig geklim en geloop het, het ’n joernalis (wat Carl Köhler was) my oor die jaguar ondervra. Omdat ek nie vlot Engels kon praat nie, het ek vir hom gesê dié dier is ’n poema.}} == Truiverskaffers en -borge == Sedert 1978 het die volgende truiverskaffers en -borge verskyn: {| class="wikitable" ! Tydperk !! Verskaffer !! Borg |- |1978–1998 |rowspan=2| [[Adidas]] ||Geen truiborg |- |1999–2000 |rowspan=4|[[Visa (maatskappy)|Visa]] |- |2000–2003 | [[Topper (maatskappy)|Topper]] |- |2004–2011 | Adidas |- |2012–hede || [[Nike (maatskappy)|Nike]] |} == Tuisstadions == {{multiple image | align = right | direction = vertical | width = 220 | header = | image1 = Desfile militar sportiva.jpg | alt1 = | caption1 = | image2 = Argentina A vs Inglaterra A 02.JPG | alt2 = | caption2 = | footer = Sociedad Sportiva Argentina (bo) was Argentinië se eerste tuisstadion in 1910. [[José Amalfitani-stadion]] (onder), een van die huidige stadions van die Poemas in Buenos Aires }} Nes ander vername rugbynasies soos Australië, Frankryk, Nieu-Seeland en Suid-Afrika beskik Argentinië oor geen amptelike tuisstadion vir sy nasionale span nie. Die Poemas span vir hul toetse eerder ’n verskeidenheid stadions dwarsdeur Argentinië in. Een van die mees gebruikte stadion vir toetse is die [[José Amalfitani-stadion]], tuiste van [[Club Atlético Vélez Sarsfield]] en geleë in [[Buenos Aires]]. Toe die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] in 1910 na Argentinië getoer het, het die nasionale span teen hulle op Sociedad Sportiva Argentina in die voorstad Palermo gespeel. Dié toets was ook die eerste Argentynse wedstryd.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.periodismo-rugby.com.ar/2017/05/16/lions-5/ |title="Lions": Los viajes olvidados |publisher=Periodismo Rugby |author=Ricardo Sabanes |date=16 Mei 2017 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref><ref name="Debut" /> Toe die Britte in 1927 na Argentinië teruggekeer het, het die nasionale span begin om beide die [[Estadio G.E.B.A.|GEBA]] en [[Buenos Aires Krieket- en Rugbyklub]] as hul tuistes te gebruik, albei is in Palermo geleë. Die GEBA was gedurende die volgende dekades ’n gereelde tuiste, maar dit het ná die 1960’s net drie wedstryde gehuisves (met die laaste in 1993), nadat die Poemas begin het om groter stadions in te span.<ref name=gebaground>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;ground=73;orderby=date;team=10;template=results;type=team;view=match |title=Argentina at ground: GEBA |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die Buenos Aires Krieket- en Rugbyklub is ook vir ’n groter aantal wedstryde ingespan, tot dit in 1948 deur ’n brand vernietig is.<ref name=rugbytime>{{es}} {{cite web |url=http://www.rugbytime.com/noticia.php?id=12634 |title=El club de rugby más antiguo de la Argentina |publisher=Rugbytime.com |date=19 September 2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20140112235626/http://www.rugbytime.com/noticia.php?id=12634 |archive-date=12 Januarie 2014}} {{dooie skakel}}</ref><ref name=cedirh>{{es}} {{cite web |url=https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache:fnkeOKsKMR0J:www.danielpallarola.com.ar/cedirh/Buenos_Aires_Cricket_Rugby.doc+&hl=es&gl=ar&pid=bl&srcid=ADGEESjVkekDmZ23Fcqs2Sq6aMkDHf1uMO7b1wSLZh2RI-HQILgZzsc1qoT7dH6hAraDr0PtcSQbTqKmR768pReoeY-kzuHJwwPlZkulEMrAyan0Hp-4BjqVS5XTtIv1u5V6S__uMeyO&sig=AHIEtbRW46C1WrQJsr3ovJOADh1MT4bPvw |title=Buenos Aires Cricket & Rugby Club |publisher=Centro de Documentación, Investigación y Referencia Histórica-Deportiva |date=Junie 2009 |access-date=14 Augustus 2021 |archive-date=29 Junie 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200629065200/https://docs.google.com/viewer?a=v&q=cache%3AfnkeOKsKMR0J%3Awww.danielpallarola.com.ar%2Fcedirh%2FBuenos_Aires_Cricket_Rugby.doc+&hl=es&gl=ar&pid=bl&srcid=ADGEESjVkekDmZ23Fcqs2Sq6aMkDHf1uMO7b1wSLZh2RI-HQILgZzsc1qoT7dH6hAraDr0PtcSQbTqKmR768pReoeY-kzuHJwwPlZkulEMrAyan0Hp-4BjqVS5XTtIv1u5V6S__uMeyO&sig=AHIEtbRW46C1WrQJsr3ovJOADh1MT4bPvw |url-status=dead }}</ref> Gedurende die 1970’s en 1980’s het die Poemas die Estadio Ferro Carril Oeste in die voorstad Caballito gereeld vir toetswedstryde ingespan, onder andere teen Ierland, Nieu-Seeland, Frankryk en Australië.<ref>{{es}} {{cite web |url=http://canchallena.lanacion.com.ar/1817488-el-historial-de-los-pumas-contra-los-grandes-los-all-blacks-el-unico-al-que-no-le-pudieron-ganar |title=El historial de los Pumas contra los grandes: los All Blacks, el único al que no le pudieron ganar |publisher=Cancha Llena |date=8 Augustus 2015 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref><ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.infobae.com/2015/10/18/1763176-el-historial-los-pumas-australia-la-tercera-potencia/ |title=El historial de Los Pumas ante Australia, la tercera potencia |publisher=Infobae |date=18 Oktober 2015 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> In 1997 is Argentinië se eerste suiwer rugbystadion deur BACRC in Los Polvorines, [[Groter Buenos Aires]], ingewy. Altesaam nege toetswedstryde is op dié stadion gespeel, totdat die stadion in 2005 verkoop is.<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.clarin.com/ediciones-anteriores/adios-escenario-triunfos-historicos_0_S1sXsLyAte.html |title=Adiós a un escenario de triunfos históricos |publisher=Clarín |date=4 Desember 2005 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> Die eerste tuiswedstryde buite die hoofstadgebied is eers tydens die Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap in 1977 gespeel. Destyds het Argentinië op die Estadio Monumental José Fierro in [[San Miguel de Tucumán]] teen Brasilië, Uruguay, Paraguay en Chili te staan gekom. Sedert die middel-1990’s let die UAR daarop, dat die nasionale span se toetswedstryde gelyk tussen die streke verdeel en nie net in die hoofstadgebied gehuisves word nie. Naas San Miguel de Tucumán het ook die Estadio Malvinas Argentinas in [[Mendoza]], die Estadio Padre Ernesto Martearena in [[Salta]], die Estadio Mario Alberto Kempes in [[Córdoba, Argentinië|Córdoba]] en die Estadio del Bicentenario in [[San Juan, Argentinië|San Juan]] gewilde stadions (met meer as vyf toetswedstryde) geword. Nes Italië is Argentinië die enigste vlak-een-rugbynasie wat tot dusver nog nie ’n wedstryd tydens ’n rugbywêreldbekertoernooi gehuisves het nie, alhoewel hulle vir die [[Rugbywêreldbeker 2027]] aansoek gedoen, maar dié bod ter ondersteuning van die Australiese s’n laat vaar het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.independent.co.uk/sport/rugby/rugby-union/international/2027-rugby-world-cup-australia-argentina-host-nation-a9467981.html |title=Argentina ready to abandon 2027 Rugby World Cup bid making Australia strong favourites to host tournament |publisher=[[The Independent]] |author=Nick Mulvanney |date=16 April 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.insidethegames.biz/articles/1093218/argentina-withdraw-rugby-world-cup-bid |title=Argentina withdraw 2027 Rugby World Cup bid to strengthen Australian campaign |publisher=insidethegames.biz |author=Nancy Gillen |date=16 April 2020 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> == Toetswedstryde == [[Lêer:Argentina IRB World Rankings.png|duimnael|400px|Argentinië se plek op [[Wêreldrugby]] se ranglys vanaf 10 Oktober 2003 tot op hede]] Argentinië het 217 van sy 422 toetswedstryde gewen, ’n wenrekord van 51,42%. Argentinië se statistieke in toetswedstryde teen alle lande, in alfabetiese volgorde, is soos volg (korrek in Oktober 2021):<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/scrum/rugby/records/team/match_results_year.html?id=10;type=team |title=International Rugby Union Statistics – Argentina |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> {| class="sortable wikitable" ! Teen ! Gespeel ! Gewen ! Verloor ! Gelykop ! % Gewen |- bgcolor="#d0ffd0" align="center" |- | {{AUSru}} || 36 || 6 || 3 || 27 || 16,67 |- | {{BRAru}} || 11 || 11 || 0 || 0 || 100 |- | {{BILru}} || 7 || 0 || 1 || 6 || 0,00 |- | {{CHIru}} || 35 || 35 || 0 || 0 || 100 |- | {{ENGru}} || 24 || 4 || 1 || 19 || 16,67 |- | {{FIJru}} || 4 || 3 || 0 || 1 || 75,00 |- | {{FRAru}} || 52 || 14 || 1 || 37 || 26,92 |- | {{GEOru}} || 5 || 5 || 0 || 0 || 100 |- | {{IRLru}} || 18 || 6 || 0 || 12 || 33,33 |- | {{ITAru}} || 22 || 16 || 1 || 5 || 72,72 |- | {{JPNru}} || 6 || 5 || 0 || 1 || 83,33 |- | {{CANru}} || 9 || 6 || 0 || 3 || 66,67 |- | {{NAMru}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 100 |- | {{NZLru}} || 33 || 1 || 1 || 31 || 3,03 |- | {{PARru}} || 18 || 18 || 0 || 0 || 100 |- | {{PERru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{ROMru}} || 9 || 9 || 0 || 0 || 100 |- | {{SAMru}} || 4 || 1 || 0 || 3 || 25,00 |- | {{SCOru}} || 18 || 9 || 0 || 9 || 50,00 |- | {{ESPru}} || 4 || 4 || 0 || 0 || 100 |- | {{RSAru}} || 32 || 3 || 1 || 28 || 9,38 |- | {{TGAru}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | {{URUru}} || 37 || 37 || 0 || 0 || 100 |- | {{VENru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{USAru}} || 9 || 9 || 0 || 0 || 100 |- | {{WALru}} || 20 || 6 || 1 || 13 || 30,00 |- | {{geenvlag|Wêreld XV}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | align="left" |'''Algeheel''' || '''422''' || '''217''' || '''195''' || '''10''' || '''51,42''' |} Omdat die [[Argentynse Rugbyunie]] (UAR) ’n lang tyd nie ’n lid van die [[Wêreldrugby|Internasionale Rugbyraad]] was nie, het hul lede die wedstryde teen Argentinië nie as amptelike toetswedstryde erken nie. Eweneens word hul enigste wedstryd teen [[Rhodesië]] nie as ’n toetswedstryd erken nie, aangesien dié land nie internasionaal erken is nie. In teenstelling met baie ander beheerliggame erken die UAR die wedstryde teen die [[Britse Barbarians|Barbarians]] nie as toetswedstryde nie. == Rekorde == === Wêreldbekerrekord === Argentinië het tot dusver aan elke [[rugbywêreldbeker]]toernooi deelgeneem en tydens twee toernooie tot die halfeindstryd gevorder, maar hulle is onderskeidelik deur Suid-Afrika (in [[Rugbywêreldbeker 2007|2007]]) en Australië (in [[Rugbywêreldbeker 2015|2015]]) verslaan. Tydens die 2007-toernooi het die Poemas die wedstryd om die derde plek teen die gasheer Frankryk gewen. Daarmee is Argentinië naas die drie veelvuldige Australië, Nieu-Seeland en Suid-Afrika die mees suksesvolle span van die Suidelike Halfrond. Daarbenewens het Argentinië twee keer die kwarteindstryd gehaal, maar teen Frankryk (in [[Rugbywêreldbeker 1999|1999]]) en Nieu-Seeland (in [[Rugbywêreldbeker 2011|2011]]) verloor. Tydens al die ander rugbywêreldbekertoernooie is die Poemas reeds in die poelfase uitgeskakel. {| class="wikitable" !Jaar!!Uitslag |- |[[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2003|2003]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] || Derde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 2011|2011]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2015|2015]] || Vierde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 2019|2019]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 2023|2023]] || ''gekwalifiseer'' |} === Die Rugbykampioenskap (sedert 2012) === Argentinië se enigste jaarlikse toernooi is die Rugbykampioenskap, waaraan hulle sedert 2012 deelneem en teen drie ander nasies van die Suidelike Halfrond speel: Australië, Nieu-Seeland en Suid-Afrika. Voor die Poemas se opname in 2012 het dié toernooi as Drienasiesreeks bekend gestaan. Die Argentyne het tot dusver nog geen toernooi gewen nie. As deel van die Rugbykampioenskap ding die Poemas met die Wallabies om die [[Poematrofee]] (sedert 2000) mee. {{Die Rugbykampioenskap-rekord}} === Ander wedstryde === Gedurende die amateurtydperk het Argentinië deels maandelange oorsese toere onderneem, waartydens hulle teen ander nasionale spanne, plaaslike saamgestelde spanne en klubspanne gespeel het. Eweneens het hulle ander nasionale spanne in Argentinië gehuisves. Teen die jaar 2000 het die oorsese toere volgens die ou tradisie tot ’n einde gekom, aangesien die professionalisering van die rugbyspel te min tyd vir toere oorlaat (’n uitsondering is die Britse en Ierse Leeus se vierjaarlikse toere). Vandag is toetswedstryde teen die spanne van die Noordelike Halfrond en ander spanne buite die Rugbykampioenskap gedurende twee tydstippe van die jaar moontlik. Gedurende die Juniemaand se [[midjaarrugbytoetsreeks]] vertrek Europese spanne na Argentinië, terwyl gedurende die Novembermaand se [[eindjaarrugbytoetsreeks]] die Poemas na Europa vertrek. As deel daarvan ding Argentinië sedert 2012 met Ierland om die Admiral Brown-trofee mee. Vanaf 1951 tot in 2013 het Argentinië aan die Suid-Amerikaanse Rugbykampioenskap deelgeneem. Van die 35 toernooie gedurende dié tydperk het die Poemas 34 beklink, waartydens hulle elke wedstryd gewen het. Net in 1981, toe die Poemas hulle aan die toernooi onttrek het, het met [[Uruguaanse nasionale rugbyspan|Uruguay]] ’n ander span die titel ingepalm. Sedert 2014 neem die Poemas nie meer aan dié toernooi deel nie en Argentinië word deur die reserwespan ''Argentina XV'' verteenwoordig. * Toernooititels (34): in 1951, 1958, 1961, 1964, 1967, 1969, 1971, 1973, 1975, 1977, 1979, 1983, 1985, 1987, 1989, 1991, 1993, 1995, 1997, 1998, 2000, 2001, 2002, 2003, 2004, 2005, 2006, 2007, 2008, 2009, 2010, 2011, 2012 en 2013 Die Poemas het vanaf 1995 tot in 2003 aan al die vyf Pan-Amerikaanse Rugbykampioenskappe deelgeneem en elke toernooi beklink. * Toernooititels (5): in 1995, 1996, 1998, 2001 en 2003 Daarbenewens neem die Argentynse reserwespanne sedert 2009 aan die Amerikas se Rugbykampioenskap deel (nieamptelik as die “Amerikas se Sesnasies-toernooi” bekend) en hulle speel tydens dié toernooi teen ander spanne van Noord- en Suid-Amerika. Van tot dusver nege toernooie het hulle sewe gewen; net in 2017 en 2018 het die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan|Verenigde State]] met die titel weggestap. == Spelers == === Huidige span === Die volgende spelers het die Argentynse span tydens die [[2022-Rugbykampioenskapreeks]] gevorm:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworld.com/tournaments/the-rugby-championship/australia-rugby-championship-squad-2022-144556 |title=Australia Rugby Championship Squad 2022 |publisher=Rugby World |author=Sarah Mockford |date=25 Julie 2022 |accessdate=1 Augustus 2022}}</ref> {| | valign="top"| Agterspelers ''(zagueros)'' {| class="wikitable" |- style="background:#EFEFEF" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Lautaro Bazán]] || [[Skrumskakel]] || [[Rugby Rovigo|Rovigo]] || style="text-align:center" | {{0|00}}1 |- | [[Gonzalo Bertranou]] || Skrumskakel || [[Dragons (rugbyspan)|Dragons]] || style="text-align:center" | {{0|0}}39 |- | [[Tomás Cubelli]] || Skrumskakel || [[Biarritz Olympique|Biarritz]] || style="text-align:center" | {{0|0}}81 |- | [[Nicolás Sánchez]] || [[Losskakel]] || [[Stade Français (Rugby Union)|Stade Français]] || style="text-align:center" | {{0|0}}93 |- | [[Benjamín Urdapilleta]] || Losskakel || [[Castres Olympique|Castres]] || style="text-align:center" | {{0|0}}16 |- | [[Lucio Cinti]] || [[Senter]] || [[London Irish]] || style="text-align:center" | {{0|00}}7 |- | [[Jerónimo de la Fuente]] || Senter || [[USA Perpignan|Perpignan]] || style="text-align:center" | {{0|0}}66 |- | [[Lucas Mensa]] || Senter || [[Stade Montois|Montois]] || style="text-align:center" | {{0|00}}2 |- | [[Matías Moroni]] || Senter || [[Newcastle Falcons]] || style="text-align:center" | {{0|0}}60 |- | [[Matías Orlando]] || Senter || Newcastle Falcons || style="text-align:center" | {{0|0}}44 |- | [[Santiago Cordero]] || [[Vleuel]] || [[Union Bordeaux Bègles|Bordeaux]] || style="text-align:center" | {{0|0}}46 |- | [[Juan Imhoff]] || Vleuel || [[Racing 92]] || style="text-align:center" | {{0|0}}39 |- | [[Juan Cruz Mallia]] || Vleuel || [[Stade Toulousain|Toulouse]] || style="text-align:center" | {{0|00}}3 |- | [[Emiliano Boffelli]] || [[Heelagter]] || [[Edinburgh Rugby|Edinburgh]] || style="text-align:center" | {{0|0}}43 |- | [[Santiago Carreras]] || Heelagter || [[Gloucester RFC|Gloucester]] || style="text-align:center" | {{0|0}}21 |} | Voorspelers ''(delanteros)'' {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Agustin Creevy]] || [[Haker]] || [[London Irish]] || style="text-align:center" | {{0|0}}88 |- | [[Julián Montoya]] {{Kapitän}} || Haker || [[Leicester Tigers]] || style="text-align:center" | {{0|0}}76 |- | [[Ignacio Ruiz]] || Haker || [[Jaguares (Superrugbyspan)|Jaguares]] || style="text-align:center" | {{0|00}}1 |- | [[Thomas Gallo]] || [[Stut]] || [[Benetton Rugby Treviso|Benetton]] || style="text-align:center" | {{0|00}}5 |- | [[Francisco Gómez Kodela]] || Stut || [[Lyon Olympique Universitaire|Lyon]] || style="text-align:center" | {{0|0}}22 |- | [[Santiago Medrano]] || Stut || [[Western Force (Superrugbyspan)|Western Force]] || style="text-align:center" | {{0|0}}32 |- | [[Joel Sclavi]] || Stut || [[Stade Rochelais|La Rochelle]] || style="text-align:center" | {{0|00}}3 |- | [[Nahuel Tetaz Chaparro]] || Stut || Benetton || style="text-align:center" | {{0|0}}70 |- | [[Mayco Vivas]] || Stut || Jaguares || style="text-align:center" | {{0|00}}6 |- | [[Matías Alemanno]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Gloucester RFC|Gloucester]] || style="text-align:center" | {{0|0}}64 |- | [[Marcos Kremer]] || Slot || [[Stade Français (Rugby Union)|Stade Français]] || style="text-align:center" | {{0|0}}46 |- | [[Tomás Lavanini]] || Slot || [[ASM Clermont Auvergne|Clermont]] || style="text-align:center" | {{0|0}}67 |- | [[Lucas Paulos]] || Slot || [[CA Brive|Brive]] || style="text-align:center" | {{0|00}}6 |- | [[Rodrigo Bruni]] || [[Losvoorspeler]] || Brive || style="text-align:center" | {{0|00}}4 |- | [[Juan Martín González]] || Losvoorspeler || London Irish || style="text-align:center" | {{0|0}}11 |- | [[Santiago Grondona]] || Losvoorspeler || [[Exeter Chiefs]] || style="text-align:center" | {{0|00}}6 |- | [[Facundo Isa]] || Losvoorspeler || [[RC Toulon|Toulon]] || style="text-align:center" | {{0|0}}39 |- | [[Pablo Matera]] || Losvoorspeler || [[Crusaders (Superrugbyspan)|Crusaders]] || style="text-align:center" | {{0|0}}81 |- | [[Joaquín Oviedo]] || Losvoorspeler || Perpignan || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |} |} === Bekende spelers === [[Lêer:Hugo Porta cropped.jpg|duimnael|upright|Hugo Porta (2007)]] [[Lêer:Agustín Pichot - En Casa Rosada - 08FEB07 -presidencia-govar.jpg|duimnael|upright|Agustín Pichot (2007)]] [[Lêer:Felipe Contepomi Stade francais training 2012-03-03.jpg|duimnael|upright|Felipe Contepomi (2012)]] Drie voormalige Argentynse spelers is vir hul uitstekende prestasies in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees |title=Inductees |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Inskrywing |- | [[Felipe Contepomi]] || [[Losskakel]], [[Senter]] || 2017 |- | [[Agustín Pichot]] || [[Skrumskakel]] || 2011 |- | [[Hugo Porta]] || [[Losskakel]] || 2008 |} Drie rugbyspeler is as Argentynse sportlui van die jaar aangewys en met die ''Olimpia de Oro'' vereer: [[Bernardo Otaño]] (in 1965), Hugo Porta (in 1985) en [[Gonzalo Quesada]] (in 1999).<ref>{{es}} {{cite web |url=https://www.lanacion.com.ar/deportes/todos-los-ganadores-del-oro-desde-1954-nid972375/ |title=Todos los ganadores del oro, desde 1954 |publisher=La Nación |date=18 Desember 2007 |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> === Spelerstatistieke === Vervolgens die belangrikste statistieke van Argentinië se spelers. Die spelers wat met <nowiki>*</nowiki> gekenmerk is, is nog aktief en kan hul statistieke verbeter. <small>(Korrek teen Oktober 2021)</small> {| | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;team=10;template=results;type=player |title=Total matches played (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Nicolás Sánchez]] * || 2010–2021 || 90 |- | {{0}}2 || [[Agustín Creevy]] || 2005–2019 || 89 |- | {{0}}3 || [[Felipe Contepomi]] || 1998–2013 || 87 |- | {{0}}4 || [[Juan Manuel Leguizamón]] || 2005–2019 || 87 |- | {{0}}5 || [[Lisandro Arbizu]] || 1990–2005 || 86 |- | {{0}}6 || [[Rolando Martín]] || 1994–2003 || 86 |- | {{0}}7 || [[Martin Landajo]] || 2008–2019 || 84 |- | {{0}}8 || [[Mario Ledesma]] || 1996–2011 || 84 |- | {{0}}9 || [[Tomás Cubelli]] * || 2010–2021 || 79 |- | 10 || [[Pedro Sporleder]] || 1990–2003 || 78 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde as kaptein<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?captain=1;class=1;filter=advanced;orderby=matches;team=10;template=results;type=player |title=Total matches played as captain (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Agustín Creevy]] || 2014–2018 || 51 |- | {{0}}2 || [[Lisandro Arbizu]] || 1992–2003 || 48 |- | {{0}}3 || [[Hugo Porta]] || 1977–1990 || 38 |- | {{0}}4 || [[Agustín Pichot]] || 2000–2007 || 30 |- | {{0}}5 || [[Felipe Contepomi]] || 2007–2013 || 25 |- | {{0}}6 || [[Juan M. Fernández Lobbe]] || 2008–2014 || 20 |- | {{0}}7 || [[Pedro Sporleder]] || 1996–1999 || 20 |- | {{0}}8 || [[Héctor Silva]] || 1967–1971 || 15 |- | {{0}}9 || [[Pablo Matera]] * || 2018–hede || 14 |- | 10 || [[Sebastián Salvat]] || 1995 || 13 |} |} {| | {| class="wikitable" |+ Meeste punte aangeteken<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=points;team=10;template=results;type=player |title=Total points scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Punte |- | {{0}}1 || [[Nicolás Sánchez]] * || 2010–2021 || 833 |- | {{0}}2 || [[Felipe Contepomi]] || 1998–2013 || 651 |- | {{0}}3 || [[Hugo Porta]] || 1971–1990 || 590 |- | {{0}}4 || [[Gonzalo Quesada]] || 1996–2003 || 486 |- | {{0}}5 || [[Santiago Mesón]] || 1987–1997 || 365 |- | {{0}}6 || [[Federico Todeschini]] || 1998–2008 || 256 |- | {{0}}7 || [[Lisandro Arbizu]] || 1990–2005 || 188 |- | {{0}}8 || [[Juan Martín Hernández]] || 2003–2017 || 176 |- | {{0}}9 || [[Juan Fernández Miranda]] || 1997–2007 || 158 |- | 10 || [[José María Núñez Piossek]] || 2001–2008 || 145 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste drieë gedruk<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=tries;team=10;template=results;type=player |title=Total tries scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=13 Junie 2021}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Drieë |- | {{0}}1 || [[José María Núñez Piossek]] || 2001–2008 || 29 |- | {{0}}2 || [[Diego Cuesta Silva]] || 1983–1995 || 28 |- | {{0}}3 || [[Gustavo Jorge]] || 1989–1994 || 24 |- | {{0}}4 || [[Rolando Martín]] || 1994–2003 || 18 |- | {{0}}5 || [[Facundo Soler]] || 1996–2002 || 18 |- | {{0}}6 || [[Joaquín Tuculet]] * || 2012–2020 || 18 |- | {{0}}7 || [[Hernán Senillosa]] || 2002–2007 || 17 |- | {{0}}8 || [[Lisandro Arbizu]] || 1990–2005 || 16 |- | {{0}}9 || [[Felipe Contepomi]] || 1998–2013 || 16 |- | 10 || [[Juan Imhoff]] * || 2009–2021 || 16 |} |} == Afrigters == [[Lêer:Marcelo loffreda.jpg|duimnael|upright|Marcelo Loffreda (1994)]] [[Lêer:Mario Ledesma.jpg|duimnael|upright|Mario Ledesma (2009)]] Die Poemas het in die verlede die volgende hoofafrigters gehad:<ref>{{es}} {{cite web |url=http://www.uar.com.ar/pumas/estadisticas/entrenadores.htm |title=Entrenadores de toda la historia de los Pumas |publisher=[[Argentynse Rugbyunie]] |date=2007 |accessdate=13 Junie 2021 |archive-date=28 September 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070928055740/http://www.uar.com.ar/pumas/estadisticas/entrenadores.htm |url-status=dead }}</ref> {| | * 1932: Edmundo Stanfield * 1936: Luis Cilley, Edmundo Stanfield, C. Huntley Robertson * 1954: Juan C. Wells * 1956: Dermot Cavanagh en Horacio Savino * 1959: Jorge Merelle * 1960: Robert Galarga * 1960: Saturnino Racimo * 1965: [[Izak van Heerden]], Alberto Camardón, Ángel Guastella * 1965–66: Alberto Camardón, Ángel Guastella * 1967–70: Alberto Camardón, Ángel Guastella en Jorge Merelle * 1971: Ángel Guastella, Eduardo Poggi * 1972–73: Ángel Guastella, Eduardo Poggi, Oscar Martínez * 1974: Carlos Villegas, Emilio Perasso, Jorge Merelle * 1975: Eduardo Poggi, Eduardo Scharenberg * 1976–77: Carlos Villegas, Emilio Perasso * 1978: Ángel Guastella, Aitor Otaño, José Imhoff * 1979–80: Luis Gradín en Aitor Otaño * 1981–83: Rodolfo O’Reilly | valign="top" | * 1984: Héctor Silva, Aitor Otaño * 1985–86: Héctor Silva, Aitor Otaño, Ángel Guastella * 1987: Héctor Silva, Ángel Guastella * 1988–90: Rodolfo O’Reilly, Raúl Sanz * 1990–91: Luis Gradín, Guillermo Lamarca * 1992: Luis Gradín, John Hart * 1993–94: Héctor Méndez, José Fernández * 1995: Alejandro Petra, Ricardo Paganini * 1995: Alejandro Petra en Emilio Perasso * 1996: José Luis Imhoff, José J. Fernández, Héctor Méndez, Alex Wyllie * 1997: José Luis Imhoff, Héctor Méndez, Alex Wyllie * 1998: José Luis Imhoff, Alex Wyllie * 1999: José Luis Imhoff, Alex Wyllie; later Héctor Méndez, Wyllie, en Wyllie alleine * 2000–2007: Marcelo Loffreda, Daniel Baetti * 2008–13: Santiago Phelan, Fabián Turnes * 2013–18: Daniel Hourcade * sedert 2018: Mario Ledesma |} == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Verdere leesstof == * {{es}} {{cite book |author=Horacio J. Spinetto |title=Ciento veinte años de rugby argentino |publisher=Todo es Historia |edition=XXV |number=295 |location=Buenos Aires |year=1992 |issn=0040-8611}} * {{fr}} {{cite book |author=Henri Garcia |title=La fabuleuse histoire du rugby |publisher=Éditions de La Martinière |location=Parys |year=2011 |isbn=978-2-7324-4528-1}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Argentina national rugby union team|Argentynse nasionale rugbyspan}} * {{es}} [https://lospumas.com.ar/ Amptelike webwerf] * {{es}} [https://www.uar.com.ar/ Amptelike webwerf van die Argentynse Rugbyunie] * {{en}} [https://www.planetrugby.com/team/argentina/ Argentinië op Planet Rugby] {{Nasionale rugbyspanne}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} [[Kategorie:Rugby in Argentinië]] [[Kategorie:Nasionale rugbyspanne van Suid-Amerika]] dlhs2sfgygxrotfugd4ouh38tb69hw5 0 25889 2516911 2489457 2022-08-02T11:11:31Z Aliwal2012 39067 steeds sewende op IRR wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | land = Skotland | beeld = Kenteken van die Skotse nasionale rugbyspan.svg | unie = [[Skotse Rugbyunie]] (SRU) | bynaam = die XV van die dissel | embleem = Dissel | kaptein = [[Stuart Hogg]] | afrigter = {{vlagikoon|Skotland}} [[Gregor Townsend]] <small>(sedert 2017)</small> | stadion = [[Murrayfield-stadion]], [[Edinburg]] | kapasiteit = 67&nbsp;144 | patroon_la1 = _blueborder | patroon_b1 = _thinbluesides | patroon_ra1 = _blueborder | patroon_sh1 = | patroon_so1 = | linkerarm1 = 003876 | liggaam1 = 003876 | regterarm1 = 003876 | broek1 = ffffff | kouse1 = 003876 | patroon_la2 = _bkueborder | patroon_b2 = _bluesleevelinesandsides | patroon_ra2 = _blueborder | patroon_sh2 = | patroon_so2 = | linkerarm2 = ffffff | liggaam2 = ffffff | regterarm2 = ffffff | broek2 = 003876 | kouse2 = ffffff | statistiek = Statistiek | toetse = [[Ross Ford]] (110)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=2;template=results;type=player |title=Most matches |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> | toppuntebehaler = [[Chris Paterson]] (809)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=2;template=results;type=player |title=Most points |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> | meestedrieë = [[Stuart Hogg]] (26)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=2;template=results;type=player |title=Most tries |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> | eerste = (''ook die wêreld se eerste'')<br />{{SCOru}} 1–0 {{ENGru-r}}<br />([[Edinburg]], [[Skotland]]; 27 Maart 1871) | grootwen = {{SCOru}} 100–8 {{JPNru-r}}<br />([[Perth, Skotland|Perth]], Skotland; 13 November 2004) | grootverloor = {{SCOru}} 10–68 {{RSAru-r}}<br />(Edinburg, Skotland; 6 Desember 1997) | Wêreldbekerverskynings = 9/9 | jaar = 1987 | beste = Vierde plek in [[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] | url = | unieurl = www.scottishrugby.org }} Die '''Skotse nasionale rugbyspan''' ([[Engels]]: ''Scotland national rugby union team''; [[Skots-Gaelies]]: ''Sgioba nàiseanta rugbaidh na h-Alba'') is die nasionale [[rugby]]span van [[Skotland]] en verteenwoordig dié land tydens internasionale wedstryde (toetswedstryde). Rugby word in Skotland deur die [[Skotse Rugbyunie]] (''Scottish Rugby Union'', SRU) geadministreer. Skotland neem jaarliks aan die [[Sesnasies-toernooi]] deel, saam met [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]], [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]], [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland]], [[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]] en [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]]. Skotland is ook een van die lande wat deel uitmaak van die [[Britse en Ierse Leeus]] – spelers wat vir Skotland mag speel mag dus ook gekies word vir die Leeus. Sy belangrikste internasionale verskyning het Skotland tydens die vierjaarlikse [[rugbywêreldbeker]]toernooi wat sedert 1987 gehou word. Sedert die [[Rugbywêreldbeker]] in [[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] ingevoer is, het die span aan al nege toernooie deelgeneem. Hulle beste uitslag was in [[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] toe Skotland die klein finale om die derde plek teen die [[Nieu-Seeland]]se [[All Blacks]] verloor het. Skotse rugby dateer terug na 1871 toe Skotland Engeland in die eerste internasionale rugbywedstryd op Raeburn Place verslaan het. Sedert die voorganger van die Vyf- en Sesnasies-toernooi, die Tuisnasies, in 1883 ’n aanvang geneem het, is die span 15 keer as die kampioen gekroon – insluitend in die laaste Vyfnasies in 1999 – en het nog nege ander kere die titel gedeel. Sedert Italië in 2000 by die kompetisie aangesluit het om die Sesnasies te vorm, het Skotland nog nie ’n titel verower nie. Daar is nog altyd strawwe wedywering tussen Skotland en hul Britse buurnasie Engeland. Skotland ding as deel van die Sesnasies-toernooi met England om die Calcuttabeker mee, die oudste trofee in rugby. Skotse spelers dra tradisioneel donkerblou [[Hemp|truie]], wit broeke en blou kouse. Die span se tuisstadion is [[Murrayfield-stadion|Murrayfield]] in [[Edinburg]] waar hulle vir die eerste keer in 1925 gespeel het. Veral tydens tuiswedstryde skep die Skotse aanhangers, ondersteun deur tradisionele [[doedelsak]]ke, ’n unieke atmosfeer wanneer hulle ''The Flower of Scotland'' sing. Die beheerliggaam [[Wêreldrugby]] beskou Skotland as ’n vlak-een rugbynasie. Tien voormalige Skotse rugbyspelers is in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem. Skotland is tans (Augustus 2022) sewende op [[Wêreldrugby]] se wêreldranglys gelys.<ref name="ranglys">{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/tournaments/rankings/mru |title=World Rugby Rankings |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> == Beheerliggaam == {{Hoofartikel|Skotse Rugbyunie}} [[Lêer:Weststandmurrayfield.jpg|duimnael|Die wespawiljoen van Murrayfield toon die gewildheid van Skotse rugby tydens toetswedstryde]] Die beheerliggaam vir rugby in Skotland is die [[Skotse Rugbyunie]] (''Scottish Rugby Union'', SRU). Die SRU is in 1873 as Skotse Voetbalunie (''Scottish Football Union'', SFU) gestig<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scottishrugby.org/about/history |title=History |publisher=[[Skotse Rugbyunie]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> en is naas die [[Engelse Rugbyvoetbalunie]] (RFU) die tweede oudste beheerliggaam in die rugbygeskiedenis. In 1886 het die SFU saam met die [[Ierse Rugbyvoetbalunie]] (IRFU) en die [[Walliese Rugbyunie]] (WRU) die Internasionale Rugbyraad (IRR), die huidige Wêreldrugby, gestig. Sedert 1924 dra die Skotse beheerliggaam sy huidige naam. Die belangrikste rugbyliga in Skotland is die [[Pro14]], waaraan 14 spanne uit Ierland, Italië, Skotland, Suid-Afrika en Wallis deelneem, waaronder die twee Skotse spanne [[Edinburgh Rugby]] en [[Glasgow Warriors]]. Benede word die Skotse Premierskap tussen tien spanne uitgespeel. Bo die nasionale kampioenskap word jaarliks saam met klubs uit Engeland, Frankryk, Ierland, Italië en Wallis die Europese Rugbykampioenskapbeker en die Europese Rugbyuitdagingsbeker uitgespeel. Naas die amptelike nasionale span roep die SRU ook ander keurspanne byeen. ''Scotland A'' is die tweede nasionale span van Skotland. Nes ander rugbynasies beskik Skotland oor ’n o/20-nasionale span wat aan die o/20-Sesnasies-toernooi en die [[Wêreldrugby o/20-kampioenskap]] deelneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sixnationsrugby.com/team/scotland-u20/#latest |title=Scotland U20 |publisher=[[Sesnasies-toernooi|Sesnasies]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/u20 |title=World Rugby U20 Championship |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Kinders en jongmense word reeds op skool aan rugby bekend gestel en na gelang van hul belangstelling en talent begin aansluitend hul opleiding. Skotland beskik oor ’n nasionale span vir studente, die ''Schoolboys'', wat as ’n voorbereiding op die Skotse nasionale rugbyspan dien. Dit word as ’n groot prestasie beskou om saam met die [[Britse en Ierse Leeus]] na die [[Suidelike Halfrond]] te toer, waar hulle sowat al om die vier jaar teen die [[Nieu-Seeland]]se [[All Blacks]], die [[Suid-Afrika]]anse [[Springbokke]] of die [[Australië|Australiese]] [[Wallabies]] speel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.lionstour.com/ |title=British & Irish Lions |publisher=[[Britse en Ierse Leeus]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> == Geskiedenis == === Begin van die hanteerspel === [[Lêer:Scotland rugbyteam 1871.jpg|duimnael|Skotland voor hul eerste internasionale wedstryd teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in [[Edinburg]], 1871]] Verskeie nuwe skole is gedurende die eerste helfte van die 19de eeu in Skotland gestig, waaronder die Edinburg Akademie (1824), Loretto (1827), Merchiston Kasteelskool (1833), Glasgow Akademie (1845) en Trinity College, Glenalmond (1847). Dit is bekend dat eenvoudige en kru vorme van voetbal by al hierdie skole gespeel is. Dit was egter in Edinburg waar die hanteerspel wortel geskiet en na die res van Skotland begin versprei het. Twee jong broers, Francis en Alexander Crombie, het in 1854 van Durham-skool na Edinburg gekom. Francis het by die Akademie aangesluit, maar Alexander het reeds sy skoolopleiding voltooi. Blykbaar het nie een van die twee broers by Durham-skool voetbal gespeel nie, maar hulle het hulle kennis van die reëls, soos wat dit by Rugby-skool gespeel is, na Skotland saamgeneem. Francis Crombie was die eerste skoolvoetbalspankaptein en Alexander was aan die stigting van die Edinburg Akademie se Voetbalklub aktief betrokke. Hy het vir lidmaatskap gekwalifiseer volgens ’n reël wat familielede van skoolleerlinge toegelaat het om aan te sluit. In 1858 het hy die eerste kaptein van die voetbalklub geword – ’n posisie wat hy vir agt jaar sou beklee.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.edinburghaccies.com/the-club/160-years-of-rugby/ |title=Club history |publisher=Edinburgh Academical FC |accessdate=20 Maart 2022 |archive-date=22 Januarie 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210122030350/https://www.edinburghaccies.com/the-club/160-years-of-rugby/ |url-status=dead}}</ref> Omtrent dieselfde tyd het nog ’n seun, genaamd Hamilton, in 1856 van ’n Engelse privaatskool na die Koninklike Hoërskool in Edinburg gekom en ’n kopie van die Reëls van Rugbyvoetbal, soos hy dit in die Suide geken het, saamgeneem. Dié dokument was instrumenteel in die aanpassing van die hoërskool se bestaande spel aan die nuwe vorm.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.royalhigh.co.uk/rhsfp_history.htm |title=RHSFP Rugby Club History |publisher=The Royal High School Club |accessdate=20 Maart 2022 |archive-date=1 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201101201820/http://www.royalhigh.co.uk/rhsfp_history.htm |url-status=dead}}</ref> Die eerste gedokumenteerde interskolewedstryd in Skotland was die Koninklike Hoërskool teen Merchiston Kasteelskool wat op 13 Februarie 1858 gespeel is. Dié wedstryd is egter sonder eenvormige reëls en bal gespeel (die Koninklike Hoërskool het van “reusagtige opgeblase koeëls met ’n groot omvang en van ’n groot swaarheid” berig), wat die spelvloei gekniehalter het. Oor verskeie jare heen het die spel egter die Rugby-skool se weergawe oorgeneem. Voorheen was daar verskeie plaaslike weergawes wat binne-in wedstryde noodwendig tot dispute gelei het. Tot laat in die 1870’s het slegs die Edinburg Akademie, Merchiston Kasteelskool en die Koninklike Hoërskool ’n eenvormige vorm van die spel gespeel.<ref>{{en}} {{cite book |author=Allan Massie |title=A Portrait of Scottish Rugby |publisher=Polygon |location=Edinburg |year=1984 |isbn=0-904919-84-6 |pages=2}}</ref> Vanaf die middel-1860’s het seniorklubs met voormalige leerlinge in beide Edinburg en [[Glasgow]] begin vorm. Die klubs het teen mekaar begin speel deur gebruik te maak van die nuwe riglyne. In die vroeë klubwedstryde is spel gereeld onderbreek sodat kapteins en skeidsregters verskille in die reëls kon besleg; dit was egter nie ’n permanente toestand nie. ’n Stel vergaderings is deur die Edinburg Akademiese Voetbalklub gereël en in 1868 het dié klub, met die instemming van ander skole en klubs, reëls vir die spel in Skotland opgestel en gedruk. Die boekie wat saamgestel is, ''Laws of Football as played by the Principal Clubs in Scotland'', het bekend geword as die “Groen Boek“. Die reëlboekie se titel was sonder die woord “Rugby”.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.skysports.com/rugby-union/news/12321/12104978/james-g-robertson-1854-82111900-the-worlds-first-black-rugby-player |title=James G Robertson (1854–1900): The world's first black rugby player |publisher=Sky Sports |date=17 Oktober 2020 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> === ’n Uitdaging aan Engeland === [[Lêer:First international rugby 1871.jpg|duimnael|Die eerste toetswedstryd ter wêreld: Engeland teen Skotland op 27 Maart 1871 in [[Edinburg]]]] In Desember 1870, ná ’n reeks [[sokker]]wedstryde tussen Engeland en Skotland wat in [[Londen]] gespeel en almal deur Engeland gewen is, het ’n groep [[Skotte]] ’n uitdagingsbrief in die Skotse koerant ''The Scotsman'' en in die [[Londen]]se sportkoerant ''Bell’s Life'' gepubliseer, waarin hulle Engeland genooi het om ’n twintigtal vir ’n rugbywedstryd na Skotland te stuur. Die [[Engelse]] kon skaars só ’n uitdaging ignoreer, wat gelei het tot die eerste internasionale rugbywedstryd. Dit is op die [[krieket]]veld van die Edinburg Akademie, Raeburn Place, op Maandag 27 Maart 1871, gespeel.<ref>{{en}} {{cite book |author=Marshall, Francis |title=Football; the Rugby union game |pages=140 |year=1892 |location=Londen, Parys, Melbourne |publisher=Cassell and company, limited}}</ref><ref name="Lewis">{{en}} {{cite book |author=Steve Lewis |title=One Among Equals: England's International Rugby Captains |publisher=Vertical Editions |year=2008 |isbn=978-1-904091-31-8 |page=274}}</ref><ref name="Rugby1870s">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/timeline1870s.htm |title=Historical Rugby Milestones – 1870s |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Dit was nie net die eerste wedstryd tussen albei lande in enige sportsoort nie, maar ook die eerste internasionale rugbywedstryd. Die Skotte het dié stryd voor ’n skare van 4&nbsp;000 met ’n doel en ’n drie gewen teenoor die enkele drie wat Engeland gedruk het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0007/print.shtml |title=The first international rugby match |publisher=[[BBC]] |author=Alex Gordon |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Engeland het egter die volgende jaar by die [[The Oval (Londen)|Kennington Ovaal]] in [[Londen]] wraak geneem en met 2–1 doele gewen. Die vroeë wedstryde het nie oor ’n gestruktureerde puntestelsel beskik nie; dit sou eers ná 1890 ingestel word nadat ’n geskikte formaat vir die puntestelsel ontwerp is.<ref name="Rugby1870s" /><ref>{{en}} {{cite book |author=Steve Lewis |title=One Among Equals: England's International Rugby Captains |publisher=Vertical Editions |year=2008 |isbn=978-1-904091-31-8 |pages=274}}</ref> Tot in 1875 is – soos in sokker – internasionale rugbywedstryde beslis deur die aangetekende aantal doele (beide doelskoppe en skepdoele), maar vanaf 1876 het die aantal drieë ’n wedstryd beslis as die spanne gelykop was.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/statsguru/rugby/page/79004.html |title=Scoring & Player Numbers Explanation |publisher=ESPNscrum |date=1 October 2008 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Soos dit in die vroeë jare van rugby gebruiklik was, het vir albei spanne 20 spelers uitgedraf; die aantal spelers wat tydens een wedstryd vir een span mag uitdraf is eers in 1877 van 20 tot 15 verminder.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.irishrugby.ie/history/css/arch_history_1.htm |title=Irish International Teams: Results, Scorers, Dates and Venues – 1874 to June 1999 |publisher=[[Ierse Rugbyvoetbalunie]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> === Calcuttabeker en Tuisnasies-toernooi === [[Lêer:A Football Match.jpg|duimnael|links|Engeland teen Skotland in 1893]] [[Lêer:Calcuttacup.jpg|duimnael|Die Calcuttabeker in 1890]] [[Lêer:Scotland 1896.jpg|duimnael|links|Die Skotse span in 1896]] [[Lêer:Calcutta Cup 1892.jpg|duimnael|Die Calcuttabeker in 1892]] Verteenwoordigers van agt klubs het op 3 Maart 1873 in Glasgow vergader en die beheerliggaam Skotse Voetbalunie (''Scottish Football Union'') gestig, wat homself eers in 1924 in Skotse Rugbyunie hernoem het. Van die klubs was vyf lede van die Engelse Rugbyvoetbalunie wat op daardie stadium nog nie op Engeland beperk was nie.<ref name="rfbh">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/scotland.html |title=Scotland |publisher=Rugby Football History |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191122205749/http://www.rugbyfootballhistory.com/scotland.html |archive-date=22 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In 1877 het Skotland vir die eerste keer teen [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland]] te staan gekom en met ses doele teenoor nul gewen. Die Calcuttabeker is in 1878 aan die Rugbyvoetbalunie geskenk deur lede van die kortstondige Calcutta Rugbyklub in die [[Indië|Indiese]] stad [[Kolkata]]. Die lede het besluit om die klub te ontbind. Die beker is geskep uit gesmelte [[silwer]]roepees wat beskikbaar geword het toe die klub se fondse uit die bank onttrek en gesmelt is. Die beker is uniek in die sin dat slegs Engeland en Skotland jaarliks daarom kompeteer; dit is die oudste rugbytrofee. Die eerste Calcuttabekerwedstryd is in 1879 in Edinburg gespeel en het gelykop geëindig. Engeland het die beker in 1880 vir die eerste keer verower en Skotland twee jaar later.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbydata.com/england/scotland/game/1880/02/28 |title=28th February 1880 Whalley Range, Manchester, England. |publisher=rugbydata.com |accessdate=16 Februarie 2007 |archive-date=5 Desember 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Ch1n2YzI?url=http://www.rugbydata.com/england/scotland/game/1880/02/28 |url-status=dead}}</ref> In 1882 het die beheerliggame van Skotland, Engeland, Wallis en Ierland die Tuisnasies-toernooi gestig, die voorganger van die huidige [[Sesnasies-toernooi]]. Tydens die Tuisnasies-toernooi 1883, die eerste van sy aard, het Skotland vir die eerste keer teen [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]] gespeel en met 1–0 doele gewen.<ref name="6nations">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/6nations.htm#1999 |title=6 Nations History |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516233021/http://www.rugbyfootballhistory.com/6nations.htm |archive-date=16 Mei 2020}}</ref> In 1885 was die Skotse beheerliggaam een van die Internasionale Rugbyraad (IRR, vandag [[Wêreldrugby]]) se stigtingslede.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/timeline1880s.htm |title=Historical Rugby Milestones – 1880s |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Ná drie agtereenvolgende tweede plekke het die Skotte tydens die Tuisnasies-toernooi 1886 hul eerste titel ingepalm (gedeel met die volgens punte gelykstaande Engelse). Een jaar later het tydens die Tuisnasies-toernooi 1887 die eerste ongedeelde titel gevolg. Tydens die Tuisnasies-toernooi 1890 het Engeland en Skotland weer die titel gedeel.<ref name="RugbyHist6N">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/6nations.htm |title=6 Nations History |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die daaropvolgende jaar, tydens die Tuisnasies-toernooi 1891, het Skotland sy eerste Driekroon gewen – d.w.s. ’n titel saam met oorwinnings oor al die drie ander Tuisnasies. In 1895 het hulle dié sukses herhaal.<ref name="6nations" /><ref name="rfbh" /> Aan die begin van die 20ste eeu, toe die Engelse die afstigting van [[rugby league]] moes verduur, het Skotland en Wallis om die jaarlikse toernooi se oorheersing gewedywer.<ref name="6nations" /> Skotland het die Tuisnasies-toernooi in 1901, 1903 en 1907 elk met ’n Driekroon ingepalm, in 1904 het ’n verdere titel gevolg. Die 1907-titel sou egter die laaste in amper twee dekades wees, nadat Engeland ná ’n lang krisis herstel het.<ref name="6nations" /> Op 18 November 1905 het Skotland vir die eerste keer teen die [[Nieu-Seeland]]se [[All Blacks]] te staan gekom en met 7–15 verloor. Die eerste toetswedstryd teen die [[Suid-Afrika]]anse [[Springbokke]] het op 17 November 1906 gevolg en is met 6–0 gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyrelics.com/Museum/countries/SA/tr-1906.htm |title=1906-07 Springboks tour |publisher=rugbyrelics.com |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Nadat [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]] genooi is om by die toernooi aan te sluit, het die Tuisnasies in 1910 die Vyfnasies geword. Skotland het tydens die Vyfnasies-toernooi 1910 vir die eerste keer teen die nuwe deelnemer gespeel en met 27–0 gewen. Een jaar later, tydens die Vyfnasies-toernooi 1911, was Skotland ook die eerste van die Tuisnasies wat deur Frankryk verslaan is.<ref name="6nations" /> === Tyd van die wêreldoorloë === [[Lêer:Eric Liddell.jpg|duimnael|upright|[[Eric Liddell]], Olimpiese kampioen in 400&nbsp;m, het in 1922 en 1923 vir Skotland gespeel]] Met die begin van die [[Eerste Wêreldoorlog]] moes die spelbedryf in Skotland grootliks ingeperk word, terwyl internasionale wedstryde vir die volgende jare volledig afgelas is. Tydens die oorlog se veldslae het 31 aktiewe of voormalige Skotse nasionale spelers gesneuwel, meer as by enige ander nasionale span van die Vyfnasies. Onder andere het [[David Bedell-Sivright]], voormalige kaptein van die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]], en [[Eric Milroy]], die laaste Skotse kaptein voor die oorlog, gesterf.<ref>{{en}} {{cite book |author=Richard Bath |title=The Scotland Rugby Miscellany |publisher=Vision Sports Publishing |location=Kingston upon Thames |year=2007 |isbn=1-905326-24-6 |pages=109}}</ref> Ten spyte van hierdie groot verlies aan talentvolle spelers het Skotland die eerste toernooi ná die oorlog, die Vyfnasies 1920 gewen en die titel met Wallis en Engeland gedeel. Toe die All Blacks in 1924/25, ná ’n onderbreking van 19 jaar, weer deur Europa getoer het, het die Skotte geweier om teen hulle te speel. Dié toer is deur die Engelse Rugbyvoetbalunie gereël en die Skotse beheerliggaam, bekend vir sy streng beleid van amateurisme, het beweer dat die Nieu-Seelanders vir hul toer vergoed is.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black |publisher=Hodder Moa Beckett |location=Auckland |year=2003 |isbn=978-1-86958-937-0 |pages=42}}</ref> In 1897 het die SFU in Inverleith, Edinburg, grond aangekoop en sodoende die eerste van die vier Tuisnasies geword om sy eie grond te besit. Vanaf 1899 het die nasionale span al sy tuiswedstryde hier gespeel. Die eerste besoekende span was op 18 Februarie 1899 Ierland (Skotland 3–9 Ierland). Tot op 24 Januarie 1925 is op Inverleith internasionale rugby gespeel, met die laaste wedstryd teen Frankryk. Die destydse 25–4-oorwinning het vir Skotland die suksesvolle Vyfnasies 1925 ingelui, waarop wegoorwinnings oor beide Wallis en Ierland gevolg het. Dié toernooi het op 21 Maart in die wedstryd teen Engeland neergekom. Voor ’n skare van 70&nbsp;000 in die nuwe [[Murrayfield-stadion]] (wat sedertdien as Skotland se tuisstadion dien) het die Skotte ná ’n drievoudige terugkoms die verdedigende kampioen Engeland met 14–11 verslaan en nie net die sesde Driekroon, maar ook die eerste [[Grand Slam (Rugby)|Grand Slam]] ingepalm, nadat hulle al die deelnemende spanne insluitende Frankryk verslaan het.<ref name="rfbh" /><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0020/print.shtml |title=First Scottish Grand Slam |publisher=[[BBC]] |author=Paul MacDonald |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181002014736/http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0020/print.shtml |archive-date=2 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In 1926 het Skotland die eerste van die Vyfnasies geword wat Engeland op die [[Londen]]se [[Twickenham-stadion]] geklop het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.readingchronicle.co.uk/sport/national/18320548.day-1926-scotland-beat-england-twickenham-first-time/ |title=On this day in 1926: Scotland beat England at Twickenham for first time |publisher=The Reading Chronicle |date=20 Maart 2020 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> In beide 1926 en 1927 het Skotland die titel met Ierland gedeel. Op 17 Desember 1927 het hulle vir die eerste keer teen die [[Australië|Australiese]] [[Wallabies]] gespeel en die gaste tydens hul Europatoer met 10–8 verslaan. Ietwat meer as ’n jaar later, in 1929, het Skotland sy volgende titel gewen. In 1932 het die Springbokke ná twee dekades weer Skotland besoek en met ’n 6–3-oorwinning weggestap. Dieselfde jaar is Frankryk weens beweerde professionalisme en ’n gebreek aan bestuur deur sy beheerliggaam uit die jaarlikse toernooi gesit, wat weer die Tuisnasies geword het. Skotland het die toernooie in 1933 en 1938 gewen.<ref name="6nations" /> Die uitbraak van die [[Tweede Wêreldoorlog]] in September 1939 het die rugbybedryf in Skotland, soos in ander lande ook, stopgesit. Terwyl alle internasionale wedstryde weer afgelas is, het die SRU die klubs aangemoedig, om sover moontlik voort te gaan. Party klubs moes weens die gebreek aan spelers hulself ontbind, terwyl ander saamgesluit en verder teen ander Skotse klubs gespeel het. Af en toe is wedstryde teen spanne van die teenwoordige [[Geallieerdes van die Tweede Wêreldoorlog|Geallieerdes]] gereël.<ref name="rfbh" /> In 1945 en 1946 is die ''Victory Internationals'' uitgespeel – ’n reeks van wedstryde teen nasionale en militêre keurspanne wat nie die volle toetsstatus geniet het nie.<ref name="rfbh" /> Tydens dié toernooi het Skotland in Januarie 1946 ’n sterk span van die Nieu-Seelandse Weermag met 11–6 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzhalloffame.co.nz/Inductees/0-9/2nd-New-Zealand-Expeditionary-Force-rugby-team.aspx |title=2nd New Zealand Expeditionary Force rugby team (1945–46) |publisher=New Zealand Sports Hall of Fame |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221341/https://www.nzhalloffame.co.nz/Inductees/0-9/2nd-New-Zealand-Expeditionary-Force-rugby-team.aspx |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://rugbyredefined.com/2013/04/25/2nd-new-zealand-expeditionary-force-rugby-team/ |title=2nd New Zealand Expeditionary Force rugby team (1945–1946) |publisher=Rugby Redefined |accessdate=14 September 2015 |archive-date=25 September 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150925101122/http://rugbyredefined.com/2013/04/25/2nd-new-zealand-expeditionary-force-rugby-team/ |url-status=dead }}</ref> === 1940’s tot 1970’s === [[Lêer:England vs scotland 1959.jpg|duimnael|Engeland teen Skotland tydens die Vyfnasies 1959]] Die jaarlikse toernooi is vanaf 1947 weer hervat en het met die hertoelating van Frankryk weer die Vyfnasies geword. Dié jaar is Skotland in al sy wedstryde verslaan en het op die laaste plek geëindig.<ref name="rfbh" /> Die jare ná die Tweede Wêreldoorlog was vir Skotland nie suksesvol nie. In 1947 is hulle deur die toerende Wallabies, in 1951 deur die Springbokke en in 1954 deur die All Blacks verslaan. Veral die wedstryd teen die Springbokke het die span se moeilikhede genadeloos ontbloot: Suid-Afrika het nege drieë gedruk en Skotland met 44–0 verslaan, ’n destydse rekordoorwinning (62–0 sou die hedendaagse telling wees).<ref>{{en}} {{cite book |author=Paul Gregor |title=Top 10 of Everything Rugby |date=Oktober 2012 |publisher=Exisle Publishing (Nieu-Seeland) |isbn=978-1-927147-52-8 |page=190 |url=https://books.google.de/books?id=YYvfUdBEQlUC&pg=PA190&lpg=PA190&dq=scotland+0+south+africa+44+1951&redir_esc=y&hl=de#v=onepage&q=scotland%200%20south%20africa%2044%201951&f=false |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Vanaf Februarie 1951 tot Januarie 1955 het Skotland 17 agtereenvolgende nederlae gely en net 54 punte aangeteken: 11 drieë, ses doelskoppe, en vier strafdoele.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax2=31+Dec+1959;spanmin2=01+Jan+1950;spanval2=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland 1950s |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Tussen 1955 en 1963 het Skotland weer beter presteer. Hulle het nie daarin geslaag om Engeland te verslaan nie, maar hulle het in drie wedstryde gelykop gespeel. Skotland het verskeie oorwinnings oor Wallis, Ierland en Frankryk aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;opposition=1;spanmax1=31+Dec+1963;spanmin1=01+Jan+1953;spanval1=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland v England – 1955–63 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Oor dekades heen het Skotse spelers net in die Suidelike Halfrond getoer, as hulle deur die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] gekeur is. Dit het in 1960 verander, toe die SRU ’n toetswedstryd in Suid-Afrika gereël het. Op 30 April 1960 het die Skotte in [[Port Elizabeth]] teen die Springbokke te staan gekom en is met 18–10 verslaan. Hulle het baanbrekerswerk vir die Tuisnasies gedoen; maar Skotland het sy volgende toer eers 15 jaar later aangepak en ook daarna het hulle net ’n klein aantal toere onderneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scottishrugby.org/fanzone/on-this-day-a-tour-that-made-history |title=On this day: A tour that made history |publisher=[[Skotse Rugbyunie]] |date=30 April 2020 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Daarop het ’n aantal jare met groot suksesse gevolg. In 1961, 1962, 1963, 1966 en 1967 het Skotland tydens die Vyfnasies die tweede plek behaal. In 1964 het hulle hul eerste titel sedert 1938 (gedeel met Wallis) ingepalm en vir die eerste keer sedert 1950 Engeland van die Calcuttabeker ontneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/news/12385773.pringle-fisher/ |title=Pringle Fisher |publisher=The Herald |date=29 April 2009 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190419205045/https://www.heraldscotland.com/news/12385773.pringle-fisher/ |archive-date=19 April 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyarchive.net/pagine/OverviewCompetizioni.aspx?ID=202 |title=Calcutta Cup |publisher=Rugby Archive |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191003013909/http://www.rugbyarchive.net/Pagine/OverviewCompetizioni.aspx?ID=202 |archive-date=3 Oktober 2019 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> In dieselfde jaar het hulle die toerende All Blacks in ’n 0–0-gelykop vasgebind, die laaste internasionale wedstryd waarin geen punte aangeteken is nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/blogs/sport/story/322459.html |title=A rare scoreless rugby draw |publisher=ESPNscrum |author=John Griffiths |date=8 Julie 2014 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180927013041/http://en.espn.co.uk/blogs/sport/story/322459.html |archive-date=27 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In April 1965 het hulle die Springbokke tuis in Edinburg met 8–5 en in Desember 1966 die Wallabies met 11–5 verslaan. In Augustus 1968 het ’n 9–3-oorwinning oor Australië en in Desember 1969 ’n 6–3-oorwinning oor Suid-Afrika gevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/southafricatour/rugby/series/17586.html?template=results |title=South Africa tour 1969/70 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die Springbokke se toer is begelei deur hewige anti-apartheidsproteste, wat onder andere deur die latere Britse eerste minister [[Gordon Brown]] gereël is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2020/apr/23/protests-politics-and-a-bus-hijack-the-rugby-tour-that-gave-mandela-hope |title=Protests, politics and a bus hijack: the rugby tour that gave Mandela hope |publisher=[[The Guardian]] |author=Paul Rees |date=23 April 2020 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Gedurende die vroeë 1970’s het die SRU verskeie hervormings geïmplementeer, wat as rewolusionêr beskou is. Voorheen het hulle die aanstelling van ’n nasionale afrigter ontwyk, aangesien die SRU homself as voog van die suiwer amateurisme beskou en gevrees het dat hierdie pos as eerste stap van ’n professionalisering beskou kan word. In 1971 het die SRU Bill Dickinson as eerste hoofafrigter aangestel, na sy pos is egter amptelik as ’n “raadgewer vir die kaptein” verwys. Dickinson was vir organisasie, motivering, en taktiese opleiding verantwoordelik, terwyl bestuursamptenare nog steeds die spankeuring gedoen het.<ref name="bdc">{{en}} {{cite web |url=https://www.independent.co.uk/news/people/obituary-bill-dickinson-1371664.html |title=Obituary: Bill Dickinson |publisher=The Independent |author=Bill Leith |date=22 April 1994 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170215165951/http://www.independent.co.uk/news/people/obituary-bill-dickinson-1371664.html |archive-date=15 Februarie 2017 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Sedert die 1865/66-seisoen het in Skotland ’n rugykampioenskap bestaan, maar dit is vir meer as ’n eeu deur die beheerliggaam nie erken nie en het derhalwe net nieamptelike status geniet (mededingende speletjies tussen klubs is in konserwatiewe rugbykringe as ’n voorloper van die veragte professionele sport beskou). In voorbereiding op die 1973/74-seisoen het die SRU as eerste beheerliggaam van die Tuisnasies ’n amptelike kampioenskap van stapel gestuur: die Skotse Premierskap wat tot vandag toe bestaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://sportsheritagescotland.co.uk/index.php/rugby |title=Rugby &#124; Sports Heritage Scotland |publisher=sportsheritagescotland.co.uk |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191023102958/http://sportsheritagescotland.co.uk/index.php/rugby |archive-date=23 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Vyfnasies 1972 kon weens die [[Noord-Ierland]]-konflik nie voltooi word nie, waardeur geen span die titel ingepalm het nie. Ná die Bloed-Sondag op 30 Januarie is die Britse ambassade in [[Dublin]] deur ’n woedende skare afgebrand en baie spelers het dreigbriewe, vermoedelik van die IRA, ontvang.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.walesonline.co.uk/sport/rugby/rugby-news/wales-rugby-team-faced-death-14308714 |title=When the Wales rugby team faced 'death threats' in Ireland before a performance from the gods |author=Mark Orders |publisher=Wales Online |date=19 Februarie 2018 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Wallis en Skotland het geweier om hul oorblywende wedstryde in Ierland te speel en die gebrek aan veiligheid aangevoer.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/other_sports/1193077.stm |title=Sport in chaos as crisis deepens |publisher=[[BBC]] |date=27 Februarie 2001 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305015237/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/other_sports/1193077.stm |archive-date=5 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dié toernooi het onopgelos gebly, aangesien Wallis en Ierland onoorwonne was. Die Vyfnasies 1973 het op ’n unieke manier geëindig: Ná twee oorwinnings en twee nederlae elk het al die vyf deelnemende spanne op dieselfde plek geëindig en die titel gedeel. Op 1 Maart 1975 het ’n gehoor van sowat 104&nbsp;000 gesien hoe Skotland Wallis in ’n Vyfnasies-wedstryd op Murrayfield met 12–10 verslaan het. Dié bywoning was destyds ’n wêreldrekord vir ’n rugbywedstryd, en is nog steeds die rekordbywoning op Murrayfield.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/sport/rugby/13201403.flashback-march-3-1975-notorious-occasion-when-record-crowd-packed-murrayfield/ |title=Notorious occasion when record crowd packed Murrayfield |publisher=Herald Scotland |author=Alasdair Reid |date=13 Februarie 2015 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191206210231/https://www.heraldscotland.com/sport/rugby/13201403.flashback-march-3-1975-notorious-occasion-when-record-crowd-packed-murrayfield/ |archive-date=6 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/scrum/rugby/records/team/highest_attendance.html?id=1;type=class |title=Rugby stats & records – Record attendances |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181120011210/http://stats.espnscrum.com/scrum/rugby/records/team/highest_attendance.html?id=1;type=class |archive-date=20 November 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dié oorwinning was deel van ’n reeks van nege agtereenvolgende oorwinnings vir die nasionale span op Murrayfield gedurende die 1970’s; hulle was egter nie in staat om die prestasie buite Skotland op die veld te bring nie, en het net een wegoorwinning in dié tydperk aangeteken.<ref>{{en}} {{cite book |author=Huw Richards |title=A Game for Hooligans: The History of Rugby Union |date=November 2007 |publisher=Mainstream Publishing |isbn=978-1-84596-255-5 |url=https://books.google.de/books?id=-VhvJML6xa4C&pg=PA1978&lpg=PA1978&dq=Chronic+travel-sickness+was+Scotland%27s+1970s+affliction&redir_esc=y&hl=de#v=onepage&q=Chronic%20travel-sickness%20was%20Scotland's%201970s%20affliction&f=false |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> In 1977 het Nairn MacEwan Bill Dickinson as nasionale afrigter opgevolg. Hy was egter net in staat om een internasionale oorwinning in sy ampstermyn van drie jaar aan te teken.<ref name="nairn">{{en}} {{cite book |author=Richard Bath |title=The Scotland Rugby Miscellany |date=Oktober 2007 |publisher=Vision Sports Publishing Ltd |isbn=978-1-905326-24-2 |page=133}}</ref> Nogtans het rugby in Skotland ’n duidelike ontwikkeling getoon. Die oprigting van die nasionale ligas in 1973/74 het begin vrugte afwerp; die vlak van klub en distrikrugby was hoër as ooit tevore en die spelers was meer gewoond daaraan om druk te ervaar in wedstryde waar die uitslag werklik saak gemaak het. Minder spelers van Engelse klubs is gekies om Skotland op internasionale vlak te verteenwoordig, aangesien die plaaslike klubs vir die eerste keer sedert die Eerste Wêreldoorlog die nasionale span met ’n voldoende aantal spelers voorsien het wat geskik was vir internasionale wedstryde.<ref name="telfer">{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/rugby-union-2-14915/the-age-of-telfer-1-638444 |title=The age of Telfer |publisher=The Scotsman |date=28 Januarie 2003 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-date=8 Desember 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221340/https://www.scotsman.com/sport/rugby-union-2-14915/the-age-of-telfer-1-638444 |url-status=dead}}</ref> === Die amateurtydperk se laaste jare === Jim Telfer het in 1980 die nasionale afrigter van ’n span met ’n groot potensiaal geword.<ref name="jtc">{{en}} {{cite book |author=John Eunson |title=Sporting Scots: How Scotland Brought Sport to the World (And the World Wouldn't Let Us Win) |date=April 2012 |publisher=Black & White Publishing |isbn=978-1-84502-414-7 |url=https://books.google.de/books?id=VhQjAwAAQBAJ&pg=PT127&lpg=PT127&dq=jim+telfer+1980&redir_esc=y&hl=de#v=onepage&q=jim%20telfer%201980&f=false|accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref name="telfer" /> In Maart 1982 het Skotland vir die eerste keer in 20 jaar in Wallis gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;home_or_away=2;opposition=4;spanmax1=31+Dec+1982;spanmin1=01+Jan+1962;spanval1=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Wales v Scotland – 1962–82 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Vier maande later het Skotland na Australië getoer en hulle het die eerste van twee toetse gewen: Dit was Skotland se eerste oorwinning oor een van die groot drie spanne van die Suidelike Halfrond (Australië, Nieu-Seeland, Suid-Afrika).<ref>{{en}} {{cite book |author=Steve Jones |title=Rothmans Rugby Yearbook 1983–84 |year=1983 |isbn=978-0-356-09731-2 |page=55}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax1=31+Dec+1982;spanmin1=01+Jan+1982;spanval1=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland 1982 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die 1983-seisoen het teleurstellend afgeskop, toe Skotland die eerste drie van sy Vyfnasies-wedstryde verloor het. Dié toernooi is egter met ’n hoogtepunt beëindig, nadat Skotland sy eerste oorwinning sedert 1938 oor Engeland op Twickenham aangeteken het.<ref name="jtc" /> In November 1983 het Skotland in ’n hard gevegte 25–25-gelykop teen die All Blacks gespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax2=31+Dec+1983;spanmin2=01+Jan+1983;spanval2=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland 1983 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Onder die kapteinskap van Jim Aitken het Skotland tydens die Vyfnasies 1984 al sy vier wedstryde gewen en sodoende sy tweede Grand Slam, die eerste sedert 1925, behaal.<ref name="jtc" /> Die span het voordeel getrek uit ’n konsekwente seleksie – twaalf spelers het aan al vier Vyfnasies-wedstryde deelgeneem en van die 20 spelers wat altesaam ingespan is, was net twee uit klubs buite Skotland.<ref name="telfer" /> Jim Telfer het ná die Grand Slam bedank om op sy professionele loopbaan as ’n skoolmeester te kon fokus. Hy is deur sy assistent, die voormalige Hawick-[[losskakel]] Colin Telfer (nie ’n familielid nie), opgevolg.<ref name="telfer" /><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.dailyrecord.co.uk/sport/rugby/watch-telfer-talk-scotland-legend-5306487 |title=Watch Telfer Talk as Scotland legend insists we CAN claim first Twickenham win in 32 years |publisher=Daily Record |author=David Ferguson |date=10 Maart 2015 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Sy ampstermyn was net een jaar, waartydens Skotland ses agtereenvolgende nederlae gely het. Onder andere is Skotland deur die toerende Wallabies geklop, wat in 1984 op hul beurt die Grand Slam ingepalm het (hulle het al die vier Tuisnasies tydens dieselfde toer verslaan). Telfer is deur Derrick Grant vervang.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=ucJAAAAAIBAJ&sjid=36UMAAAAIBAJ&pg=4124%2C1632010 |title=Can Derrick swing it for Scotland? |publisher=The Glasgow Herald |author=Bill McMurtie |date=7 Oktober 1985 |accessdate=20 Maart 2022 |page=7}}</ref> In Januarie 1986 het Grant ’n proefwedstryd tussen “Blou” (spelers wat na verwagting in dieselfde jaar nog vir Skotland sou speel) en “Rooi” (opkomende spelers met ’n moontlike internasionale toekoms) gehou, wat in ’n verrassende 41–10-oorwinning vir “Rooi” geëindig het.<ref>{{en}} {{cite book |author=Bill McLaren |title=My Autobiography |date=November 2005 |publisher=Bantam |isbn=978-0-553-81558-0 |page=309 |edition=Herdruk |url=https://books.google.de/books?id=saMTdok11GkC&pg=PA309&lpg=PA309&dq=scotland+blues+reds+trial+match&redir_esc=y&hl=de#v=onepage&q=scotland%20blues%20reds%20trial%20match&f=false |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die “Rooi” het spelers soos Gavin en Scott Hastings, Finlay Calder en David Sole ingesluit, almal sou nog in dieselfde jaar by die komende Vyfnasies-toernooi vir Skotland debuteer en oor die volgende jare belangrike rolle in die nasionale span inneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/interview-scott-hastings-scottish-rugby-legend-1-1499943 |title=Interview: Scott Hastings, Scottish rugby legend |publisher=The Scotsman |date=4 Februarie 2011 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Skotland het die 1986-Vyfnasies-titel met Frankryk gedeel, nadat albei spanne drie van hul vier wedstryde elk gewen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=HrxAAAAAIBAJ&sjid=w6UMAAAAIBAJ&pg=4335%2C3916788 |title=Relieved Grant praises Scots' defence |author=Bill McMurtie |publisher=The Glasgow Herald |date=17 Maart 1986 |accessdate=20 Maart 2022 |page=9}}</ref> Tydens dié toernooi het Skotland Engeland op Murrayfield met 33–6 verneder; dit was Skotland se hoogste winning oor die Engelse span, destyds net een punt minder as in Skotland se rekordoorwinning in enige internasionale rugbywedstryd en Engeland se ergste nederlaag in meer as ’n eeu.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=3bdAAAAAIBAJ&sjid=y6UMAAAAIBAJ&pg=4443%2C3815038 |title=Records tumble as Scots triumph |publisher=The Glasgow Herald |author=Bill McMurtie |date=17 Februarie 1986 |accessdate=20 Maart 2022 |page=9}}</ref> Skotland het in [[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] aan die eerste [[rugbywêreldbeker]]toernooi in Australië en Nieu-Seeland deelgeneem. John Rutherford, die span se algemene en beherende invloed, het sy knie tydens ’n ongemagtigde toer na [[Bermuda]] beseer. Hy het binne die eerste 15 minute van die eerste speel teen Frankryk ineengestort en nooit ooit weer vir Skotland gespeel nie. Skotland het voorgeloop, maar dié wedstryd het met 20–20 gelykop geëindig. Vervolgens het Skotland die groepwedstryde teen [[Zimbabwiese nasionale rugbyspan|Zimbabwe]] en [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]] duidelik gewen, waarop hulle tot die kwarteinrondte gevorder het. In die kwarteindstryd was Skotland sonder kanse en is deur Nieu-Seeland met 30–3 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1987/overview |title=Rugby World Cup 1987: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> [[Lêer:Gavin Hastings.jpg|duimnael|upright|Gavin Hastings het aan die Skotte ’n Grand Slam en die halfeindrondte van die [[Rugbywêreldbeker 1991]] besorg]] Op 27 Junie 1988 is Ian McGeechan as nuwe afrigter aangestel en het Derrick Grant, wat ná die teleurstellende 1988-Vyfnasies-toernooi bedank het, vervang.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=9DNAAAAAIBAJ&sjid=T1kMAAAAIBAJ&pg=4084%2C7885826 |title=Ian is a natural to tackle coaching post |publisher=The Glasgow Herald |author=Bill McMurtie |date=28 Junie 1988 |accessdate=20 Maart 2022 |page=29}}</ref> 1990 word as Skotland se beste jaar in die moderne tydperk beskou.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0062/page02.shtml |title=Grand Slam 1990 |publisher=[[BBC]] |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170207000914/http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0062/page02.shtml |archive-date=7 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In die laaste wedstryd van die Vyfnasies 1990 het hulle op Murrayfield teen die “ou vyand” Engeland te staan gekom. Op daardie stadium het albei spanne al hul wedstryde tydens dié toernooi gewen en die pers het Engeland as gunsteling beskou, alhoewel hulle die gaste was. Ten spyte van die algemene verwagtinge het Skotland die wedstryd met 13–7 gewen en sodoende die toernooi saam met die derde Grand Slam beklink.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.dailymail.co.uk/sport/rugbyunion/article-1162492/SIX-NATIONS-SPECIAL-A-trip-memory-lane-England-Scotland.html |title=SIX NATIONS SPECIAL: A trip down rugby's memory lane with England and Scotland |publisher=Mail Online |author=Nick Metcalfe |date=20 Maart 2009 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170215112922/http://www.dailymail.co.uk/sport/rugbyunion/article-1162492/SIX-NATIONS-SPECIAL-A-trip-memory-lane-England-Scotland.html |archive-date=15 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die wedstryd teen Engeland was ook die eerste waartydens ''The Flower of Scotland'' op Murrayfield gespeel is, nadat dit vroeër die jaar Skotland se himne geword het.<ref name="anthem">{{en}} {{cite web |url=http://www.walesonline.co.uk/news/wales-news/2009/02/07/the-perfect-rugby-anthem-flower-of-scotland-91466-22874358/ |title=The perfect rugby anthem – Flower of Scotland! |publisher=Wales Online |author=Steffan Rhys |date=7 Februarie 2009 |accessdate=14 September 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090210144117/http://walesonline.co.uk/news/wales-news/2009/02/07/the-perfect-rugby-anthem-flower-of-scotland-91466-22874358 |archive-date=10 Februarie 2009}} {{dooie skakel}}</ref> In Junie 1990 is Skotland deur die All Blacks weg in [[Auckland]] naelskraap met 21–18 verslaan. Vyf maande later het hulle vir die eerste keer teen die [[Argentinië|Argentynse]] [[Argentynse nasionale rugbyspan|Poemas]] te staan gekom en met 49–3 geseëvier. Die tweede rugbywêreldbekertoernooi het in [[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] plaasgevind, met wedstryde wat dwarsdeur die destydse Vyfnasies aangebied is. Skotland het die meeste van sy poelwedstryde tuis op Murrayfield gespeel. Ná oorwinnings oor [[Japannese nasionale rugbyspan|Japan]], Zimbabwe en Ierland het Skotland sy poel gewen. In die daaropvolgende kwarteindstryd het Skotland [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Wes-Samoa]] met 28–6 verslaan. Ná ’n naelskraapse 6–9-nederlaag in die halfeindstryd teen Engeland op Murrayfield het die Skotte in die klein finale om die derde plek teen Nieu-Seeland te staan gekom en is deur die All Blacks met 13–6 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1991/overview |title=Rugby World Cup 1991: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref name="wc1991">{{en}} {{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0063/ |title=Scotland's Rugby World Cup 1991 |publisher=[[BBC]] |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181002014545/http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0063/ |archive-date=2 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Daarop het weer ’n kort swak tydperk gevolg. In 1994 het Skotland nie ’n enkele oorwinning aangeteken nie. In 1995 het hulle herstel en tydens die Vyfnasies hul eerste drie wedstryde gewen. Onder andere het Skotland Frankryk weg met 23–21 verslaan, danksy ’n verdoelde drie deur Gavin Hastings in die laaste minuut. Dit was Skotland se eerste oorwinning in Parys sedert 1969. Die laaste Vyfnasies-wedstryd was weer om die Grand Slam teen Engeland, maar hierdie keer het Engeland die Skotte met 24–12 geklop, veral te danke aan Rob Andrew se skopvermoeë.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scotland/rugby/story/180145.html |title=Hastings carries Scotland to victory |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180927013102/http://en.espn.co.uk/scotland/rugby/story/180145.html |archive-date=27 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.sporting-heroes.net/rugby/scotland/gavin-hastings-3285/biography-of-his-rugby-union-career-for-scotland_a03224/ |title=Gavin Hastings |publisher=Sporting Heroes |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926121601/http://www.sporting-heroes.net/rugby/scotland/gavin-hastings-3285/biography-of-his-rugby-union-career-for-scotland_a03224/ |archive-date=26 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die derde rugbywêreldbekertoernooi is in [[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] in Suid-Afrika gehou. Tydens die poelfase het Skotland die [[Ivoorkus nasionale rugbyspan|Ivoorkus]] en [[Tongaanse nasionale rugbyspan|Tonga]] maklik verslaan. In die derde poelwedstryd teen Frankryk het hulle tydens beseringstyd ’n drie afgestaan, en Skotland het as naaswenner van sy poel geëindig. Hulle is in die kwarteindstryd deur Nieu-Seeland met 48–30 uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1995/overview |title=Rugby World Cup 1995: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/timeline/rugby/story/79915.html |title=South Africa's triumphant homecoming |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191006173109/http://en.espn.co.uk/timeline/rugby/story/79915.html |archive-date=6 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Professionalisering en moeilike tye === [[Lêer:France Ecosse 6-02-2004.jpg|duimnael|Skotland teen Frankryk tydens die Sesnasies 2004]] [[Lêer:Scotland Romania Lineout.jpg|duimnael|’n Lynstaan tussen Skotland en Roemenië (November 2006)]] [[Lêer:Six Nations 2009 - Scotland vs Ireland 9.jpg|duimnael|Skotland teen Ierland tydens die Sesnasies 2009]] In Augustus 1995 het die [[Wêreldrugby|Internasionale Rugbyraad]] al die beperkinge rakende die spelers se betaling opgehef en daarmee die professionele tydperk van die rugbyspel ingelui. Die SRU het vervolgens vier professionele plaaslike keurspanne gestig, wat in die nuwe Europese bekertoernooie sou meeding. Finansiële moeilikhede het in 1998 tot ’n vermindering op drie en in 2007 op twee spanne gelei ([[Glasgow Warriors]] en [[Edinburgh Rugby]]). Hierdie spanne het die meeste Skotse nasionale spelers ingesluit.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotlandrugbynews.com/2019/11/can-scottish-rugby-afford-a-new-pro-team/ |title=Can Scottish Rugby afford a new pro team? |publisher=Scotland Rugby News |author=James Maclean |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> In Desember 1996 het Skotland vir die eerste keer teen [[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]] te staan gekom en tuis met 29–22 gewen, die eerste nederlaag teen die Italianers het Skotland in Januarie 1998 weg in [[Treviso]] gely. Nadat die Vyfnasies-toernooie in 1997 en 1998 met net een oorwinning oor Ierland elk teleurstellend verloop het, het Skotland die Vyfnasies 1999 op ’n oortuigende manier beklink; hulle het net teen Engeland naelskraap verloor. Dit was ook die laaste toernooi in die ou formaat, aangesien die volgende jaar met die aansluiting van Italië die Sesnasies gevorm is.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_union/five_nations/316807.stm |title=Wales snatch glory from England |publisher=[[BBC]] |date=11 April 1999 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190326114934/http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_union/five_nations/316807.stm |archive-date=26 Maart 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die [[Rugbywêreldbeker 1999]] is opnuut dwarsdeur die destydse Vyfnasies aangebied en Skotland het sy poelwedstryde weer op Murrayfield gespeel. Ná ’n nederlaag teen Suid-Afrika in hul eerste wedstryd het Skotland [[Uruguaanse nasionale rugbyspan|Uruguay]] en [[Spaanse nasionale rugbyspan|Spanje]] verslaan. As tweede van hul groep moes Skotland aan die uitspeelrondte deelneem, waar hulle Samoa met 35–20 verslaan het. Soos vier jaar voorheen is Skotland in die kwarteindstryd deur Nieu-Seeland uitgeskakel, dié keer met 18–30.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1999/overview |title=Rugby World Cup 1999: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_world_cup/teams/scotland/483408.stm |title=All Blacks end it for gutsy Scots |publisher=[[BBC]] |date=24 Oktober 1999 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190904115133/http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_world_cup/teams/scotland/483408.stm |archive-date=4 September 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die Sesnasies 2000, die eerste van die uitgebreide jaarlikse toernooi, het die verdedigende kampioen nie oortuig nie. Hulle het die eerste vier wedstryde verloor, insluitende die openingswedstryd teen die debutant Italië.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax1=31+Dec+2000;spanmin1=01+Jan+2000;spanval1=span;team=2;template=results;trophy=2;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland, Six Nations, 2000 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Nogtans het hulle in die laaste wedstryd die Grand Slam van Engeland verhoed.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_union/698769.stm |title=Brave Scots defeat England |publisher=[[BBC]] |date=2 April 2000 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009110700/http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_union/698769.stm |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2002 eindjaarrugbytoetsreeks]] het Skotland die Springbokke tuis met 21–6 verrassend duidelik verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2002/nov/25/rugbyunion.englandrugbyunionteam |title=England earn credit but Springboks only contempt |author=Robert Kitson |publisher=[[The Guardian]] |date=25 November 2002 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die Australiese afrigter Matt Williams het in 2003 die eerste buitelander geword om Skotland af te rig. Sy ampstermyn was egter omstrede en word as onsuksesvol beskou. Dit word veral vir ’n reeks swak uitslae en onderonsies tussen die afrigter en sy spelers onthou.<ref name="mwb">{{en}} {{cite book |author=Gregor Paul |title=Top 10 of Everything Rugby |date=Oktober 2012 |publisher=Exisle Publishing (Nieu-Seeland) |isbn=978-1-927147-52-8 |page=185 |url=https://books.google.de/books?id=YYvfUdBEQlUC&pg=PA185&lpg=PA185&dq=matt+williams+first+foreign+coach&redir_esc=y&hl=de#v=onepage&q=matt%20williams%20first%20foreign%20coach&f=false |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/my_club/ulster/7165088.stm |title=Williams accepts Ulster position |publisher=[[BBC]] |date=30 Desember 2007 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221404/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/my_club/ulster/7165088.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="row">{{en}} {{cite web |url=http://www.edinburghnews.scotsman.com/sport/scotland-players-say-sack-matt-williams-now-1-1051343 |title=Scotland players say sack Matt Williams now |publisher=Edinburgh Evening News |date=20 April 2005 |accessdate=14 September 2015 |archive-date=12 April 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160412192808/http://www.edinburghnews.scotsman.com/sport/scotland-players-say-sack-matt-williams-now-1-1051343 |url-status=dead}}</ref> Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2003]] in Australië het Skotland ná oorwinnings oor Japan, die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan|VSA]] en [[Fidjiaanse nasionale rugbyspan|Fidji]] as naaswenner van sy poel agter Frankryk geëindig, maar hulle is in die kwarteindrondte deur die gasheer met 33–16 uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2003/overview |title=Rugby World Cup 2003: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> In 2004 het Williams ’n omstrede “Kasteel Skotland”-beleid probeer implementeer, waarvolgens net spelers wat in Skotland speel vir die nasionale span in aanmerking sou kan kom.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.thetimes.co.uk/article/scotland-tread-dangerous-path-to-2007-nhct8gn9wx7 |title=Scotland tread dangerous path to 2007 |publisher=The Sunday Times |date=4 April 2004 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221344/https://www.thetimes.co.uk/article/scotland-tread-dangerous-path-to-2007-nhct8gn9wx7 |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Intussen het die uitvoerende hoof Phil Anderton (weens sy vermaakskoue voor wedstryde “Firework Phil” genoem) die unie na finansiële solvensie probeer terugneem. Hy het groot hervormings geïmplementeer om die agteruitgang van rugby in Skotland te voorkom, maar hy is in Januarie 2005 afgedank nadat sy baas David Mackay deur die SRU se algemene komitee gedwing is om te bedank.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/news/12408790.srus-giant-leap-backwards-departing-mackay-forecasts-tragedy-if-anderton-goes/ |title=SRU's giant leap backwards Departing Mackay forecasts 'tragedy' if Anderton goes |publisher=Herald Scotland |date=11 Januarie 2005 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221343/https://www.heraldscotland.com/news/12408790.srus-giant-leap-backwards-departing-mackay-forecasts-tragedy-if-anderton-goes/ |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/2353702/Anderton-adds-to-SRU-turmoil.html |title=Anderton adds to SRU turmoil |publisher=The Telegraph |author=Alasdair Reid |date=13 Januarie 2005 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190219130244/https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/2353702/Anderton-adds-to-SRU-turmoil.html |archive-date=19 Februarie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Teen April 2005 het Skotland net drie van sy 17 wedstryde onder Williams gewen.<ref name="mwb" /> Ná ’n hersiening deur die SRU en openbare kritiek van verskeie spelers<ref name="row" /> is Williams op 25 April 2005 afgedank.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4483233.stm |title=Williams sacked as Scotland coach |publisher=[[BBC]] |date=25 April 2005 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221339/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4483233.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Frank Hadden, die hoofafrigter van die Edinburgh Gunners, is as voorlopige afrigter vir die [[2005 midjaarrugbytoetsreeks]] teen die [[Britse Barbarians|Barbarians]] en [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]] benoem,<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4497327.stm |title=Hadden to lead Scots over summer |publisher=[[BBC]] |date=29 April 2005 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221341/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4497327.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en het albei wedstryde gewen. Op 15 September 2005 is hy as nasionale afrigter van die Skotse span aangestel.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4249150.stm |title=Scotland appoint Hadden as coach |publisher=[[BBC]] |date=15 September 2005 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221340/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4249150.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die Sesnasies 2006 is Frankryk in die eerste wedstryd met 20–16 verslaan,<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4674072.stm |title=Scotland 20–16 France |publisher=[[BBC]] |date=5 Februarie 2006 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221501/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4674072.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> dit was Skotland se eerste oorwinning oor die Franse sedert 1999.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2006/feb/06/sixnations2006.rugbyunion4 |title=Lamont launches Scotland into orbit as favourites fall flat at the first |publisher=[[The Guardian]] |author=Mike Averis |date=6 Februarie 2006 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926122011/https://www.theguardian.com/sport/2006/feb/06/sixnations2006.rugbyunion4 |archive-date=26 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Skotland het ook Engeland tuis op Murrayfield met 18–12 oorwin en sodoende die Calcuttabeker herower,<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4745130.stm |title=Scotland 18–12 England |publisher=[[BBC]] |date=25 Februarie 2006 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191121053126/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4745130.stm |archive-date=21 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> maar hulle moes dié trofee een jaar later aan Engeland teruggee.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6320339.stm |title=England 42–20 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Phil Harlow |date=3 Februarie 2007 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> In Februarie 2006 was Skotland die eerste Sesnasies-span wat tuis deur Italië (17–37) verslaan is.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/6389855.stm |title=Scotland v Italy |publisher=[[BBC]] |date=24 Februarie 2007 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221415/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/6389855.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dit was Italië se hoogste oorwinning oor Skotland nog, beide tuis en weg. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007]] in Frankryk het Skotland ná oorwinnings oor [[Portugese nasionale rugbyspan|Portugal]], Roemenië en Italië, maar ook ’n nederlaag teen Nieu-Seeland, tot die kwarteindrondte gevorder. Hulle is egter deur Argentinië met 19–13 uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2007/overview |title=Rugby World Cup 2007: Overview |author=Clive Lindsay |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7030460.stm |title=Argentina 19–13 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Clive Lindsay |date=7 Oktober 2007 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221459/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7030460.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Skotland het die Sesnasies 2008 tuis met ’n 6–27-nederlaag teen Frankryk afgeskop.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7222661.stm |title=Scotland 6–27 France |publisher=[[BBC]] |last1=Harlow |first1=Phil |date=3 Februarie 2008 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221344/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7222661.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Nadat hulle in die daaropvolgende wedstryde deur Ierland en Wallis verslaan is, het die druk op Frank Hadden toegeneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.walesonline.co.uk/sport/rugby/rugby-news/theres-no-robinson-pressure-insists-2196633 |title=There’s no Robinson pressure, insists Hadden |publisher=Wales Online |date=18 Februarie 2008 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221339/https://www.walesonline.co.uk/sport/rugby/rugby-news/theres-no-robinson-pressure-insists-2196633 |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7260841.stm |title=Ireland 34 Scotland 13 |publisher=[[BBC]] |date=23 Februarie 2008 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221403/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7260841.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Skotland het Engeland ná ’n 15–9-oorwinning van die Calcuttabeker ontneem,<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7282172.stm |title=Scotland 15–9 England |publisher=[[BBC]] |last1=Standley |first1=James |date=8 Maart 2008 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191103224356/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7282172.stm |archive-date=3 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> maar hulle is vervolgens deur Italië met 23–20 verslaan en het op die voorlaaste plek geëindig. Hulle het die “houtlepel” net volgens punteverskil vermy.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7294056.stm |title=Italy 23–20 Scotland |publisher=[[BBC]] |last1=Hassan |first1=Nabil |date=15 Maart 2008 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200505095356/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7294056.stm |archive-date=5 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Sesnasies 2009 het op ’n soortgelyke manier teleurstellend verloop (net een oorwinning oor Italië), waarvolgens Hadden in April 2009 bedank het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.mirror.co.uk/sport/rugby-union/scotland-coach-frank-hadden-resigns-386029 |title=Scotland coach Frank Hadden resigns |publisher=[[Daily Mirror]] |date=3 April 2009 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Drie maande later het die voormalige Engelse hoofafrigter Andy Robinson by hom oorgeneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8082359.stm |title=Scots name Robinson as head coach |publisher=[[BBC]] |date=4 Junie 2009 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221342/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8082359.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2009 eindjaarrugbytoetsreeks]] het die Skotte tuis ’n gedenkwaardige 9–8-oorwinning oor Australië aangeteken, hul eerste sukses oor die Wallabies in 27 jaar.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8369615.stm |title=Scotland 9–8 Australia |publisher=[[BBC]] |author=James Standley |date=21 November 2009 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221339/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8369615.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Opwaartse neiging === [[Lêer:Ecosse-France 2010.JPG|duimnael|’n Lynstaan tussen Skotland en Frankryk tydens die Sesnasies 2010]] [[Lêer:2012-03-17 ITA - SCO Lineout.jpg|duimnael|’n Lynstaan tussen Skotland en Italië tydens die Sesnasies 2012]] [[Lêer:Italia vs scotland Six Nations 2016.jpg|duimnael|Skotland teen Italië tydens die Sesnasies 2016]] Tydens die Sesnasies 2010 is Skotland deur Frankryk, Wallis en Italië verslaan, voordat hulle teen Engeland in ’n gelykop gespeel het. In die laaste wedstryd op Crokepark het Skotland sy enigste oorwinning aangeteken, toe hulle Ierland met 23–20 ná ’n strafdoel deur Dan Parks in die laaste minuut verslaan het, waardeur die Iere van die Driekroon ontneem is en die Skotte die “houtlepel” vermy het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/8578135.stm |title=Ireland 20–23 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Richard Petrie |date=20 Maart 2010 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221343/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/8578135.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2010 midjaarrugbytoetsreeks]] het Skotland na Argentinië getoer en hul eerste wegreeks teen die Poemas beklink, nadat hulle albei toetse met onderskeidelik 24–16 en 13–9 gewen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8747358.stm |title=Argentina 9–13 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Andy Campbell |date=19 Junie 2010 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221356/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8747358.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2010 eindjaarrugbytoetsreeks]] het Skotland ’n duidelike nederlaag teen Nieu-Seeland gely, voordat hulle oorwinnings oor Suid-Afrika (met 21–17)<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.news24.com/Sport/Boks-trail-at-Murrayfield-20101120 |title=Boks' Grand Slam hopes end |publisher=Sport24 |date=20 November 2010 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> en Samoa (met 19–16) aangeteken het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax2=31+dec+2010;spanmin2=01+nov+2010;spanval2=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland Autumn internationals 2010 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Tydens die Sesnasies 2011 het Skotland net een wedstryd, ’n 21–8-oorwinning oor Italië, aangeteken en die laaste plek weer naelskraap vermy.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/9428170.stm |title=Scotland 21–8 Italy |publisher=[[BBC]] |author=Colin Moffat |date=19 Maart 2011 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221339/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/9428170.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]] in Nieu-Seeland het Skotland ook weinig beïndruk en gesukkel om [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]] en [[Georgiese nasionale rugbyspan|Georgië]] te verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/14809745 |title=Rugby World Cup 2011: Scotland 34–24 Romania |publisher=[[BBC]] |date=10 September 2011 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180917200646/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/14809745 |archive-date=17 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/14811476 |title=Rugby World Cup 2011 Pool B: Scotland 15–6 Georgia |publisher=[[BBC]] |date=14 September 2011 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190426142147/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/14811476 |archive-date=26 April 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Nadat hulle deur Argentinië met 13–12 verslaan is,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/15041494 |title=Rugby World Cup 2011: Argentina 13–12 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Clive Lindsay |date=25 September 2011 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190104005559/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/15041494 |archive-date=4 Januarie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> moes Skotland sy laaste groepwedstryd teen Engeland wen om tot die kwarteindrondte te vorder. Ná ’n uur se spel het hulle blykbaar gemaklik met 12–3 voorgeloop, maar hulle is ná ’n drie deur Chris Ashton met 16–12 geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2011/overview |title=Rugby World Cup 2011: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Dit was die eerste keer wat Skotland reeds in die groepfase van ’n rugbywêreldbekertoernooi uitgeskakel is.<ref name="wc2011">{{en}} {{cite web |url=https://www.dailymail.co.uk/sport/rugbyunion/article-2044332/RUGBY-WORLD-CUP-2011-Scotland-bounce--Andy-Robinson.html |title=Robinson determined to lead Scotland fightback after early World Cup exit |publisher=Mail Online |date=2 Oktober 2011 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170215115659/http://www.dailymail.co.uk/sport/rugbyunion/article-2044332/RUGBY-WORLD-CUP-2011-Scotland-bounce--Andy-Robinson.html |archive-date=15 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die Sesnasies 2012 het Skotland, ten spyte van baie belowende oomblikke, ná vyf nederlae op die laaste plek geëindig<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2012/mar/17/italy-scotland-six-nations |title=Scotland pick up Six Nations wooden spoon after losing to Italy |publisher=[[The Guardian]] |author=Stuart McAllister |date=17 Maart 2012 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926121443/https://www.theguardian.com/sport/2012/mar/17/italy-scotland-six-nations |archive-date=26 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en vervolgens op die twaalfde plek op Wêreldrugby se wêreldranglys teruggesak, Skotland se laagste plek nog.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/scotland/9173935/Scotland-stick-with-Andy-Robinson.html |title=Scotland stick with Andy Robinson |publisher=The Telegraph |author=Alasdair Reid |date=29 Maart 2012 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181014130050/https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/scotland/9173935/Scotland-stick-with-Andy-Robinson.html |archive-date=14 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Selfs ná hierdie swak toernooi het Skotland daarin geslaag om Australië tydens die [[2012 midjaarrugbytoetsreeks]] verrassend met 9–6 weg te verslaan. Dit was Skotland se eerste oorwinning in Australië sedert 1982 en die eerste keer in 30 jaar wat Skotland die Wallabies meer as een keer agtereenvolgend verslaan het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/18324263 |title=Australia 6–9 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Colin Moffat |date=5 Junie 2012 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181224115013/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/18324263 |archive-date=24 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Skotland het ook wegoorwinnings oor beide Fidji en Samoa aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax2=31+jul+2012;spanmin2=01+apr+2012;spanval2=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland summer tour 2012 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Ná ’n nederlaag teen Tonga het Andy Robinson in November 2012 as afrigter bedank en is voorlopig deur Scott Johnson vervang.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/20484998 |title=Andy Robinson quits as Scotland's rugby coach |publisher=[[BBC]] |date=25 November 2012 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190417004353/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/20484998 |archive-date=17 April 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/scotland/9757970/Scotland-appoint-Scott-Johnson-as-interim-head-coach-for-6-Nations-and-South-Africa-tour.html |title=Scotland appoint Scott Johnson as interim head coach for 6 Nations and South Africa tour. |publisher=The Telegraph |last1=Reid |first1=Alasdair |date=20 Desember 2012 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181014130053/https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/scotland/9757970/Scotland-appoint-Scott-Johnson-as-interim-head-coach-for-6-Nations-and-South-Africa-tour.html |archive-date=14 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die Sesnasies 2013 het Skotland die derde plek behaal, hul beste prestasie in die toernooi sedert 2006. Op 3 Mei 2013 is Johnson deur die Skotse Rugbyunie as die eerste rugbydirekteur benoem en was verantwoordelik vir die toesig oor alle rugby in die nasie.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/22401943 |title=Interim head coach Scott Johnson named director of rugby |publisher=[[BBC]] |author=Phil Goodlad |date=3 Mei 2013 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190127174029/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/22401943 |archive-date=27 Januarie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Op 27 Mei 2013 is aangekondig dat Vern Cotter die nuwe hoofafrigter van Skotland sou word, maar die SRU moes tot in 2014 wag, aangesien die klub Clermont nie ’n ooreenkoms met die SRU om Cotter ’n jaar vroeër van sy kontrak te ontbind bereik het nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scotland/rugby/story/183506.html |title=Cotter confirmed as new Scotland coach |publisher=ESPNscrum |date=16 Mei 2013 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221342/http://en.espn.co.uk/scotland/rugby/story/183506.html |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Sesnasies 2014 het vir Skotland teleurstellend verloop, nadat hulle net in Italië gewen het en deur Wallis met 51–3 verslaan is.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://sport.stv.tv/blog/268709-more-six-nations-despair-for-scotland-but-new-era-under-vern-cotter-looms/ |title=More Six Nations despair for Scotland but new era under Vern Cotter looms |publisher=STV Sport |author=Finlay Morrison |date=17 Maart 2014 |accessdate=27 September 2015 |archive-date=3 Maart 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303233836/http://sport.stv.tv/blog/268709-more-six-nations-despair-for-scotland-but-new-era-under-vern-cotter-looms/ |url-status=dead}}</ref> Vern Cotter het toe sy termyn as hoofafrigter begin en tydens die [[2014 midjaarrugbytoetsreeks]] het Skotland drie oorwinnings oor die Amerikas se beste spanne aangeteken, voordat Suid-Afrika Skotland met 55–6 verslaan het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/28073290 |title=South Africa 55–6 Scotland |publisher=[[BBC]] |date=28 Junie 2014 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181030170506/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/28073290 |archive-date=30 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die toets op 22 November 2014 teen Tonga op Rugbypark, Kilmarnock, was die eerste internasionale rugbywedstryd wat op ’n kunsmatige oppervlak gespeel is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/av/rugby-union/30163051 |title=Scotland 37–12 Tonga: Vern Cotter happy with display |publisher=[[BBC]] |date=22 November 2014 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200528015449/https://www.bbc.com/sport/av/rugby-union/30163051 |archive-date=28 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Ondanks optimisme onder die spelers en ondersteuners voor die Sesnasies 2015 is Skotland deur al die deelnemende spanne geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/32027453 |title=Six Nations: Scotland must adapt after whitewash |publisher=[[BBC]] |author=Mike Blair |date=23 Maart 2015 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180917232406/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/32027453 |archive-date=17 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die opwarmingswedstryde voor die [[Rugbywêreldbeker 2015]] in Engeland het Skotland egter beter vertoon en dié toernooi met redelike selfvertroue aangepak.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://sport.stv.tv/rugby-world-cup/1328793-preview-cotters-scotland-a-team-with-potential-to-roar-at-rugby-world-cup/ |title=Preview: Cotter's Scotland a team with potential to roar at Rugby World Cup |publisher=STV Sport |author=Finlay Morrison |accessdate=22 September 2015 |archive-date=3 Maart 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303234827/http://sport.stv.tv/rugby-world-cup/1328793-preview-cotters-scotland-a-team-with-potential-to-roar-at-rugby-world-cup/ |url-status=dead}}</ref> Tydens die groepfase het hulle Japan, die VSA en Samoa verslaan; met ’n bykomende nederlaag teen Suid-Afrika. In die kwarteindstryd het Skotland teen Australië te staan gekom, en 30 sekondes voor die eindfluitjie voorgeloop, toe die skeidsregter [[Craig Joubert]] aan Australië ’n omstrede strafskop toegeken het, wat deur [[Bernard Foley]] verdoel is en die Wallabies met 35–34 laat wen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2015/overview |title=Rugby World Cup 2015: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/rugby-world-cup/11938951/Australia-35-Scotland-34-match-report-Agony-for-Scots-as-last-minute-Bernard-Foley-penalty-snatches-late-victory.html |title=Australia 35 Scotland 34, match report: Agony for Scots as last-minute Bernard Foley penalty snatches late victory |publisher=The Telegraph |author=Mick Cleary |date=18 Oktober 2015 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181105202652/https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/rugby-world-cup/11938951/Australia-35-Scotland-34-match-report-Agony-for-Scots-as-last-minute-Bernard-Foley-penalty-snatches-late-victory.html |archive-date=5 November 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/34576756 |title=Rugby World Cup 2015: 'Craig Joubert wrong to award penalty' |publisher=[[BBC]] |date=19 Oktober 2015 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191203014038/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/34576756 |archive-date=3 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die Sesnasies 2016 het Skotland sy eerste twee wedstryde verloor. Die langste nederlaagreeks sedert die 1950’s tydens die jaarlikse toernooi het sodoende oor nege wedstryde gestrek en is met ’n wegoorwinning oor Italië beëindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.independent.co.uk/sport/rugby/rugby-union/italy-vs-scotland-match-report-scots-put-two-years-of-misery-behind-them-a6900166.html |title=Italy vs Scotland match report: Scots put two years of misery behind them |publisher=The Independent |author=Andy Newport |date=27 Februarie 2016 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181130114617/https://www.independent.co.uk/sport/rugby/rugby-union/italy-vs-scotland-match-report-scots-put-two-years-of-misery-behind-them-a6900166.html |archive-date=30 November 2018 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/35651242 |title=Six Nations 2016: Italy 20–36 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Tom English |date=27 Februarie 2016 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190302095039/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/35651242 |archive-date=2 Maart 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Daarop het ’n tuisoorwinning oor Frankryk gevolg. Skotland se eerste oorwinning oor Frankryk sedert 2006 het ’n reeks van tien nederlae teen ''Les Bleus'' beëindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.six-nations-guide.co.uk/2016/scotland-v-france.html |title=Scotland 29–18 France |publisher=Six Nations Guide |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221341/https://www.six-nations-guide.co.uk/2016/scotland-v-france.html |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2016 eindjaarrugbytoetsreeks]] het Skotland sy derde agtereenvolgende oorwinning oor Argentinië aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.co.uk/rugby/report?gameId=289724&league=289234 |title=Scotland vs Argentina – Report – Friendly 2016 – 19 Nov, 2016 – ESPN |publisher=ESPNscrum |date=19 November 2016 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Tydens die Sesnasies 2017 het Skotland heelwat beter presteer en drie tuisoorwinnings aangeteken. Daarteenoor het Skotland ’n 21–61-rekordnederlaag teen Engeland gely.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/39223528 |title=Six Nations 2017: England 61–21 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Tom Fordyce |date=11 Maart 2017 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190417025825/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/39223528 |archive-date=17 April 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Cotter het, soos voorheen bespreek, bedank en is in Junie 2017 deur Gregor Townsend vervang, soos dit reeds tien maande vroeër aangekondig is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2016/aug/17/gregor-townsend-scotland-coach-vern-cotter-glasgow |title=Gregor Townsend to succeed Vern Cotter as Scotland coach in 2017 |publisher=[[The Guardian]] |date=17 Augustus 2016 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Later dié jaar het Skotland Australië tuis en weg verslaan. Noemenswaardig was veral die tuiswedstryd op 25 November wat die Skotte met 53–24 gewen het; hul hoogste oorwinning oor die Wallabies nog.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/42059631 |title=Autumn international: Scotland 53-24 Australia |publisher=[[BBC]] |author=Tom English |date=25 November 2017 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.co.uk/rugby/report?gameId=291174&league=289234 |title=Scotland make Wallabies pay for Kepu's moment of madness |publisher=ESPNscrum |date=25 November 2017 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Een week vroeër is Skotland naelskraap deur Nieu-Seeland verslaan, nadat Skotland byna sy eerste oorwinning oor die All Blacks aangeteken het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2017/nov/18/scotland-new-zealand-autumn-international-match-report |title=Stuart Hogg and Scotland denied at the last as New Zealand hold on |publisher=[[The Guardian]] |author=Michael Aylwin |date=18 November 2017 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.co.uk/rugby/report?gameId=291189&league=289234 |title=All Blacks made to work for victory over plucky Scotland |publisher=ESPNscrum |date=18 November 2017 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die Skotte het tydens die Sesnasies 2018 Engeland tuis met 25–13 verslaan en sodoende vir die eerste keer sedert 2008 die Calcuttabeker gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/rugby-union/2018/02/24/scotland-vs-england-six-nations-2018-live-score-updates// |title=Rampant Scots bring auld rivals crashing down to earth to claim Calcutta Cup |publisher=[[The Daily Telegraph]] |date=24 Februarie 2018 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Tydens dieselfde toernooi het Skotland en Frankryk vir die eerste keer om die Auld Alliance trofee gespeel, wat in herinnering aan die nasionale spelers van albei spanne wat tydens die Eerste Wêreldoorlog gesneuwel het, geskenk is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scottishrugby.org/news/auld-alliance-trophy-unveiled |title=Auld Alliance Trophy unveiled |publisher=[[Skotse Rugbyunie]] |date=2 Februarie 2018 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Tydens die laaste wedstryd van die Sesnasies 2019 het Skotland weg op Twickenham die Calcuttabeker suksesvol verdedig; hulle het teen die Engelse met 38–38 gelykop gespeel, nadat hulle teen halftyd blykbaar met 7–31 hopeloos agterna was.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/47598676 |title=England and Scotland draw astonishing Test 38-38 in Six Nations |publisher=[[BBC]] |date=16 Maart 2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die [[Rugbywêreldbeker 2019]] in Japan het vir Skotland teleurstellend verloop. Hulle het daarin geslaag om Samoa en [[Russiese nasionale rugbyspan|Rusland]] sonder teenpunte te verslaan, maar ná nederlae teen Ierland en die gasheer is hulle vroeg uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/rugby-world-cup/rwc-2019-japan/116539877/rugby-world-cup-2019-scots-accuse-all-blacks-of-undue-influence-in-games-cancellation-decision |title=Rugby World Cup 2019: Scotland accuse All Blacks of 'undue influence' in cancellation decision |publisher=Stuff |author=Richard Bath |date=13 Oktober 2019 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191207190636/https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/rugby-world-cup/rwc-2019-japan/116539877/rugby-world-cup-2019-scots-accuse-all-blacks-of-undue-influence-in-games-cancellation-decision |archive-date=7 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Weens tifoon Hagibis se verwoestinge was die wedstryd teen Japan ernstig bedreig. Stellings deur die SRU se voorsitter, waarvolgens hy vir die kansellasie van dié wedstryd met regstappe gedreig het, het verontwaardiging veroorsaak. Wêreldrugby het die Skotse beheerliggaam toe met £70&nbsp;000 beboet, aangesien die wedstryd diskrediteer is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.skysports.com/rugby-union/news/12505/11856427/scottish-rugby-union-fined-70000-by-world-rugby-over-typhoon-hagibis-comments |title=Scottish Rugby Union fined £70,000 by World Rugby over Typhoon Hagibis comments |publisher=Sky Sports |date=7 November 2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> == Kleure, embleem en himne == [[Lêer:Cirsium vulgare 6214.jpg|duimnael|upright|Die dissel, die nasionale embleem van Skotland sedert die bewind van Alexander III van Skotland (1249–1286) en die embleem van die Skotse nasionale rugbyspan]] Die dissel is die nasionale blom van Skotland en ook die embleem van die Skotse nasionale rugbyspan. Volgens ’n legende het die “beskermende dissel” sy rol gespeel tydens die verdediging van Skotland teen ’n snagse aanval deur [[Noorweë|Noorse]] [[Wikings]], een van hulle skree van pyn toe hy kaalvoet op ’n dissel trap, wat die Skotse verdedigers waarsku. Die [[Latyn]]se ''Nemo me impune lacessit'' (“Niemand ontlok my ongestraf nie!” in [[Afrikaans]]) is ’n antieke leuse van die [[Koninkryk van Skotland|Skotse monarge]], en ook van die voorste ridderorde van Skotland, die oudste en edelste orde van die dissel, en van die Skotswagte (van wie die twee laasgenoemde aan die monarg “behoort” het).<ref>{{en}} {{cite web |title=The Scottish Thistle – Beautifully Bold! |url=https://www.scottish-at-heart.com/scottish-thistle.html |publisher=Scottish at Heart |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191230132049/https://www.scottish-at-heart.com/scottish-thistle.html |archive-date=30 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> ''The Flower of Scotland'' dien sedert 1990 as Skotland se nieamptelike volkslied. Die teks is in 1967 deur Roy Williamson van die musiekgroep ''The Corries'' geskryf, en deur die Skotse Rugbyunie as plaasvervanger vir “[[God Save the Queen]]” goedgekeur. In die eerste jaar waarin die Skotte ''The Flower of Scotland'' as hul himne gebruik het, het Skotland vir die beslissende wedstryd van die Vyfnasies 1990 teen Engeland te staan gekom. Hierdie kombinasie was plofbaar en Skotland het Engeland met 13–7 verslaan en die Vyfnasies-kampioenskap saam met ’n Grand Slam gewen. Tydens tuiswedstryde op Murrayfield word die opvoering van ''The Flower of Scotland'' tradisioneel deur [[doedelsak]]ke begelei, waardeur ’n unieke atmosfeer geskep word.<ref name="anthem" /> Skotland speel tradisioneel in donkerblou truie, wit broeke en blou kouse. As Skotland die tuisspan is en die teenstander gewoonlik in donker kleure speel – soos in wedstryde teen Argentinië, Frankryk en Italië – sal Skotland sy alternatiewe trui aantrek. Dit is tradisioneel ’n wit trui met donkerblou broeke en kouse. Vir ’n kort tydperk, met Cotton Oxford as klereborg, is die wit trui deur ’n helder oranje met blou hoepels om die moue vervang. Dit is vir die eerste keer op 14 November 1998 teen die Nieu-Seeland [[Maori|Māori]] gedra.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/more-in-sport-2-17293/rugby-fans-anger-over-scotland-s-red-and-yellow-kit-1-989114 |title=Rugby fans' anger over Scotland's red and yellow kit |publisher=The Scotsman |date=15 Junie 2006 |accessdate=20 Maart 2022}} {{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}</ref> Hierdie wisselstrook is net twee jaar later deur die tradisionele wit een vervang. Tydens dié borgskap is ook pers by die tradisionele blou trui bygevoeg. Dit was ’n belangrike afwyking van die tradisionele kleure blou en wit, alhoewel pers aan die disselblom ontleen was. In September 1993 is ’n borgskap met die handelsmerk ''The Famous Grouse'' van die [[whisky]]stokery Glenturret bekendgestel, wat daartoe gelei het dat vir die eerste keer ’n borgnaam by die truivervaardiger se naam bygevoeg is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/news/12721224.cap-that-for-a-benefit-after-new-sponsorship-package/ |title=Cap that for a benefit after new sponsorship package |publisher=The Herald |date=1 September 1993 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181203233539/https://www.heraldscotland.com/news/12721224.cap-that-for-a-benefit-after-new-sponsorship-package/ |archive-date=3 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> As gevolg van ’n nuwe kontrak in 1997 het die Famous Grouse-kenteken op die Skotse trui verskyn.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/news/12285669.all-blacks-wrap-up-sale-of-the-century-sponsors-massive-30m-shirt-deal-puts-all-the-others-in-the-shade/ |title=All Blacks wrap up sale of the century. Sponsors' massive #30m shirt deal puts all the others in the shade |publisher=The Herald |date=21 Oktober 1997 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180929145012/https://www.heraldscotland.com/news/12285669.all-blacks-wrap-up-sale-of-the-century-sponsors-massive-30m-shirt-deal-puts-all-the-others-in-the-shade/ |archive-date=29 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Verdere ooreenkomste het gevolg en dit het vervolgens die langste ooreenkoms met ’n borg in die rugbywêreld geword.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/more-in-sport-2-17293/famous-grouse-puts-sru-fears-to-flight-with-new-deal-1-530735 |title=Famous Grouse puts SRU fears to flight with new deal |author=David Ferguson |publisher=The Scotsman |date=12 Mei 2004 |accessdate=20 Maart 2022}} {{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}</ref> Tydens wedstryde in Frankryk moes die ''Famous Grouse''-kenteken weens die Evin-wet, waarvolgens in Frankryk enige alkoholreklame (insluitend in sportbyeenkomste) verbied is, deur die voorletters “TFG” vervang word.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/1123252.stm |title=Firm have grouse about French |publisher=[[BBC]] |date=18 Januarie 2001 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170214205817/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/1123252.stm |archive-date=14 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In Mei 2007, ná 17 jaar, het ''Famous Grouse'' sy borgskap met die Skotse span beëindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/news/12777272.famous-grouse-ends-sponsor-deal-with-scots-rugby-team/ |title=Famous Grouse ends sponsor deal with Scots rugby team |author=Rob Robertson |publisher=The Herald |date=4 Mei 2007 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180929125135/https://www.heraldscotland.com/news/12777272.famous-grouse-ends-sponsor-deal-with-scots-rugby-team/ |archive-date=29 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Aansluitend het ''The Famous Grouse'' se verbintenis aan die SRU voortgegaan en was vanaf 2013 tot 2016 die “amptelike drank van Skotse rugby”. Dié ooreenkoms was volgens ramings een tiende van die oorspronklike koste waard en het die SRU verbied om verdrae met ander whiskystokerye te sluit.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sportspromedia.com/news/the_famous_grouse_to_sponsor_scottish_rugby_again |title=The Famous Grouse to sponsor Scottish Rugby again |publisher=SportsPro |date=17 Januarie 2013 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Op 3 September 2007 is aangekondig dat die destydse Glasgow Rangersvoorsitter, Sir David Murray, se maatskappy die nuwe truiborg sal word, nadat ’n ooreenkoms ter waarde van £2,7&nbsp;miljoen oor drie jaar onderteken is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/more-in-sport-2-17293/rangers-owner-says-rugby-is-in-his-heart-as-he-puts-163-2-7m-into-the-sru-1-917356 |title=Rangers owner says rugby is in his heart as he puts £2.7m into the SRU |author=David Ferguson |publisher=The Scotsman |date=4 September 2007 |accessdate=20 Maart 2022}} {{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}</ref> In Augustus 2011 het, nadat Sir David Murray se maatskappy besluit het om sy borgskap te beëindig, die Royal Bank of Scotland as hoofborg van Skotse rugby oorgeneem. BT het as deel van die £20&nbsp;miljoen-ooreenkoms wat in 2014 onderteken is, die hoofborg van die trui geword.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scottishrugby.org/news/15/04/14/bt-completes-scottish-rugby-portfolio-scotlands-front-shirt-sponsor |publisher=[[Skotse Rugbyunie]] |title=BT completes Scottish Rugby portfolio as Scotland's front of shirt sponsor |date=1 April 2015 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181113170058/http://scottishrugby.org/news/15/04/14/bt-completes-scottish-rugby-portfolio-scotlands-front-shirt-sponsor |archive-date=13 November 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Truiverskaffers en -borge == [[Lêer:England-Scotland-3-2-07-CC-4.jpg|duimnael|Die Skotse nasionale rugbyspan staan tydens die volkslied in ’n ry in hul tradisionele donkerblou truie, 2007]] Sedert die 1990’s het die volgende truiverskaffers en -borge verskyn: {| class="wikitable" ! Tydperk !! Verskaffer !! Borg |- |1991–1994 ||[[Umbro]] || – |- |1994–1998 ||[[Pringle of Scotland|Pringle]] |rowspan=3|[[Glenturret|The Famous Grouse]] |- |1998–2000 |Cotton Oxford |- |2000–2008 |rowspan=3|[[Canterbury of New Zealand|Canterbury]] |- |2008–2011 ||[[David E. Murray|Murray]] |- |2011–2013 |rowspan=2|[[Royal Bank of Scotland|RBS]] |- |2013–2015 |rowspan=3|[[Macron (maatskappy)|Macron]] |- |2015–21 ||[[BT Group|BT]] |- |sedert 2021 ||[[Peter Vardy (ondernemer)|Peter Vardy Group]] |} == Tuisstadion == {{Hoofartikel|Murrayfield-stadion}} [[Lêer:Murrayfield Stadium 2005-05-13.jpg|duimnael|Die Murrayfield-stadion in Edinburg]] [[Lêer:Memorial Arche Murrayfield Stadium ZOOM Remembrance Eric Milroy and marcel Burgun - Auld Alliance Trophy.jpg|duimnael|Die gedenkteken ter nagedagtenis aan Skotse rugbyspelers wat tydens die twee wêreldoorloë gesneuwel het]] Die eerste internasionale wedstryd tussen twee nasionale rugbyspanne is in die Raeburn Place-stadion gehou. Die Skotse span, wat in Edinburg gesetel was, het op 27 Maart 1871 ’n wedstryd teen die Engelse span gewen. Vanaf 1871 tot 1925 het die Skotse span, voordat hulle hulself in Murrayfield gevestig het, in verskeie Skotse stadions internasionale tuiswedstryde gespeel. Die destydse Skotse Voetbalunie (nou die Skotse Rugbyunie) moes aanvanklik verskeie [[krieket]]velde vir die Skotse rugbyspan huur, waarvolgens hulle besluit het om ’n eie stadion op te rig. Hul soektog het sewe jaar geneem; aangesien geen munisipaliteit die Skotse rugbyspan wou huisves nie, met die voorwendsel dat die ondersteuners op wedstryddae soos wilde hordes sou opdaag. In 1897 het hulle uiteindelik grond in Inverleith ter waarde van £&nbsp;3&nbsp;800 verkry, waarvolgens hulle die eerste van die vier Tuisnasies geword het om ’n eie speelveld te besit.<ref name="raeburn-stadium">{{en}} {{cite web |url=http://www.scottishrugby.org/sites/default/files/editor/docs/raeburn-stadium.pdf |title=From Raeburn Place to Murrayfield: a Past with a Future |publisher=[[Skotse Rugbyunie]] |accessdate=5 April 2015 |archive-date=16 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181116085624/http://www.scottishrugby.org/sites/default/files/editor/docs/raeburn-stadium.pdf |url-status=dead}}</ref> Die eerste wedstryd, wat oorspronklik teen Wallis beplan was, het op 18 Februarie 1899 plaasgevind en die Skotte is tuis deur Ierland (3–9) geklop. Inverleith het tot op 25 Januarie 1925 Skotland vir wedstryde gehuisves, toe die laaste wedstryd teen Frankryk hier gespeel is. Die Skotse rugbyspan het daarna, op 21 Maart dieselfde jaar, na Murrayfield verhuis. Die Skotse Rugbyunie het die grond in 1920 van die Edinburgh Polo Club gekoop, en met die oprigting van die eerste Murrayfield-stadion begin wat op 21 Maart 1925 ingewy is.<ref name="raeburn-stadium" /> Die eerste wedstryd op Murrayfield was Skotland teen Engeland voor ’n skare van 70&nbsp;000, wat die Skotte gewen het om sodoende hul eerste Grand Slam in te palm.<ref name="raeburn-stadium" /> Tydens die Tweede Wêreldoorlog is Murrayfield deur die [[Britse Lugmag]] as ’n bewaarplek ingespan. Skotse rugbyspele is toe twee jaar lank, tot in 1944, op Inverleith gespeel, toe die inspanning van die stadion deur die Britse Lugmag beëindig is. Die stadion kon in 1975 tot 104&nbsp;000 toeskouers verwelkom, maar die kapasiteit moes weens veiligheidsredes verminder word. ’n Veldverwarmingstelsel is in die vroeë negentigerjare geïnstalleer en tydens die Rugbywêreldbeker 1991 gebruik. Dit vergemaklik wedstryde gedurende [[winter]]maande. Teen die suidoostekant van die stadion, naby die spoorwegbrug, is ’n gedenkteken ter nagedagtenis aan Skotse rugbyspelers wat tydens die [[Tweede Vryheidsoorlog]] en die twee wêreldoorloë gesneuwel het, aangebring.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://warmemscot.s4.bizhat.com/warmemscot-ftopic454.html |title=The Scottish War Memorials |publisher=warmemscot.s4.bizhat.com |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191206210216/http://warmemscot.s4.bizhat.com/warmemscot-ftopic454.html |archive-date=6 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Sedert 2004 word tuiswedstryde teen “kleiner” nasionale spanne sporadies ook in [[Aberdeen, Skotland|Aberdeen]], [[Glasgow]], [[Kilmarnock]] en [[Perth, Skotland|Perth]] gehuisves. === Rugbywêreldbekerstadions === {{Hoofartikel|Rugbywêreldbeker 1991|Rugbywêreldbeker 1999|Rugbywêreldbeker 2007}} Skotland se Murrayfield-stadion is onder andere tydens die Rugbywêreldbeker 1991 en Rugbywêreldbeker 1999 (saam met wedstryde in die ander destydse Vyfnasies), asook die Rugbywêreldbeker 2007 (saam met die gasheer Frankryk en Cardiff se [[Millennium-stadion]]) ingespan. In 1999 is ook [[Glasgow]] se Hampdenpark en Galashiels se Netherdale ingespan. == Toetswedstryde == [[Lêer:Scotland IRB World Rankings.png|duimnael|400px|Skotland se plek op [[Wêreldrugby]] se ranglys vanaf 10 Oktober 2003 tot op hede]] Skotland het 312 van sy 721 toetswedstryde gewen, ’n wenrekord van 43,27%. Skotland se statistieke in toetswedstryde teen alle lande, in alfabetiese volgorde, is soos volg (korrek in Maart 2022):<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;team=2;template=results;type=team;view=opposition |title=International Rugby Union Statistics – Scotland |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> {| class="sortable wikitable" ! Teen ! Gespeel ! Gewen ! Verloor ! Gelykop ! % Gewen |- bgcolor="#d0ffd0" align="center" |- | {{ARGru}} || 18 || 9 || 9 || 0 || 50,00 |- | {{AUSru}} || 33 || 12 || 21 || 0 || 36,36 |- | {{ENGru}} || 140 || 45 || 76 || 19 || 32,14 |- | {{FIJru}} || 8 || 6 || 2 || 0 || 75,00 |- | {{FRAru}} || 99 || 39 || 57 || 3 || 39,39 |- | {{GEOru}} || 5 || 5 || 0 || 0 || 100 |- | {{IRLru}} || 139 || 65 || 67 || 6 || 46,76 |- | {{ITAru}} || 34 || 26 || 8 || 0 || 76,47 |- | {{CIVru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{JPNru}} || 9 || 8 || 1 || 0 || 88,89 |- | {{CANru}} || 5 || 4 || 1 || 0 || 80,00 |- | {{NZLru}} || 31 || 0 || 29 || 2 || 0,00 |- | [[Lêer:Flag of rugby Pacific Islanders.svg|24px|raam]] Pasifiese Eilanders || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{PORru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{ROMru}} || 13 || 11 || 2 || 0 || 84,62 |- | {{RUSru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{SAMru}} || 12 || 10 || 1 || 1 || 83,33 |- | {{ESPru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{RSAru}} || 28 || 5 || 23 || 0 || 17,86 |- | {{TGAru}} || 5 || 4 || 1 || 0 || 80,00 |- | {{URUru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{USAru}} || 6 || 5 || 1 || 0 || 83,33 |- | {{WALru}} || 128 || 50 || 75 || 3 || 39,07 |- | {{ZIMru}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | align="left" |'''Algeheel''' || '''721''' || '''312''' || '''375''' || '''34''' || '''43,27''' |} Wedstryde teen verskeie saamgestelde spanne tydens oorsese toere van die amateurtydperk en die deur die [[Skotse Rugbyunie]] (SRU) nieerkende wedstryde teen nielede het vir ’n lang tydperk nie die volle status van toetswedstryde geniet nie – selfs nie terugwerkend nie. Die wedstryde tydens die ''Victory Internationals'' word nie as toetswedstryde beskou nie, ook wedstryde teen die [[Britse Barbarians|Barbarians]] word nie as sulks erken nie. == Wedywering met ander nasionale spanne == [[Lêer:Calcutta Cup, England vs Scotland.jpg|duimnael|upright|Die Calcuttabeker is een van die oudste trofeë in die rugbywêreld en word sedert 1879 tussen Engeland en Skotland uitgespeel]] Veral met die nasionale spanne van die naburige Britse Tuisnasies handhaaf die Skotte ’n intensiewe wedywering. Die eerste toetswedstryd ter wêreld is in 1871 teen Engeland gespeel en sedert 1879 ding albei spanne mee om die Calcuttabeker, die oudste trofee in internasionale sport. Van die 140 toetswedstryde tot dusver het Engeland 76 gewen, Skotland 45, met 19 gelykopuitslae. Gedurende wêreldbekertoernooie het albei spanne tot dusver twee keer ontmoet (in 1991 en 2011), en Engeland het albei wedstryde gewen. Daarbenewens is die toetswedstryd om die 1938-Calcuttabeker noemenswaardig. Dit was die eerste rugbywedstryd wat in televisie gebeeldsend is en is deur die [[BBC]] uitgesaai.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.radiotimesarchive.co.uk/pdf/RT-TV-1938.pdf |title=TELEVISION – Monday, March 14 to Saturday, March 19 |publisher=RadioTimes |date=11 Maart 1938 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Naas Engeland is ook Ierland ’n belangrike mededinger.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/47164954 |title=Six Nations 2019: Scotland v Ireland – Five reasons behind the 'narkiness' between two nations |publisher=[[BBC]] |author=Tom English |date=7 Februarie 2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Hierdie wedywering tussen dié twee “[[Kelte|Keltiese]] nasies” is gekenmerk deur unieke gebeurtenisse oor dekades heen; ’n bydraende faktor is die wedersydse migrasie in die 19de en 20ste eeu. Skotland en Ierland het tot dusver in 139 toetswedstryde ontmoet, van wie Ierland 68 gewen het en Skotland 65, met ses gelykopuitslae. Gedurende wêreldbekertoernooie het albei spanne tot dusver twee keer ontmoet (groepwedstryde in 1991 en 2019), van wie Skotland dié in 1991 gewen het en Ierland dié in 2019. Nes die ander rugbynasies van die Noordelike Halfrond handhaaf Skotland ’n wedywering met die groot spanne van die Suidelike Halfrond. Gedurende wêreldbekertoernooie het Skotland vyf keer teen die All Blacks te staan gekom, maar al sy wedstryde verloor (kwarteindstryd 1987, klein finale om die derde plek 1991, kwarteindstryd 1995, kwarteindstryd 1999 en groepwedstryd 2007). Skotland se wenrekord teen die Springbokke gedurende wêreldbekertoernooie is ook negatief: Skotland is in albei groepwedstryde verslaan (in 1999 en 2015). Teen die Wallabies het Skotland ’n soortgelyke rekord behaal: Skotland is in beide die kwarteindstryd 2003 en die kwarteindstryd 2015 geklop. == Rekorde == === Wêreldbekerrekord === [[Lêer:Rugby World Cup 2007 - Scotland v Romania 177.jpg|duimnael|Skotse rugbyondersteuners tydens die wedstryd teen Roemenië gedurende die Rugbywêreldbeker 2007 op Murrayfield in Edinburg]] Skotland het tot dusver aan elke [[rugbywêreldbeker]]toernooi deelgeneem en een keer die vierde plek behaal (in 1991), Skotland se beste prestasie tot dusver, nadat hulle in die halfeindstryd deur Engeland en in die klein finale om die derde plek deur Nieu-Seeland verslaan is. Daarbenewens het Skotland tot dusver ses keer tot die kwarteindstryd gevorder, maar hulle is deur Nieu-Seeland (in 1987, 1995 en 1999), Australië (in 2003 en 2015) en Argentinië (in 2007 verslaan). Tydens twee rugbywêreldbekertoernooie (in 2011 en 2019) het Skotland ná twee oorwinnings en twee nederlae tydens die groepfase nie tot die volgende rondte gevorder nie. {| class="wikitable" !Jaar!!Uitslag |- |[[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] || Vierde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2003|2003]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2011|2011]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 2015|2015]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2019|2019]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 2023|2023]] || ''gekwalifiseer'' |} === Tuisnasies / Vyfnasies / Sesnasies === [[Lêer:AAT Murrayfield.jpg|duimnael|upright|Die Auld Alliance-trofee]] Skotland se enigste jaarlikse toernooi is die [[Sesnasies-toernooi]] waartydens hulle teen vyf ander Europese nasies speel: Engeland, Frankryk, Ierland, Italië en Wallis. Die Sesnasies-toernooi het as die Tuisnasies-toernooi in 1883 begin, en Skotland het in 1886 die titel met Engeland gedeel, voordat hulle die titel een jaar later alleenlik gewen het. Skotland het die kampioenskap tot dusver 15 keer verower, en het nege ander titels gedeel. Skotland het drie Grand Slams gewen (insluitende die Driekroon) in 1925, 1984 en 1990, met sewe bykomende Driekrone. Skotland het die laaste Vyfnasies in 1999 gewen, voordat Italië by dié toernooi aangesluit het om die Sesnasies-toernooi te vorm. As deel van die Sesnasies-toernooi ding hulle ook met Engeland mee om die Calcuttabeker wat Skotland vir die eerste keer in 1882 gewen het. Sedert 1989 ding Skotland tydens die Sesnasies met Ierland mee om die Centenary Quaich, sedert 2018 met Frankryk om die Auld-Alliance-trofee asook met Wallis om die Doddie Weir-beker, en sedert 2022 met Italië om die Cuttittabeker. * 15 ongedeelde titels (1887, 1889, 1891, 1895, 1901, 1903, 1904, 1907, 1925, 1929, 1933, 1938, 1984, 1990, 1999) * 9 gedeelde titels (1886, 1888, 1890, 1920, 1926, 1927, 1964, 1973, 1986) * 3 Grand Slams (1925, 1984, 1990) * 10 Driekrone (1891, 1895, 1901, 1903, 1907, 1925, 1933, 1938, 1984, 1990) {{Sesnasiesoorwinnings}} === Ander wedstryde === [[Lêer:Hopetoun Cup.jpg|duimnael|upright|Die Hopetounbeker]] Gedurende die amateurtydperk het Skotland deels maandelange oorsese toere onderneem, waartydens hulle teen ander nasionale spanne, plaaslike saamgestelde spanne en klubspanne gespeel het. Eweneens het hulle ander nasionale spanne in Skotland gehuisves. Teen die jaar 2000 het die oorsese toere volgens die ou tradisie tot ’n einde gekom, aangesien die professionalisering van die rugbyspel te min tyd vir toere oorlaat (’n uitsondering is die [[Britse en Ierse Leeus]] se vierjaarlikse toere). Vandag is toetswedstryde teen die spanne van die Suidelike Halfrond en ander spanne buite die Sesnasies-toernooi gedurende twee tydstippe van die jaar moontlik. Gedurende die Juniemaand se midjaarrugbytoetsreeks vertrek Skotland in die Suidelike Halfrond, terwyl gedurende die Novembermaand se eindjaarrugbytoetsreeks Skotland as gasheer optree. As deel daarvan ding Skotland sedert 1998 met Australië om die Hopetounbeker en sedert 2008 met Kanada om die Douglas Horn-trofee mee. == Spelers == === Huidige span === Die volgende spelers het die Skotse span tydens die Sesnasies 2022 gevorm:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.co.uk/sport/rugby-union/60057238 |title=Six Nations 2022: Scotland call up five uncapped players, Redpath returns |publisher=[[BBC]] |date=19 Januarie 2022 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> {| | valign="top"| Agterspelers ''(backs)'' {| class="wikitable" |- style="background:#EFEFEF" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Ali Price]] || [[Skrumskakel]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 46 |- | [[Ben Vellacott]] || [[Skrumskakel]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 0 |- | [[Ben White (Rugbyspieler)|Ben White]] || [[Losskakel]] || [[London Irish]] || style="text-align:center" | 0 |- | [[Finn Russell]] || [[Losskakel]] || [[Racing 92]] || style="text-align:center" | 58 |- | [[Mark Bennett (Rugbyspieler)|Mark Bennett]] || [[Senter]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 22 |- | [[Chris Harris (rugbyspeler)|Chris Harris]] || [[Senter]] || [[Gloucester RFC]] || style="text-align:center" | 31 |- | [[Rory Hutchinson]] || [[Senter]] || [[Northampton Saints]] || style="text-align:center" | 5 |- | [[Sam Johnson (Rugbyspieler)|Sam Johnson]] || [[Senter]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 21 |- | [[Cameron Redpath]] || [[Senter]] || [[Bath Rugby]] || style="text-align:center" | 1 |- | [[Sione Tuipulotu]] || [[Senter]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 1 |- | [[Darcy Graham]] || [[Vleuel]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 22 |- | [[Rufus McLean]] || [[Vleuel]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 2 |- | [[Kyle Rowe]] || [[Vleuel]] || [[London Irish]] || style="text-align:center" | 0 |- | [[Kyle Steyn]] || [[Vleuel]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 3 |- | [[Duhan van der Merwe]] || [[Vleuel]] || [[Worcester Warriors]] || style="text-align:center" | 13 |- | [[Stuart Hogg]] [[Lêer:Captain sports.svg|15px|Kaptein]] || [[Heelagter]] || [[Exeter Chiefs]] || style="text-align:center" | 88 |- | [[Blair Kinghorn]] || [[Heelagter]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 28 |} | | valign="top"| Voorspelers ''(forwards)'' {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Ewan Ashman]] || [[Haker]] || [[Sale Sharks]] || style="text-align:center" | 2 |- | [[Stuart McInally]] || [[Haker]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 43 |- | [[George Turner (rugbyspeler)|George Turner]] || [[Haker]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 20 |- | [[Jamie Bhatti]] || [[Stut]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 22 |- | [[Zander Fagerson]] || [[Stut]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 42 |- | [[WP Nel]] || [[Stut]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 43 |- | [[Pierre Schoeman]] || [[Stut]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 4 |- | [[Javan Sebastian]] || [[Stut]] || [[Scarlets]] || style="text-align:center" | 1 |- | [[Rory Sutherland (rugbyspeler)|Rory Sutherland]] || [[Stut]] || [[Worcester Warriors]] || style="text-align:center" | 16 |- | [[Scott Cummings]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 21 |- | [[Grant Gilchrist]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 48 |- | [[Jonny Gray (rugbyspeler)|Jonny Gray]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Exeter Chiefs]] || style="text-align:center" | 64 |- | [[Jamie Hodgson (Rugbyspieler)|Jamie Hodgson]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 3 |- | [[Sam Skinner]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Exeter Chiefs]] || style="text-align:center" | 15 |- | [[Josh Bayliss]] || [[Losvoorspeler]] || [[Bath Rugby]] || style="text-align:center" | 2 |- | [[Magnus Bradbury]] || [[Losvoorspeler]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 14 |- | [[Andy Christie]] || [[Losvoorspeler]] || [[Saracens]] || style="text-align:center" | 0 |- | [[Rory Darge]] || [[Losvoorspeler]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 0 |- | [[Matt Fagerson]] || [[Losvoorspeler]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 17 |- | [[Nick Haining]] || [[Losvoorspeler]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 10 |- | [[Jamie Ritchie]] || [[Losvoorspeler]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 31 |- | [[Hamish Watson]] || [[Losvoorspeler]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 45 |} |} === Bekende spelers === [[Lêer:Bill-Maclagan.jpeg|duimnael|upright|Bill Maclagan (ca. 1878–1890)]] [[Lêer:David Bedell-Sivright 2.jpg|duimnael|upright|David Bedell-Sivright (voor 1915)]] Tien voormalige Skotse spelers is vir hul uitstekende prestasies in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees |title=Inductees |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> {| class="wikitable" ! Speler !! Posisie !! Inskrywing |- | [[Ned Haig]] || Uitvinder van [[Sewesrugby]] || 2008 |- | [[Bill Maclagan]] || [[Senter]] || 2009 |- | [[Ian McGeechan]] || [[Losskakel]], [[Senter]] || 2009 |- | [[David Bedell-Sivright]] || Voorspeler || 2013 |- | [[Gavin Hastings]] || [[Heelagter]] || 2013 |- | [[Jim Greenwood (rugbyspeler)|Jim Greenwood]] || [[Agsteman]], Losvoorspeler || 2014 |- | [[Andy Irvine (rugbyspeler)|Andy Irvine]] || [[Heelagter]] || 2015 |- | [[Gordon Brown (rugbyspeler)|Gordon Brown]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || 2015 |- | [[Phil Macpherson]] || [[Senter]] || 2016 |- | [[Jim Telfer]] || [[Agsteman]] || 2021 |} Daarbenewens is die [[Melrose RFC]] (vir die uitvinding van [[Sewesrugby]]) en die sportkommentator [[Bill McLaren]] (vir sy invloed op die sport) ingeskryf.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees/59182 |title=Melrose RFC |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees/59177 |title=Bill McLaren |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> === Spelerstatistieke === [[Lêer:Jason White 03.jpg|duimnael|upright|Jason White (2010)]] [[Lêer:USO-Gloucester Rugby - 20141025 - Greig Laidlaw 1.jpg|duimnael|upright|Greig Laidlaw (2014)]] [[Lêer:2017.06.17.15.04.43-AUSvSCO anthems-0001 (34651888233) (Ross Ford cropped).jpg|duimnael|upright|Ross Ford (2017)]] Vervolgens die belangrikste statistieke van Skotland se spelers. Die spelers wat met <nowiki>*</nowiki> gekenmerk is, is nog aktief en kan hul statistieke verbeter. <small>(Korrek teen Maart 2022)</small> {| | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;team=2;template=results;type=player |title=Total matches played (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Ross Ford]] || 2004–2017 || 110 |- | {{0}}2 || [[Chris Paterson]] || 1999–2011 || 109 |- | {{0}}3 || [[Sean Lamont]] || 2004–2016 || 105 |- | {{0}}4 || [[Stuart Hogg]] * || 2012–2022 || {{0}}93 |- | {{0}}5 || [[Scott Murray (rugbyspeler)|Scott Murray]] || 1997–2007 || {{0}}87 |- | {{0}}6 || [[Mike Blair]] || 2002–2012 || {{0}}85 |- | {{0}}7 || [[Gregor Townsend]] || 1993–2003 || {{0}}82 |- | {{0}}8 || [[Nathan Hines]] || 2000–2011 || {{0}}77 |- | {{0}}9 || [[Jason White (rugbyspeler)|Jason White]] || 2000–2009 || {{0}}77 |- | 10 || [[John Barclay (rugbyspeler)|John Barclay]] || 2007–2019 || {{0}}76 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde as kaptein<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?captain=1;class=1;filter=advanced;orderby=matches;team=2;template=results;type=player |title=Total matches played as captain (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Greig Laidlaw]] || 2013–2019 || 40 |- | {{0}}2 || [[David Sole]] || 1989–1992 || 25 |- | {{0}}3 || [[Stuart Hogg]] * || 2018–2022 || 22 |- | {{0}}4 || [[Bryan Redpath]] || 1998–2003 || 21 |- | {{0}}5 || [[Gavin Hastings]] || 1993–1995 || 20 |- | {{0}}6 || [[Ian McLauchlan]] || 1973–1979 || 19 |- | {{0}}7 || [[Jason White (rugbyspeler)|Jason White]] || 2005–2008 || 19 |- | {{0}}8 || [[Rob Wainwright (rugbyspeler)|Rob Wainwright]] || 1995–1998 || 16 |- | {{0}}9 || [[John Barclay (rugbyspeler)|John Barclay]] || 2017–2019 || 15 |- | 10 || [[Andy Irvine (rugbyspeler)|Andy Irvine]] || 1980–1982 || 15 |} |} {| | {| class="wikitable" |+ Meeste punte aangeteken<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=points;team=2;template=results;type=player |title=Total points scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Punte |- | {{0}}1 || [[Chris Paterson]] || 1999–2011 || 809 |- | {{0}}2 || [[Greig Laidlaw]] || 2010–2019 || 714 |- | {{0}}3 || [[Gavin Hastings]] || 1986–1995 || 667 |- | {{0}}4 || [[Andy Irvine (rugbyspeler)|Andy Irvine]] || 1972–1982 || 269 |- | {{0}}5 || [[Dan Parks]] || 2004–2012 || 266 |- | {{0}}6 || [[Finn Russell]] * || 2014–2022 || 234 |- | {{0}}7 || [[Kenny Logan]] || 1992–2003 || 220 |- | {{0}}8 || [[Peter Dods]] || 1983–1991 || 210 |- | {{0}}9 || [[Craig Chalmers]] || 1989–1999 || 166 |- | 10 || [[Stuart Hogg]] * || 2012–2022 || 166 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste drieë gedruk<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=tries;team=2;template=results;type=player |title=Total tries scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Drieë |- | {{0}}1 || [[Stuart Hogg]] * || 2012–2022 || 26 |- | {{0}}2 || [[Ian Smith (rugbyspeler)|Ian Smith]] || 1924–1933 || 24 |- | {{0}}3 || [[Tony Stanger]] || 1989–1998 || 24 |- | {{0}}4 || [[Chris Paterson]] || 1999–2011 || 22 |- | {{0}}5 || [[Tommy Seymour]] || 2013–2019 || 20 |- | {{0}}6 || [[Gavin Hastings]] || 1986–1995 || 17 |- | {{0}}7 || [[Alan Tait]] || 1987–1999 || 17 |- | {{0}}8 || [[Gregor Townsend]] || 1993–2003 || 17 |- | {{0}}9 || [[Sean Maitland]] * || 2013–2021 || 15 |- | 10 || [[Iwan Tukalo]] || 1985–1992 || 15 |} |} == Afrigters == [[Lêer:Vern Cotter.jpg|duimnael|upright|Vern Cotter (2010)]] Skotland het in 1971 vir die eerste keer ’n hoofafrigter benoem: Bill Dickinson. Na sy pos is amptelik as “raadgewer vir die kaptein” verwys. Voorheen het die kaptein as afrigter fungeer.<ref name="bdc" /> Die huidige Skotse hoofafrigter is Gregor Townsend, nadat hy in 2017 aangestel is. {| class="wikitable sortable" ! Naam !! Tydperk !! % Gewen |- | {{vlagikoon|Skotland}} Bill Dickinson || 1971–1977 || 51,85 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Nairn McEwan || 1977–1980 || 7,14 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Jim Telfer || 1980–1984 || 48,15 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Colin Telfer || 1984–1985 || 0 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Derrick Grant || 1985–1988 || 50 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Ian McGeechan || 1988–1993 || 57,58 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Jim Telfer || 1994–1999 || 39,62 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Ian McGeechan || 2000–2003 || 41,86 |- | {{vlagikoon|Australië}} Matt Williams || 2003–2005 || 17,65 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Frank Hadden || 2005–2009 || 39,02 |- | {{vlagikoon|Engeland}} Andy Robinson || 2009–2012 || 42,86 |- | {{vlagikoon|Australië}} Scott Johnson (voorlopig) || 2012–2014 || 31,25 |- | {{vlagikoon|Nieu-Seeland}} Vern Cotter || 2014–2017 || 52,78 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Gregor Townsend || sedert 2017 || 56,60 |} == Sien ook == * [[Skotse nasionale krieketspan]] == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Verdere leesstof == * {{en}} {{cite book |author=Richard Bath |title=The Complete Book of Rugby |publisher=Seven Oaks Ltd |year=1997 |isbn=1-86200-013-1}} * {{en}} {{cite book |author=Richards Huw |title=A Game for Hooligans |publisher=Mainstream Publishing |year=2006 |place=Edinburg |isbn=978-1-84596-255-5}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Scotland national rugby union team|Skotse nasionale rugbyspan}} * {{en}} [https://www.scottishrugby.org/ Amptelike webwerf van die Skotse Rugbyunie] * {{en}} [https://www.planetrugby.com/team/scotland/ Skotland op Planet Rugby] * {{en}} [http://www.sporting-heroes.net/rugby/ Spelerbiografieë] {{Nasionale rugbyspanne}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} [[Kategorie:Rugby in Skotland]] [[Kategorie:Nasionale rugbyspanne van Europa]] li59t9ooqc2mone91izysixl7m7tnge 2516918 2516911 2022-08-02T11:17:37Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | land = Skotland | beeld = Kenteken van die Skotse nasionale rugbyspan.svg | unie = [[Skotse Rugbyunie]] (SRU) | bynaam = die XV van die dissel | embleem = Dissel | kaptein = [[Stuart Hogg]] | afrigter = {{vlagikoon|Skotland}} [[Gregor Townsend]] <small>(sedert 2017)</small> | stadion = [[Murrayfield-stadion]], [[Edinburg]] | kapasiteit = 67&nbsp;144 | patroon_la1 = _blueborder | patroon_b1 = _thinbluesides | patroon_ra1 = _blueborder | patroon_sh1 = | patroon_so1 = | linkerarm1 = 003876 | liggaam1 = 003876 | regterarm1 = 003876 | broek1 = ffffff | kouse1 = 003876 | patroon_la2 = _bkueborder | patroon_b2 = _bluesleevelinesandsides | patroon_ra2 = _blueborder | patroon_sh2 = | patroon_so2 = | linkerarm2 = ffffff | liggaam2 = ffffff | regterarm2 = ffffff | broek2 = 003876 | kouse2 = ffffff | statistiek = Statistiek | toetse = [[Ross Ford]] (110)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=2;template=results;type=player |title=Most matches |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> | toppuntebehaler = [[Chris Paterson]] (809)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=2;template=results;type=player |title=Most points |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> | meestedrieë = [[Stuart Hogg]] (26)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=2;template=results;type=player |title=Most tries |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> | eerste = (''ook die wêreld se eerste'')<br />{{SCOru}} 1–0 {{ENGru-r}}<br />([[Edinburg]], [[Skotland]]; 27 Maart 1871) | grootwen = {{SCOru}} 100–8 {{JPNru-r}}<br />([[Perth, Skotland|Perth]], Skotland; 13 November 2004) | grootverloor = {{SCOru}} 10–68 {{RSAru-r}}<br />(Edinburg, Skotland; 6 Desember 1997) | Wêreldbekerverskynings = 9/9 | jaar = 1987 | beste = Vierde plek in [[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] | url = | unieurl = www.scottishrugby.org }} Die '''Skotse nasionale rugbyspan''' ([[Engels]]: ''Scotland national rugby union team''; [[Skots-Gaelies]]: ''Sgioba nàiseanta rugbaidh na h-Alba'') is die nasionale [[rugby]]span van [[Skotland]] en verteenwoordig dié land tydens internasionale wedstryde (toetswedstryde). Rugby word in Skotland deur die [[Skotse Rugbyunie]] (''Scottish Rugby Union'', SRU) geadministreer. Skotland neem jaarliks aan die [[Sesnasies-toernooi]] deel, saam met [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]], [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]], [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland]], [[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]] en [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]]. Skotland is ook een van die lande wat deel uitmaak van die [[Britse en Ierse Leeus]] – spelers wat vir Skotland mag speel mag dus ook gekies word vir die Leeus. Sy belangrikste internasionale verskyning het Skotland tydens die vierjaarlikse [[rugbywêreldbeker]]toernooi wat sedert 1987 gehou word. Sedert die [[Rugbywêreldbeker]] in [[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] ingevoer is, het die span aan al nege toernooie deelgeneem. Hulle beste uitslag was in [[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] toe Skotland die klein finale om die derde plek teen die [[Nieu-Seeland]]se [[All Blacks]] verloor het. Skotse rugby dateer terug na 1871 toe Skotland Engeland in die eerste internasionale rugbywedstryd op Raeburn Place verslaan het. Sedert die voorganger van die Vyf- en Sesnasies-toernooi, die Tuisnasies, in 1883 ’n aanvang geneem het, is die span 15 keer as die kampioen gekroon – insluitend in die laaste Vyfnasies in 1999 – en het nog nege ander kere die titel gedeel. Sedert Italië in 2000 by die kompetisie aangesluit het om die Sesnasies te vorm, het Skotland nog nie ’n titel verower nie. Daar is nog altyd strawwe wedywering tussen Skotland en hul Britse buurnasie Engeland. Skotland ding as deel van die Sesnasies-toernooi met England om die Calcuttabeker mee, die oudste trofee in rugby. Skotse spelers dra tradisioneel donkerblou [[Hemp|truie]], wit broeke en blou kouse. Die span se tuisstadion is [[Murrayfield-stadion|Murrayfield]] in [[Edinburg]] waar hulle vir die eerste keer in 1925 gespeel het. Veral tydens tuiswedstryde skep die Skotse aanhangers, ondersteun deur tradisionele [[doedelsak]]ke, ’n unieke atmosfeer wanneer hulle ''The Flower of Scotland'' sing. Die beheerliggaam [[Wêreldrugby]] beskou Skotland as ’n vlak-een rugbynasie. Tien voormalige Skotse rugbyspelers is in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem. Skotland is tans (Augustus 2022) sewende op [[Wêreldrugby]] se wêreldranglys gelys.<ref name="ranglys">{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/tournaments/rankings/mru |title=World Rugby Rankings |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=2 Augustus 2022}}</ref> == Beheerliggaam == {{Hoofartikel|Skotse Rugbyunie}} [[Lêer:Weststandmurrayfield.jpg|duimnael|Die wespawiljoen van Murrayfield toon die gewildheid van Skotse rugby tydens toetswedstryde]] Die beheerliggaam vir rugby in Skotland is die [[Skotse Rugbyunie]] (''Scottish Rugby Union'', SRU). Die SRU is in 1873 as Skotse Voetbalunie (''Scottish Football Union'', SFU) gestig<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scottishrugby.org/about/history |title=History |publisher=[[Skotse Rugbyunie]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> en is naas die [[Engelse Rugbyvoetbalunie]] (RFU) die tweede oudste beheerliggaam in die rugbygeskiedenis. In 1886 het die SFU saam met die [[Ierse Rugbyvoetbalunie]] (IRFU) en die [[Walliese Rugbyunie]] (WRU) die Internasionale Rugbyraad (IRR), die huidige Wêreldrugby, gestig. Sedert 1924 dra die Skotse beheerliggaam sy huidige naam. Die belangrikste rugbyliga in Skotland is die [[Pro14]], waaraan 14 spanne uit Ierland, Italië, Skotland, Suid-Afrika en Wallis deelneem, waaronder die twee Skotse spanne [[Edinburgh Rugby]] en [[Glasgow Warriors]]. Benede word die Skotse Premierskap tussen tien spanne uitgespeel. Bo die nasionale kampioenskap word jaarliks saam met klubs uit Engeland, Frankryk, Ierland, Italië en Wallis die Europese Rugbykampioenskapbeker en die Europese Rugbyuitdagingsbeker uitgespeel. Naas die amptelike nasionale span roep die SRU ook ander keurspanne byeen. ''Scotland A'' is die tweede nasionale span van Skotland. Nes ander rugbynasies beskik Skotland oor ’n o/20-nasionale span wat aan die o/20-Sesnasies-toernooi en die [[Wêreldrugby o/20-kampioenskap]] deelneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sixnationsrugby.com/team/scotland-u20/#latest |title=Scotland U20 |publisher=[[Sesnasies-toernooi|Sesnasies]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/u20 |title=World Rugby U20 Championship |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Kinders en jongmense word reeds op skool aan rugby bekend gestel en na gelang van hul belangstelling en talent begin aansluitend hul opleiding. Skotland beskik oor ’n nasionale span vir studente, die ''Schoolboys'', wat as ’n voorbereiding op die Skotse nasionale rugbyspan dien. Dit word as ’n groot prestasie beskou om saam met die [[Britse en Ierse Leeus]] na die [[Suidelike Halfrond]] te toer, waar hulle sowat al om die vier jaar teen die [[Nieu-Seeland]]se [[All Blacks]], die [[Suid-Afrika]]anse [[Springbokke]] of die [[Australië|Australiese]] [[Wallabies]] speel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.lionstour.com/ |title=British & Irish Lions |publisher=[[Britse en Ierse Leeus]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> == Geskiedenis == === Begin van die hanteerspel === [[Lêer:Scotland rugbyteam 1871.jpg|duimnael|Skotland voor hul eerste internasionale wedstryd teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in [[Edinburg]], 1871]] Verskeie nuwe skole is gedurende die eerste helfte van die 19de eeu in Skotland gestig, waaronder die Edinburg Akademie (1824), Loretto (1827), Merchiston Kasteelskool (1833), Glasgow Akademie (1845) en Trinity College, Glenalmond (1847). Dit is bekend dat eenvoudige en kru vorme van voetbal by al hierdie skole gespeel is. Dit was egter in Edinburg waar die hanteerspel wortel geskiet en na die res van Skotland begin versprei het. Twee jong broers, Francis en Alexander Crombie, het in 1854 van Durham-skool na Edinburg gekom. Francis het by die Akademie aangesluit, maar Alexander het reeds sy skoolopleiding voltooi. Blykbaar het nie een van die twee broers by Durham-skool voetbal gespeel nie, maar hulle het hulle kennis van die reëls, soos wat dit by Rugby-skool gespeel is, na Skotland saamgeneem. Francis Crombie was die eerste skoolvoetbalspankaptein en Alexander was aan die stigting van die Edinburg Akademie se Voetbalklub aktief betrokke. Hy het vir lidmaatskap gekwalifiseer volgens ’n reël wat familielede van skoolleerlinge toegelaat het om aan te sluit. In 1858 het hy die eerste kaptein van die voetbalklub geword – ’n posisie wat hy vir agt jaar sou beklee.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.edinburghaccies.com/the-club/160-years-of-rugby/ |title=Club history |publisher=Edinburgh Academical FC |accessdate=20 Maart 2022 |archive-date=22 Januarie 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210122030350/https://www.edinburghaccies.com/the-club/160-years-of-rugby/ |url-status=dead}}</ref> Omtrent dieselfde tyd het nog ’n seun, genaamd Hamilton, in 1856 van ’n Engelse privaatskool na die Koninklike Hoërskool in Edinburg gekom en ’n kopie van die Reëls van Rugbyvoetbal, soos hy dit in die Suide geken het, saamgeneem. Dié dokument was instrumenteel in die aanpassing van die hoërskool se bestaande spel aan die nuwe vorm.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.royalhigh.co.uk/rhsfp_history.htm |title=RHSFP Rugby Club History |publisher=The Royal High School Club |accessdate=20 Maart 2022 |archive-date=1 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201101201820/http://www.royalhigh.co.uk/rhsfp_history.htm |url-status=dead}}</ref> Die eerste gedokumenteerde interskolewedstryd in Skotland was die Koninklike Hoërskool teen Merchiston Kasteelskool wat op 13 Februarie 1858 gespeel is. Dié wedstryd is egter sonder eenvormige reëls en bal gespeel (die Koninklike Hoërskool het van “reusagtige opgeblase koeëls met ’n groot omvang en van ’n groot swaarheid” berig), wat die spelvloei gekniehalter het. Oor verskeie jare heen het die spel egter die Rugby-skool se weergawe oorgeneem. Voorheen was daar verskeie plaaslike weergawes wat binne-in wedstryde noodwendig tot dispute gelei het. Tot laat in die 1870’s het slegs die Edinburg Akademie, Merchiston Kasteelskool en die Koninklike Hoërskool ’n eenvormige vorm van die spel gespeel.<ref>{{en}} {{cite book |author=Allan Massie |title=A Portrait of Scottish Rugby |publisher=Polygon |location=Edinburg |year=1984 |isbn=0-904919-84-6 |pages=2}}</ref> Vanaf die middel-1860’s het seniorklubs met voormalige leerlinge in beide Edinburg en [[Glasgow]] begin vorm. Die klubs het teen mekaar begin speel deur gebruik te maak van die nuwe riglyne. In die vroeë klubwedstryde is spel gereeld onderbreek sodat kapteins en skeidsregters verskille in die reëls kon besleg; dit was egter nie ’n permanente toestand nie. ’n Stel vergaderings is deur die Edinburg Akademiese Voetbalklub gereël en in 1868 het dié klub, met die instemming van ander skole en klubs, reëls vir die spel in Skotland opgestel en gedruk. Die boekie wat saamgestel is, ''Laws of Football as played by the Principal Clubs in Scotland'', het bekend geword as die “Groen Boek“. Die reëlboekie se titel was sonder die woord “Rugby”.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.skysports.com/rugby-union/news/12321/12104978/james-g-robertson-1854-82111900-the-worlds-first-black-rugby-player |title=James G Robertson (1854–1900): The world's first black rugby player |publisher=Sky Sports |date=17 Oktober 2020 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> === ’n Uitdaging aan Engeland === [[Lêer:First international rugby 1871.jpg|duimnael|Die eerste toetswedstryd ter wêreld: Engeland teen Skotland op 27 Maart 1871 in [[Edinburg]]]] In Desember 1870, ná ’n reeks [[sokker]]wedstryde tussen Engeland en Skotland wat in [[Londen]] gespeel en almal deur Engeland gewen is, het ’n groep [[Skotte]] ’n uitdagingsbrief in die Skotse koerant ''The Scotsman'' en in die [[Londen]]se sportkoerant ''Bell’s Life'' gepubliseer, waarin hulle Engeland genooi het om ’n twintigtal vir ’n rugbywedstryd na Skotland te stuur. Die [[Engelse]] kon skaars só ’n uitdaging ignoreer, wat gelei het tot die eerste internasionale rugbywedstryd. Dit is op die [[krieket]]veld van die Edinburg Akademie, Raeburn Place, op Maandag 27 Maart 1871, gespeel.<ref>{{en}} {{cite book |author=Marshall, Francis |title=Football; the Rugby union game |pages=140 |year=1892 |location=Londen, Parys, Melbourne |publisher=Cassell and company, limited}}</ref><ref name="Lewis">{{en}} {{cite book |author=Steve Lewis |title=One Among Equals: England's International Rugby Captains |publisher=Vertical Editions |year=2008 |isbn=978-1-904091-31-8 |page=274}}</ref><ref name="Rugby1870s">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/timeline1870s.htm |title=Historical Rugby Milestones – 1870s |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Dit was nie net die eerste wedstryd tussen albei lande in enige sportsoort nie, maar ook die eerste internasionale rugbywedstryd. Die Skotte het dié stryd voor ’n skare van 4&nbsp;000 met ’n doel en ’n drie gewen teenoor die enkele drie wat Engeland gedruk het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0007/print.shtml |title=The first international rugby match |publisher=[[BBC]] |author=Alex Gordon |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Engeland het egter die volgende jaar by die [[The Oval (Londen)|Kennington Ovaal]] in [[Londen]] wraak geneem en met 2–1 doele gewen. Die vroeë wedstryde het nie oor ’n gestruktureerde puntestelsel beskik nie; dit sou eers ná 1890 ingestel word nadat ’n geskikte formaat vir die puntestelsel ontwerp is.<ref name="Rugby1870s" /><ref>{{en}} {{cite book |author=Steve Lewis |title=One Among Equals: England's International Rugby Captains |publisher=Vertical Editions |year=2008 |isbn=978-1-904091-31-8 |pages=274}}</ref> Tot in 1875 is – soos in sokker – internasionale rugbywedstryde beslis deur die aangetekende aantal doele (beide doelskoppe en skepdoele), maar vanaf 1876 het die aantal drieë ’n wedstryd beslis as die spanne gelykop was.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/statsguru/rugby/page/79004.html |title=Scoring & Player Numbers Explanation |publisher=ESPNscrum |date=1 October 2008 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Soos dit in die vroeë jare van rugby gebruiklik was, het vir albei spanne 20 spelers uitgedraf; die aantal spelers wat tydens een wedstryd vir een span mag uitdraf is eers in 1877 van 20 tot 15 verminder.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.irishrugby.ie/history/css/arch_history_1.htm |title=Irish International Teams: Results, Scorers, Dates and Venues – 1874 to June 1999 |publisher=[[Ierse Rugbyvoetbalunie]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> === Calcuttabeker en Tuisnasies-toernooi === [[Lêer:A Football Match.jpg|duimnael|links|Engeland teen Skotland in 1893]] [[Lêer:Calcuttacup.jpg|duimnael|Die Calcuttabeker in 1890]] [[Lêer:Scotland 1896.jpg|duimnael|links|Die Skotse span in 1896]] [[Lêer:Calcutta Cup 1892.jpg|duimnael|Die Calcuttabeker in 1892]] Verteenwoordigers van agt klubs het op 3 Maart 1873 in Glasgow vergader en die beheerliggaam Skotse Voetbalunie (''Scottish Football Union'') gestig, wat homself eers in 1924 in Skotse Rugbyunie hernoem het. Van die klubs was vyf lede van die Engelse Rugbyvoetbalunie wat op daardie stadium nog nie op Engeland beperk was nie.<ref name="rfbh">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/scotland.html |title=Scotland |publisher=Rugby Football History |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191122205749/http://www.rugbyfootballhistory.com/scotland.html |archive-date=22 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In 1877 het Skotland vir die eerste keer teen [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland]] te staan gekom en met ses doele teenoor nul gewen. Die Calcuttabeker is in 1878 aan die Rugbyvoetbalunie geskenk deur lede van die kortstondige Calcutta Rugbyklub in die [[Indië|Indiese]] stad [[Kolkata]]. Die lede het besluit om die klub te ontbind. Die beker is geskep uit gesmelte [[silwer]]roepees wat beskikbaar geword het toe die klub se fondse uit die bank onttrek en gesmelt is. Die beker is uniek in die sin dat slegs Engeland en Skotland jaarliks daarom kompeteer; dit is die oudste rugbytrofee. Die eerste Calcuttabekerwedstryd is in 1879 in Edinburg gespeel en het gelykop geëindig. Engeland het die beker in 1880 vir die eerste keer verower en Skotland twee jaar later.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbydata.com/england/scotland/game/1880/02/28 |title=28th February 1880 Whalley Range, Manchester, England. |publisher=rugbydata.com |accessdate=16 Februarie 2007 |archive-date=5 Desember 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/6Ch1n2YzI?url=http://www.rugbydata.com/england/scotland/game/1880/02/28 |url-status=dead}}</ref> In 1882 het die beheerliggame van Skotland, Engeland, Wallis en Ierland die Tuisnasies-toernooi gestig, die voorganger van die huidige [[Sesnasies-toernooi]]. Tydens die Tuisnasies-toernooi 1883, die eerste van sy aard, het Skotland vir die eerste keer teen [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]] gespeel en met 1–0 doele gewen.<ref name="6nations">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/6nations.htm#1999 |title=6 Nations History |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200516233021/http://www.rugbyfootballhistory.com/6nations.htm |archive-date=16 Mei 2020}}</ref> In 1885 was die Skotse beheerliggaam een van die Internasionale Rugbyraad (IRR, vandag [[Wêreldrugby]]) se stigtingslede.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/timeline1880s.htm |title=Historical Rugby Milestones – 1880s |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Ná drie agtereenvolgende tweede plekke het die Skotte tydens die Tuisnasies-toernooi 1886 hul eerste titel ingepalm (gedeel met die volgens punte gelykstaande Engelse). Een jaar later het tydens die Tuisnasies-toernooi 1887 die eerste ongedeelde titel gevolg. Tydens die Tuisnasies-toernooi 1890 het Engeland en Skotland weer die titel gedeel.<ref name="RugbyHist6N">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/6nations.htm |title=6 Nations History |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die daaropvolgende jaar, tydens die Tuisnasies-toernooi 1891, het Skotland sy eerste Driekroon gewen – d.w.s. ’n titel saam met oorwinnings oor al die drie ander Tuisnasies. In 1895 het hulle dié sukses herhaal.<ref name="6nations" /><ref name="rfbh" /> Aan die begin van die 20ste eeu, toe die Engelse die afstigting van [[rugby league]] moes verduur, het Skotland en Wallis om die jaarlikse toernooi se oorheersing gewedywer.<ref name="6nations" /> Skotland het die Tuisnasies-toernooi in 1901, 1903 en 1907 elk met ’n Driekroon ingepalm, in 1904 het ’n verdere titel gevolg. Die 1907-titel sou egter die laaste in amper twee dekades wees, nadat Engeland ná ’n lang krisis herstel het.<ref name="6nations" /> Op 18 November 1905 het Skotland vir die eerste keer teen die [[Nieu-Seeland]]se [[All Blacks]] te staan gekom en met 7–15 verloor. Die eerste toetswedstryd teen die [[Suid-Afrika]]anse [[Springbokke]] het op 17 November 1906 gevolg en is met 6–0 gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyrelics.com/Museum/countries/SA/tr-1906.htm |title=1906-07 Springboks tour |publisher=rugbyrelics.com |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Nadat [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]] genooi is om by die toernooi aan te sluit, het die Tuisnasies in 1910 die Vyfnasies geword. Skotland het tydens die Vyfnasies-toernooi 1910 vir die eerste keer teen die nuwe deelnemer gespeel en met 27–0 gewen. Een jaar later, tydens die Vyfnasies-toernooi 1911, was Skotland ook die eerste van die Tuisnasies wat deur Frankryk verslaan is.<ref name="6nations" /> === Tyd van die wêreldoorloë === [[Lêer:Eric Liddell.jpg|duimnael|upright|[[Eric Liddell]], Olimpiese kampioen in 400&nbsp;m, het in 1922 en 1923 vir Skotland gespeel]] Met die begin van die [[Eerste Wêreldoorlog]] moes die spelbedryf in Skotland grootliks ingeperk word, terwyl internasionale wedstryde vir die volgende jare volledig afgelas is. Tydens die oorlog se veldslae het 31 aktiewe of voormalige Skotse nasionale spelers gesneuwel, meer as by enige ander nasionale span van die Vyfnasies. Onder andere het [[David Bedell-Sivright]], voormalige kaptein van die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]], en [[Eric Milroy]], die laaste Skotse kaptein voor die oorlog, gesterf.<ref>{{en}} {{cite book |author=Richard Bath |title=The Scotland Rugby Miscellany |publisher=Vision Sports Publishing |location=Kingston upon Thames |year=2007 |isbn=1-905326-24-6 |pages=109}}</ref> Ten spyte van hierdie groot verlies aan talentvolle spelers het Skotland die eerste toernooi ná die oorlog, die Vyfnasies 1920 gewen en die titel met Wallis en Engeland gedeel. Toe die All Blacks in 1924/25, ná ’n onderbreking van 19 jaar, weer deur Europa getoer het, het die Skotte geweier om teen hulle te speel. Dié toer is deur die Engelse Rugbyvoetbalunie gereël en die Skotse beheerliggaam, bekend vir sy streng beleid van amateurisme, het beweer dat die Nieu-Seelanders vir hul toer vergoed is.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black |publisher=Hodder Moa Beckett |location=Auckland |year=2003 |isbn=978-1-86958-937-0 |pages=42}}</ref> In 1897 het die SFU in Inverleith, Edinburg, grond aangekoop en sodoende die eerste van die vier Tuisnasies geword om sy eie grond te besit. Vanaf 1899 het die nasionale span al sy tuiswedstryde hier gespeel. Die eerste besoekende span was op 18 Februarie 1899 Ierland (Skotland 3–9 Ierland). Tot op 24 Januarie 1925 is op Inverleith internasionale rugby gespeel, met die laaste wedstryd teen Frankryk. Die destydse 25–4-oorwinning het vir Skotland die suksesvolle Vyfnasies 1925 ingelui, waarop wegoorwinnings oor beide Wallis en Ierland gevolg het. Dié toernooi het op 21 Maart in die wedstryd teen Engeland neergekom. Voor ’n skare van 70&nbsp;000 in die nuwe [[Murrayfield-stadion]] (wat sedertdien as Skotland se tuisstadion dien) het die Skotte ná ’n drievoudige terugkoms die verdedigende kampioen Engeland met 14–11 verslaan en nie net die sesde Driekroon, maar ook die eerste [[Grand Slam (Rugby)|Grand Slam]] ingepalm, nadat hulle al die deelnemende spanne insluitende Frankryk verslaan het.<ref name="rfbh" /><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0020/print.shtml |title=First Scottish Grand Slam |publisher=[[BBC]] |author=Paul MacDonald |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181002014736/http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0020/print.shtml |archive-date=2 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In 1926 het Skotland die eerste van die Vyfnasies geword wat Engeland op die [[Londen]]se [[Twickenham-stadion]] geklop het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.readingchronicle.co.uk/sport/national/18320548.day-1926-scotland-beat-england-twickenham-first-time/ |title=On this day in 1926: Scotland beat England at Twickenham for first time |publisher=The Reading Chronicle |date=20 Maart 2020 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> In beide 1926 en 1927 het Skotland die titel met Ierland gedeel. Op 17 Desember 1927 het hulle vir die eerste keer teen die [[Australië|Australiese]] [[Wallabies]] gespeel en die gaste tydens hul Europatoer met 10–8 verslaan. Ietwat meer as ’n jaar later, in 1929, het Skotland sy volgende titel gewen. In 1932 het die Springbokke ná twee dekades weer Skotland besoek en met ’n 6–3-oorwinning weggestap. Dieselfde jaar is Frankryk weens beweerde professionalisme en ’n gebreek aan bestuur deur sy beheerliggaam uit die jaarlikse toernooi gesit, wat weer die Tuisnasies geword het. Skotland het die toernooie in 1933 en 1938 gewen.<ref name="6nations" /> Die uitbraak van die [[Tweede Wêreldoorlog]] in September 1939 het die rugbybedryf in Skotland, soos in ander lande ook, stopgesit. Terwyl alle internasionale wedstryde weer afgelas is, het die SRU die klubs aangemoedig, om sover moontlik voort te gaan. Party klubs moes weens die gebreek aan spelers hulself ontbind, terwyl ander saamgesluit en verder teen ander Skotse klubs gespeel het. Af en toe is wedstryde teen spanne van die teenwoordige [[Geallieerdes van die Tweede Wêreldoorlog|Geallieerdes]] gereël.<ref name="rfbh" /> In 1945 en 1946 is die ''Victory Internationals'' uitgespeel – ’n reeks van wedstryde teen nasionale en militêre keurspanne wat nie die volle toetsstatus geniet het nie.<ref name="rfbh" /> Tydens dié toernooi het Skotland in Januarie 1946 ’n sterk span van die Nieu-Seelandse Weermag met 11–6 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.nzhalloffame.co.nz/Inductees/0-9/2nd-New-Zealand-Expeditionary-Force-rugby-team.aspx |title=2nd New Zealand Expeditionary Force rugby team (1945–46) |publisher=New Zealand Sports Hall of Fame |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221341/https://www.nzhalloffame.co.nz/Inductees/0-9/2nd-New-Zealand-Expeditionary-Force-rugby-team.aspx |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://rugbyredefined.com/2013/04/25/2nd-new-zealand-expeditionary-force-rugby-team/ |title=2nd New Zealand Expeditionary Force rugby team (1945–1946) |publisher=Rugby Redefined |accessdate=14 September 2015 |archive-date=25 September 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150925101122/http://rugbyredefined.com/2013/04/25/2nd-new-zealand-expeditionary-force-rugby-team/ |url-status=dead }}</ref> === 1940’s tot 1970’s === [[Lêer:England vs scotland 1959.jpg|duimnael|Engeland teen Skotland tydens die Vyfnasies 1959]] Die jaarlikse toernooi is vanaf 1947 weer hervat en het met die hertoelating van Frankryk weer die Vyfnasies geword. Dié jaar is Skotland in al sy wedstryde verslaan en het op die laaste plek geëindig.<ref name="rfbh" /> Die jare ná die Tweede Wêreldoorlog was vir Skotland nie suksesvol nie. In 1947 is hulle deur die toerende Wallabies, in 1951 deur die Springbokke en in 1954 deur die All Blacks verslaan. Veral die wedstryd teen die Springbokke het die span se moeilikhede genadeloos ontbloot: Suid-Afrika het nege drieë gedruk en Skotland met 44–0 verslaan, ’n destydse rekordoorwinning (62–0 sou die hedendaagse telling wees).<ref>{{en}} {{cite book |author=Paul Gregor |title=Top 10 of Everything Rugby |date=Oktober 2012 |publisher=Exisle Publishing (Nieu-Seeland) |isbn=978-1-927147-52-8 |page=190 |url=https://books.google.de/books?id=YYvfUdBEQlUC&pg=PA190&lpg=PA190&dq=scotland+0+south+africa+44+1951&redir_esc=y&hl=de#v=onepage&q=scotland%200%20south%20africa%2044%201951&f=false |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Vanaf Februarie 1951 tot Januarie 1955 het Skotland 17 agtereenvolgende nederlae gely en net 54 punte aangeteken: 11 drieë, ses doelskoppe, en vier strafdoele.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax2=31+Dec+1959;spanmin2=01+Jan+1950;spanval2=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland 1950s |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Tussen 1955 en 1963 het Skotland weer beter presteer. Hulle het nie daarin geslaag om Engeland te verslaan nie, maar hulle het in drie wedstryde gelykop gespeel. Skotland het verskeie oorwinnings oor Wallis, Ierland en Frankryk aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;opposition=1;spanmax1=31+Dec+1963;spanmin1=01+Jan+1953;spanval1=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland v England – 1955–63 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Oor dekades heen het Skotse spelers net in die Suidelike Halfrond getoer, as hulle deur die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] gekeur is. Dit het in 1960 verander, toe die SRU ’n toetswedstryd in Suid-Afrika gereël het. Op 30 April 1960 het die Skotte in [[Port Elizabeth]] teen die Springbokke te staan gekom en is met 18–10 verslaan. Hulle het baanbrekerswerk vir die Tuisnasies gedoen; maar Skotland het sy volgende toer eers 15 jaar later aangepak en ook daarna het hulle net ’n klein aantal toere onderneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scottishrugby.org/fanzone/on-this-day-a-tour-that-made-history |title=On this day: A tour that made history |publisher=[[Skotse Rugbyunie]] |date=30 April 2020 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Daarop het ’n aantal jare met groot suksesse gevolg. In 1961, 1962, 1963, 1966 en 1967 het Skotland tydens die Vyfnasies die tweede plek behaal. In 1964 het hulle hul eerste titel sedert 1938 (gedeel met Wallis) ingepalm en vir die eerste keer sedert 1950 Engeland van die Calcuttabeker ontneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/news/12385773.pringle-fisher/ |title=Pringle Fisher |publisher=The Herald |date=29 April 2009 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190419205045/https://www.heraldscotland.com/news/12385773.pringle-fisher/ |archive-date=19 April 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyarchive.net/pagine/OverviewCompetizioni.aspx?ID=202 |title=Calcutta Cup |publisher=Rugby Archive |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191003013909/http://www.rugbyarchive.net/Pagine/OverviewCompetizioni.aspx?ID=202 |archive-date=3 Oktober 2019 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> In dieselfde jaar het hulle die toerende All Blacks in ’n 0–0-gelykop vasgebind, die laaste internasionale wedstryd waarin geen punte aangeteken is nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/blogs/sport/story/322459.html |title=A rare scoreless rugby draw |publisher=ESPNscrum |author=John Griffiths |date=8 Julie 2014 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180927013041/http://en.espn.co.uk/blogs/sport/story/322459.html |archive-date=27 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In April 1965 het hulle die Springbokke tuis in Edinburg met 8–5 en in Desember 1966 die Wallabies met 11–5 verslaan. In Augustus 1968 het ’n 9–3-oorwinning oor Australië en in Desember 1969 ’n 6–3-oorwinning oor Suid-Afrika gevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/southafricatour/rugby/series/17586.html?template=results |title=South Africa tour 1969/70 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die Springbokke se toer is begelei deur hewige anti-apartheidsproteste, wat onder andere deur die latere Britse eerste minister [[Gordon Brown]] gereël is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2020/apr/23/protests-politics-and-a-bus-hijack-the-rugby-tour-that-gave-mandela-hope |title=Protests, politics and a bus hijack: the rugby tour that gave Mandela hope |publisher=[[The Guardian]] |author=Paul Rees |date=23 April 2020 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Gedurende die vroeë 1970’s het die SRU verskeie hervormings geïmplementeer, wat as rewolusionêr beskou is. Voorheen het hulle die aanstelling van ’n nasionale afrigter ontwyk, aangesien die SRU homself as voog van die suiwer amateurisme beskou en gevrees het dat hierdie pos as eerste stap van ’n professionalisering beskou kan word. In 1971 het die SRU Bill Dickinson as eerste hoofafrigter aangestel, na sy pos is egter amptelik as ’n “raadgewer vir die kaptein” verwys. Dickinson was vir organisasie, motivering, en taktiese opleiding verantwoordelik, terwyl bestuursamptenare nog steeds die spankeuring gedoen het.<ref name="bdc">{{en}} {{cite web |url=https://www.independent.co.uk/news/people/obituary-bill-dickinson-1371664.html |title=Obituary: Bill Dickinson |publisher=The Independent |author=Bill Leith |date=22 April 1994 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170215165951/http://www.independent.co.uk/news/people/obituary-bill-dickinson-1371664.html |archive-date=15 Februarie 2017 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref> Sedert die 1865/66-seisoen het in Skotland ’n rugykampioenskap bestaan, maar dit is vir meer as ’n eeu deur die beheerliggaam nie erken nie en het derhalwe net nieamptelike status geniet (mededingende speletjies tussen klubs is in konserwatiewe rugbykringe as ’n voorloper van die veragte professionele sport beskou). In voorbereiding op die 1973/74-seisoen het die SRU as eerste beheerliggaam van die Tuisnasies ’n amptelike kampioenskap van stapel gestuur: die Skotse Premierskap wat tot vandag toe bestaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://sportsheritagescotland.co.uk/index.php/rugby |title=Rugby &#124; Sports Heritage Scotland |publisher=sportsheritagescotland.co.uk |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191023102958/http://sportsheritagescotland.co.uk/index.php/rugby |archive-date=23 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Vyfnasies 1972 kon weens die [[Noord-Ierland]]-konflik nie voltooi word nie, waardeur geen span die titel ingepalm het nie. Ná die Bloed-Sondag op 30 Januarie is die Britse ambassade in [[Dublin]] deur ’n woedende skare afgebrand en baie spelers het dreigbriewe, vermoedelik van die IRA, ontvang.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.walesonline.co.uk/sport/rugby/rugby-news/wales-rugby-team-faced-death-14308714 |title=When the Wales rugby team faced 'death threats' in Ireland before a performance from the gods |author=Mark Orders |publisher=Wales Online |date=19 Februarie 2018 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Wallis en Skotland het geweier om hul oorblywende wedstryde in Ierland te speel en die gebrek aan veiligheid aangevoer.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/other_sports/1193077.stm |title=Sport in chaos as crisis deepens |publisher=[[BBC]] |date=27 Februarie 2001 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160305015237/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/other_sports/1193077.stm |archive-date=5 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dié toernooi het onopgelos gebly, aangesien Wallis en Ierland onoorwonne was. Die Vyfnasies 1973 het op ’n unieke manier geëindig: Ná twee oorwinnings en twee nederlae elk het al die vyf deelnemende spanne op dieselfde plek geëindig en die titel gedeel. Op 1 Maart 1975 het ’n gehoor van sowat 104&nbsp;000 gesien hoe Skotland Wallis in ’n Vyfnasies-wedstryd op Murrayfield met 12–10 verslaan het. Dié bywoning was destyds ’n wêreldrekord vir ’n rugbywedstryd, en is nog steeds die rekordbywoning op Murrayfield.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/sport/rugby/13201403.flashback-march-3-1975-notorious-occasion-when-record-crowd-packed-murrayfield/ |title=Notorious occasion when record crowd packed Murrayfield |publisher=Herald Scotland |author=Alasdair Reid |date=13 Februarie 2015 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191206210231/https://www.heraldscotland.com/sport/rugby/13201403.flashback-march-3-1975-notorious-occasion-when-record-crowd-packed-murrayfield/ |archive-date=6 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/scrum/rugby/records/team/highest_attendance.html?id=1;type=class |title=Rugby stats & records – Record attendances |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181120011210/http://stats.espnscrum.com/scrum/rugby/records/team/highest_attendance.html?id=1;type=class |archive-date=20 November 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dié oorwinning was deel van ’n reeks van nege agtereenvolgende oorwinnings vir die nasionale span op Murrayfield gedurende die 1970’s; hulle was egter nie in staat om die prestasie buite Skotland op die veld te bring nie, en het net een wegoorwinning in dié tydperk aangeteken.<ref>{{en}} {{cite book |author=Huw Richards |title=A Game for Hooligans: The History of Rugby Union |date=November 2007 |publisher=Mainstream Publishing |isbn=978-1-84596-255-5 |url=https://books.google.de/books?id=-VhvJML6xa4C&pg=PA1978&lpg=PA1978&dq=Chronic+travel-sickness+was+Scotland%27s+1970s+affliction&redir_esc=y&hl=de#v=onepage&q=Chronic%20travel-sickness%20was%20Scotland's%201970s%20affliction&f=false |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> In 1977 het Nairn MacEwan Bill Dickinson as nasionale afrigter opgevolg. Hy was egter net in staat om een internasionale oorwinning in sy ampstermyn van drie jaar aan te teken.<ref name="nairn">{{en}} {{cite book |author=Richard Bath |title=The Scotland Rugby Miscellany |date=Oktober 2007 |publisher=Vision Sports Publishing Ltd |isbn=978-1-905326-24-2 |page=133}}</ref> Nogtans het rugby in Skotland ’n duidelike ontwikkeling getoon. Die oprigting van die nasionale ligas in 1973/74 het begin vrugte afwerp; die vlak van klub en distrikrugby was hoër as ooit tevore en die spelers was meer gewoond daaraan om druk te ervaar in wedstryde waar die uitslag werklik saak gemaak het. Minder spelers van Engelse klubs is gekies om Skotland op internasionale vlak te verteenwoordig, aangesien die plaaslike klubs vir die eerste keer sedert die Eerste Wêreldoorlog die nasionale span met ’n voldoende aantal spelers voorsien het wat geskik was vir internasionale wedstryde.<ref name="telfer">{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/rugby-union-2-14915/the-age-of-telfer-1-638444 |title=The age of Telfer |publisher=The Scotsman |date=28 Januarie 2003 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-date=8 Desember 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221340/https://www.scotsman.com/sport/rugby-union-2-14915/the-age-of-telfer-1-638444 |url-status=dead}}</ref> === Die amateurtydperk se laaste jare === Jim Telfer het in 1980 die nasionale afrigter van ’n span met ’n groot potensiaal geword.<ref name="jtc">{{en}} {{cite book |author=John Eunson |title=Sporting Scots: How Scotland Brought Sport to the World (And the World Wouldn't Let Us Win) |date=April 2012 |publisher=Black & White Publishing |isbn=978-1-84502-414-7 |url=https://books.google.de/books?id=VhQjAwAAQBAJ&pg=PT127&lpg=PT127&dq=jim+telfer+1980&redir_esc=y&hl=de#v=onepage&q=jim%20telfer%201980&f=false|accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref name="telfer" /> In Maart 1982 het Skotland vir die eerste keer in 20 jaar in Wallis gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;home_or_away=2;opposition=4;spanmax1=31+Dec+1982;spanmin1=01+Jan+1962;spanval1=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Wales v Scotland – 1962–82 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Vier maande later het Skotland na Australië getoer en hulle het die eerste van twee toetse gewen: Dit was Skotland se eerste oorwinning oor een van die groot drie spanne van die Suidelike Halfrond (Australië, Nieu-Seeland, Suid-Afrika).<ref>{{en}} {{cite book |author=Steve Jones |title=Rothmans Rugby Yearbook 1983–84 |year=1983 |isbn=978-0-356-09731-2 |page=55}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax1=31+Dec+1982;spanmin1=01+Jan+1982;spanval1=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland 1982 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die 1983-seisoen het teleurstellend afgeskop, toe Skotland die eerste drie van sy Vyfnasies-wedstryde verloor het. Dié toernooi is egter met ’n hoogtepunt beëindig, nadat Skotland sy eerste oorwinning sedert 1938 oor Engeland op Twickenham aangeteken het.<ref name="jtc" /> In November 1983 het Skotland in ’n hard gevegte 25–25-gelykop teen die All Blacks gespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax2=31+Dec+1983;spanmin2=01+Jan+1983;spanval2=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland 1983 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Onder die kapteinskap van Jim Aitken het Skotland tydens die Vyfnasies 1984 al sy vier wedstryde gewen en sodoende sy tweede Grand Slam, die eerste sedert 1925, behaal.<ref name="jtc" /> Die span het voordeel getrek uit ’n konsekwente seleksie – twaalf spelers het aan al vier Vyfnasies-wedstryde deelgeneem en van die 20 spelers wat altesaam ingespan is, was net twee uit klubs buite Skotland.<ref name="telfer" /> Jim Telfer het ná die Grand Slam bedank om op sy professionele loopbaan as ’n skoolmeester te kon fokus. Hy is deur sy assistent, die voormalige Hawick-[[losskakel]] Colin Telfer (nie ’n familielid nie), opgevolg.<ref name="telfer" /><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.dailyrecord.co.uk/sport/rugby/watch-telfer-talk-scotland-legend-5306487 |title=Watch Telfer Talk as Scotland legend insists we CAN claim first Twickenham win in 32 years |publisher=Daily Record |author=David Ferguson |date=10 Maart 2015 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Sy ampstermyn was net een jaar, waartydens Skotland ses agtereenvolgende nederlae gely het. Onder andere is Skotland deur die toerende Wallabies geklop, wat in 1984 op hul beurt die Grand Slam ingepalm het (hulle het al die vier Tuisnasies tydens dieselfde toer verslaan). Telfer is deur Derrick Grant vervang.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=ucJAAAAAIBAJ&sjid=36UMAAAAIBAJ&pg=4124%2C1632010 |title=Can Derrick swing it for Scotland? |publisher=The Glasgow Herald |author=Bill McMurtie |date=7 Oktober 1985 |accessdate=20 Maart 2022 |page=7}}</ref> In Januarie 1986 het Grant ’n proefwedstryd tussen “Blou” (spelers wat na verwagting in dieselfde jaar nog vir Skotland sou speel) en “Rooi” (opkomende spelers met ’n moontlike internasionale toekoms) gehou, wat in ’n verrassende 41–10-oorwinning vir “Rooi” geëindig het.<ref>{{en}} {{cite book |author=Bill McLaren |title=My Autobiography |date=November 2005 |publisher=Bantam |isbn=978-0-553-81558-0 |page=309 |edition=Herdruk |url=https://books.google.de/books?id=saMTdok11GkC&pg=PA309&lpg=PA309&dq=scotland+blues+reds+trial+match&redir_esc=y&hl=de#v=onepage&q=scotland%20blues%20reds%20trial%20match&f=false |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die “Rooi” het spelers soos Gavin en Scott Hastings, Finlay Calder en David Sole ingesluit, almal sou nog in dieselfde jaar by die komende Vyfnasies-toernooi vir Skotland debuteer en oor die volgende jare belangrike rolle in die nasionale span inneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/interview-scott-hastings-scottish-rugby-legend-1-1499943 |title=Interview: Scott Hastings, Scottish rugby legend |publisher=The Scotsman |date=4 Februarie 2011 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Skotland het die 1986-Vyfnasies-titel met Frankryk gedeel, nadat albei spanne drie van hul vier wedstryde elk gewen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=HrxAAAAAIBAJ&sjid=w6UMAAAAIBAJ&pg=4335%2C3916788 |title=Relieved Grant praises Scots' defence |author=Bill McMurtie |publisher=The Glasgow Herald |date=17 Maart 1986 |accessdate=20 Maart 2022 |page=9}}</ref> Tydens dié toernooi het Skotland Engeland op Murrayfield met 33–6 verneder; dit was Skotland se hoogste winning oor die Engelse span, destyds net een punt minder as in Skotland se rekordoorwinning in enige internasionale rugbywedstryd en Engeland se ergste nederlaag in meer as ’n eeu.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=3bdAAAAAIBAJ&sjid=y6UMAAAAIBAJ&pg=4443%2C3815038 |title=Records tumble as Scots triumph |publisher=The Glasgow Herald |author=Bill McMurtie |date=17 Februarie 1986 |accessdate=20 Maart 2022 |page=9}}</ref> Skotland het in [[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] aan die eerste [[rugbywêreldbeker]]toernooi in Australië en Nieu-Seeland deelgeneem. John Rutherford, die span se algemene en beherende invloed, het sy knie tydens ’n ongemagtigde toer na [[Bermuda]] beseer. Hy het binne die eerste 15 minute van die eerste speel teen Frankryk ineengestort en nooit ooit weer vir Skotland gespeel nie. Skotland het voorgeloop, maar dié wedstryd het met 20–20 gelykop geëindig. Vervolgens het Skotland die groepwedstryde teen [[Zimbabwiese nasionale rugbyspan|Zimbabwe]] en [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]] duidelik gewen, waarop hulle tot die kwarteinrondte gevorder het. In die kwarteindstryd was Skotland sonder kanse en is deur Nieu-Seeland met 30–3 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1987/overview |title=Rugby World Cup 1987: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> [[Lêer:Gavin Hastings.jpg|duimnael|upright|Gavin Hastings het aan die Skotte ’n Grand Slam en die halfeindrondte van die [[Rugbywêreldbeker 1991]] besorg]] Op 27 Junie 1988 is Ian McGeechan as nuwe afrigter aangestel en het Derrick Grant, wat ná die teleurstellende 1988-Vyfnasies-toernooi bedank het, vervang.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://news.google.com/newspapers?id=9DNAAAAAIBAJ&sjid=T1kMAAAAIBAJ&pg=4084%2C7885826 |title=Ian is a natural to tackle coaching post |publisher=The Glasgow Herald |author=Bill McMurtie |date=28 Junie 1988 |accessdate=20 Maart 2022 |page=29}}</ref> 1990 word as Skotland se beste jaar in die moderne tydperk beskou.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0062/page02.shtml |title=Grand Slam 1990 |publisher=[[BBC]] |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170207000914/http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0062/page02.shtml |archive-date=7 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In die laaste wedstryd van die Vyfnasies 1990 het hulle op Murrayfield teen die “ou vyand” Engeland te staan gekom. Op daardie stadium het albei spanne al hul wedstryde tydens dié toernooi gewen en die pers het Engeland as gunsteling beskou, alhoewel hulle die gaste was. Ten spyte van die algemene verwagtinge het Skotland die wedstryd met 13–7 gewen en sodoende die toernooi saam met die derde Grand Slam beklink.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.dailymail.co.uk/sport/rugbyunion/article-1162492/SIX-NATIONS-SPECIAL-A-trip-memory-lane-England-Scotland.html |title=SIX NATIONS SPECIAL: A trip down rugby's memory lane with England and Scotland |publisher=Mail Online |author=Nick Metcalfe |date=20 Maart 2009 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170215112922/http://www.dailymail.co.uk/sport/rugbyunion/article-1162492/SIX-NATIONS-SPECIAL-A-trip-memory-lane-England-Scotland.html |archive-date=15 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die wedstryd teen Engeland was ook die eerste waartydens ''The Flower of Scotland'' op Murrayfield gespeel is, nadat dit vroeër die jaar Skotland se himne geword het.<ref name="anthem">{{en}} {{cite web |url=http://www.walesonline.co.uk/news/wales-news/2009/02/07/the-perfect-rugby-anthem-flower-of-scotland-91466-22874358/ |title=The perfect rugby anthem – Flower of Scotland! |publisher=Wales Online |author=Steffan Rhys |date=7 Februarie 2009 |accessdate=14 September 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20090210144117/http://walesonline.co.uk/news/wales-news/2009/02/07/the-perfect-rugby-anthem-flower-of-scotland-91466-22874358 |archive-date=10 Februarie 2009}} {{dooie skakel}}</ref> In Junie 1990 is Skotland deur die All Blacks weg in [[Auckland]] naelskraap met 21–18 verslaan. Vyf maande later het hulle vir die eerste keer teen die [[Argentinië|Argentynse]] [[Argentynse nasionale rugbyspan|Poemas]] te staan gekom en met 49–3 geseëvier. Die tweede rugbywêreldbekertoernooi het in [[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] plaasgevind, met wedstryde wat dwarsdeur die destydse Vyfnasies aangebied is. Skotland het die meeste van sy poelwedstryde tuis op Murrayfield gespeel. Ná oorwinnings oor [[Japannese nasionale rugbyspan|Japan]], Zimbabwe en Ierland het Skotland sy poel gewen. In die daaropvolgende kwarteindstryd het Skotland [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Wes-Samoa]] met 28–6 verslaan. Ná ’n naelskraapse 6–9-nederlaag in die halfeindstryd teen Engeland op Murrayfield het die Skotte in die klein finale om die derde plek teen Nieu-Seeland te staan gekom en is deur die All Blacks met 13–6 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1991/overview |title=Rugby World Cup 1991: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref name="wc1991">{{en}} {{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0063/ |title=Scotland's Rugby World Cup 1991 |publisher=[[BBC]] |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181002014545/http://www.bbc.co.uk/scotland/sportscotland/asportingnation/article/0063/ |archive-date=2 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Daarop het weer ’n kort swak tydperk gevolg. In 1994 het Skotland nie ’n enkele oorwinning aangeteken nie. In 1995 het hulle herstel en tydens die Vyfnasies hul eerste drie wedstryde gewen. Onder andere het Skotland Frankryk weg met 23–21 verslaan, danksy ’n verdoelde drie deur Gavin Hastings in die laaste minuut. Dit was Skotland se eerste oorwinning in Parys sedert 1969. Die laaste Vyfnasies-wedstryd was weer om die Grand Slam teen Engeland, maar hierdie keer het Engeland die Skotte met 24–12 geklop, veral te danke aan Rob Andrew se skopvermoeë.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scotland/rugby/story/180145.html |title=Hastings carries Scotland to victory |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180927013102/http://en.espn.co.uk/scotland/rugby/story/180145.html |archive-date=27 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.sporting-heroes.net/rugby/scotland/gavin-hastings-3285/biography-of-his-rugby-union-career-for-scotland_a03224/ |title=Gavin Hastings |publisher=Sporting Heroes |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926121601/http://www.sporting-heroes.net/rugby/scotland/gavin-hastings-3285/biography-of-his-rugby-union-career-for-scotland_a03224/ |archive-date=26 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die derde rugbywêreldbekertoernooi is in [[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] in Suid-Afrika gehou. Tydens die poelfase het Skotland die [[Ivoorkus nasionale rugbyspan|Ivoorkus]] en [[Tongaanse nasionale rugbyspan|Tonga]] maklik verslaan. In die derde poelwedstryd teen Frankryk het hulle tydens beseringstyd ’n drie afgestaan, en Skotland het as naaswenner van sy poel geëindig. Hulle is in die kwarteindstryd deur Nieu-Seeland met 48–30 uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1995/overview |title=Rugby World Cup 1995: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/timeline/rugby/story/79915.html |title=South Africa's triumphant homecoming |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191006173109/http://en.espn.co.uk/timeline/rugby/story/79915.html |archive-date=6 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Professionalisering en moeilike tye === [[Lêer:France Ecosse 6-02-2004.jpg|duimnael|Skotland teen Frankryk tydens die Sesnasies 2004]] [[Lêer:Scotland Romania Lineout.jpg|duimnael|’n Lynstaan tussen Skotland en Roemenië (November 2006)]] [[Lêer:Six Nations 2009 - Scotland vs Ireland 9.jpg|duimnael|Skotland teen Ierland tydens die Sesnasies 2009]] In Augustus 1995 het die [[Wêreldrugby|Internasionale Rugbyraad]] al die beperkinge rakende die spelers se betaling opgehef en daarmee die professionele tydperk van die rugbyspel ingelui. Die SRU het vervolgens vier professionele plaaslike keurspanne gestig, wat in die nuwe Europese bekertoernooie sou meeding. Finansiële moeilikhede het in 1998 tot ’n vermindering op drie en in 2007 op twee spanne gelei ([[Glasgow Warriors]] en [[Edinburgh Rugby]]). Hierdie spanne het die meeste Skotse nasionale spelers ingesluit.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotlandrugbynews.com/2019/11/can-scottish-rugby-afford-a-new-pro-team/ |title=Can Scottish Rugby afford a new pro team? |publisher=Scotland Rugby News |author=James Maclean |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> In Desember 1996 het Skotland vir die eerste keer teen [[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]] te staan gekom en tuis met 29–22 gewen, die eerste nederlaag teen die Italianers het Skotland in Januarie 1998 weg in [[Treviso]] gely. Nadat die Vyfnasies-toernooie in 1997 en 1998 met net een oorwinning oor Ierland elk teleurstellend verloop het, het Skotland die Vyfnasies 1999 op ’n oortuigende manier beklink; hulle het net teen Engeland naelskraap verloor. Dit was ook die laaste toernooi in die ou formaat, aangesien die volgende jaar met die aansluiting van Italië die Sesnasies gevorm is.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_union/five_nations/316807.stm |title=Wales snatch glory from England |publisher=[[BBC]] |date=11 April 1999 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190326114934/http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_union/five_nations/316807.stm |archive-date=26 Maart 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die [[Rugbywêreldbeker 1999]] is opnuut dwarsdeur die destydse Vyfnasies aangebied en Skotland het sy poelwedstryde weer op Murrayfield gespeel. Ná ’n nederlaag teen Suid-Afrika in hul eerste wedstryd het Skotland [[Uruguaanse nasionale rugbyspan|Uruguay]] en [[Spaanse nasionale rugbyspan|Spanje]] verslaan. As tweede van hul groep moes Skotland aan die uitspeelrondte deelneem, waar hulle Samoa met 35–20 verslaan het. Soos vier jaar voorheen is Skotland in die kwarteindstryd deur Nieu-Seeland uitgeskakel, dié keer met 18–30.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1999/overview |title=Rugby World Cup 1999: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_world_cup/teams/scotland/483408.stm |title=All Blacks end it for gutsy Scots |publisher=[[BBC]] |date=24 Oktober 1999 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190904115133/http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_world_cup/teams/scotland/483408.stm |archive-date=4 September 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die Sesnasies 2000, die eerste van die uitgebreide jaarlikse toernooi, het die verdedigende kampioen nie oortuig nie. Hulle het die eerste vier wedstryde verloor, insluitende die openingswedstryd teen die debutant Italië.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax1=31+Dec+2000;spanmin1=01+Jan+2000;spanval1=span;team=2;template=results;trophy=2;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland, Six Nations, 2000 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Nogtans het hulle in die laaste wedstryd die Grand Slam van Engeland verhoed.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_union/698769.stm |title=Brave Scots defeat England |publisher=[[BBC]] |date=2 April 2000 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191009110700/http://news.bbc.co.uk/2/hi/sport/rugby_union/698769.stm |archive-date=9 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2002 eindjaarrugbytoetsreeks]] het Skotland die Springbokke tuis met 21–6 verrassend duidelik verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2002/nov/25/rugbyunion.englandrugbyunionteam |title=England earn credit but Springboks only contempt |author=Robert Kitson |publisher=[[The Guardian]] |date=25 November 2002 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die Australiese afrigter Matt Williams het in 2003 die eerste buitelander geword om Skotland af te rig. Sy ampstermyn was egter omstrede en word as onsuksesvol beskou. Dit word veral vir ’n reeks swak uitslae en onderonsies tussen die afrigter en sy spelers onthou.<ref name="mwb">{{en}} {{cite book |author=Gregor Paul |title=Top 10 of Everything Rugby |date=Oktober 2012 |publisher=Exisle Publishing (Nieu-Seeland) |isbn=978-1-927147-52-8 |page=185 |url=https://books.google.de/books?id=YYvfUdBEQlUC&pg=PA185&lpg=PA185&dq=matt+williams+first+foreign+coach&redir_esc=y&hl=de#v=onepage&q=matt%20williams%20first%20foreign%20coach&f=false |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/my_club/ulster/7165088.stm |title=Williams accepts Ulster position |publisher=[[BBC]] |date=30 Desember 2007 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221404/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/my_club/ulster/7165088.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="row">{{en}} {{cite web |url=http://www.edinburghnews.scotsman.com/sport/scotland-players-say-sack-matt-williams-now-1-1051343 |title=Scotland players say sack Matt Williams now |publisher=Edinburgh Evening News |date=20 April 2005 |accessdate=14 September 2015 |archive-date=12 April 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160412192808/http://www.edinburghnews.scotsman.com/sport/scotland-players-say-sack-matt-williams-now-1-1051343 |url-status=dead}}</ref> Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2003]] in Australië het Skotland ná oorwinnings oor Japan, die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan|VSA]] en [[Fidjiaanse nasionale rugbyspan|Fidji]] as naaswenner van sy poel agter Frankryk geëindig, maar hulle is in die kwarteindrondte deur die gasheer met 33–16 uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2003/overview |title=Rugby World Cup 2003: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> In 2004 het Williams ’n omstrede “Kasteel Skotland”-beleid probeer implementeer, waarvolgens net spelers wat in Skotland speel vir die nasionale span in aanmerking sou kan kom.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.thetimes.co.uk/article/scotland-tread-dangerous-path-to-2007-nhct8gn9wx7 |title=Scotland tread dangerous path to 2007 |publisher=The Sunday Times |date=4 April 2004 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221344/https://www.thetimes.co.uk/article/scotland-tread-dangerous-path-to-2007-nhct8gn9wx7 |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Intussen het die uitvoerende hoof Phil Anderton (weens sy vermaakskoue voor wedstryde “Firework Phil” genoem) die unie na finansiële solvensie probeer terugneem. Hy het groot hervormings geïmplementeer om die agteruitgang van rugby in Skotland te voorkom, maar hy is in Januarie 2005 afgedank nadat sy baas David Mackay deur die SRU se algemene komitee gedwing is om te bedank.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/news/12408790.srus-giant-leap-backwards-departing-mackay-forecasts-tragedy-if-anderton-goes/ |title=SRU's giant leap backwards Departing Mackay forecasts 'tragedy' if Anderton goes |publisher=Herald Scotland |date=11 Januarie 2005 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221343/https://www.heraldscotland.com/news/12408790.srus-giant-leap-backwards-departing-mackay-forecasts-tragedy-if-anderton-goes/ |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/2353702/Anderton-adds-to-SRU-turmoil.html |title=Anderton adds to SRU turmoil |publisher=The Telegraph |author=Alasdair Reid |date=13 Januarie 2005 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190219130244/https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/2353702/Anderton-adds-to-SRU-turmoil.html |archive-date=19 Februarie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Teen April 2005 het Skotland net drie van sy 17 wedstryde onder Williams gewen.<ref name="mwb" /> Ná ’n hersiening deur die SRU en openbare kritiek van verskeie spelers<ref name="row" /> is Williams op 25 April 2005 afgedank.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4483233.stm |title=Williams sacked as Scotland coach |publisher=[[BBC]] |date=25 April 2005 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221339/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4483233.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Frank Hadden, die hoofafrigter van die Edinburgh Gunners, is as voorlopige afrigter vir die [[2005 midjaarrugbytoetsreeks]] teen die [[Britse Barbarians|Barbarians]] en [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]] benoem,<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4497327.stm |title=Hadden to lead Scots over summer |publisher=[[BBC]] |date=29 April 2005 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221341/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4497327.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en het albei wedstryde gewen. Op 15 September 2005 is hy as nasionale afrigter van die Skotse span aangestel.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4249150.stm |title=Scotland appoint Hadden as coach |publisher=[[BBC]] |date=15 September 2005 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221340/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4249150.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die Sesnasies 2006 is Frankryk in die eerste wedstryd met 20–16 verslaan,<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4674072.stm |title=Scotland 20–16 France |publisher=[[BBC]] |date=5 Februarie 2006 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221501/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4674072.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> dit was Skotland se eerste oorwinning oor die Franse sedert 1999.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2006/feb/06/sixnations2006.rugbyunion4 |title=Lamont launches Scotland into orbit as favourites fall flat at the first |publisher=[[The Guardian]] |author=Mike Averis |date=6 Februarie 2006 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926122011/https://www.theguardian.com/sport/2006/feb/06/sixnations2006.rugbyunion4 |archive-date=26 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Skotland het ook Engeland tuis op Murrayfield met 18–12 oorwin en sodoende die Calcuttabeker herower,<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4745130.stm |title=Scotland 18–12 England |publisher=[[BBC]] |date=25 Februarie 2006 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191121053126/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/4745130.stm |archive-date=21 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> maar hulle moes dié trofee een jaar later aan Engeland teruggee.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6320339.stm |title=England 42–20 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Phil Harlow |date=3 Februarie 2007 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> In Februarie 2006 was Skotland die eerste Sesnasies-span wat tuis deur Italië (17–37) verslaan is.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/6389855.stm |title=Scotland v Italy |publisher=[[BBC]] |date=24 Februarie 2007 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221415/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/6389855.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dit was Italië se hoogste oorwinning oor Skotland nog, beide tuis en weg. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007]] in Frankryk het Skotland ná oorwinnings oor [[Portugese nasionale rugbyspan|Portugal]], Roemenië en Italië, maar ook ’n nederlaag teen Nieu-Seeland, tot die kwarteindrondte gevorder. Hulle is egter deur Argentinië met 19–13 uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2007/overview |title=Rugby World Cup 2007: Overview |author=Clive Lindsay |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7030460.stm |title=Argentina 19–13 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Clive Lindsay |date=7 Oktober 2007 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221459/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7030460.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Skotland het die Sesnasies 2008 tuis met ’n 6–27-nederlaag teen Frankryk afgeskop.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7222661.stm |title=Scotland 6–27 France |publisher=[[BBC]] |last1=Harlow |first1=Phil |date=3 Februarie 2008 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221344/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7222661.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Nadat hulle in die daaropvolgende wedstryde deur Ierland en Wallis verslaan is, het die druk op Frank Hadden toegeneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.walesonline.co.uk/sport/rugby/rugby-news/theres-no-robinson-pressure-insists-2196633 |title=There’s no Robinson pressure, insists Hadden |publisher=Wales Online |date=18 Februarie 2008 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221339/https://www.walesonline.co.uk/sport/rugby/rugby-news/theres-no-robinson-pressure-insists-2196633 |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7260841.stm |title=Ireland 34 Scotland 13 |publisher=[[BBC]] |date=23 Februarie 2008 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221403/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7260841.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Skotland het Engeland ná ’n 15–9-oorwinning van die Calcuttabeker ontneem,<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7282172.stm |title=Scotland 15–9 England |publisher=[[BBC]] |last1=Standley |first1=James |date=8 Maart 2008 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191103224356/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7282172.stm |archive-date=3 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> maar hulle is vervolgens deur Italië met 23–20 verslaan en het op die voorlaaste plek geëindig. Hulle het die “houtlepel” net volgens punteverskil vermy.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7294056.stm |title=Italy 23–20 Scotland |publisher=[[BBC]] |last1=Hassan |first1=Nabil |date=15 Maart 2008 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200505095356/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/7294056.stm |archive-date=5 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Sesnasies 2009 het op ’n soortgelyke manier teleurstellend verloop (net een oorwinning oor Italië), waarvolgens Hadden in April 2009 bedank het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.mirror.co.uk/sport/rugby-union/scotland-coach-frank-hadden-resigns-386029 |title=Scotland coach Frank Hadden resigns |publisher=[[Daily Mirror]] |date=3 April 2009 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Drie maande later het die voormalige Engelse hoofafrigter Andy Robinson by hom oorgeneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8082359.stm |title=Scots name Robinson as head coach |publisher=[[BBC]] |date=4 Junie 2009 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221342/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8082359.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2009 eindjaarrugbytoetsreeks]] het die Skotte tuis ’n gedenkwaardige 9–8-oorwinning oor Australië aangeteken, hul eerste sukses oor die Wallabies in 27 jaar.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8369615.stm |title=Scotland 9–8 Australia |publisher=[[BBC]] |author=James Standley |date=21 November 2009 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221339/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8369615.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> === Opwaartse neiging === [[Lêer:Ecosse-France 2010.JPG|duimnael|’n Lynstaan tussen Skotland en Frankryk tydens die Sesnasies 2010]] [[Lêer:2012-03-17 ITA - SCO Lineout.jpg|duimnael|’n Lynstaan tussen Skotland en Italië tydens die Sesnasies 2012]] [[Lêer:Italia vs scotland Six Nations 2016.jpg|duimnael|Skotland teen Italië tydens die Sesnasies 2016]] Tydens die Sesnasies 2010 is Skotland deur Frankryk, Wallis en Italië verslaan, voordat hulle teen Engeland in ’n gelykop gespeel het. In die laaste wedstryd op Crokepark het Skotland sy enigste oorwinning aangeteken, toe hulle Ierland met 23–20 ná ’n strafdoel deur Dan Parks in die laaste minuut verslaan het, waardeur die Iere van die Driekroon ontneem is en die Skotte die “houtlepel” vermy het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/8578135.stm |title=Ireland 20–23 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Richard Petrie |date=20 Maart 2010 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221343/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/8578135.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2010 midjaarrugbytoetsreeks]] het Skotland na Argentinië getoer en hul eerste wegreeks teen die Poemas beklink, nadat hulle albei toetse met onderskeidelik 24–16 en 13–9 gewen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8747358.stm |title=Argentina 9–13 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Andy Campbell |date=19 Junie 2010 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221356/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8747358.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2010 eindjaarrugbytoetsreeks]] het Skotland ’n duidelike nederlaag teen Nieu-Seeland gely, voordat hulle oorwinnings oor Suid-Afrika (met 21–17)<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.news24.com/Sport/Boks-trail-at-Murrayfield-20101120 |title=Boks' Grand Slam hopes end |publisher=Sport24 |date=20 November 2010 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> en Samoa (met 19–16) aangeteken het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax2=31+dec+2010;spanmin2=01+nov+2010;spanval2=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland Autumn internationals 2010 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Tydens die Sesnasies 2011 het Skotland net een wedstryd, ’n 21–8-oorwinning oor Italië, aangeteken en die laaste plek weer naelskraap vermy.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/9428170.stm |title=Scotland 21–8 Italy |publisher=[[BBC]] |author=Colin Moffat |date=19 Maart 2011 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221339/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/9428170.stm |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]] in Nieu-Seeland het Skotland ook weinig beïndruk en gesukkel om [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]] en [[Georgiese nasionale rugbyspan|Georgië]] te verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/14809745 |title=Rugby World Cup 2011: Scotland 34–24 Romania |publisher=[[BBC]] |date=10 September 2011 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180917200646/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/14809745 |archive-date=17 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/14811476 |title=Rugby World Cup 2011 Pool B: Scotland 15–6 Georgia |publisher=[[BBC]] |date=14 September 2011 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190426142147/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/14811476 |archive-date=26 April 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Nadat hulle deur Argentinië met 13–12 verslaan is,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/15041494 |title=Rugby World Cup 2011: Argentina 13–12 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Clive Lindsay |date=25 September 2011 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190104005559/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/15041494 |archive-date=4 Januarie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> moes Skotland sy laaste groepwedstryd teen Engeland wen om tot die kwarteindrondte te vorder. Ná ’n uur se spel het hulle blykbaar gemaklik met 12–3 voorgeloop, maar hulle is ná ’n drie deur Chris Ashton met 16–12 geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2011/overview |title=Rugby World Cup 2011: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Dit was die eerste keer wat Skotland reeds in die groepfase van ’n rugbywêreldbekertoernooi uitgeskakel is.<ref name="wc2011">{{en}} {{cite web |url=https://www.dailymail.co.uk/sport/rugbyunion/article-2044332/RUGBY-WORLD-CUP-2011-Scotland-bounce--Andy-Robinson.html |title=Robinson determined to lead Scotland fightback after early World Cup exit |publisher=Mail Online |date=2 Oktober 2011 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170215115659/http://www.dailymail.co.uk/sport/rugbyunion/article-2044332/RUGBY-WORLD-CUP-2011-Scotland-bounce--Andy-Robinson.html |archive-date=15 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die Sesnasies 2012 het Skotland, ten spyte van baie belowende oomblikke, ná vyf nederlae op die laaste plek geëindig<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2012/mar/17/italy-scotland-six-nations |title=Scotland pick up Six Nations wooden spoon after losing to Italy |publisher=[[The Guardian]] |author=Stuart McAllister |date=17 Maart 2012 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180926121443/https://www.theguardian.com/sport/2012/mar/17/italy-scotland-six-nations |archive-date=26 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en vervolgens op die twaalfde plek op Wêreldrugby se wêreldranglys teruggesak, Skotland se laagste plek nog.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/scotland/9173935/Scotland-stick-with-Andy-Robinson.html |title=Scotland stick with Andy Robinson |publisher=The Telegraph |author=Alasdair Reid |date=29 Maart 2012 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181014130050/https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/scotland/9173935/Scotland-stick-with-Andy-Robinson.html |archive-date=14 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Selfs ná hierdie swak toernooi het Skotland daarin geslaag om Australië tydens die [[2012 midjaarrugbytoetsreeks]] verrassend met 9–6 weg te verslaan. Dit was Skotland se eerste oorwinning in Australië sedert 1982 en die eerste keer in 30 jaar wat Skotland die Wallabies meer as een keer agtereenvolgend verslaan het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/18324263 |title=Australia 6–9 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Colin Moffat |date=5 Junie 2012 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181224115013/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/18324263 |archive-date=24 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Skotland het ook wegoorwinnings oor beide Fidji en Samoa aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;spanmax2=31+jul+2012;spanmin2=01+apr+2012;spanval2=span;team=2;template=results;type=team;view=results |title=Rugby stats & records – Scotland summer tour 2012 |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Ná ’n nederlaag teen Tonga het Andy Robinson in November 2012 as afrigter bedank en is voorlopig deur Scott Johnson vervang.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/20484998 |title=Andy Robinson quits as Scotland's rugby coach |publisher=[[BBC]] |date=25 November 2012 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190417004353/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/20484998 |archive-date=17 April 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/scotland/9757970/Scotland-appoint-Scott-Johnson-as-interim-head-coach-for-6-Nations-and-South-Africa-tour.html |title=Scotland appoint Scott Johnson as interim head coach for 6 Nations and South Africa tour. |publisher=The Telegraph |last1=Reid |first1=Alasdair |date=20 Desember 2012 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181014130053/https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/international/scotland/9757970/Scotland-appoint-Scott-Johnson-as-interim-head-coach-for-6-Nations-and-South-Africa-tour.html |archive-date=14 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die Sesnasies 2013 het Skotland die derde plek behaal, hul beste prestasie in die toernooi sedert 2006. Op 3 Mei 2013 is Johnson deur die Skotse Rugbyunie as die eerste rugbydirekteur benoem en was verantwoordelik vir die toesig oor alle rugby in die nasie.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/22401943 |title=Interim head coach Scott Johnson named director of rugby |publisher=[[BBC]] |author=Phil Goodlad |date=3 Mei 2013 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190127174029/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/22401943 |archive-date=27 Januarie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Op 27 Mei 2013 is aangekondig dat Vern Cotter die nuwe hoofafrigter van Skotland sou word, maar die SRU moes tot in 2014 wag, aangesien die klub Clermont nie ’n ooreenkoms met die SRU om Cotter ’n jaar vroeër van sy kontrak te ontbind bereik het nie.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scotland/rugby/story/183506.html |title=Cotter confirmed as new Scotland coach |publisher=ESPNscrum |date=16 Mei 2013 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221342/http://en.espn.co.uk/scotland/rugby/story/183506.html |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Sesnasies 2014 het vir Skotland teleurstellend verloop, nadat hulle net in Italië gewen het en deur Wallis met 51–3 verslaan is.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://sport.stv.tv/blog/268709-more-six-nations-despair-for-scotland-but-new-era-under-vern-cotter-looms/ |title=More Six Nations despair for Scotland but new era under Vern Cotter looms |publisher=STV Sport |author=Finlay Morrison |date=17 Maart 2014 |accessdate=27 September 2015 |archive-date=3 Maart 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303233836/http://sport.stv.tv/blog/268709-more-six-nations-despair-for-scotland-but-new-era-under-vern-cotter-looms/ |url-status=dead}}</ref> Vern Cotter het toe sy termyn as hoofafrigter begin en tydens die [[2014 midjaarrugbytoetsreeks]] het Skotland drie oorwinnings oor die Amerikas se beste spanne aangeteken, voordat Suid-Afrika Skotland met 55–6 verslaan het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/28073290 |title=South Africa 55–6 Scotland |publisher=[[BBC]] |date=28 Junie 2014 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181030170506/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/28073290 |archive-date=30 Oktober 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die toets op 22 November 2014 teen Tonga op Rugbypark, Kilmarnock, was die eerste internasionale rugbywedstryd wat op ’n kunsmatige oppervlak gespeel is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/av/rugby-union/30163051 |title=Scotland 37–12 Tonga: Vern Cotter happy with display |publisher=[[BBC]] |date=22 November 2014 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200528015449/https://www.bbc.com/sport/av/rugby-union/30163051 |archive-date=28 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Ondanks optimisme onder die spelers en ondersteuners voor die Sesnasies 2015 is Skotland deur al die deelnemende spanne geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/32027453 |title=Six Nations: Scotland must adapt after whitewash |publisher=[[BBC]] |author=Mike Blair |date=23 Maart 2015 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180917232406/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/32027453 |archive-date=17 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die opwarmingswedstryde voor die [[Rugbywêreldbeker 2015]] in Engeland het Skotland egter beter vertoon en dié toernooi met redelike selfvertroue aangepak.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://sport.stv.tv/rugby-world-cup/1328793-preview-cotters-scotland-a-team-with-potential-to-roar-at-rugby-world-cup/ |title=Preview: Cotter's Scotland a team with potential to roar at Rugby World Cup |publisher=STV Sport |author=Finlay Morrison |accessdate=22 September 2015 |archive-date=3 Maart 2016 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160303234827/http://sport.stv.tv/rugby-world-cup/1328793-preview-cotters-scotland-a-team-with-potential-to-roar-at-rugby-world-cup/ |url-status=dead}}</ref> Tydens die groepfase het hulle Japan, die VSA en Samoa verslaan; met ’n bykomende nederlaag teen Suid-Afrika. In die kwarteindstryd het Skotland teen Australië te staan gekom, en 30 sekondes voor die eindfluitjie voorgeloop, toe die skeidsregter [[Craig Joubert]] aan Australië ’n omstrede strafskop toegeken het, wat deur [[Bernard Foley]] verdoel is en die Wallabies met 35–34 laat wen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2015/overview |title=Rugby World Cup 2015: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/rugby-world-cup/11938951/Australia-35-Scotland-34-match-report-Agony-for-Scots-as-last-minute-Bernard-Foley-penalty-snatches-late-victory.html |title=Australia 35 Scotland 34, match report: Agony for Scots as last-minute Bernard Foley penalty snatches late victory |publisher=The Telegraph |author=Mick Cleary |date=18 Oktober 2015 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181105202652/https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/rugby-world-cup/11938951/Australia-35-Scotland-34-match-report-Agony-for-Scots-as-last-minute-Bernard-Foley-penalty-snatches-late-victory.html |archive-date=5 November 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/34576756 |title=Rugby World Cup 2015: 'Craig Joubert wrong to award penalty' |publisher=[[BBC]] |date=19 Oktober 2015 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191203014038/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/34576756 |archive-date=3 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die Sesnasies 2016 het Skotland sy eerste twee wedstryde verloor. Die langste nederlaagreeks sedert die 1950’s tydens die jaarlikse toernooi het sodoende oor nege wedstryde gestrek en is met ’n wegoorwinning oor Italië beëindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.independent.co.uk/sport/rugby/rugby-union/italy-vs-scotland-match-report-scots-put-two-years-of-misery-behind-them-a6900166.html |title=Italy vs Scotland match report: Scots put two years of misery behind them |publisher=The Independent |author=Andy Newport |date=27 Februarie 2016 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181130114617/https://www.independent.co.uk/sport/rugby/rugby-union/italy-vs-scotland-match-report-scots-put-two-years-of-misery-behind-them-a6900166.html |archive-date=30 November 2018 |url-status=dead |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/35651242 |title=Six Nations 2016: Italy 20–36 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Tom English |date=27 Februarie 2016 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190302095039/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/35651242 |archive-date=2 Maart 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Daarop het ’n tuisoorwinning oor Frankryk gevolg. Skotland se eerste oorwinning oor Frankryk sedert 2006 het ’n reeks van tien nederlae teen ''Les Bleus'' beëindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.six-nations-guide.co.uk/2016/scotland-v-france.html |title=Scotland 29–18 France |publisher=Six Nations Guide |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191208221341/https://www.six-nations-guide.co.uk/2016/scotland-v-france.html |archive-date=8 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2016 eindjaarrugbytoetsreeks]] het Skotland sy derde agtereenvolgende oorwinning oor Argentinië aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.co.uk/rugby/report?gameId=289724&league=289234 |title=Scotland vs Argentina – Report – Friendly 2016 – 19 Nov, 2016 – ESPN |publisher=ESPNscrum |date=19 November 2016 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Tydens die Sesnasies 2017 het Skotland heelwat beter presteer en drie tuisoorwinnings aangeteken. Daarteenoor het Skotland ’n 21–61-rekordnederlaag teen Engeland gely.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/39223528 |title=Six Nations 2017: England 61–21 Scotland |publisher=[[BBC]] |author=Tom Fordyce |date=11 Maart 2017 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190417025825/https://www.bbc.com/sport/rugby-union/39223528 |archive-date=17 April 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Cotter het, soos voorheen bespreek, bedank en is in Junie 2017 deur Gregor Townsend vervang, soos dit reeds tien maande vroeër aangekondig is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2016/aug/17/gregor-townsend-scotland-coach-vern-cotter-glasgow |title=Gregor Townsend to succeed Vern Cotter as Scotland coach in 2017 |publisher=[[The Guardian]] |date=17 Augustus 2016 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Later dié jaar het Skotland Australië tuis en weg verslaan. Noemenswaardig was veral die tuiswedstryd op 25 November wat die Skotte met 53–24 gewen het; hul hoogste oorwinning oor die Wallabies nog.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/42059631 |title=Autumn international: Scotland 53-24 Australia |publisher=[[BBC]] |author=Tom English |date=25 November 2017 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.co.uk/rugby/report?gameId=291174&league=289234 |title=Scotland make Wallabies pay for Kepu's moment of madness |publisher=ESPNscrum |date=25 November 2017 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Een week vroeër is Skotland naelskraap deur Nieu-Seeland verslaan, nadat Skotland byna sy eerste oorwinning oor die All Blacks aangeteken het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2017/nov/18/scotland-new-zealand-autumn-international-match-report |title=Stuart Hogg and Scotland denied at the last as New Zealand hold on |publisher=[[The Guardian]] |author=Michael Aylwin |date=18 November 2017 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.co.uk/rugby/report?gameId=291189&league=289234 |title=All Blacks made to work for victory over plucky Scotland |publisher=ESPNscrum |date=18 November 2017 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die Skotte het tydens die Sesnasies 2018 Engeland tuis met 25–13 verslaan en sodoende vir die eerste keer sedert 2008 die Calcuttabeker gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.telegraph.co.uk/rugby-union/2018/02/24/scotland-vs-england-six-nations-2018-live-score-updates// |title=Rampant Scots bring auld rivals crashing down to earth to claim Calcutta Cup |publisher=[[The Daily Telegraph]] |date=24 Februarie 2018 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Tydens dieselfde toernooi het Skotland en Frankryk vir die eerste keer om die Auld Alliance trofee gespeel, wat in herinnering aan die nasionale spelers van albei spanne wat tydens die Eerste Wêreldoorlog gesneuwel het, geskenk is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scottishrugby.org/news/auld-alliance-trophy-unveiled |title=Auld Alliance Trophy unveiled |publisher=[[Skotse Rugbyunie]] |date=2 Februarie 2018 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Tydens die laaste wedstryd van die Sesnasies 2019 het Skotland weg op Twickenham die Calcuttabeker suksesvol verdedig; hulle het teen die Engelse met 38–38 gelykop gespeel, nadat hulle teen halftyd blykbaar met 7–31 hopeloos agterna was.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/47598676 |title=England and Scotland draw astonishing Test 38-38 in Six Nations |publisher=[[BBC]] |date=16 Maart 2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Die [[Rugbywêreldbeker 2019]] in Japan het vir Skotland teleurstellend verloop. Hulle het daarin geslaag om Samoa en [[Russiese nasionale rugbyspan|Rusland]] sonder teenpunte te verslaan, maar ná nederlae teen Ierland en die gasheer is hulle vroeg uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/rugby-world-cup/rwc-2019-japan/116539877/rugby-world-cup-2019-scots-accuse-all-blacks-of-undue-influence-in-games-cancellation-decision |title=Rugby World Cup 2019: Scotland accuse All Blacks of 'undue influence' in cancellation decision |publisher=Stuff |author=Richard Bath |date=13 Oktober 2019 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191207190636/https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/rugby-world-cup/rwc-2019-japan/116539877/rugby-world-cup-2019-scots-accuse-all-blacks-of-undue-influence-in-games-cancellation-decision |archive-date=7 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Weens tifoon Hagibis se verwoestinge was die wedstryd teen Japan ernstig bedreig. Stellings deur die SRU se voorsitter, waarvolgens hy vir die kansellasie van dié wedstryd met regstappe gedreig het, het verontwaardiging veroorsaak. Wêreldrugby het die Skotse beheerliggaam toe met £70&nbsp;000 beboet, aangesien die wedstryd diskrediteer is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.skysports.com/rugby-union/news/12505/11856427/scottish-rugby-union-fined-70000-by-world-rugby-over-typhoon-hagibis-comments |title=Scottish Rugby Union fined £70,000 by World Rugby over Typhoon Hagibis comments |publisher=Sky Sports |date=7 November 2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> == Kleure, embleem en himne == [[Lêer:Cirsium vulgare 6214.jpg|duimnael|upright|Die dissel, die nasionale embleem van Skotland sedert die bewind van Alexander III van Skotland (1249–1286) en die embleem van die Skotse nasionale rugbyspan]] Die dissel is die nasionale blom van Skotland en ook die embleem van die Skotse nasionale rugbyspan. Volgens ’n legende het die “beskermende dissel” sy rol gespeel tydens die verdediging van Skotland teen ’n snagse aanval deur [[Noorweë|Noorse]] [[Wikings]], een van hulle skree van pyn toe hy kaalvoet op ’n dissel trap, wat die Skotse verdedigers waarsku. Die [[Latyn]]se ''Nemo me impune lacessit'' (“Niemand ontlok my ongestraf nie!” in [[Afrikaans]]) is ’n antieke leuse van die [[Koninkryk van Skotland|Skotse monarge]], en ook van die voorste ridderorde van Skotland, die oudste en edelste orde van die dissel, en van die Skotswagte (van wie die twee laasgenoemde aan die monarg “behoort” het).<ref>{{en}} {{cite web |title=The Scottish Thistle – Beautifully Bold! |url=https://www.scottish-at-heart.com/scottish-thistle.html |publisher=Scottish at Heart |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191230132049/https://www.scottish-at-heart.com/scottish-thistle.html |archive-date=30 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> ''The Flower of Scotland'' dien sedert 1990 as Skotland se nieamptelike volkslied. Die teks is in 1967 deur Roy Williamson van die musiekgroep ''The Corries'' geskryf, en deur die Skotse Rugbyunie as plaasvervanger vir “[[God Save the Queen]]” goedgekeur. In die eerste jaar waarin die Skotte ''The Flower of Scotland'' as hul himne gebruik het, het Skotland vir die beslissende wedstryd van die Vyfnasies 1990 teen Engeland te staan gekom. Hierdie kombinasie was plofbaar en Skotland het Engeland met 13–7 verslaan en die Vyfnasies-kampioenskap saam met ’n Grand Slam gewen. Tydens tuiswedstryde op Murrayfield word die opvoering van ''The Flower of Scotland'' tradisioneel deur [[doedelsak]]ke begelei, waardeur ’n unieke atmosfeer geskep word.<ref name="anthem" /> Skotland speel tradisioneel in donkerblou truie, wit broeke en blou kouse. As Skotland die tuisspan is en die teenstander gewoonlik in donker kleure speel – soos in wedstryde teen Argentinië, Frankryk en Italië – sal Skotland sy alternatiewe trui aantrek. Dit is tradisioneel ’n wit trui met donkerblou broeke en kouse. Vir ’n kort tydperk, met Cotton Oxford as klereborg, is die wit trui deur ’n helder oranje met blou hoepels om die moue vervang. Dit is vir die eerste keer op 14 November 1998 teen die Nieu-Seeland [[Maori|Māori]] gedra.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/more-in-sport-2-17293/rugby-fans-anger-over-scotland-s-red-and-yellow-kit-1-989114 |title=Rugby fans' anger over Scotland's red and yellow kit |publisher=The Scotsman |date=15 Junie 2006 |accessdate=20 Maart 2022}} {{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}</ref> Hierdie wisselstrook is net twee jaar later deur die tradisionele wit een vervang. Tydens dié borgskap is ook pers by die tradisionele blou trui bygevoeg. Dit was ’n belangrike afwyking van die tradisionele kleure blou en wit, alhoewel pers aan die disselblom ontleen was. In September 1993 is ’n borgskap met die handelsmerk ''The Famous Grouse'' van die [[whisky]]stokery Glenturret bekendgestel, wat daartoe gelei het dat vir die eerste keer ’n borgnaam by die truivervaardiger se naam bygevoeg is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/news/12721224.cap-that-for-a-benefit-after-new-sponsorship-package/ |title=Cap that for a benefit after new sponsorship package |publisher=The Herald |date=1 September 1993 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181203233539/https://www.heraldscotland.com/news/12721224.cap-that-for-a-benefit-after-new-sponsorship-package/ |archive-date=3 Desember 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> As gevolg van ’n nuwe kontrak in 1997 het die Famous Grouse-kenteken op die Skotse trui verskyn.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/news/12285669.all-blacks-wrap-up-sale-of-the-century-sponsors-massive-30m-shirt-deal-puts-all-the-others-in-the-shade/ |title=All Blacks wrap up sale of the century. Sponsors' massive #30m shirt deal puts all the others in the shade |publisher=The Herald |date=21 Oktober 1997 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180929145012/https://www.heraldscotland.com/news/12285669.all-blacks-wrap-up-sale-of-the-century-sponsors-massive-30m-shirt-deal-puts-all-the-others-in-the-shade/ |archive-date=29 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Verdere ooreenkomste het gevolg en dit het vervolgens die langste ooreenkoms met ’n borg in die rugbywêreld geword.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/more-in-sport-2-17293/famous-grouse-puts-sru-fears-to-flight-with-new-deal-1-530735 |title=Famous Grouse puts SRU fears to flight with new deal |author=David Ferguson |publisher=The Scotsman |date=12 Mei 2004 |accessdate=20 Maart 2022}} {{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}</ref> Tydens wedstryde in Frankryk moes die ''Famous Grouse''-kenteken weens die Evin-wet, waarvolgens in Frankryk enige alkoholreklame (insluitend in sportbyeenkomste) verbied is, deur die voorletters “TFG” vervang word.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/1123252.stm |title=Firm have grouse about French |publisher=[[BBC]] |date=18 Januarie 2001 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170214205817/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/1123252.stm |archive-date=14 Februarie 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> In Mei 2007, ná 17 jaar, het ''Famous Grouse'' sy borgskap met die Skotse span beëindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.heraldscotland.com/news/12777272.famous-grouse-ends-sponsor-deal-with-scots-rugby-team/ |title=Famous Grouse ends sponsor deal with Scots rugby team |author=Rob Robertson |publisher=The Herald |date=4 Mei 2007 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180929125135/https://www.heraldscotland.com/news/12777272.famous-grouse-ends-sponsor-deal-with-scots-rugby-team/ |archive-date=29 September 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Aansluitend het ''The Famous Grouse'' se verbintenis aan die SRU voortgegaan en was vanaf 2013 tot 2016 die “amptelike drank van Skotse rugby”. Dié ooreenkoms was volgens ramings een tiende van die oorspronklike koste waard en het die SRU verbied om verdrae met ander whiskystokerye te sluit.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sportspromedia.com/news/the_famous_grouse_to_sponsor_scottish_rugby_again |title=The Famous Grouse to sponsor Scottish Rugby again |publisher=SportsPro |date=17 Januarie 2013 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Op 3 September 2007 is aangekondig dat die destydse Glasgow Rangersvoorsitter, Sir David Murray, se maatskappy die nuwe truiborg sal word, nadat ’n ooreenkoms ter waarde van £2,7&nbsp;miljoen oor drie jaar onderteken is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scotsman.com/sport/more-in-sport-2-17293/rangers-owner-says-rugby-is-in-his-heart-as-he-puts-163-2-7m-into-the-sru-1-917356 |title=Rangers owner says rugby is in his heart as he puts £2.7m into the SRU |author=David Ferguson |publisher=The Scotsman |date=4 September 2007 |accessdate=20 Maart 2022}} {{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes}}</ref> In Augustus 2011 het, nadat Sir David Murray se maatskappy besluit het om sy borgskap te beëindig, die Royal Bank of Scotland as hoofborg van Skotse rugby oorgeneem. BT het as deel van die £20&nbsp;miljoen-ooreenkoms wat in 2014 onderteken is, die hoofborg van die trui geword.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.scottishrugby.org/news/15/04/14/bt-completes-scottish-rugby-portfolio-scotlands-front-shirt-sponsor |publisher=[[Skotse Rugbyunie]] |title=BT completes Scottish Rugby portfolio as Scotland's front of shirt sponsor |date=1 April 2015 |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181113170058/http://scottishrugby.org/news/15/04/14/bt-completes-scottish-rugby-portfolio-scotlands-front-shirt-sponsor |archive-date=13 November 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Truiverskaffers en -borge == [[Lêer:England-Scotland-3-2-07-CC-4.jpg|duimnael|Die Skotse nasionale rugbyspan staan tydens die volkslied in ’n ry in hul tradisionele donkerblou truie, 2007]] Sedert die 1990’s het die volgende truiverskaffers en -borge verskyn: {| class="wikitable" ! Tydperk !! Verskaffer !! Borg |- |1991–1994 ||[[Umbro]] || – |- |1994–1998 ||[[Pringle of Scotland|Pringle]] |rowspan=3|[[Glenturret|The Famous Grouse]] |- |1998–2000 |Cotton Oxford |- |2000–2008 |rowspan=3|[[Canterbury of New Zealand|Canterbury]] |- |2008–2011 ||[[David E. Murray|Murray]] |- |2011–2013 |rowspan=2|[[Royal Bank of Scotland|RBS]] |- |2013–2015 |rowspan=3|[[Macron (maatskappy)|Macron]] |- |2015–21 ||[[BT Group|BT]] |- |sedert 2021 ||[[Peter Vardy (ondernemer)|Peter Vardy Group]] |} == Tuisstadion == {{Hoofartikel|Murrayfield-stadion}} [[Lêer:Murrayfield Stadium 2005-05-13.jpg|duimnael|Die Murrayfield-stadion in Edinburg]] [[Lêer:Memorial Arche Murrayfield Stadium ZOOM Remembrance Eric Milroy and marcel Burgun - Auld Alliance Trophy.jpg|duimnael|Die gedenkteken ter nagedagtenis aan Skotse rugbyspelers wat tydens die twee wêreldoorloë gesneuwel het]] Die eerste internasionale wedstryd tussen twee nasionale rugbyspanne is in die Raeburn Place-stadion gehou. Die Skotse span, wat in Edinburg gesetel was, het op 27 Maart 1871 ’n wedstryd teen die Engelse span gewen. Vanaf 1871 tot 1925 het die Skotse span, voordat hulle hulself in Murrayfield gevestig het, in verskeie Skotse stadions internasionale tuiswedstryde gespeel. Die destydse Skotse Voetbalunie (nou die Skotse Rugbyunie) moes aanvanklik verskeie [[krieket]]velde vir die Skotse rugbyspan huur, waarvolgens hulle besluit het om ’n eie stadion op te rig. Hul soektog het sewe jaar geneem; aangesien geen munisipaliteit die Skotse rugbyspan wou huisves nie, met die voorwendsel dat die ondersteuners op wedstryddae soos wilde hordes sou opdaag. In 1897 het hulle uiteindelik grond in Inverleith ter waarde van £&nbsp;3&nbsp;800 verkry, waarvolgens hulle die eerste van die vier Tuisnasies geword het om ’n eie speelveld te besit.<ref name="raeburn-stadium">{{en}} {{cite web |url=http://www.scottishrugby.org/sites/default/files/editor/docs/raeburn-stadium.pdf |title=From Raeburn Place to Murrayfield: a Past with a Future |publisher=[[Skotse Rugbyunie]] |accessdate=5 April 2015 |archive-date=16 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181116085624/http://www.scottishrugby.org/sites/default/files/editor/docs/raeburn-stadium.pdf |url-status=dead}}</ref> Die eerste wedstryd, wat oorspronklik teen Wallis beplan was, het op 18 Februarie 1899 plaasgevind en die Skotte is tuis deur Ierland (3–9) geklop. Inverleith het tot op 25 Januarie 1925 Skotland vir wedstryde gehuisves, toe die laaste wedstryd teen Frankryk hier gespeel is. Die Skotse rugbyspan het daarna, op 21 Maart dieselfde jaar, na Murrayfield verhuis. Die Skotse Rugbyunie het die grond in 1920 van die Edinburgh Polo Club gekoop, en met die oprigting van die eerste Murrayfield-stadion begin wat op 21 Maart 1925 ingewy is.<ref name="raeburn-stadium" /> Die eerste wedstryd op Murrayfield was Skotland teen Engeland voor ’n skare van 70&nbsp;000, wat die Skotte gewen het om sodoende hul eerste Grand Slam in te palm.<ref name="raeburn-stadium" /> Tydens die Tweede Wêreldoorlog is Murrayfield deur die [[Britse Lugmag]] as ’n bewaarplek ingespan. Skotse rugbyspele is toe twee jaar lank, tot in 1944, op Inverleith gespeel, toe die inspanning van die stadion deur die Britse Lugmag beëindig is. Die stadion kon in 1975 tot 104&nbsp;000 toeskouers verwelkom, maar die kapasiteit moes weens veiligheidsredes verminder word. ’n Veldverwarmingstelsel is in die vroeë negentigerjare geïnstalleer en tydens die Rugbywêreldbeker 1991 gebruik. Dit vergemaklik wedstryde gedurende [[winter]]maande. Teen die suidoostekant van die stadion, naby die spoorwegbrug, is ’n gedenkteken ter nagedagtenis aan Skotse rugbyspelers wat tydens die [[Tweede Vryheidsoorlog]] en die twee wêreldoorloë gesneuwel het, aangebring.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://warmemscot.s4.bizhat.com/warmemscot-ftopic454.html |title=The Scottish War Memorials |publisher=warmemscot.s4.bizhat.com |accessdate=20 Maart 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191206210216/http://warmemscot.s4.bizhat.com/warmemscot-ftopic454.html |archive-date=6 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Sedert 2004 word tuiswedstryde teen “kleiner” nasionale spanne sporadies ook in [[Aberdeen, Skotland|Aberdeen]], [[Glasgow]], [[Kilmarnock]] en [[Perth, Skotland|Perth]] gehuisves. === Rugbywêreldbekerstadions === {{Hoofartikel|Rugbywêreldbeker 1991|Rugbywêreldbeker 1999|Rugbywêreldbeker 2007}} Skotland se Murrayfield-stadion is onder andere tydens die Rugbywêreldbeker 1991 en Rugbywêreldbeker 1999 (saam met wedstryde in die ander destydse Vyfnasies), asook die Rugbywêreldbeker 2007 (saam met die gasheer Frankryk en Cardiff se [[Millennium-stadion]]) ingespan. In 1999 is ook [[Glasgow]] se Hampdenpark en Galashiels se Netherdale ingespan. == Toetswedstryde == [[Lêer:Scotland IRB World Rankings.png|duimnael|400px|Skotland se plek op [[Wêreldrugby]] se ranglys vanaf 10 Oktober 2003 tot op hede]] Skotland het 312 van sy 721 toetswedstryde gewen, ’n wenrekord van 43,27%. Skotland se statistieke in toetswedstryde teen alle lande, in alfabetiese volgorde, is soos volg (korrek in Maart 2022):<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;team=2;template=results;type=team;view=opposition |title=International Rugby Union Statistics – Scotland |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> {| class="sortable wikitable" ! Teen ! Gespeel ! Gewen ! Verloor ! Gelykop ! % Gewen |- bgcolor="#d0ffd0" align="center" |- | {{ARGru}} || 18 || 9 || 9 || 0 || 50,00 |- | {{AUSru}} || 33 || 12 || 21 || 0 || 36,36 |- | {{ENGru}} || 140 || 45 || 76 || 19 || 32,14 |- | {{FIJru}} || 8 || 6 || 2 || 0 || 75,00 |- | {{FRAru}} || 99 || 39 || 57 || 3 || 39,39 |- | {{GEOru}} || 5 || 5 || 0 || 0 || 100 |- | {{IRLru}} || 139 || 65 || 67 || 6 || 46,76 |- | {{ITAru}} || 34 || 26 || 8 || 0 || 76,47 |- | {{CIVru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{JPNru}} || 9 || 8 || 1 || 0 || 88,89 |- | {{CANru}} || 5 || 4 || 1 || 0 || 80,00 |- | {{NZLru}} || 31 || 0 || 29 || 2 || 0,00 |- | [[Lêer:Flag of rugby Pacific Islanders.svg|24px|raam]] Pasifiese Eilanders || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{PORru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{ROMru}} || 13 || 11 || 2 || 0 || 84,62 |- | {{RUSru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{SAMru}} || 12 || 10 || 1 || 1 || 83,33 |- | {{ESPru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{RSAru}} || 28 || 5 || 23 || 0 || 17,86 |- | {{TGAru}} || 5 || 4 || 1 || 0 || 80,00 |- | {{URUru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{USAru}} || 6 || 5 || 1 || 0 || 83,33 |- | {{WALru}} || 128 || 50 || 75 || 3 || 39,07 |- | {{ZIMru}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | align="left" |'''Algeheel''' || '''721''' || '''312''' || '''375''' || '''34''' || '''43,27''' |} Wedstryde teen verskeie saamgestelde spanne tydens oorsese toere van die amateurtydperk en die deur die [[Skotse Rugbyunie]] (SRU) nieerkende wedstryde teen nielede het vir ’n lang tydperk nie die volle status van toetswedstryde geniet nie – selfs nie terugwerkend nie. Die wedstryde tydens die ''Victory Internationals'' word nie as toetswedstryde beskou nie, ook wedstryde teen die [[Britse Barbarians|Barbarians]] word nie as sulks erken nie. == Wedywering met ander nasionale spanne == [[Lêer:Calcutta Cup, England vs Scotland.jpg|duimnael|upright|Die Calcuttabeker is een van die oudste trofeë in die rugbywêreld en word sedert 1879 tussen Engeland en Skotland uitgespeel]] Veral met die nasionale spanne van die naburige Britse Tuisnasies handhaaf die Skotte ’n intensiewe wedywering. Die eerste toetswedstryd ter wêreld is in 1871 teen Engeland gespeel en sedert 1879 ding albei spanne mee om die Calcuttabeker, die oudste trofee in internasionale sport. Van die 140 toetswedstryde tot dusver het Engeland 76 gewen, Skotland 45, met 19 gelykopuitslae. Gedurende wêreldbekertoernooie het albei spanne tot dusver twee keer ontmoet (in 1991 en 2011), en Engeland het albei wedstryde gewen. Daarbenewens is die toetswedstryd om die 1938-Calcuttabeker noemenswaardig. Dit was die eerste rugbywedstryd wat in televisie gebeeldsend is en is deur die [[BBC]] uitgesaai.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.radiotimesarchive.co.uk/pdf/RT-TV-1938.pdf |title=TELEVISION – Monday, March 14 to Saturday, March 19 |publisher=RadioTimes |date=11 Maart 1938 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Naas Engeland is ook Ierland ’n belangrike mededinger.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/47164954 |title=Six Nations 2019: Scotland v Ireland – Five reasons behind the 'narkiness' between two nations |publisher=[[BBC]] |author=Tom English |date=7 Februarie 2019 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> Hierdie wedywering tussen dié twee “[[Kelte|Keltiese]] nasies” is gekenmerk deur unieke gebeurtenisse oor dekades heen; ’n bydraende faktor is die wedersydse migrasie in die 19de en 20ste eeu. Skotland en Ierland het tot dusver in 139 toetswedstryde ontmoet, van wie Ierland 68 gewen het en Skotland 65, met ses gelykopuitslae. Gedurende wêreldbekertoernooie het albei spanne tot dusver twee keer ontmoet (groepwedstryde in 1991 en 2019), van wie Skotland dié in 1991 gewen het en Ierland dié in 2019. Nes die ander rugbynasies van die Noordelike Halfrond handhaaf Skotland ’n wedywering met die groot spanne van die Suidelike Halfrond. Gedurende wêreldbekertoernooie het Skotland vyf keer teen die All Blacks te staan gekom, maar al sy wedstryde verloor (kwarteindstryd 1987, klein finale om die derde plek 1991, kwarteindstryd 1995, kwarteindstryd 1999 en groepwedstryd 2007). Skotland se wenrekord teen die Springbokke gedurende wêreldbekertoernooie is ook negatief: Skotland is in albei groepwedstryde verslaan (in 1999 en 2015). Teen die Wallabies het Skotland ’n soortgelyke rekord behaal: Skotland is in beide die kwarteindstryd 2003 en die kwarteindstryd 2015 geklop. == Rekorde == === Wêreldbekerrekord === [[Lêer:Rugby World Cup 2007 - Scotland v Romania 177.jpg|duimnael|Skotse rugbyondersteuners tydens die wedstryd teen Roemenië gedurende die Rugbywêreldbeker 2007 op Murrayfield in Edinburg]] Skotland het tot dusver aan elke [[rugbywêreldbeker]]toernooi deelgeneem en een keer die vierde plek behaal (in 1991), Skotland se beste prestasie tot dusver, nadat hulle in die halfeindstryd deur Engeland en in die klein finale om die derde plek deur Nieu-Seeland verslaan is. Daarbenewens het Skotland tot dusver ses keer tot die kwarteindstryd gevorder, maar hulle is deur Nieu-Seeland (in 1987, 1995 en 1999), Australië (in 2003 en 2015) en Argentinië (in 2007 verslaan). Tydens twee rugbywêreldbekertoernooie (in 2011 en 2019) het Skotland ná twee oorwinnings en twee nederlae tydens die groepfase nie tot die volgende rondte gevorder nie. {| class="wikitable" !Jaar!!Uitslag |- |[[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] || Vierde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2003|2003]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2011|2011]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 2015|2015]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2019|2019]] || Poelfase |- |[[Rugbywêreldbeker 2023|2023]] || ''gekwalifiseer'' |} === Tuisnasies / Vyfnasies / Sesnasies === [[Lêer:AAT Murrayfield.jpg|duimnael|upright|Die Auld Alliance-trofee]] Skotland se enigste jaarlikse toernooi is die [[Sesnasies-toernooi]] waartydens hulle teen vyf ander Europese nasies speel: Engeland, Frankryk, Ierland, Italië en Wallis. Die Sesnasies-toernooi het as die Tuisnasies-toernooi in 1883 begin, en Skotland het in 1886 die titel met Engeland gedeel, voordat hulle die titel een jaar later alleenlik gewen het. Skotland het die kampioenskap tot dusver 15 keer verower, en het nege ander titels gedeel. Skotland het drie Grand Slams gewen (insluitende die Driekroon) in 1925, 1984 en 1990, met sewe bykomende Driekrone. Skotland het die laaste Vyfnasies in 1999 gewen, voordat Italië by dié toernooi aangesluit het om die Sesnasies-toernooi te vorm. As deel van die Sesnasies-toernooi ding hulle ook met Engeland mee om die Calcuttabeker wat Skotland vir die eerste keer in 1882 gewen het. Sedert 1989 ding Skotland tydens die Sesnasies met Ierland mee om die Centenary Quaich, sedert 2018 met Frankryk om die Auld-Alliance-trofee asook met Wallis om die Doddie Weir-beker, en sedert 2022 met Italië om die Cuttittabeker. * 15 ongedeelde titels (1887, 1889, 1891, 1895, 1901, 1903, 1904, 1907, 1925, 1929, 1933, 1938, 1984, 1990, 1999) * 9 gedeelde titels (1886, 1888, 1890, 1920, 1926, 1927, 1964, 1973, 1986) * 3 Grand Slams (1925, 1984, 1990) * 10 Driekrone (1891, 1895, 1901, 1903, 1907, 1925, 1933, 1938, 1984, 1990) {{Sesnasiesoorwinnings}} === Ander wedstryde === [[Lêer:Hopetoun Cup.jpg|duimnael|upright|Die Hopetounbeker]] Gedurende die amateurtydperk het Skotland deels maandelange oorsese toere onderneem, waartydens hulle teen ander nasionale spanne, plaaslike saamgestelde spanne en klubspanne gespeel het. Eweneens het hulle ander nasionale spanne in Skotland gehuisves. Teen die jaar 2000 het die oorsese toere volgens die ou tradisie tot ’n einde gekom, aangesien die professionalisering van die rugbyspel te min tyd vir toere oorlaat (’n uitsondering is die [[Britse en Ierse Leeus]] se vierjaarlikse toere). Vandag is toetswedstryde teen die spanne van die Suidelike Halfrond en ander spanne buite die Sesnasies-toernooi gedurende twee tydstippe van die jaar moontlik. Gedurende die Juniemaand se midjaarrugbytoetsreeks vertrek Skotland in die Suidelike Halfrond, terwyl gedurende die Novembermaand se eindjaarrugbytoetsreeks Skotland as gasheer optree. As deel daarvan ding Skotland sedert 1998 met Australië om die Hopetounbeker en sedert 2008 met Kanada om die Douglas Horn-trofee mee. == Spelers == === Huidige span === Die volgende spelers het die Skotse span tydens die Sesnasies 2022 gevorm:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.co.uk/sport/rugby-union/60057238 |title=Six Nations 2022: Scotland call up five uncapped players, Redpath returns |publisher=[[BBC]] |date=19 Januarie 2022 |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> {| | valign="top"| Agterspelers ''(backs)'' {| class="wikitable" |- style="background:#EFEFEF" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Ali Price]] || [[Skrumskakel]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 46 |- | [[Ben Vellacott]] || [[Skrumskakel]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 0 |- | [[Ben White (Rugbyspieler)|Ben White]] || [[Losskakel]] || [[London Irish]] || style="text-align:center" | 0 |- | [[Finn Russell]] || [[Losskakel]] || [[Racing 92]] || style="text-align:center" | 58 |- | [[Mark Bennett (Rugbyspieler)|Mark Bennett]] || [[Senter]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 22 |- | [[Chris Harris (rugbyspeler)|Chris Harris]] || [[Senter]] || [[Gloucester RFC]] || style="text-align:center" | 31 |- | [[Rory Hutchinson]] || [[Senter]] || [[Northampton Saints]] || style="text-align:center" | 5 |- | [[Sam Johnson (Rugbyspieler)|Sam Johnson]] || [[Senter]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 21 |- | [[Cameron Redpath]] || [[Senter]] || [[Bath Rugby]] || style="text-align:center" | 1 |- | [[Sione Tuipulotu]] || [[Senter]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 1 |- | [[Darcy Graham]] || [[Vleuel]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 22 |- | [[Rufus McLean]] || [[Vleuel]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 2 |- | [[Kyle Rowe]] || [[Vleuel]] || [[London Irish]] || style="text-align:center" | 0 |- | [[Kyle Steyn]] || [[Vleuel]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 3 |- | [[Duhan van der Merwe]] || [[Vleuel]] || [[Worcester Warriors]] || style="text-align:center" | 13 |- | [[Stuart Hogg]] [[Lêer:Captain sports.svg|15px|Kaptein]] || [[Heelagter]] || [[Exeter Chiefs]] || style="text-align:center" | 88 |- | [[Blair Kinghorn]] || [[Heelagter]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 28 |} | | valign="top"| Voorspelers ''(forwards)'' {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Ewan Ashman]] || [[Haker]] || [[Sale Sharks]] || style="text-align:center" | 2 |- | [[Stuart McInally]] || [[Haker]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 43 |- | [[George Turner (rugbyspeler)|George Turner]] || [[Haker]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 20 |- | [[Jamie Bhatti]] || [[Stut]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 22 |- | [[Zander Fagerson]] || [[Stut]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 42 |- | [[WP Nel]] || [[Stut]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 43 |- | [[Pierre Schoeman]] || [[Stut]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 4 |- | [[Javan Sebastian]] || [[Stut]] || [[Scarlets]] || style="text-align:center" | 1 |- | [[Rory Sutherland (rugbyspeler)|Rory Sutherland]] || [[Stut]] || [[Worcester Warriors]] || style="text-align:center" | 16 |- | [[Scott Cummings]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 21 |- | [[Grant Gilchrist]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 48 |- | [[Jonny Gray (rugbyspeler)|Jonny Gray]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Exeter Chiefs]] || style="text-align:center" | 64 |- | [[Jamie Hodgson (Rugbyspieler)|Jamie Hodgson]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 3 |- | [[Sam Skinner]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || [[Exeter Chiefs]] || style="text-align:center" | 15 |- | [[Josh Bayliss]] || [[Losvoorspeler]] || [[Bath Rugby]] || style="text-align:center" | 2 |- | [[Magnus Bradbury]] || [[Losvoorspeler]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 14 |- | [[Andy Christie]] || [[Losvoorspeler]] || [[Saracens]] || style="text-align:center" | 0 |- | [[Rory Darge]] || [[Losvoorspeler]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 0 |- | [[Matt Fagerson]] || [[Losvoorspeler]] || [[Glasgow Warriors]] || style="text-align:center" | 17 |- | [[Nick Haining]] || [[Losvoorspeler]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 10 |- | [[Jamie Ritchie]] || [[Losvoorspeler]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 31 |- | [[Hamish Watson]] || [[Losvoorspeler]] || [[Edinburgh Rugby]] || style="text-align:center" | 45 |} |} === Bekende spelers === [[Lêer:Bill-Maclagan.jpeg|duimnael|upright|Bill Maclagan (ca. 1878–1890)]] [[Lêer:David Bedell-Sivright 2.jpg|duimnael|upright|David Bedell-Sivright (voor 1915)]] Tien voormalige Skotse spelers is vir hul uitstekende prestasies in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees |title=Inductees |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> {| class="wikitable" ! Speler !! Posisie !! Inskrywing |- | [[Ned Haig]] || Uitvinder van [[Sewesrugby]] || 2008 |- | [[Bill Maclagan]] || [[Senter]] || 2009 |- | [[Ian McGeechan]] || [[Losskakel]], [[Senter]] || 2009 |- | [[David Bedell-Sivright]] || Voorspeler || 2013 |- | [[Gavin Hastings]] || [[Heelagter]] || 2013 |- | [[Jim Greenwood (rugbyspeler)|Jim Greenwood]] || [[Agsteman]], Losvoorspeler || 2014 |- | [[Andy Irvine (rugbyspeler)|Andy Irvine]] || [[Heelagter]] || 2015 |- | [[Gordon Brown (rugbyspeler)|Gordon Brown]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || 2015 |- | [[Phil Macpherson]] || [[Senter]] || 2016 |- | [[Jim Telfer]] || [[Agsteman]] || 2021 |} Daarbenewens is die [[Melrose RFC]] (vir die uitvinding van [[Sewesrugby]]) en die sportkommentator [[Bill McLaren]] (vir sy invloed op die sport) ingeskryf.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees/59182 |title=Melrose RFC |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees/59177 |title=Bill McLaren |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> === Spelerstatistieke === [[Lêer:Jason White 03.jpg|duimnael|upright|Jason White (2010)]] [[Lêer:USO-Gloucester Rugby - 20141025 - Greig Laidlaw 1.jpg|duimnael|upright|Greig Laidlaw (2014)]] [[Lêer:2017.06.17.15.04.43-AUSvSCO anthems-0001 (34651888233) (Ross Ford cropped).jpg|duimnael|upright|Ross Ford (2017)]] Vervolgens die belangrikste statistieke van Skotland se spelers. Die spelers wat met <nowiki>*</nowiki> gekenmerk is, is nog aktief en kan hul statistieke verbeter. <small>(Korrek teen Maart 2022)</small> {| | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;team=2;template=results;type=player |title=Total matches played (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Ross Ford]] || 2004–2017 || 110 |- | {{0}}2 || [[Chris Paterson]] || 1999–2011 || 109 |- | {{0}}3 || [[Sean Lamont]] || 2004–2016 || 105 |- | {{0}}4 || [[Stuart Hogg]] * || 2012–2022 || {{0}}93 |- | {{0}}5 || [[Scott Murray (rugbyspeler)|Scott Murray]] || 1997–2007 || {{0}}87 |- | {{0}}6 || [[Mike Blair]] || 2002–2012 || {{0}}85 |- | {{0}}7 || [[Gregor Townsend]] || 1993–2003 || {{0}}82 |- | {{0}}8 || [[Nathan Hines]] || 2000–2011 || {{0}}77 |- | {{0}}9 || [[Jason White (rugbyspeler)|Jason White]] || 2000–2009 || {{0}}77 |- | 10 || [[John Barclay (rugbyspeler)|John Barclay]] || 2007–2019 || {{0}}76 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde as kaptein<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?captain=1;class=1;filter=advanced;orderby=matches;team=2;template=results;type=player |title=Total matches played as captain (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Greig Laidlaw]] || 2013–2019 || 40 |- | {{0}}2 || [[David Sole]] || 1989–1992 || 25 |- | {{0}}3 || [[Stuart Hogg]] * || 2018–2022 || 22 |- | {{0}}4 || [[Bryan Redpath]] || 1998–2003 || 21 |- | {{0}}5 || [[Gavin Hastings]] || 1993–1995 || 20 |- | {{0}}6 || [[Ian McLauchlan]] || 1973–1979 || 19 |- | {{0}}7 || [[Jason White (rugbyspeler)|Jason White]] || 2005–2008 || 19 |- | {{0}}8 || [[Rob Wainwright (rugbyspeler)|Rob Wainwright]] || 1995–1998 || 16 |- | {{0}}9 || [[John Barclay (rugbyspeler)|John Barclay]] || 2017–2019 || 15 |- | 10 || [[Andy Irvine (rugbyspeler)|Andy Irvine]] || 1980–1982 || 15 |} |} {| | {| class="wikitable" |+ Meeste punte aangeteken<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=points;team=2;template=results;type=player |title=Total points scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Punte |- | {{0}}1 || [[Chris Paterson]] || 1999–2011 || 809 |- | {{0}}2 || [[Greig Laidlaw]] || 2010–2019 || 714 |- | {{0}}3 || [[Gavin Hastings]] || 1986–1995 || 667 |- | {{0}}4 || [[Andy Irvine (rugbyspeler)|Andy Irvine]] || 1972–1982 || 269 |- | {{0}}5 || [[Dan Parks]] || 2004–2012 || 266 |- | {{0}}6 || [[Finn Russell]] * || 2014–2022 || 234 |- | {{0}}7 || [[Kenny Logan]] || 1992–2003 || 220 |- | {{0}}8 || [[Peter Dods]] || 1983–1991 || 210 |- | {{0}}9 || [[Craig Chalmers]] || 1989–1999 || 166 |- | 10 || [[Stuart Hogg]] * || 2012–2022 || 166 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste drieë gedruk<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=tries;team=2;template=results;type=player |title=Total tries scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=20 Maart 2022}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Drieë |- | {{0}}1 || [[Stuart Hogg]] * || 2012–2022 || 26 |- | {{0}}2 || [[Ian Smith (rugbyspeler)|Ian Smith]] || 1924–1933 || 24 |- | {{0}}3 || [[Tony Stanger]] || 1989–1998 || 24 |- | {{0}}4 || [[Chris Paterson]] || 1999–2011 || 22 |- | {{0}}5 || [[Tommy Seymour]] || 2013–2019 || 20 |- | {{0}}6 || [[Gavin Hastings]] || 1986–1995 || 17 |- | {{0}}7 || [[Alan Tait]] || 1987–1999 || 17 |- | {{0}}8 || [[Gregor Townsend]] || 1993–2003 || 17 |- | {{0}}9 || [[Sean Maitland]] * || 2013–2021 || 15 |- | 10 || [[Iwan Tukalo]] || 1985–1992 || 15 |} |} == Afrigters == [[Lêer:Vern Cotter.jpg|duimnael|upright|Vern Cotter (2010)]] Skotland het in 1971 vir die eerste keer ’n hoofafrigter benoem: Bill Dickinson. Na sy pos is amptelik as “raadgewer vir die kaptein” verwys. Voorheen het die kaptein as afrigter fungeer.<ref name="bdc" /> Die huidige Skotse hoofafrigter is Gregor Townsend, nadat hy in 2017 aangestel is. {| class="wikitable sortable" ! Naam !! Tydperk !! % Gewen |- | {{vlagikoon|Skotland}} Bill Dickinson || 1971–1977 || 51,85 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Nairn McEwan || 1977–1980 || 7,14 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Jim Telfer || 1980–1984 || 48,15 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Colin Telfer || 1984–1985 || 0 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Derrick Grant || 1985–1988 || 50 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Ian McGeechan || 1988–1993 || 57,58 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Jim Telfer || 1994–1999 || 39,62 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Ian McGeechan || 2000–2003 || 41,86 |- | {{vlagikoon|Australië}} Matt Williams || 2003–2005 || 17,65 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Frank Hadden || 2005–2009 || 39,02 |- | {{vlagikoon|Engeland}} Andy Robinson || 2009–2012 || 42,86 |- | {{vlagikoon|Australië}} Scott Johnson (voorlopig) || 2012–2014 || 31,25 |- | {{vlagikoon|Nieu-Seeland}} Vern Cotter || 2014–2017 || 52,78 |- | {{vlagikoon|Skotland}} Gregor Townsend || sedert 2017 || 56,60 |} == Sien ook == * [[Skotse nasionale krieketspan]] == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Verdere leesstof == * {{en}} {{cite book |author=Richard Bath |title=The Complete Book of Rugby |publisher=Seven Oaks Ltd |year=1997 |isbn=1-86200-013-1}} * {{en}} {{cite book |author=Richards Huw |title=A Game for Hooligans |publisher=Mainstream Publishing |year=2006 |place=Edinburg |isbn=978-1-84596-255-5}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Scotland national rugby union team|Skotse nasionale rugbyspan}} * {{en}} [https://www.scottishrugby.org/ Amptelike webwerf van die Skotse Rugbyunie] * {{en}} [https://www.planetrugby.com/team/scotland/ Skotland op Planet Rugby] * {{en}} [http://www.sporting-heroes.net/rugby/ Spelerbiografieë] {{Nasionale rugbyspanne}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} [[Kategorie:Rugby in Skotland]] [[Kategorie:Nasionale rugbyspanne van Europa]] mq992sagwoxmic01vkqeceq0f7a8rfb 0 25906 2516784 2475986 2022-08-01T19:00:06Z SpesBona 2720 /* Huidige span */ Span tydens die [[2022-Rugbykampioenskapreeks]] wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | land = Australië | beeld = Wallabies.gif | unie = [[Rugby Australia]] | bynaam = Wallabies | embleem = Wallaby | kaptein = [[Michael Hooper (rugbyspeler)|Michael Hooper]] | afrigter = {{vlagikoon|Nieu-Seeland}} [[Dave Rennie]] | gestig = | stadion = <!-- Die unie se hoofstadion --> | kapasiteit = | president = | ceo = | patroon_la1 = _wallabies19h | patroon_b1 = _wallabies19h | patroon_ra1 = _wallabies19h | patroon_sh1 = | patroon_so1 = _wallabiessocks | linkerarm1 = FFB600 | liggaam1 = FFB600 | regterarm1 = FFB600 | broek1 = 004044 | kouse1 = 004044 | patroon_la2 = _wallabies19a | patroon_b2 = _wallabies19a | patroon_ra2 = _wallabies19a | patroon_sh2 = _goldsides | patroon_so2 = _wallabiessocks | linkerarm2 = 004044 | liggaam2 = 004044 | regterarm2 = 004044 | broek2 = 004044 | kouse2 = 004044 | statistiek = Statistiek | toetse = [[George Gregan]] (139)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=6;template=results;type=player |title=Most matches |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131021010219/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=6;template=results;type=player |archive-date=21 Oktober 2013 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | toptoetspuntebehaler = [[Michael Lynagh]] (911)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=6;template=results;type=player |title=Most points |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151208215515/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=6;template=results;type=player |archive-date=8 Desember 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | meestedrieë = [[David Campese]] (64)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=6;template=results;type=player |title=Most tries |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150728183344/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=6;template=results;type=player |archive-date=28 Julie 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | jongstespeler = | eerste = [[Lêer:Flag of New South Wales.svg|22px]] '''Nieu-Suid-Wallis (as Australië)''' 13–3 [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] {{vlagikoon|Verenigde Koninkryk}}<br />([[Sydney]], [[Australië]]; 24 Junie 1899)<ref name="smh-1899">{{en}} {{cite web |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/14250165 |title=The English Footballers. England v. Australia. |publisher=The Sydney Morning Herald |date=24 Junie 1899 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180703075800/https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/14250165 |archive-date=3 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | grootwen = {{AUSru}} 142–0 {{NAMru-r}}<br />([[Adelaide, Australië|Adelaide]], Australië; 25 Oktober 2003) | grootverloor = {{RSAru}} 53–8 {{AUSru-r}}<br />([[Johannesburg]], [[Suid-Afrika]]; 30 Augustus 2008) | Wêreldbekerverskynings = 9/9 | jaar = 1987 | beste = Kampioen in [[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] en [[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] | url = | unieurl = www.rugby.com.au/ }} Die '''Wallabies''' is die nasionale [[rugby]]span van [[Australië]] en verteenwoordig dié land tydens internasionale wedstryde (toetswedstryde). Die Wallabies is na die wallaby, een van verskeie [[spesies]] uit die [[Familie (biologie)|familie]] van die [[kangaroe]]s genoem, wat die nasionale dier van Australië is. Vanweë bemarking staan die span amptelik as die ''[[Qantas]] Wallabies'' bekend. Vir die Wallabies is hul belangrikste internasionale verskyning om aan die vierjaarlikse [[rugbywêreldbeker]]toernooi deel te neem. Die Wallabies het aan al die wêreldbekertoernooie tot nou deelgeneem en is met twee titels die derde suksesvolste span in die geskiedenis van dié toernooi, ná die [[Nieu-Seeland]]se [[All Blacks]] en die [[Suid-Afrika]]anse [[Springbokke]] wat elk reeds drie titels ingepalm het. Die Wallabies het die eindstryde van die [[Rugbywêreldbeker 1991]] teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]],<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/2960338.stm |title=1991: Wallabies pip England |publisher=[[BBC]] |date=24 September 2003 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191026120237/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/2960338.stm |archive-date=26 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/3109133.stm |title=World Cup 1991 |publisher=[[BBC]] |date=18 November 2003 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200609064345/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/3109133.stm |archive-date=9 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en die [[Rugbywêreldbeker 1999]] teen [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]] gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/2960358.stm |title=1999: Aussies rule world again |publisher=[[BBC]] |date=24 September 2003 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200505095926/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/2960358.stm |archive-date=5 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Wallabies het daarbenewens in [[ekstra tyd]] die eindstryd in [[Rugbywêreldbeker 2003|2003]] teen Engeland en in [[Rugbywêreldbeker 2015|2015]] teen Nieu-Seeland verloor. Die Wallabies neem sedert 1996 jaarliks aan [[die Rugbykampioenskap]]stoernooi (tot in 2011 die Drienasiesreeks) deel. Aan dié toernooi neem die vier beste spanne van die [[Suidelike Halfrond]] deel, naamlik die Nieu-Seelandse All Blacks, die Suid-Afrikaanse Springbokke, die [[Argentinië|Argentynse]] [[Argentynse nasionale rugbyspan|Poemas]] en die Wallabies. Tydens die Rugbykampioenskapstoernooi ding die Wallabies teen Argentinië om die [[Poematrofee]], teen Nieu-Seeland om die [[Bledisloebeker]] en teen Suid-Afrika om die [[Mandela Uitdaagplaat]] mee. Die Wallabies het vorige Drienasiesreekse al drie keer gewen (in 2000, 2001 en 2011), en later ook een keer die uitgebreide Rugbykampioenskapreeks (in 2015). Op 2 Julie 2007 het die span, ná ’n verrassende oorwinning oor die [[All Blacks]] in die [[Die Rugbykampioenskap|Drienasies]], na die tweede plek op die IRR se wêreldranglys verbeter.<ref name="ranglys" /> In 1899 het die Wallabies in hul eerste internasionale wedstryd teen die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] in [[Sydney]] te staan gekom. Rugby word in Australië deur [[Rugby Australia]] geadministreer, wat deur [[Wêreldrugby]] saam met tien ander beheerliggame as ’n vlak-een-span beskou word. Die Australiese rugbyspan is tans (Oktober 2021) derde op [[Wêreldrugby]] se wêreldranglys gelys.<ref name="ranglys">{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/rankings/mru |title=World Rugby Rankings |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=8 Desember 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200604233404/https://www.world.rugby/rankings/mru |archive-date=4 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Wallabies speel beide hul tuis- en wegwedstryde in goud en groen, die tradisionele sportkleure van Australië. 14 voormalige Wallabies is in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem. == Beheerliggaam == {{Hoofartikel|Rugby Australia}} [[Lêer:USC Rugby welcome sigin - vs. Maroochydore.JPG|duimnael|Rugbyveld by die Universiteit van die Sunshine Coast, Australië]] Die beheerliggaam vir rugby in Australië is [[Rugby Australia]], tot in 2017 die Australiese Rugbyunie (''Australian Rugby Union'', ARU) genoem. Die ARU is in 1949 gestig en het dieselfde jaar by die Internasionale Rugbyraad (IRR, nou [[Wêreldrugby]]) aangesluit.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://australia.rugby/about/about-us/history |title=Our History |publisher=[[Rugby Australia]] |date=2020 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Rugby Australia bestaan uit agt plaaslike beheerliggame, wat elkeen ’n [[Deelstate en gebiede van Australië|deelstaat of gebied]] verteenwoordig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://australia.rugby/about/about-us/governance |title=Governance |publisher=[[Rugby Australia]] |date=2020 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die belangrikste rugbyliga in Australië is die Nasionale Rugbykampioenskap, waaraan sewe Australiese spanne en een uit [[Fidji]] deelneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugby.com.au/competitions/nrc |title=National Rugby Championship |publisher=[[Rugby Australia]] |date=2020 |accessdate=15 November 2020 |archive-date= 5 Maart 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210305043349/https://www.rugby.com.au/competitions/nrc |url-status=dead }}</ref> Naas die amptelike nasionale span roep Rugby Australia ook ander keurspanne byeen. Die ''Junior Wallabies'' is die o/20-nasionale span en hulle neem aan die [[Wêreldrugby o/20-kampioenskap]] deel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/u20 |title=World Rugby U20 Championship |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> Kinders en jongmense word reeds op skool aan rugby bekend gestel en na gelang van hul belangstelling en talent begin aansluitend hul opleiding. Australië beskik oor ’n nasionale span vir studente, die ''Australian Schoolboys'', wat as ’n voorbereiding op die Australiese nasionale rugbyspan dien. Bo die nasionale kampioenskap word jaarliks saam met spanne uit Nieu-Seeland, Suid-Afrika en Argentinië die internasionale [[Superrugby]]toernooi uitgespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugby.com.au/competitions/super-rugby-au |title=Super Rugby |publisher=[[Rugby Australia]] |date=2020 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Aangesien die seisoene min oorvleuel word talle spelers in albei professionele ligas ingespan. == Geskiedenis == === Vroeë jare === [[Lêer:1899 Australian Team.jpg|duimnael|Die Australiese span in 1899]] Europese immigrante het al vroeg aan [[sokker]] verwante sportsoorte beoefen, en die eerste persberig is in 1829 in [[Sydney]] gepubliseer. Die meeste van hierdie vroeë wedstryde het tydens plaaslike feeste plaasgevind, maar geen algemene reëls of gekodifiseerde weergawe het bestaan nie. Van die destydse weergawes het elemente van vandag aparte stel reëls bevat, waaronder [[Australiese voetbal]], sokker en [[rugby]]. As twee spanne ontmoet het, moes hulle vooraf op die toepaslike reëls besluit. Aangesien destyds alle weergawes algemeen “sokker” genoem is, is dit nie meer moontlik om te bepaal watter weergawe in watter gebied oorheers het nie.<ref>{{en}} {{cite book |author=Rob Hess, Matthew Nicholason, Bob Stewart, Gregory De Moore |title=Australian Rules football begins |work=A national game : the history of Australian rules football |publisher=Viking |location=Camberwell, Victoria |date=2008 |isbn=978-0-670-07089-3 |pages=1–18}}</ref> Die eerste span buite die moederland [[Verenigde Koninkryk|Groot-Brittanje]], wat ’n stel gekodifiseerde rugbyreëls gebruik het (die wêreldwyd agtste oudste), was die in 1863 gestigte [[Sydney Universiteitsvoetbalklub]], wat op 19 Augustus 1865 sy eerste wedstryd gespeel het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sydneyunirugby.com.au/club-history.html |title=Our history |publisher=Sydney Universiteitsvoetbalklub |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1874 is die eerste beheerliggaam gestig, die Suidelike Rugbyunie (vandag Nieu-Suid-Walliese Rugbyunie), wat in dieselfde jaar die eerste plaaslike kampioenskap aangebied het. Twee jaar later het die eerste kampioenskap rondom [[Brisbane]] gevolg, wat vanaf 1883 deur die Noordelike Rugbyunie (vandag Queensland Rugbyunie) aangebied is. Rugby het toe die gewildste sportsoort in [[Nieu-Suid-Wallis]] en [[Queensland]] geword, veral als gevolg van die vanaf 1882 gereelde wedstryde tussen die keurspanne van albei kolonies. Daarteenoor was rugby in die ander kolonies ([[Victoria (Australië)|Victoria]], [[Suid-Australië]], [[Wes-Australië]] en [[Tasmanië]]) minder gewild, en is veral deur Australiese voetbal oorskadu. Die aanhangers van Australiese voetbal het ook probeer om hul sport in Nieu-Suid-Wallis te laat vestig. ’n In 1880 gestigte plaaslike beheerliggaam het aan die begin effens daarin geslaag, maar verskeie sosiale en ekonomiese faktore het daartoe bygedra, dat hy homself in 1893 weer ontbind het en die twee oostelike kolonies en latere deelstate deur rugby oorheers is.<ref>{{en}} {{cite web |author=Matthew Healy |url=https://nswfootballhistory.com.au/wp-content/uploads/2016/06/HardSell.pdf |title=Hard Sell: Australian Football in Sydney |publisher=Victoria University |date=Augustus 2002 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1882 het die Suidelike Rugbyunie die wêreldwyd eerste beheerliggaam geword om ’n oorsese toer aan te pak, toe hul keurspan, die [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]], in [[Nieu-Seeland]] vyf wedstryde gespeel het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://rugbymuseum.co.nz/tdih-september-9-1882-rugby-tours-to-new-zealand-begin-2/ |title=1882 – Rugby tours to New Zealand begin |publisher=rugbymuseum.co.nz |accessdate=15 November 2020 |archive-date=22 Oktober 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201022161033/http://rugbymuseum.co.nz/tdih-september-9-1882-rugby-tours-to-new-zealand-begin-2/ |url-status=dead }}</ref> In 1896 het Queensland se span, die [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]], dieselfde gedoen. Die eerste toetswedstryd van ’n die hele Australië verteenwoordigende span is op 24 Junie 1899 op die [[Sydney-krieketveld]] aangebied, toe hulle teen die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] te staan gekom het. Hulle het die eerste wedstryd met 13–3 gewen, maar die Leeus het die oorblywende drie toetse gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lionsrugby.com/1899.htm |title=1899 – Australia |publisher=[[Britse en Ierse Leeus]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20070927200703/http://www.lionsrugby.com/1899.htm |archive-date=25 Julie 2007 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die Australiese span het ses spelers uit Queensland en nege uit Nieu-Suid-Wallis ingesluit.<ref name="smh-1899" /> In Sydney het hulle in die blou trui van Nieu-Suid-Wallis en in Brisbane in die maroen trui van Queensland uitgedraf, maar met ’n Australiese wapen pleks van die twee beheerliggame se kentekens.<ref>{{en}} {{cite web |title=History of the Australian Jersey |publisher=[[Rugby Australia]] |url=http://www.rugby.com.au/ARUHQ.aspx#History |archive-url=https://web.archive.org/web/20131014215050/http://www.rugby.com.au/ARUHQ.aspx |archive-date=14 Oktober 2013 |accessdate=15 November 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/14250165 |title=The English Footballers |publisher=The Sydney Morning Herald |date=24 Junie 1899 |accessdate=15 November 2020}}</ref> === Vroeë 20ste eeu === [[Lêer:Australia rugby touring team 1905.jpg|duimnael|Die Australiese span in 1905]] [[Lêer:Australia squad 1908.jpg|duimnael|Die span wat in 1908–09 getoer het]] Die eerste toetswedstryd tussen Australië en die Nieu-Seelandse All Blacks is op 15 Augustus 1903 op die Sydney-krieketveld gespeel en met 22–3 deur Nieu-Seeland gewen.<ref name="smh-17-3-03">{{en}} {{cite web |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/14554348 |title=The New Zealand Footballers: Match Against Australia |publisher=The Sydney Morning Herald |page=7 |date=17 Augustus 1903 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160317153913/http://trove.nla.gov.au/newspaper/article/14554348 |archive-date=17 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=1045 |title=New Zealand vs Australia at Sydney Cricket Ground 15 August 1903 |publisher=[[All Blacks]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die All Blacks se toer het tot ’n tydelike toename in gewildheid van rugby in beide Sydney en Brisbane gelei, nadat meer toeskouers die wedstryde in albei stede bygewoon het.<ref name="aru-hist">{{en}} {{cite web |title=History |website=[[Rugby Australia]] |accessdate=16 September 2015 |url=http://www.rugby.com.au/tryrugby/Playing/RugbyExplained/History.aspx |archive-url=https://web.archive.org/web/20110703044643/http://www2.rugby.com.au/tryrugby/Playing/RugbyExplained/History.aspx |archive-date=3 Julie 2011}} {{dooie skakel}}</ref> Een jaar later het die Britse Leeus Australië weer besoek en het die Australiërs in al drie toetswedstryde verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/lions_results.html#A1904 |title=British & Irish Lions Results: 1904 Australia & New Zealand |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die stigting van die Nieu-Suid-Walliese Voetballiga (''New South Wales Football League'', NSWFL) in 1903 het ’n verswakking van die rugbysport in Nieu-Suid-Wallis meegebring, aangesien verskeie toonaangewende private skole vir enkele jare net Australiese voetbal pleks van rugby aangebied het. Vir ’n kort tyd het Australiese voetbal blykbaar ook die guns van die gehoor geniet.<ref>{{en}} {{cite web |author=Sean Fagan |url=http://www.rl1908.com/articles/aust-rules.htm |title="Rules" Almost Had Sydney's Paddock |publisher=rl1908.com |date=2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080517144716/http://www.rl1908.com/articles/aust-rules.htm |archive-date=17 Mei 2008 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die suiwer amateursport rugby is deur die invoering van [[rugby league]] in 1905 erg geraak. Baie klubs rondom Sydney het na die professionele weergawe oorgeskakel en ’n beheerliggaam gestig, wat veral [[Rooms-Katolieke Kerk|Rooms-Katolieke]] skole van ’n oorskakeling na rugby league kon oortuig. Van dié skole vorm tot vandag toe die fondament van rugby league se dominansie rondom Sydney. Bekende nasionale spelers soos [[Dally Messenger]] het ook by rugby league aangesluit en gehelp om van dié sportkode die dominerende een te maak.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/wales/scrumv/features/history/australianhistory.shtml |title=Australian Rugby |publisher=[[BBC]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> In dieselfde jaar het die eerste toer na Nieu-Seeland plaasgevind. In 1908 het die nasionale span vanaf Sydney vir die eerste keer op ’n maandelange toer na die [[Britse Eilande]] en [[Noord-Amerika]] vertrek. Tydens die [[Olimpiese Somerspele 1908]] in [[Londen]], wat tydens die Australiese toer plaasgevind het, het Australië ná ’n 32–3-oorwinning oor ’n keurspan uit [[Cornwall]] in die enigste wedstryd van die toernooi met die goue medalje weggestap. Tydens die eerste toetswedstryd teen [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]] is Australië met 9–6 verslaan, maar hulle het [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in hul eerste wegoorwinning met 9–3 geklop. Engelse koerante het aanvanklik na dié span as ''rabbits'' (“konyne”) verwys.<ref name="Annual Report 2008">{{en}} {{cite web |url=http://myrugby.rugby.com.au/myrugby/Images/ARUimages/2011/AnnualReports/ARU_Annual_Report_2008.pdf |title=Australian Rugby Union, Annual Report 2008 |publisher=[[Rugby Australia]] |date=2008 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150401201859/http://myrugby.rugby.com.au/myrugby/Images/ARUimages/2011/AnnualReports/ARU_Annual_Report_2008.pdf |archive-date=1 April 2015}}</ref><ref name="Reason58">{{en}} {{cite book |author=John Reason, James Carwyn |title=The World of Rugby – A History of Rugby Union Football |publisher=[[British Broadcasting Corporation|BBC]] |year=1979 |isbn=0-563-16280-5 |pages=58}}</ref> Die Australiese rugbyspelers het dié bynaam as neerhalend beskou en dit met ''Wallabies'' vervang.<ref name="Wallabies">{{en}} {{cite web |url=http://www.rl1908.com/clubcomps/origins.htm |title=Club Histories – New Speculations |accessdate=25 Julie 2007 |last=Fagan |first=Sean |archive-url=https://web.archive.org/web/20061021080342/http://www.rl1908.com/clubcomps/origins.htm |archive-date=21 Oktober 2006 }} {{dooie skakel}}</ref> Ná hul terugkoms het elf spelers, wat saam gereis het, na rugby league-klubs oorgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/wallabies.html#5 |title=The first Wallabies 1908/1909 |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1909, toe die nuwe “Noordelike Unie” se kode in Australië nog in sy kinderskoene was, is ’n wedstryd tussen die Kangaroos (die Australiese nasionale rugbyligaspan) en die Wallabies voor ’n skare van 20&nbsp;000 gespeel, wat deur die rugbyligaspan met 29–26 gewen is.<ref>{{en}} {{cite web | first = | title = Kangaroos v. Wallabies | work = West Coast Times | place = Nieu-Seeland | page = 4 | publisher = | date = 6 September 1909 | url = http://paperspast.natlib.govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&cl=search&d=WCT19090906.2.33.3 | accessdate = 3 Desember 2009 | archive-date = 3 Maart 2016 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160303214454/http://paperspast.natlib.govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&cl=search&d=WCT19090906.2.33.3 | url-status = dead }}</ref> Naas die verskil tussen amateurisme en professionalisme het daar ook ’n kulturele verskil begin ontwikkel: rugby is meer en meer as sportsoort van die opgevoede, Britse hoër- en middelklas beskou, terwyl rugby league veral in die werkersklas, wat uit Rooms-Katolieke [[Iere]] bestaan en die [[Britse Ryk]] verwerp het, aanhangers gewerf het. Die tradisionele rugby is deur hulle as ’n simbool van [[Imperialisme]] beskou. Dikwels was die personeel van rugby league klubs dieselfde as by filiale van die Australiese Werkersparty. Binne enkele jare het rugby league die dominerende kode geword, terwyl rugby unie agteruitgegaan het.<ref>{{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 |pages=1617 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === Impak van die wêreldoorloë === Nog erger is rugby in Australië deur die [[Eerste Wêreldoorlog]] geraak. Al die plaaslike beheerliggame het die vraag in die gesig gestaar of dit gepas is om met rugby voort te gaan, terwyl op Europa se slagvelde duisende jong Australiërs sneuwel. Die beheerliggame van Australiese voetbal en rugby league het met hul toernooie voortgegaan, terwyl rugby se beheerliggame daarop besluit het om tydens die oorlog alle aktiwiteite te staak en die ander sportsoorte herhaaldelik van onpatriotiese optrede beskuldig het. Die sosiale skeurings wat destyds ontstaan het, sou die verhoudings tussen die sportsoorte en hul aanhangers vir die volgende dekades oorheers.<ref>{{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 |pages=1617–1619 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Tydens die oorlog het meer as 35 nasionale spelers in Europa geveg, van wie tien gesneuwel het.<ref>{{en}} {{cite web |author=Sean Fagan |url=https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/rugby-answered-the-empires-call-in-world-war-i-20150421-1mpjys.html |title=Rugby answered the Empire's call in World War I |publisher=The Sydney Morning Herald |date=24 April 2015 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Ná die oorlog het weer baie spelers by rugby league klubs aangesluit. In 1920 moes Queensland se beheerliggaam weens die gebrek aan spelers homself ontbind.<ref>{{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 |pages=1619–1620 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Gedurende die 1920’s was die Wallabies basies identies aan die [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]], die keurspan uit Nieu-Suid-Wallis, aangesien net in dié deelstaat ’n gereguleerde spelbedryf bestaan het. Die Waratahs het gereeld teen die [[Suid-Afrika]]anse [[Springbokke]] en die Nieu-Seelandse All Blacks te staan gekom, maar die meeste wedstryde verloor. Die Australiese beheerliggaam het aan hierdie wedstryde terugwerkende toetsstatus toegeken, terwyl die beheerliggame van Suid-Afrika en Nieu-Seeland hulle nie as sulks erken nie. In 1927/28 het die Waratahs ’n halwe jaar se baie suksesvolle toer deur Europa en [[Kanada]] onderneem, waartydens hulle 31 van hul 37 wedstryde gewen het. Onder andere het hulle teen die nasionale spanne van [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland]], Wallis en [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]] gewen, maar hulle is deur [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] en Engeland verslaan; aan alle wedstryde is terugwerkende toetsstatus toegeken. In 1928 het die herstigting van die beheerliggaam Queensland Rugbyunie tot ’n gees van optimisme gelei, wat tot die herinvoering van ’n nasionale span gelei het en een jaar later het hulle in drie agtereenvolgende wedstryde teen die All Blacks geseëvier.<ref name="aru-hist" /> In 1931 het Lord Bledisloe, die Nieu-Seelandse goewerneur-generaal, ’n beker geskenk, waarom die nasionale spanne van Nieu-Seeland en Australië gereeld sou speel. In 1934 het die Wallabies vir die eerste keer daarin geslaag om die [[Bledisloebeker]] in te palm.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/17082710 |title=Bledisloe Cup to remain in Australia |publisher=The Sydney Morning Herald |date=27 Augustus 1934 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die krygsheld Edward “Weary” Dunlop was deel van dié span.<ref>{{en}} {{cite web|url=http://www.rugbymuseum.co.nz/teamsheet.asp?level1=All_Blacks&Level2=ABC&MT_ID=1278 |title=278th All Black Game |publisher=rugbymuseum.co.nz |archive-url=https://web.archive.org/web/20110614234354/http://www.rugbymuseum.co.nz/teamsheet.asp?level1=All_Blacks&Level2=ABC&MT_ID=1278 |archive-date=14 Junie 2011 }} {{dooie skakel}}</ref> Die vorige jaar het hulle vir die eerste keer ’n toer na Suid-Afrika onderneem, waar hulle drie toetswedstryde teen die Springbokke verloor en twee gewen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://southcoastherald.co.za/364873/july-8-day-world-history-briefly-2/ |title=July 8: On This Day in World History … briefly |publisher=South Coast Herald |date=8 Julie 2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Ná hul suksesvolle toer deur Nieu-Seeland het die Springbokke in 1937 Australië besoek en twee toetswedstryde gewen.<ref>{{en}} {{cite web |author=Steven White |url=http://www.clubrugby.co.nz/wellington/story.php?id=1312 |title=Wellington against International teams: versus South Africa 1937 |publisher=Club Rugby |date=7 April 2015 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die Wallabies se beplande 1939-toer deur Europa kon nie soos beplan plaasvind nie. Net een dag ná hul aankoms in Engeland het die [[Tweede Wêreldoorlog]] uitgebreek en alle wedstryde is afgelas. Ná twee weke se verblyf het die Wallabies na Australië teruggekeer. Hul enigste wedstryd het die Wallabies tydens ’n oorstaan in [[Mumbai]] gespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://worldrugbymuseum.blog/2018/08/06/the-ill-fated-1939-wallabies-tour/ |title=The ill-fated 1939–40 Wallabies tour |publisher=World Rugby Museum |date=6 Augustus 2018 |accessdate=15 November 2020 |archive-date=25 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201125221448/https://worldrugbymuseum.blog/2018/08/06/the-ill-fated-1939-wallabies-tour/ |url-status=dead }}</ref> Ter vermyding van die foute uit die Eerste Wêreldoorlog het die toonaangewende beheerliggame daarop besluit om ten minste ’n beperkte spelbedryf te handhaaf.<ref>{{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 |pages=1623 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === Naoorlogse tydperk === [[Lêer:Solomon chaired 1953.jpg|duimnael|upright|Die Wallabies-kaptein John Solomon word deur die Springbokke gedra (1953)]] Die eerste toetswedstryd ná die Tweede Wêreldoorlog is in 1946 op [[Carisbrook]], [[Dunedin]], tussen Australië en Nieu-Seeland gespeel, en deur die All Blacks met 31–8 gewen. Australië het ook die vier oorblywende wedstryde van dié toer verloor; hulle is met 20–0 deur die Nieu-Seeland [[Maori|Māori]] en die volgende week met 14–10 deur die All Blacks geklop. In 1947/48 het Australië ’n suksesvolle toer na [[Europa]] en [[Noord-Amerika]] onderneem, waartydens die Wallabies 32 van hul 39 wedstryde gewen het. Hulle het drie van die vyf toetswedstryde gewen, maar Australië is deur Wallis en Frankryk verslaan.<ref>{{en}} {{cite book |author=Jack Pollard |title=Australian Rugby The Game and the Players |publisher=Ironbark |location=Sydney |date=1994 |isbn=978-0-207-15006-7 |pages=654}}</ref> Van die opkomende spelers was Trevor Allan, Cyril Burke en Nicholas Shehadie.<ref name="Nicholas Shehadie">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugby.com.au/qantas_wallabies/wallaby_hall_of_fame/sir_nicholas_shehadie_ac_obe,49730.html |title=Sir Nicholas Shehadie AC OBE |publisher=[[Rugby Australia]] |accessdate=22 Mei 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080201075443/http://www.rugby.com.au/qantas_wallabies/wallaby_hall_of_fame/sir_nicholas_shehadie_ac_obe%2C49730.html |archive-date=1 Februarie 2008 }} {{dooie skakel}}</ref> Ná hul terugkoms van die suksesvolle toer het Australië in 1949 die Nieu-Seeland Māori vir ’n reeks van drie toetse gehuisves; albei spanne het een wedstryd elk gewen, met een gelykop. In September dieselfde jaar het Australië twee keer teen die All Blacks in Nieu-Seeland gespeel, albei wedstryde gewen en die Bledisloebeker vir die eerste keer op Nieu-Seelandse bodem ingepalm. Die Nieu-Seelanders het daarna beweer, dat hulle net ’n tweede span ontbied het, aangesien die All Blacks se eerste span destyds op toer in Suid-Afrika was. In agting vir die destydse [[apartheid]]stelsel in Suid-Afrika het die NZRU nie Māorispelers vir hul Suid-Afrikaanse toer saamgeneem nie. Baie van die All Blacks se gewone Māorispelers het vervolgens teen Australië uitgedraf, dus kon die Nieu-Seelandse span wat teen Australië gespeel het as ewe goed as die All-Black-span in Suid-Afrika beskou word. Vanuit ’n Nieu-Seelandse perspektief was eers die All Blacks se drie toetswedstryde twee jaar later in Australië gelykwaardig (Nieu-Seeland het al drie toetswedstryde gewen).<ref>{{en}} {{cite book |author=Max Howell |title=Born to Lead: Wallaby Test Captains |publisher=Celebrity Books |location=North Harbour |date=2005 |isbn=1-877252-18-2 |pages=128}}</ref> In 1949 is ook die Australiese beheerliggaam Australiese Rugbyvoetbalunie (later Australiese Rugbyunie, vandag [[Rugby Australia]]) gestig, waarvolgens die as ’t ware onafhanklike beheerliggame van Nieu-Suid-Wallis en Queensland onderafdelings geword het. Die hoofrede vir hierdie saamsluiting was die uitnodiging van die Internasionale Rugbyraad (IRR, vandag [[Wêreldrugby]]) aan Australië, Nieu-Seeland en Suid-Afrika, om as volle lede by die wêreldwye beheerliggaam aan te sluit. Die IRR het voorheen net uit die vier beheerliggame van die Britse Tuisnasies bestaan. Australië was sedert 1926 ’n geassosieerde lid en het sy sake deur die afgevaardigdes van die [[Engelse Rugbyvoetbalunie]] ingedien.<ref>{{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 |pages=1624 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Die Britse Leeus het in 1950 na Australië getoer en albei toetswedstryde teen die Wallabies gewen. Die volgende jaar het die All Blacks in ’n drie-toetstoer skoonskip met Australië afgereken. In Julie en Augustus 1952 het Australië vir die eerste keer teen [[Fidjiaanse nasionale rugbyspan|Fidji]] gespeel en die eerste toetswedstryd op die Sydney-krieketveld gewen, maar hulle is in die tweede toetswedstryd verrassend met twee punte geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://worldrugbymuseum.blog/2019/11/04/historic-rugby-internationals-australia-v-fiji-1952/ |title=Historic Rugby Internationals: Australia v Fiji, 1952 |publisher=World Rugby Museum |date=4 November 2019 |accessdate=15 November 2020 |archive-date=28 Oktober 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201028031006/https://worldrugbymuseum.blog/2019/11/04/historic-rugby-internationals-australia-v-fiji-1952/ |url-status=dead }}</ref> Een maand later het die Wallabies herstel en die All Blacks op [[Lancasterpark]] geklop, maar hulle is in die tweede toetswedstryd verslaan. In 1953 het Australië weer deur Suid-Afrika getoer. In die tweede toetswedstryd het hulle die Springbokke vir die eerste keer in 15 jaar verslaan. Die Suid-Afrikaanse span was van dié prestasie baie beïndruk en sodoende het twee spelers die Australiese kaptein [[John Solomon]] op hul skouers van die speelveld gedra.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://apnews.com/0dc38e8ae9061de37d728432778835c3 |title=Ex-Wallabies skipper John Solomon dies at age 90 |publisher=Associated Press |date=18 Maart 2020 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Op hierdie toer het hulle ook 8–8-gelykop gespeel teen [[Zimbabwiese nasionale rugbyspan|Rhodesië]] in Kitwe. In 1957/58 het die Wallabies weer deur Europa getoer, maar hulle het nie een toetswedstryd teen die destydse [[Sesnasies-toernooi|Vyfnasies]] gewen nie. Tot vandag toe (2020) het geen nasionale span van die Suidelike Halfrond hierdie negatiewe rekord herhaal nie. === Gemengde prestasies gedurende die 1960’s en 1970’s === [[Lêer:Australia v Ireland 1979.jpg|duimnael|’n Ierse lynstaan tydens hul tweede toetswedstryd teen die Wallabies in Sydney, 1979]] Die eerste toetswedstryd van die nuwe dekade was die oorwinning oor Fidji op die Sydney-krieketveld gedurende ’n drie-toetsreeks in 1961. Daarop het ’n tweede oorwinning gevolg, maar Fidji het in die derde toetswedstryd daarin geslaag om gelykop te speel. In 1961 het die Wallabies weer deur Suid-Afrika getoer, waar hulle deur die Springbokke in [[Port Elizabeth]] en [[Johannesburg]] duidelik verslaan is. Ná hul terugkoms het die Wallabies hul eerste tuisnederlaag teen Frankryk op die Sydney-krieketveld met 8–15 gely.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.nobok.co.uk/page/RugbyTimeDetail/0,,10301~791047,00.html |title=1961: A debut to remember |publisher=nobok.co.uk |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1962 het Australië vyf keer teen die All Blacks te staan gekom; ’n 9–9-gelykop op Athletic Park was die enigste prestasie tydens dié toetsreeks. Nadat hulle in 1963 die vir die eerste keer besoekende Engelse span met 18–9 in Sydney verslaan het, het die Wallabies deur Suid-Afrika getoer en twee van die vier toetswedstryde gewen; sedert die Britse Leeus van 1896 die eerste span wat dit kon vermag. Twee jaar later het die Wallabies twee tuisoorwinnings met onderskeidelik 18–11 en 12–8 oor die Springbokke aangeteken. Daarmee het die Australiërs vir die eerste keer ’n toetsreeks teen Suid-Afrika beklink.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugby-talk.com/2010/02/springbok-history-1965/ |title=Springbok History 1965 |publisher=rugby-talk.com |date=16 Februarie 2010 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Australië het in 1964 ’n drie-toetsreeks teen die All Blacks gespeel. Die Wallabies het die derde toetswedstryd gewen nadat hulle in die eerste twee toetswedstryde verslaan is. In Junie 1966 het die Britse Leeus deur Australië getoer en die Wallabies in albei toetswedstryde verslaan. Die toer deur Europa en Kanada gedurende [[winter]] 1966/67 was nie suksesvol nie, aangesien die Wallabies net 19 van hul 36 wedstryde gewen het. Van die vyf toetswedstryde, wat hulle gespeel het, het die Wallabies dié teen Wallis en Engeland gewen, maar Australië is deur Skotland, Ierland en Frankryk verslaan. Ná die toer het Australië in Sydney weer teen Ierland te staan gekom en is opnuut verslaan; daarmee het Ierland die eerste van die Tuisnasies geword om ’n wegoorwinning in die Suidelike Halfrond aan te teken. Tot aan die einde van die 1960’s het die Wallabies – met uitsondering van ’n naelskraapse 11–10-tuisoorwinning oor Frankryk – net nederlae gely, waaronder drie agtereenvolgende nederlae teen Nieu-Seeland in 1967 en in 1969 vier agtereenvolgende nederlae teen Suid-Afrika. Australië het in 1970 Skotland gehuisves en met 20 punte gewen. Die Wallabies se aktiwiteite in 1971 sou die mees omstrede in die Australiese rugbygeskiedenis word. In Julie en Augustus het die Springbokke Australië vir ses weke besoek, nadat die Wallabies twee jaar vroeër Suid-Afrika besoek het. Terwyl die Australiese regering die Springbokke se toer ondersteun het, is in [[Adelaide, Australië|Adelaide]], Brisbane, [[Melbourne]], [[Perth]] en Sydney protes teen die Suid-Afrikaanse [[apartheid]]sbeleid aangeteken. Tydens hierdie protesaksies het deelnemers met die polisie slaags geraak. Na ramings is tussen 500 en 700 protesdeelnemers in hegtenis geneem. Die toer is nie afgelas nie, maar die stadions het soos met doringdraad beweerde vestings gelyk en moes met ’n groot polisieteenwoordigheid beskerm word. Johannes Bjelke-Petersen, die eerste minister van Queensland, het op 14 Julie ’n noodtoestand van een maand verklaar, wat tot ’n 24 uur se staking van 125&nbsp;000 werknemers gelei het. Tot aan die einde van apartheid het die Wallabies nie meer teen die Springbokke te staan gekom nie.<ref>{{en}} SAIRV: ''A Survey of Race Relations in South Africa 1971''. Johannesburg 1972, bl. 320.</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/110667470 |title=Queensland in state of emergency |publisher=The Canberra Times |date=14 Julie 1971 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In November 1971 het die Wallabies ’n toer na Frankryk onderneem; hulle het Frankryk tydens die eerste toetswedstryd in [[Toulouse]] geklop, maar hulle is in die tweede in Parys verslaan. Frankryk het toe Australië in Junie 1972 vir ’n twee-toetsreeks besoek, van wie hulle een gewen en in die ander een gelykop gespeel het. Australië het aansluitend ’n drie-toetsreeks teen die All Blacks in Nieu-Seeland gespeel, maar al drie verloor. Die Wallabies het tydens hul terugkoms in [[Suva]] aangedoen om teen Fidji te speel en hul enigste oorwinning in daardie jaar aangeteken. In Junie 1973 het [[Tongaanse nasionale rugbyspan|Tonga]] vir die eerste keer Australië besoek; die Wallabies het die eerste toetswedstryd gewen, maar hulle is in die tweede verslaan. In November 1973 het Australië ’n kort toer na die Verenigde Koninkryk onderneem, maar hulle het twee duidelike nederlae teen Wallis en Engeland gely. In 1974 het Australië die All Blacks vir ’n drie-toetsreeks gehuisves, van wie die Wallabies twee verloor en in een gelykop gespeel het. In 1975 het Australië tydens ’n twee-toetsreeks tuis Engeland twee keer verslaan en sodoende wraak geneem. Australië het daarna sy eerste twee toetswedstryde teen [[Japannese nasionale rugbyspan|Japan]] gespeel en albei duidelik gewen. Tydens hul Europatoer in 1975/76 is die Wallabies deur Skotland, Wallis en Engeland verslaan, maar hulle het daarin geslaag om Ierland te klop. Op pad huis toe het Australië een bykomende wedstryd gespeel en vir die eerste keer teen die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan|Verenigde State]] in [[Los Angeles]] te staan gekom en met 24–12 gewen. In Junie dieselfde jaar het Australië Fidji vir ’n drie-toetsreeks gehuisves en al drie toetswedstryde gewen. Australië het die jaar met ’n kort toer na Europa afgesluit en twee toetswedstryde teen Frankryk gespeel, maar albei verloor. Nadat in 1977 geen toetswedstryd plaasgevind het nie, het die Wallabies in 1978 twee tuisoorwinnings oor Wallies aangeteken, maar hulle is in twee wegwedstryde deur Nieu-Seeland verslaan. In die derde toetswedstryd het die Wallabies met 30–16 gewen, danksy vier drieë deur die uitstekende [[Greg Cornelsen]].<ref>{{en}} {{cite web |author=Jamie Wall |url=https://www.rnz.co.nz/news/sport/364706/before-eden-park-was-a-fortress-there-was-greg-cornelsen |title=Before Eden Park was a fortress there was Greg Cornelsen |publisher=Radio New Zealand |date=22 Augustus 2018 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In Junie 1979 het Ierland Australië besoek en albei toetswedstryde gewen. Daarna het Australië die All Blacks vir een toetswedstryd op die Sydney-krieketveld gehuisves en met 12–6 gewen. In Oktober 1979 het die Wallabies vir die eerste keer [[Argentinië]] besoek. Hulle is in hul eerste toetswedstryd deur die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Poemas]] verslaan, maar die Wallabies het met ’n oorwinning in die tweede toetswedstryd die toetsreeks geëwenaar. === Groeiende sterkte gedurende die 1980’s === [[Lêer:Argentina australia 1987.jpg|duimnael|Australië teen [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] op [[José Amalfitani-stadion|Vélez Sarsfield-stadion]], 7 November 1987]] In 1980 het Australië die [[Bledisloebeker]] eers vir ’n vierde keer ingepalm, nadat die Wallabies Nieu-Seeland met 2–1 in ’n drie-toetsreeks in Australië verslaan het. In 1981/82 het die toer na die Britse Eilande teleurstellend verloop, nadat die Wallabies van die vier toetswedstryde net dié teen Ierland gewen het; daarbenewens het hulle drie wedstryde teen provinsiale en plaaslike spanne verloor. Die Australiese span het egter veral uit jong, onervare spelers bestaan, wat hul beste tye nog sou beleef.<ref>{{en}} {{cite book |author=Nicholas Shehadie |title=A Life Worth Living |publisher=Simon & Schuster Australia |location=Sydney |date=2003 |isbn=978-0-7318-1161-8 |pages=175}}</ref> Gedurende [[herfs]] 1984 het die Wallabies opnuut die Tuisnasies met ’n jong span en ’n nuwe afrigter, Alan Jones, kom besoek en ’n historiese prestasie aangeteken: Hulle het die eerste Australiese span geword wat ’n [[Grand Slam (Rugby)|Grand Slam]] behaal het, nadat hulle tydens dieselfde toer al die vier Tuisnasies verslaan het: Engeland, Ierland, Wallis en Skotland. Hulle het ook ’n volstoomspan van die [[Britse Barbarians]] verslaan. Tydens dié toer het veral [[Mark Ella]] uitgeblink en as eerste speler in al die vier toetswedstryde ’n drie gedruk. Dié toer het die opkoms van Australië as ’n gedugte krag in internasionale rugby ingelui.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.couriermail.com.au/sport/rugby/video-mark-ella-stars-as-wallabies-achieve-grand-slam-in-1984/news-story/be8bedee8f163b3e532cd222ad77027e |title=Mark Ella stars as Wallabies achieve Grand Slam in 1984 |publisher=The Courier-Mail |date=31 Oktober 1984 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1986 het Australië vir ’n drie-toetsreeks om die Bledisloebeker na Nieu-Seeland getoer. Die Nieu-Seelandse rugby was in onrus nadat ’n nieamptelike span – die Nieu-Seelandse Kavaliers – met die grootste deel van die All Black-spelers die sportboikot van apartheid geïgnoreer en na Suid-Afrika vertrek het. Ná hul terugkeer is dié spelers vir die eerste toetswedstryd om die Bledisloebeker uit die All Black-span weggelaat. Australië het toe die eerste wedstryd met 13–12 gewen. Die verbanning is met die oog op die tweede toets op 23 Augustus op Carisbrook opgehef. Nieu-Seeland het die reeks geëwenaar nadat hulle die tweede wedstryd met 13–12 gewen het. Dié wedstryd is deur omstredenheid geteister nadat die Walliese skeidsregter Derek Bevan nie ’n Australiese drie deur die [[agsteman]] Steve Tuynman toegeken het nie. Die eindstryd is op 6 September 1986 op Edenpark gehou. Australië het ’n volsterkte Nieu-Seelandse span met 22–9 geklop en sodoende hul eerste toetsreeks op Nieu-Seelandse bodem beklink.<ref>{{en}} {{cite web |author=Huw Richards |url=https://www.espn.co.uk/rugby/story/_/id/15286390/all-blacks-rebel-tour-created-split-new-zealand-public |title=All Blacks rebel tour that created a split with New Zealand public |publisher=ESPNscrum |date=22 April 2016 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die Australiese Rugbyunie was toonaangewend by die invoering van die [[rugbywêreldbeker]]toernooi, waarvolgens Australië saam met Nieu-Seeland die eerste [[Rugbywêreldbeker 1987]] aangebied het. Tydens die poelfase het die selfbewuste Wallabies Engeland, die VSA en Japan verslaan, en in die kwarteindstryd Ierland. In die halfeindstryd is hulle egter op Sydney se [[Concord-ovaal]] deur Frankryk met 30–26 verslaan, in die klein finale om die derde plek het die Wallabies teen Wallis verloor.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1987/overview |title=Rugby World Cup 1987: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=16 September 2020}}</ref> Die prestasies van die Wallabies oor die drie jaar onder die afrigter Alan Jones het deurlopend verbeter, maar Jones het ook ’n polariserende effek op die span gehad, aangesien hy ook as ’n radio-omroeper gewerk het en baie spelers nie tevrede was met sy bestuurstyl nie. Mark Ella, wat ná die 1984-seisoen homself onttrek het, het beweer dat hy moontlik nie sou uitgetree het as Jones nie die afrigter was nie. Daar was veral ernstige afwykings tussen die afrigter Alan Jones en die invloedryke [[skrumskakel]] Nick Farr-Jones.<ref>{{en}} {{cite web |author=Peter FitzSimons |url=https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/the-wallabies-have-passed-by-alan-jones-20141022-119y3r.html |title=The Wallabies have passed by Alan Jones |publisher=The Sydney Morning Herald |date=22 Oktober 2014 |accessdate=16 September 2020}}</ref> Voor en tydens die Rugbywêreldbeker 1987 het Alan Jones sy aktiwiteite buite die afrigting van Australië, insluitende die radio-uitsaaiwese, uitgebrei. Ná die rugbywêreldbekertoernooi is Jones van sy pos as afrigter verwyder en Bob Dwyer, wat Australië in 1982 en 1983 afgerig het, is in 1988 heraangestel. Die tuisreeks teen die All Blacks dieselfde jaar het teleurstellend verloop, nadat die Wallabies in drie toetswedstryde net een gelykop aangeteken het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/tourbreak.asp?IDID=107 |title=Match Centre – in Australia |publisher=[[All Blacks]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1989 het die Britse en Ierse Leeus vir die eerste keer sedert 1966 na Australië getoer. Ná hul oorwinning in die eerste toetswedstryd het Australië die tweede en derde toetswedstryde en sodoende die toetsreeks met 1–2 verloor. Bob Dwyer het ’n gebrek aan oorheersing deur die voorspelers as ’n belangrike faktor geïdentifiseer wat tot die verlore reeks bygedra het en die negentigerjare met die doel om hierdie faset van die Wallabies se speel te verbeter betree. === Wêreldbekertitels in 1991 en 1999 === [[Lêer:1991 - David Campese's autographed shirt.jpg|duimnael|David Campese se trui, versier met handtekeninge, in ’n [[Hongkong]]se kroeg]] In Augustus 1990 het Australië ná vier jaar weer ’n toetswedstryd teen Nieu-Seeland gewen. In voorbereiding op die [[Rugbywêreldbeker 1991]] is die All Blacks weer verslaan, maar ook Wallis en Engeland. Die Wallabies het die rugbywêreldbekertoernooi vervolgens met nuwe selfvertroue aangepak en tydens die poelfase Argentinië, Wallis en [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Wes-Samoa]] deels duidelik verslaan. Gedurende die kwarteindstryd teen Ierland in [[Dublin]] was Australië op die rand van ’n uitskakeling. Nadat letterlik sekondes op die klok oorgebly het, was Ierland met 18–15 voor, voordat [[Michael Lynagh]] in die hoek ’n drie gedruk het om sodoende die Ierse harte te laat breek en Australië tot die halfeindstryd teen Nieu-Seeland te laat vorder.<ref>{{en}} {{cite web |author=Richard Seeckts |url=http://en.espn.co.uk/scrum/rugby/story/171646.html |title=Lynagh silences Lansdowne Road |publisher=ESPNscrum |date=20 Oktober 1991 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In die eerste helfte het die Wallabies met 13–3 voorgeloop en toe hul verdedigingsvermoë teen die All Blacks gewys en die wedstryd beklink. In die eindstryd op Twickenham het die Wallabies teen Engeland te staan gekom. Engeland het hul meestal vooruit gedomineerde spelplan in ’n meer vloeiende spel verander. Dit was egter nie suksesvol nie en Australië het ’n 12–6-oorwinning behaal.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1991/overview |title=Rugby World Cup 1991: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> David Campese is as die speler van die toernooi aangewys, nadat hy ses drieë in ’n reeks van uitstekende vertonings gedruk het. Oorwinningsparades is in Australië vir hul nasionale span gehou. Nadat die Springbokke in 1992 ná die einde van apartheid weer vir internasionale rugby toegelaat is, het die Wallabies Suid-Afrika besoek en die eerste toetswedstryd tussen albei spanne in meer as twee dekades gewen. In 1993 het die Springbokke se teenbesoek in Australië vir drie toetswedstryde plaasgevind, van wie die Wallabies twee gewen het.<ref>{{fr}} {{cite book |author=Henri Garcia |title=La fabuleuse histoire du rugby |publisher=Éditions de La Martinière |location=Parys |year=2011 |isbn=978-2-7324-4528-1 |pages=830–840}}</ref> In 1994 het die Wallabies onder andere twee keer elk teen Ierland, [[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]] en Argentinië gewen. Die titelverdediging tydens die [[Rugbywêreldbeker 1995]] in Suid-Afrika het met ’n nederlaag teen die gasheer afgeskop, gevolg deur oorwinnings oor [[Kanadese nasionale rugbyspan|Kanada]] en [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]]. In die kwarteindstryd is die Wallabies deur Engeland uitgeskakel, nadat [[Rob Andrew]] in [[ekstra tyd]] ’n skepdoel aangeteken en die wedstryd met 22–25 beëindig het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1995/overview |title=Rugby World Cup 1995: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/3086827.stm |title=1995: England 25-22 Australia |publisher=[[BBC]] |date=24 September 2003 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Dit was Australië se ergste vertoning tydens ’n wêreldbekertoernooi. Om die toenemende oorskakeling van goeie spelers na finansieel gevestigde [[rugby league]]-spanne teen te werk het die Internasionale Rugbyraad in Augustus 1995 besluit om van rugby ’n professionele sport te maak. In dieselfde jaar het die beheerliggame van Suid-Afrika, Nieu-Seeland en Australië die konsortium SANZAR gestig om televisie-uitsaairegte vir twee nuwe kompetisies te verkoop, die internasionale kompetisie Super 12 (nou [[Superrugby]]) en die Drienasiesreeks van die nasionale spanne (nou [[Die Rugbykampioenskap]]).<ref>{{en}} {{cite book |author=Bob Howitt |title=SANZAR Saga: Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby |publisher=HarperCollins Publishers |location=New York |year=2005 |isbn=1-86950-566-2 |pages=7}}</ref> Aangesien die nuwe toernooie min plek vir maandelange oorsese toere gelaat het, het hierdie tradisie uit die amateurtydperk vinnig tot ’n einde gekom (met uitsondering van die vierjaarlikse Leeustoere). In reaksie op rugby se skuif na professionaliteit is in Oktober 1995 die Rugbyunie Spelersvereniging (RUPA, ''Rugby Union Players' Association'') gestig om die belange van Australië se professionele rugbyspelers te beskerm.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://rupa.rugby/about-rupa/what-is-rupa |title=What is RUPA? |publisher=Rugby Union Players' Association |date=2020 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Greg Smith was in 1996 en 1997 Australië se nasionale afrigter, gedurende dié jare het die Wallabies net twee van hul agt toetse in die eerste twee Drienasiesreeks gewen, albei teen Suid-Afrika tuis, maar hulle het rekordnederlae teen beide die All Blacks en Springbokke weg gely. Nadat Rod Macqueen in 1998 by Smith oorgeneem het, het Australië sy twee toetswedstryde teen die All Blacks gewen en sodoende die Bledisloebeker ingepalm. In dieselfde jaar het die Wallabies tydens die besoek van ’n onervare Engelse span in die Suidelike Halfrond ’n rekordoorwinning van 76–0 aangeteken, tot vandag toe Engeland se ergste nederlaag.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.thetimes.co.uk/article/tour-from-hell-that-left-some-players-burnt-bf39t5hgpgw |title=Tour from Hell that left some players burnt |publisher=[[The Times]] |author=Mark Baldwin |date=9 November 2002 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1999 het die Wallabies die Bledisloebeker suksesvol verdedig, nadat hulle Nieu-Seeland met ’n rekordoorwinning van 28–7 in Sydney verslaan het.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black |publisher=Hodder Moa Beckett |location=Auckland |date=2003 |isbn=978-1-86958-937-0 |pages=233}}</ref> Tydens die [[Rugbywêreldbeker 1999]] het die Wallabies hul poel gewen, nadat hulle in die drie wedstryde teen Roemenië, Ierland en die VSA altesaam net 31 punte afgestaan het. In die kwarteindstryd het hulle teen Wallis te staan gekom, met 24–9 geseëvier en die halfeindstryd bereik. Hulle het die verdedigende kampioen Suid-Afrika met 27–21 verslaan. Die halfeindstryd is deur ’n onvergeetlike skepdoel in ekstra tyd deur die [[losskakel]] Stephen Larkham (sy eerste skepdoel in ’n toetswedstryd) en ’n strafdoel van die [[heelagter]] [[Matt Burke]] beslis. Australië het die eindstryd op die nuwe [[Millennium-stadion]] maklik met 35–12 teen die blykbaar moeë Frankryk gewen, die Franse het voorheen in hul halfeindstryd die gunsteling Nieu-Seeland uitgeskakel. Die meeste punte is deur die heelagter Matt Burke aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1999/overview |title=Rugby World Cup 1999: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1999 het vyf Australiese spelers daarin geslaag om hul tweede rugbywêreldbekertoernooi te wen: Phil Kearns, John Eales, Tim Horan, Jason Little en Dan Crowley. Australië was ook die eerste rugbyspan wat die [[Webb Ellis-beker]] vir ’n tweede keer omhoog kon hou. === Die nuwe millennium === [[Lêer:World Cup Telstra stadium.jpg|duimnael|Openingswedstryd van die [[Rugbywêreldbeker 2003]] tussen Argentinië en Australië op die Aussiestadion in Sydney]] [[Lêer:RWC-2007-AUSvsJAP.JPG|duimnael|Australië teen Japan tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007]]]] In 2000 het Australië die Bledisloebeker verdedig en die [[2000-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks]] vir die eerste keer gewen. Die Wallabies het hierdie prestasie in 2001 herhaal en ook hul eerste reeksoorwinning nog teen die Britse en Ierse Leeus aangeteken. Beide die afrigter MacQueen en kaptein John Eales het gou ná hierdie mylpale afgetree. Hulle is deur die afrigter Eddie Jones en kaptein George Gregan opgevolg. As gevolg van die toenemende gewildheid het topvlak-[[rugby league]]spelers soos Mat Rogers, Wendell Sailor en Lote Tuqiri na rugbyunie oorgeskakel en voortaan vir die Wallabies uitgedraf. Dit was in kontras met die vorige eeu, waartydens baie rugbyunie-spelers met hoë salarisse na rugby league gelok is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://rugbyfix.com/rugbyfix-com-rugby-union-versus-rugby-league-the-cultural-divide/ |title=Switching Between Rugby Union and Rugby League |publisher=rugbyfix.com |date=15 Maart 2010 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 2001 is die Wallabies deur Wêreldrugby as “span van die jaar” en Rod Macqueen as “afrigter van die jaar” aangewys.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/awards/past-winners |title=World Rugby Awards Past Winners |publisher=[[Wêreldrugby]] |date=9 November 2014 |accessdate=15 November 2020 |archive-date=18 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181118045954/https://www.world.rugby/awards/past-winners |url-status=dead }}</ref> Die Wallabies het tydens die [[2002-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2002]] nie daarin geslaag om hul titel te verdedig nie. Aansluitend is hulle weg deur Ierland en Engeland verras.<ref>{{en}} {{cite web |author=Matt Majendie |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/2484021.stm |title=England stun Aussies |publisher=[[BBC]] |date=16 November 2002 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2003-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2003]] moes Australië die Bledisloebeker afstaan. In dieselfde jaar het die gasheer Australië sy [[Rugbywêreldbeker 2003]]-veldtog op indrukwekkende wyse afgeskop. Tydens die groepfase het die Wallabies Argentinië duidelik geklop, gevolg deur [[Namibiese nasionale rugbyspan|Namibië]] en [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]]. In die laaste groepwedstryd het hulle Ierland naelskraap met 17–16 geklop. Vervolgens het hulle Skotland met 33–16 in die kwarteindstryd uitgeskakel. Die Wallabies het hul grootste oorwinning oor Nieu-Seeland aangeteken deur hulle met 22–10 in die halfeindstryd te verslaan. Daarna het George Gregan die Nieu-Seelanders met die woorde ''Four more years boys, four more years'' (“Nog vier jaar seuns, nog vier jaar”) geterg.<ref name="1995Favourites">{{en}} {{cite web |url=http://worldcupweb.com/WCrugby/donews.asp?ID=1634 |title=All set for World Cup semis |publisher=worldcupweb.com |date=14 November 2003 |accessdate=15 November 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061111001951/http://www.worldcupweb.com/WCrugby/donews.asp?ID=1634 |archive-date=11 November 2006 }} {{dooie skakel}}</ref> Tydens ’n opwindende eindstryd is die Wallabies deur Engeland met 20–17 verslaan, die eindstryd is kort voor afloop van ekstra tyd deur [[Jonny Wilkinson]] se skepdoel beslis.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2003/overview |title=Rugby World Cup 2003: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die tienjarige herdenking van die professionalisering van rugby in 2005 is die Wallabies se span van die dekade aangekondig. John Eales is deur ’n keuringspaneel van 30 as kaptein aangewys. Ná afloop van die Europese toer in 2005, wat met ’n negatiewe rekord van agt nederlae in nege wedstryde geëindig het, het die pers soos die ''Daily Telegraph'' ’n beroep op die afdanking van beide Eddie Jones en George Gregan gedoen. Die voormalige afrigter Alan Jones het ook vir hul afdanking gepleit. In Desember 2005 het die Australiese Rugbyunie aan die groeiende druk oorgegee en Eddie Jones met John Connolly vervang.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/pm/content/2005/s1522635.htm |title=Eddie Jones sacked from Wallabies |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=2 Desember 2005 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2006-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2006]] het die Wallabies ’n noemenswaardige 49–0-oorwinning oor die Springbokke aangeteken, maar in die oorblywende wedstryde net gemengde prestasies behaal. In November dieselfde jaar het ’n skaars wegnederlaag teen Ierland gevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6163680.stm |title=Ireland 21-6 Australia |publisher=[[BBC]] |date=19 November 2006 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Op 10 Mei 2007 het beide die Walliese en Australiese beheerliggame met die stigting van die James Bevan-trofee daarop besluit om 100 jaar se toetsrugby tussen die twee lande te vier.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/welsh/6643203.stm |title=New trophy for Wales v Australia |publisher=[[BBC]] |date=10 Mei 2007 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191207220006/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/welsh/6643203.stm |archive-date=7 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dit is genoem na die Australies-gebore Wallies-opgevoede man wat die Walliese span se eerste kaptein was; Australië het die eerste reeks om dié trofee met 2–0 gewen. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007]] het die Wallabies ná deels duidelike oorwinnings oor Japan, Wallis, Fidji en Kanada hul poel gewen. In die kwarteindstryd is hulle egter deur Engeland met 12–10 uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2007/overview |title=Rugby World Cup 2007: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Connolly het sy bedanking as hoofafrigter aangebied en is aan die begin van 2008 deur Robbie Deans vervang. Nadat die sleutelspelers George Gregan en [[Stephen Larkham]] ná die teleurstellende toernooi hul loopbane beëindig het, het hy die taak gehad om ’n nuwe span saam te stel. Tydens die [[2008-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2008]] het die Wallabies ’n ambivalente indruk agtergelaat. Hulle het die All Blacks net een keer en die Springbokke twee keer verslaan. Hulle het ook hul ergste nederlaag tot dusver gely: 8–53 teen Suid-Afrika in [[Johannesburg]].<ref>{{en}} {{cite web |author=David Beniuk |url=https://www.theroar.com.au/2008/08/31/springboks-inflict-wallabies-worst-test-loss-ever/ |title=Springboks inflict Wallabies' worst Test loss ever |publisher=The Roar |date=30 Augustus 2008 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 2009 het die Wallabies Italië twee keer en Frankryk een keer verslaan, aansluitend het hul prestasies egter agteruitgegaan, nadat hulle drie keer deur Nieu-Seeland en twee keer deur Suid-Afrika verslaan is. Tydens die [[2009 eindjaarrugbytoetsreeks]] is die Wallabies vir die eerste keer in 27 jaar deur Skotland verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |author=James Standley |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8369615.stm |title=Scotland 9–8 Australia |publisher=[[BBC]] |date=21 November 2009 |accessdate=15 November 2020}}</ref> === Heen en weer sedert 2010 === [[Lêer:Australia vs USA 2011 RWC (2).jpg|duimnael|Australië teen die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan|VSA]] tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]]]] [[Lêer:England vs Australia 2015 RWC (2).jpg|duimnael|Australië klop Engeland 33–13 tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] op Twickenham in Londen]] [[Lêer:2017.08.19.20.21.25-AUSvNZL-0003 (35890784923).jpg|duimnael|Australië teen Nieu-Seeland tydens die [[2017 midjaarrugbytoetsreeks]] in Sydney]] [[Lêer:2017.06.17.15.06.26-AUSvSCO anthems-0001 (35370281985).jpg|duimnael|Australië teen Skotland tydens die 2017 midjaarrugbytoetsreeks in Sydney]] Die Wallabies het tydens [[2010-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2010]] Suid-Afrika geklop, maar hulle is deur Nieu-Seeland verslaan, die Wallabies se tiende agtereenvolgende nederlaag teen die All Blacks, ’n nuwe negatiewe rekord. Tydens die [[2010 eindjaarrugbytoetsreeks]] het die Wallabies die All Blacks egter in ’n naelskraapse wedstryd in [[Hongkong]] verslaan. Dit was Australië se eerste oorwinning oor Nieu-Seeland in drie jaar.<ref>{{en}} {{cite web |author=Richard Knowler |url=https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/all-blacks/4290888/Wallabies-steal-win-from-All-Blacks |title=Wallabies steal win from All Blacks |publisher=stuff.co.nz |date=31 Oktober 2010 |accessdate=15 November 2020}}</ref> 2011 het vir die Wallabies met ’n verrassende tuisnederlaag teen Samoa afgeskop, aansluitend het hulle egter die [[2011-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2011]] gewen en sodoende hul eerste titel in tien jaar ingepalm. Ná die aansluiting van Argentinië by die Drienasiesreeks het dié toernooi [[die Rugbykampioenskap]] geword. Tydens die eerste [[2012-Rugbykampioenskapreeks|Rugbykampioenskapreeks]] het die Australiërs nie daarin geslaag om hul titel te verdedig nie, alhoewel hulle die nuweling twee keer verslaan het. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]] in Nieu-Seeland het die Wallabies Italië verslaan, maar hulle is in die daaropvolgende wedstryd deur Ierland geklop. Ná twee bykomende oorwinnings oor die VSA en [[Russiese nasionale rugbyspan|Rusland]] het hulle nogtans daarin geslaag om tot die kwarteindstryd te vorder. Hulle het teen die verdedigende kampioen Suid-Afrika te staan gekom, en die Springbokke danksy ’n amper foutlose verdediging naelskraap met 11–9 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/14830348.stm |title=Rugby World Cup 2011: South Africa 9-11 Australia |publisher=[[BBC]] |date=9 Oktober 2011 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In die halfeindstryd is die Wallabies egter deur die gasheer en latere kampioen Nieu-Seeland met 20–6 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.stuff.co.nz/sport/rugby/teams/australia/5793924/All-Blacks-out-muscle-Wallabies-into-final |title=All Blacks out-muscle Wallabies, into final |publisher=stuff |date=17 Oktober 2011 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In die klein finale om die derde plek het hulle Wallis met 21–18 geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/9620926.stm |title=Rugby World Cup 2011: Wales 18-21 Australia – as it happened |publisher=[[BBC]] |date=21 Oktober 2011 |accessdate=15 November 2002}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2011/overview |title=Rugby World Cup 2011: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 2012 is Australië tuis deur Skotland verslaan, dit was hul eerste tuisnederlaag teen die Skotte sedert 1982.<ref>{{en}} {{cite web |author=Colin Moffat |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/18324263 |title=Australia 6–9 Scotland |publisher=[[BBC]] |date=5 Junie 2012 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In dieselfde jaar is Italië net naelskraap verslaan, nadat [[Luciano Orquera]] in die laaste minuut ’n strafdoel, wat aan Italië sy eerste gelykopuitslag teen die Wallabies sou besorg het, misgeskop het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2012/nov/24/italy-australia-autumn-internationals |title=Australia survive fightback to maintain perfect record against Italy |publisher=[[The Guardian]] |date=24 November 2012 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 2013 het die Britse en Ierse Leeus na Australië getoer en twee van die drie toetswedstryde gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2013-07-06/lions-roar-past-wallabies-to-break-tour-drought/4803966 |title=Lions Tour 2013: British and Irish Lions break tour drought with third Test rout of Wallabies |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=6 Julie 2013 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Hierdie mislukking en ’n maer wenrekord het daartoe bygedra, dat die hoofafrigter Deans toenemende druk ervaar het. Hy het in Julie 2013, ná ses jaar in die pos, bedank; sy opvolger was Ewen McKenzie.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2013-07-09/ewen-mckenzie-unveiled-as-wallabies-coach/4808328 |title=Australian Rugby Union confirms Robbie Deans 'stood down' from Wallabies job on Monday |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=9 Julie 2013 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2013-Rugbykampioenskapreeks]] het die Wallabies twee nederlae elk teen Suid-Afrika en Nieu-Seeland gely, maar twee oorwinnings oor Argentinië aangeteken. Die 12–38-tuisnederlaag teen die Springbokke was die destyds ergste vir die Wallabies.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/the-rugby-championship-2013/rugby/story/197175.html |title=Springboks embarrass Wallabies |publisher=ESPNscrum |date=7 September 2013 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2013 eindjaarrugbytoetsreeks]] het McKenzie die Wallabies na vier oorwinnings oor Italië, Ierland, Skotland en Wallis geneem. Nadat hulle egter in die eerste wedstryd van die reeks deur Engeland verslaan is, het die Wallabies die Grand Slam misgeloop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://super.rugby/therugbychampionship/news/wallabies-fall-at-first-grand-slam-hurdle-to-england/ |title=Wallabies fall at first Grand Slam hurdle to England |publisher=[[Superrugby]] |date=3 November 2013 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 2014 het die Wallabies vir die eerste keer in vier jaar die Trophée des Bicentenaires ingepalm, nadat hulle drie agtereenvolgende oorwinnings oor Frankryk aangeteken het. Nadat die Wallabies aansluitend in hul openingswedstryd van die [[2014-Rugbykampioenskapreeks]] teen die All Blacks gelykop gespeel het en daarmee vir die agste agtereenvolgende keer onoorwonne was, het hulle die kans gehad om hul reeks nederlae om die Bledisloebeker, wat in 2012 begin het, te beëindig. Maar ’n 20–51-nederlaag het alle hoop laat gaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2014-08-23/new-zealand-retains-bledisloe-cup/5692018 |title=All Blacks thump Wallabies 51-20 to retain Bledisloe Cup in thumping bonus point win |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=23 Augustus 2014 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In die verdere verloop van die toernooi het die Wallabies hul eerste nederlaag teen Argentinië in 17 jaar gely; dit was die Poemas se eerste oorwinning sedert hul aansluiting by die Rugbykampioenskap.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/29495348 |title=Rugby Championship: Argentina 21-17 Australia |publisher=[[BBC]] |date=5 Oktober 2014 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Op 18 Oktober 2014 het McKenzie as hoofafrigter bedank, vier dae later het die ARU [[Michael Cheika]] as sy opvolger aangestel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2014-10-22/aru-announce-michael-cheika-as-wallabies-coach/5832484 |title=Michael Cheika announced as new Wallabies head coach |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=22 Oktober 2014 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In sy eerste toetswedstryd onder Cheika het Australië in [[Cardiff]] sy tiende agtereenvolgende oorwinning oor Wallis aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/bernard-foley-leads-wallabies-to-tight-win-against-wales-20141108-11j7qx.html |title=Bernard Foley leads Wallabies to tight win against Wales |publisher=The Sydney Morning Herald |date=9 November 2014 |accessdate=15 November 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2014-11-09/wallabies-post-10th-straight-win-over-wales-with-33-28-triumph-/5877378 |title=Wallabies post 10th straight win over Wales with 33-28 triumph at Millennium Stadium |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=8 November 2014 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161101021521/http://www.abc.net.au/news/2014-11-09/wallabies-post-10th-straight-win-over-wales-with-33-28-triumph-/5877378 |archive-date=1 November 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2014 eindjaarrugbytoetsreeks]] is die Wallabies deur Frankryk, Ierland en Wallis verslaan, waardeur hulle na die sesde plek op die wêreldranglys gegly het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2015-03-17/wallabies-fall-to-lowest-ever-world-ranking-of-sixth/6324482 |title=Wallabies fall to lowest-ever ranking of sixth ahead of Rugby World Cup |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=16 Maart 2015 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2015-Rugbykampioenskapreeks]] het die Wallabies hul eerste titel in die nuwe formaat ingepalm, nadat hulle Suid-Afrika, Argentinië en Nieu-Seeland een keer elk verslaan het.<ref>{{en}} {{cite web |author=Richard Gadsby |url=https://www.theguardian.com/sport/blog/live/2015/aug/08/australia-v-new-zealand-rugby-championship-decider |title=Australia 27-19 New Zealand: Rugby Championship decider – as it happened |publisher=[[The Guardian]] |date=19 Oktober 2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] in Engeland is Australië saam met Wallis, Fidji, die gasheer en [[Uruguaanse nasionale rugbyspan|Uruguay]] in ’n soort “doodsgroep” geloot. Die Wallabies het in die moeilike tak geslaag en al sy wedstryde gewen, terwyl Engeland vroeg uit die toernooi uitgeskel is. In die kwarteindstryd het Australië teen Skotland te staan gekom, wat 30 sekondes voor die eindfluitjie voorgeloop het, toe die skeidsregter [[Craig Joubert]] aan Australië ’n omstrede strafskop toegeken het, wat deur [[Bernard Foley]] aangeteken is en die Wallabies met 35–34 laat wen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2015/oct/19/craig-joubert-mistake-penalty-australia-scotland-world-cup |title=Craig Joubert 'made mistake' awarding Australia penalty against Scotland |first=James |last=Riach |newspaper=[[The Guardian]] |date=19 Oktober 2015 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160203145518/http://www.theguardian.com/sport/2015/oct/19/craig-joubert-mistake-penalty-australia-scotland-world-cup |archive-date=3 Februarie 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |author=Mick Cleary |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/rugby-world-cup/11938951/Australia-35-Scotland-34-match-report-Agony-for-Scots-as-last-minute-Bernard-Foley-penalty-snatches-late-victory.html |title=Australia 35 Scotland 34, match report: Agony for Scots as last-minute Bernard Foley penalty snatches late victory |publisher=[[The Daily Telegraph]] |date=18 Oktober 2015 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Australië het vervolgens Argentinië in die halfeindstryd met 29–15 verslaan. In die eindstryd het die Wallabies teen die All Blacks met 17–34 verloor, nadat hulle 15 minuut voor die eindfluitjie op 17–21 was.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2015/overview |title=Rugby World Cup 2015: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die jaar 2016 was die begin van ’n ernstige agteruitgang. In Junie het die Wallabies Engeland onder hul afrigter Eddie Jones gehuisves en drie agtereenvolgende toetswedstryde verloor. Hulle is ook in al drie wedstryde teen die All Blacks verslaan. Australië het die jaar met nederlae teen Ierland en die vierde keer teen Engeland beëindig. Die 2017-seisoen het min vordering gesien, nadat die Wallabies verslaan is deur ’n verswakte Skotse span, wat ’n aantal spelers aan die Britse en Ierse Leeus vir hul toer na Nieu-Seeland afgestaan het. Australië het sy middelmatige prestasies tydens die [[2017-Rugbykampioenskapreeks]] voortgesit. Aan die einde van die seisoen het Australië sy vyfde agtereenvolgende nederlaag teen Engeland gely, saam met ’n rekordnederlaag teen Skotland.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.co.uk/rugby/report?gameId=291174&league=289234 |title=Scotland make Wallabies pay for Kepu's moment of madness |publisher=ESPNscrum |date=25 November 2017 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In Junie 2018 het die Wallabies twee van drie toetswedstryde teen Ierland verloor, en vervolgens vier van hul ses wedstryde tydens die [[2018-Rugbykampioenskapreeks]]. Gedurende herfs het die Wallabies hul eerste nederlaag teen Wallis in tien jaar gely. Altesaam het hulle in 2018 net vier van hul 13 toetswedstryde gewen, wat as hul ergste kalenderjaar beskou word.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/rugby-year-in-review-wallabies-suffer-tough-year-on-and-off-the-field-20181216-p50mkd.html |title=Rugby year in review: Wallabies suffer tough year on and off the field |first=Georgina |last=Robinson |newspaper=The Sydney Morning Herald |date=22 Desember 2018 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191109155426/https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/rugby-year-in-review-wallabies-suffer-tough-year-on-and-off-the-field-20181216-p50mkd.html |archive-date=9 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |author=Bret Harris |url=https://www.theguardian.com/sport/2018/nov/26/rugby-australia-must-act-as-wallabies-worst-calendar-year-finishes |title=Rugby Australia must act as Wallabies' worst calendar year finishes |publisher=[[The Guardian]] |date=25 November 2018 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2019-Rugbykampioenskapreeks]] het Australië die All Blacks met 47–26 verslaan, een van die ergste Nieu-Seelandse nederlae in ’n toetswedstryd.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/49305836 |title=Australia thrash All Blacks 47-26 in Rugby Championship in Perth |publisher=[[BBC]] |date=10 Augustus 2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In die daaropvolgende wedstryd om die Bledisloebeker het Nieu-Seeland met 36–0 wraak geneem. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]] in [[Japan]] het die Wallabies in die groepfase Fidji, Uruguay en [[Georgiese nasionale rugbyspan|Georgië]] verslaan. ’n Naelskraapse nederlaag teen Wallis in hul laaste groepwedstryd het beteken, dat die Wallabies in die kwarteindstryd teen Engeland te staan gekom het. Ná ’n duidelike 16–40-nederlaag is die toernooi én die seisoen vir die Wallabies beëindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/archive/2019/matches |title=Rugby World Cup 2019: Matches |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020 }}{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Michael Cheika het die volgende dag van sy pos as hoofafrigter bedank.<ref>{{en}} {{cite web |author=Ton Decent |url=https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/cheika-quits-wallabies-coach-falls-on-sword-after-world-cup-exit-20191020-p532h2.html |title=Cheika quits: Wallabies coach falls on sword after World Cup exit |publisher=The Sydney Morning Herald |date=20 Oktober 2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> == Kleure, embleem en naam == [[Lêer:Red necked wallaby444.jpg|duimnael|’n Jong Australiese wallaby-wyfie]] Die Wallabies speel in Australië se tradisionele sportkleure groen en goud. Voor die bekendstelling van ’n nasionale trui het die Wallabies in die spankleure van die gasheerdeelstaat gespeel.<ref name="jerseyinfo">{{en}} {{cite web |url=http://aru.rugby.com.au/about_the_aru/history_of_the_aru/history_of_the_aru,183.html |title=History of the Australian Jersey |accessdate=14 Augustus 2007 |publisher=[[Rugby Australia]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20070807135510/http://aru.rugby.com.au/about_the_aru/history_of_the_aru/history_of_the_aru%2C183.html |archive-date=7 Augustus 2007 }} {{dooie skakel}}</ref> Die Australiese wapen het dikwels die deelstaatskenteken op die trui vervang, en verskeie skakerings van hierdie kleure is in ’n aantal wedstryde in die vroeë 1900’s gebruik.<ref name="jerseyinfo" /> In 1928 het die beheerliggame saamgestem “dat die Australiese verteenwoordigende amateurkleure groen en goud gebruik sal word”.<ref name="jerseyinfo" /> In die volgende jaar het die All Blacks na Australië getoer, en die Wallabies se trui was smaraggroen met die Australiese wapen op; met groen sokkies met tralies aan die bokant.<ref name="jerseyinfo" /> Gedurende die 1930’s het die trui amper dieselfde gebly, met klein veranderinge hier en daar.<ref name="jerseyinfo" /> Toe die Wallabies in 1933 vir die eerste keer na Suid-Afrika getoer het, het die besoekers hemelblou truie gedra om verwarring te voorkom, omdat destyds albei spanne donkergroen truie gebruik het. Tydens die Australiese toer in 1953 het die Suid-Afrikaners tydens die toetswedstryde wit truie gedra. Tydens hul 1961-toer het die Wallabies in goue truie uitgedraf om verdere verwarring te vermy.<ref name="strip">{{en}} {{cite web |title=History of the ARU |url=http://rugby.com.au/about_the_aru/history_of_the_aru/history_of_the_aru,183.html |publisher=[[Rugby Australia]] |accessdate=6 Augustus 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060819163106/http://rugby.com.au/about_the_aru/history_of_the_aru/history_of_the_aru%2C183.html |archive-date=19 Augustus 2006 }} {{dooie skakel}}</ref> Die wegtrui is gewoonlik groen of wit, alhoewel die Wallabies tydens die [[Rugbywêreldbeker 1995]] se wedstryd teen [[Roemeense nasionale rugbyspan]] ’n groen en goud streeptrui, met groen broeke en sokkies gedra het. Canterbury se ontwerp vir Australië se [[Rugbywêreldbeker 2007]]-trui met ’n geboë geelbruin paneel regoor die bors het soos ’n [[bra]] gelyk en heelwat kritiek ontlok.<ref name="RWC07Jersey">{{en}} {{cite web |url=http://www.rucksandrolls.com/larkham-gregan-giteau-wallabies-rwc-07-jersey/ |title=The Wallabies New World Cup Jersey...ouch... |publisher=rucksandrolls.com |accessdate=26 Julie 2007 |date=25 Junie 2007 |archive-url= https://web.archive.org/web/20070627154006/http://www.rucksandrolls.com/larkham-gregan-giteau-wallabies-rwc-07-jersey/ |archive-date= 27 Junie 2007 }} {{dooie skakel}}</ref> Dit het die ''Sydney Morning Herald''' se hoof-rugbykorrespondent ’n satiriese stuk in sy rubriek laat verskyn, waarin die trui met Kramer en Frank Costanza se bekende mansbra van ''Seinfeld'' vergelyk word.<ref name=growden-2007>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyheaven.smh.com.au/articles/2007/07/12/1183833690325.html |title=Just one big Boks of contradictions |first=Greg |last=Growden |date=13 Julie 2007 |accessdate=26 Julie 2007 |publisher=rugbyheaven.smh.com.au |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715064706/http://rugbyheaven.smh.com.au/articles/2007/07/12/1183833690325.html |archive-date=15 Julie 2007 }} {{dooie skakel}}</ref> In 2010 het KooGa die klereborg geword.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://rugby.com.au/news/article,134179.html |title=KooGa appointed apparel sponsor for Qantas Wallabies from 2010 |accessdate=28 November 2009 |publisher=[[Rugby Australia]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20091030052448/http://rugby.com.au/news/article%2C134179.html |archive-date=30 Oktober 2009 }} {{dooie skakel}}</ref> Die eerste KooGa-trui vir die Wallabies is gebruik van 2010 tot die afsluiting van die 2012-seisoen; vir die 2012-seisoen is egter ’n ander soort broeke en sokkies ontwerp. KooGa het in 2013 ’n nuwe uitrusting vir die reeks teen die Britse en Ierse Leeus bekendgestel. BLK Sport, voorheen die Australiese onderafdeling van KooGa, het die klereborg ná hierdie toer geword, en die BLK-embleem het KooGa s’n op die trui vir die 2013-[[lente]]toer vervang. In Oktober 2013 het die ARU aangekondig dat Asics vanaf 2014 die klereborg sal word. Tydens die derde 2017-Bledisloebekertoets het die Wallabies vir die eerste keer ’n trui met ’n inheemse [[Aborigines]]-ontwerp gedra. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]] het hulle in ’n soortgelyke trui uitgedraf. Die bynaam “Wallabies” verwys na die wallaby wat aan die grootste deel van Australië inheems is. Die naam het tydens die span se eerste toer na die Verenigde Koninkryk en Noord-Amerika in 1908 ontstaan. Die Nieu-Seelandse span het pas ’n toer voltooi en die Engelse pers het hulle “All Blacks” gedoop. Daar is voorgestel dat Australië ook ’n bynaam sal kry, en ''rabbits'' (“konyne”) was een van die byname wat deur die Engelse koerante voorgestel is.<ref name="Annual Report 2008" /><ref name="Reason58" /> Die Australiërs het dit verwerp, en wou nie hê dat die nasionale span deur ’n ingevoerde “pes” verteenwoordig word nie. Hulle het eerder die inheemse Wallaby gekies, wat dadelik gewild geword het.<ref>{{en}} {{cite web |author=Sean Fagan |url=http://www.rl1908.com/clubcomps/origins.htm |title=Club Histories – New Speculations |archive-url=https://web.archive.org/web/20061021080342/http://www.rl1908.com/clubcomps/origins.htm |archive-date=21 Oktober 2006 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Oorspronklik is net toerende spanne “Wallabies” genoem; as Australië tuis gespeel het, is na hulle as “Internasionale” verwys.<ref name="Annual Report 2008" /><ref name="wallabyinfo">{{en}} {{cite web |url=http://aru.rugby.com.au/qantas_wallabies/brief_history/who_are_the_wallabies,143.html |title=A brief history |publisher=[[Rugby Australia]] |accessdate=14 Augustus 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070814162752/http://aru.rugby.com.au/qantas_wallabies/brief_history/who_are_the_wallabies%2C143.html |archive-date=14 Augustus 2007 }} {{dooie skakel}}</ref> Die span se gelukbringer staan bekend as ''Wally'' en is ’n Wallaby. == Truiverskaffers en -borge == [[Lêer:Australia - Ireland 15-11-2006-1.jpg|duimnael|Die ou Australiese rugbytrui gedurende die 2000’s]] Sedert die 1970’s het die volgende truiverskaffers en -borge verskyn: {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan=2| Truiverskaffer ! colspan=2| Truiborg |- ! scope="col" style="width:6.6em;"| Tydperk ! scope="col" style="width:8.9em;"| Handelsmerk ! scope="col" style="width:8.9em;"| Handelsmerk ! scope="col" style="width:6.6em;"| Tydperk |- |1975–1988 |[[Adidas]] |style="border-bottom:0;"| – |style="border-bottom:0;"|tot 1989 |- |rowspan=3|1989–1996 |rowspan=3|[[Canterbury of New Zealand|Canterbury]] |style="border-top:0; font-size:60%;"|&nbsp; |style="border-top:0; font-size:60%;"|&nbsp; |- |[[Castlemaine XXXX]] |1990–1994 |- |rowspan=2|[[Schweppes]] |rowspan=2|1995–1997 |- |rowspan=2|1997–1999 |rowspan=2|[[Reebok]] |- |rowspan=2|[[Vodafone]] |rowspan=2|1998–2003 |- |rowspan=2|2000–2009 |rowspan=2|[[Canterbury of New Zealand|Canterbury]] |- |rowspan=4|[[Qantas]] |rowspan=4|sedert 2004 |- |rowspan=2|2010–2013 |[[KooGa]] |- |[[Beyond Limits Known|BLK]] |- |sedert 2014 |[[Asics]] |} Rugby Australia het teen November 2020 die volgende borge en vennote op sy amptelike webwerf gelys: Qantas, Asics, Mitsubishi Estate, Jaguar Land Rover, Yenda, Fox Sports, Network Ten, STH Group, Accenture, Bet365, InterContinental Hotel Groups, Gilbert, MJ Bale, Ola, Taylors Wines, 2XU, PTP, Koala, Fitness First, Enforcer, Opro en Bose. == Tuisstadions == {{Location map+ |Australië |caption=Kaart van Australië se huidige tuistadions |places= {{Location map~ |Australië |label=[[ANZ-stadion|ANZ]] |position=top |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-33 |lat_min=-50 |lat_sec=-50 |lon_deg=151 |lon_min=3 |lon_sec=48 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Perth Ovaal|nib]] |position=right |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-31 |lat_min=-57 |lat_sec=-4 |lon_deg=115 |lon_min=53 |lon_sec=20.5 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Docklandsstadion|Docklands]] |position=bottom |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-37 |lat_min=-48 |lat_sec=-59 |lon_deg=144 |lon_min=56 |lon_sec=51 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Suncorpstadion|Langpark]] |position=left |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-27 |lat_min=-27 |lat_sec=-53 |lon_deg=153 |lon_min=0 |lon_sec=34 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Sydney Voetbalstadion|Allianz]] |position=left |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-33 |lat_min=-53 |lat_sec=-21 |lon_deg=151 |lon_min=13 |lon_sec=31 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Melbourne Reghoekige Stadion|AAMI]] |position=left |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-37 |lat_min=-49 |lat_sec=-31 |lon_deg=144 |lon_min=59 |lon_sec=2 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Perthstadion|Optus]] |position=top |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-31 |lat_min=-56 |lat_sec=-45 |lon_deg=115 |lon_min=52 |lon_sec=12 }} }} Nes ander vername rugbynasies soos Argentinië, Frankryk, Nieu-Seeland en Suid-Afrika beskik Australië oor geen amptelike tuisstadion vir sy nasionale span nie. Die Wallabies speel hul toetse eerder op ’n verskeidenheid stadions dwarsoor Australië. Van die stadions sluit in [[ANZ-stadion]] in Sydney, [[Suncorpstadion|Langpark]] in Brisbane, [[Melbourne Reghoekige Stadion|AAMI-park]] en [[Docklandsstadion]] in Melbourne, asook [[Perthstadion|Optusstadion]] en [[Perth Ovaal|nib-stadion]] in Perth. Sommige van die stadions wat voorheen tradisioneel vir Wallabies-wedstryde ingespan is, sluit in Sydney se Concord-ovaal, die [[Sydney-krieketveld]] en Sportgrond, asook [[Ballymorestadion|Ballymore]] en die Exhibition Ground in Brisbane. Die Sydney-krieketveld het in 1899 Australië se eerste toetswedstryd teen die Britse Leeus gehuisves. Met een uitsondering (in 1958 in Melbourne) het die Wallabies hul tuiswedstryde tot in 1998 net in Sydney of Brisbane gespeel. Die Wallabies speel hul meeste tuiswedstryde op die ANZ-stadion in Sydney (met ’n rekordskare van 109&nbsp;874 teen die All Blacks), op die Docklands-stadion in Melbourne, met ’n rekordskare (teen Engeland) van 54&nbsp;868, op die [[Suncorpstadion]] in Brisbane, met ’n rekordskare van 52&nbsp;498 of op die [[Subiaco Ovaal]] in Perth. Die rekordskare in die ANZ-stadion teen die All Blacks is die hoogste aantal toeskouers tydens enige rugbywedstryd. === Rugbywêreldbekerstadions === {{Hoofartikel|Rugbywêreldbeker 1987|Rugbywêreldbeker 2003}} [[Lêer:World Cup Australia.jpg|duimnael|Die [[Sydneyhawebrug]] tydens die Rugbywêreldbeker 2003]] Die eerste Rugbywêreldbeker 1987 is saam deur Australië en Nieu-Seeland aangebied. Van die wedstryde was soos volg opgedeel: Poel 1 (wat die Wallabies ingesluit het) is in [[Brisbane]] en [[Sydney]] gespeel, een wedstryd van Poel 2 (dié tussen Ierland en Tonga) is ook in Brisbane se [[Ballymorestadion]] aangebied. Daarbenewens het Brisbane en Sydney een kwarteindstryd elk, asook onderskeidelik een halfeindstryd, aangebied. Al die ander wedstryde het in Nieu-Seeland plaasgevind. Australië het altesaam elf wedstryde gehuisves, terwyl die oorblywende 21 wedstryde in Nieu-Seeland gespeel is. Die Rugbywêreldbeker 2003 is dwarsdeur Australië aangebied, veral langs die ooskus, hoewel oorspronklik ook wedstryde in Nieu-Seeland beplan was. Die 48 wedstryde is in elf stadions gehuisves, met die [[Sydney Voetbalstadion|Telstra-stadion]] in Sydney wat die halfeindrondte, die klein finale om die derde plek en die eindstryd tussen die Wallabies en Engeland aangebied het. Van Australië se ander stadions tydens dié toernooi was: die ANZ-stadion in Sydney, Docklands-stadion in [[Melbourne]], [[Suncorpstadion|Langpark]] in Brisbane, [[Subiaco Ovaal]] in Perth, Adelaide Ovaal in Adelaide, Willows Sportkompleks in [[Townsville]], Canberrastadion in [[Canberra]], Central Coast-stadion in Gosford, Yorkpark in Launceston en Wollongong Showground in [[Wollongong]]. == Toetswedstryde == [[Lêer:Australia IRB World Rankings.png|duimnael|400px|Australië se plek op [[Wêreldrugby]] se ranglys vanaf 10 Oktober 2003 tot op hede]] Australië het 327 van sy 630 toetswedstryde gewen, ’n wenrekord van 51,90%. Australië se statistieke in toetswedstryde teen alle lande, in alfabetiese volgorde, is soos volg (korrek in Oktober 2021):<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=team;team=6;template=results;type=team;view=opposition |title=International Rugby Union Statistics – Australia |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612035337/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=team;team=6;template=results;type=team;view=opposition |archive-date=12 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> {| class="sortable wikitable" ! Teen ! Gespeel ! Gewen ! Verloor ! Gelykop ! % Gewen |- bgcolor="#d0ffd0" align="center" |- | {{ARGru}} || 36 || 27 || 6 || 3 || 75,00 |- | {{BILru}} || 23 || 6 || 17 || 0 || 26,01 |- | {{ENGru}} || 51 || 25 || 25 || 1 || 49,02 |- | {{FIJru}} || 22 || 19 || 2 || 1 || 86,36 |- | {{FRAru}} || 50 || 29 || 19 || 2 || 58,00 |- | {{GEOru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{IRLru}} || 36 || 22 || 13 || 1 || 61,11 |- | {{ITAru}} || 18 || 18 || 0 || 0 || 100 |- | {{JPNru}} || 5 || 5 || 0 || 0 || 100 |- | {{CANru}} || 6 || 6 || 0 || 0 || 100 |- | {{KORru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{NAMru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{NZLru}} || 173 || 45 || 120 || 8 || 26,01 |- | {{vlagikoon|Nieu-Seeland}} Nieu-Seeland Māori || 16 || 8 || 6 || 2 || 50 |- | [[Lêer:Flag of rugby Pacific Islanders.svg|24px|raam]] Pasifiese Eilanders || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{ROMru}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 100 |- | {{RUSru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{SAMru}} || 6 || 5 || 1 || 0 || 83,33 |- | {{SCOru}} || 32 || 21 || 11 || 0 || 65,63 |- | {{ESPru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{RSAru}} || 90 || 39 || 48 || 3 || 43,33 |- | {{TGAru}} || 4 || 3 || 1 || 0 || 75 |- | {{URUru}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | {{USAru}} || 8 || 8 || 0 || 0 || 100 |- | {{WALru}} || 43 || 30 || 12 || 1 || 69,77 |- | align="left" |'''Algeheel''' || '''630''' || '''327''' || '''281''' || '''22''' || '''51,90''' |} Wedstryde teen verskeie saamgestelde spanne tydens oorsese toere van die amateurtydperk en die deur beide [[Nieu-Seeland Rugby]] en die [[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] nieerkende wedstryde teen die [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]] (1920–1928) is nie in die lys nie, alhoewel [[Rugby Australia]] hulle as toetswedstryde erken. == Wedywering met ander nasionale spanne == [[Lêer:Australia nz first 1903.jpg|duimnael|Die eerste toetswedstryd tussen Australië en Nieu-Seeland op 15 Augustus 1903 in Sydney]] [[Lêer:England v australia 1909.jpg|duimnael|Die eerste toetswedstryd tussen Australië en Engeland op 9 Januarie 1909 in [[Blackheath, Londen|Blackheath]]]] Veral met die ander twee groot spanne van die Suidelike Halfrond, die Nieu-Seelandse All Blacks en die Suid-Afrikaanse Springbokke, handhaaf Australië ’n intensiewe wedywering. Die tradisionele sportiewe wedywering teen die buurland Nieu-Seeland geniet in Australië ’n besondere status. Sedert 1996 neem al drie spanne aan die jaarlikse Drienasies of die Rugbykamioenskap deel. Soos in ander sportsoorte (veral [[krieket]], [[rugby league]], [[netbal]] en op die [[Statebondspele]]) handhaaf Australië ’n tradisionele wedywering met die buurnasie Nieu-Seeland,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.foxsports.com.au/more-sports/mad-tuesday-11-things-you-never-wanted-to-know-about-the-trans-tasman-sporting-rivalry/news-story/ae6dd16e7f4cec90ec146c176f497ebf |title=Mad Tuesday: 11 things you never wanted to know about the Trans Tasman sporting rivalry |publisher=Fox Sports |author=Trevor Marshallsea |date=3 Mei 2016 |accessdate=15 November 2021}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/blog/2015/oct/29/the-encounters-that-have-underpinned-trans-tasman-sporting-rivalry |title=The encounters that have underpinned trans-Tasman sporting rivalry |publisher=[[The Guardian]] |author=Russell Jackson |date=28 Oktober 2015 |accessdate=15 November 2021}}</ref> waarna dikwels as “wedywering onder sibbes” (''sibling rivalry'') verwys word.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.cricketcountry.com/articles/australia-vs-new-zealand-an-intense-sibling-rivalry-where-nothing-else-matters-than-win-502235 |title=Australia vs New Zealand, an intense sibling rivalry where nothing else matters than 'win' |publisher=Cricket Country |author=Suvajit Mustafi |date=28 Maart 2015 |accessdate=15 November 2021}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.stuff.co.nz/sport/cricket/67529059/top-ten-nzaustralia-clashes |title=Top ten NZ/Australia clashes |publisher=Stuff |author=Rosanna Price, Henry Cooke |date=27 Maart 2015 |accessdate=15 November 2021}}</ref> Die eerste toetswedstryd tussen albei spanne is tydens die Nieu-Seelandse besoek aan Australië in 1903 gespeel. Sedert 1932 ding albei spanne mee om die Bledisloebeker, een van die oudste trofeë in internasionale rugby. Van die 173 toetswedstryde tot dusver het Nieu-Seeland 120 gewen, Australië 45, met agt gelykopuitslae. Gedurende wêreldbekertoernooie het albei spanne tot dusver vier keer ontmoet (in 1991, 2003, 2011 en 2015), van wie albei spanne twee wedstryde elk gewen het. Albei nasies het al belangrike rugbytoernooie soos die [[Rugbywêreldbeker 1987]] saam aangebied. Die [[Rugbywêreldbeker 2003]] is oorspronklik ook aan albei rugbynasies toegewys, maar ná ’n kontraktuele dispuut oor grondtekenregte tussen die [[Nieu-Seeland Rugby|Nieu-Seelandse Rugbyunie]] en die [[Wêreldrugby|Internasionale Rugbyraad]] is Australië as alleenlike gasheer aangewys. Daarbenewens het hulle in die eindstryd van die Rugbywêreldbeker 2015 ontmoet, wat die All Blacks gewen het. Nes die ander rugbynasies van die Suidelike Halfrond handhaaf Australië ’n wedywering met die nasionale spanne van die Noordelike Halfrond. Net só het Australië tydens drie van sy eindstrydverskynings teen spanne van die Noordelike Halfrond te staan gekom (twee keer teen Engeland en een keer teen Frankryk, van wie die Wallabies die eindstryd in 1991 teen Engeland en in 1999 teen Frankryk gewen het). ’n Bykomende aspek in hul wedywering met Engeland is die sedert die laat 19de eeu bestaande intensiewe, sportiewe wedywering tussen Australië en Engeland, wat ook in ander sportsoorte (veral [[krieket]] en op die Statebondspele) ’n besondere status geniet.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.newstatesman.com/politics/sport/2017/11/why-england-and-australia-love-hate-each-other |title=Why England and Australia love to hate each other |publisher=New Statesman |author=Simon Barnes |date=25 November 2017 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Sedert 1997 ding Australië en Engeland mee om die Cookbeker (genoem na [[James Cook]]<ref name="Part Two">{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scrum/rugby/story/84879.html |title=The Scrum.com trophy guide – Part Two |publisher=ESPNscrum |date=5 November 2008 |accessdate=1 November 2020}}</ref>), teen Frankryk sedert 1989 om die Trophée des Bicentenaires, teen Skotland sedert 1998 om die Hopetounbeker, teen Ierland sedert 1999 om die Lansdownebeker, teen die Britse en Ierse Leeus sedert 2001 om die Tom Richards-beker en teen Wallis sedert 2007 om die James Bevan-trofee mee. == Rekorde == === Wêreldbekerrekord === [[Lêer:Webb Ellis Cup.jpg|duimnael|upright|Australië het al in 1991 en 1999 die [[Webb Ellis-beker]] omhoog gehou]] Australië het tot dusver aan elke [[rugbywêreldbeker]]toernooi deelgeneem en die [[Webb Ellis-beker]], waarom vierjaarliks meegeding word, twee keer omhoog gehou: tydens die tweede Rugbywêreldbeker 1991 en die vierde Rugbywêreldbeker 1999. Daarmee het die Wallabies die eerste span geword, wat die titel twee keer ingepalm het. Tydens die eerste Rugbywêreldbeker 1987, wat Australië saam met Nieu-Seeland aangebied het, is die Wallabies in die halfeindstryd deur Frankryk uitgeskakel en is in die daaropvolgende klein finale om die derde plek deur Wallis verslaan. Tydens die Rugbywêreldbeker 2003 tuis is die Wallabies in die eindstryd in ekstra tyd deur Engeland geklop. In 2011 is hulle deur die verdedigende kampioen en gasheer Nieu-Seeland in die halfeindstryd verslaan, maar het die klein finale om die derde plek teen Wallis gewen. In 2015 het hulle die eindstryd behaal, maar Australië is deur Nieu-Seeland verslaan. Die Wallabies se tot dusver ergste toernooiverloop tydens rugbywêreldbekertoernooie is hul uitskakeling in die kwarteindstryd in 1995, 2007 en 2019; elke keer teen Engeland. {| class="wikitable" !Jaar!!Uitslag |- |[[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] || Vierde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] || '''Kampioen''' |- |[[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] || '''Kampioen''' |- |[[Rugbywêreldbeker 2003|2003]] || Naaswenner |- |[[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2011|2011]] || Derde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 2015|2015]] || Naaswenner |- |[[Rugbywêreldbeker 2019|2019]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2023|2023]] || ''gekwalifiseer'' |} === Drienasies/Rugbykampioenskap === [[Lêer:Bledisloe Cup on display in Sydney 2014.jpg|duimnael|upright|Tydens die Rugbykampioenskap ding onder andere Australië en Nieu-Seeland om die [[Bledisloebeker]] mee]] Australië se enigste jaarlikse toernooi is die Rugbykampioenskap (voorheen die Drienasies), waar hulle teen drie ander nasies van die Suidelike Halfrond speel: Nieu-Seeland en Suid-Afrika sedert 1996; Argentinië het in 2012 by dié toernooi aangesluit. Australië het die toernooi tot dusver vier keer gewen: in [[2000-Drienasiesreeks|2000]], [[2001-Drienasiesreeks|2001]], [[2011-Drienasiesreeks|2011]] en [[2015-Rugbykampioenskapreeks|2015]]. As deel van die Rugbykampioenskap ding die Wallabies ook met die Poemas om die [[Poematrofee]] (sedert 2000), met die All Blacks om die [[Bledisloebeker]] (sedert 1932) en met die Springbokke om die [[Mandela Uitdaagplaat]] (sedert 2000) mee. {{Drie-Nasiesrekord}} {{Die Rugbykampioenskap-rekord}} <small>Punte word soos volg toegeken: 4 punte vir ’n oorwinning, 2 punte vir ’n gelykopuitslag, 0 punte vir ’n nederlaag (saam met moontlike bonuspunte), 1 bonuspunt vir vier of meer gedrukte drieë, 1 bonuspunt vir ’n nederlaag met minder as sewe punte.</small> === Ander toetswedstryde === [[Lêer:Rugby1.jpg|duimnael|Die Trophée des Bicentenaires]] [[Lêer:Hopetoun Cup.jpg|duimnael|upright|Die Hopetounbeker]] Gedurende die amateurtydperk het die Wallabies deels maandelange oorsese toere onderneem, waartydens hulle teen ander nasionale spanne, plaaslike saamgestelde spanne en klubspanne gespeel het. Eweneens het hulle ander nasionale spanne in Australië gehuisves. Die Wallabies het een keer ’n Grand Slam behaal, d.w.s. ’n oorwinning oor die vier Tuisnasies Engeland, Ierland, Skotland en Wallis tydens dieselfde toer (in 1984). Australië is ook die enigste span van die Suidelike Halfrond wat tydens dieselfde toer deur al die vier Tuisnasies verslaan is (in 1957/58); met ’n bykomende nederlaag teen Frankryk. Teen die jaar 2000 het die oorsese toere volgens die ou tradisie tot ’n einde gekom, aangesien die professionalisering van die rugbyspel te min tyd vir toere oorlaat (’n uitsondering is die [[Britse en Ierse Leeus]] se vierjaarlikse toere). Vandag is toetswedstryde teen die spanne van die Noordelike Halfrond gedurende twee tydstippe van die jaar moontlik. Gedurende die Juniemaand se [[midjaarrugbytoetsreeks]] vertrek Europese spanne na Australië, terwyl gedurende die Novembermaand se [[eindjaarrugbytoetsreeks]] die Wallabies na Europa vertrek. Een van die mees tradisionele trofee in internasionale rugby is die Bledisloebeker. Australië en Nieu-Seeland ding sedert 1932 om dié beker mee, sedert 1996 tydens die Drienasiesreeks en sedert 2012 as deel van die Rugbykampioenskap. Tydens dié toernooi ding Australië sedert 2000 ook met Suid-Afrika om die [[Mandela Uitdaagplaat]] mee. Sedert 1989 ding die Wallabies met Frankryk om die Trophée des Bicentenaires, sedert 1997 met Engeland om die Cookbeker, sedert 1998 met Skotland om die Hopetounbeker, sedert 1999 met Ierland om die Lansdownebeker, sedert 2001 met die Britse en Ierse Leeus om die Tom Richards-beker en sedert 2007 met Wallis om die James Bevan-trofee mee. === Olimpiese Spele === Australië het een keer aan Olimpiese rugbytoernooie deelgeneem en is dié keer as Olimpiese kampioen gekroon. * [[Olimpiese Somerspele 1908]]: '''Olimpiese kampioen''' == Spelers == === Huidige span === Die volgende spelers het die Wallabiesspan tydens die [[2022-Rugbykampioenskapreeks]] gevorm:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugby.com.au/news/wallabies-squad-for-argentina-tour-squad-announcement-rugby-championship-2022720 |title=Wallabies confirm squad for Argentina tour |publisher=[[Rugby Australia]] |author=Nathan Williamson |date=21 Julie 2022 |accessdate=1 Augustus 2022}}</ref> {| | valign="top"| Agterspelers {| class="wikitable" |- style="background:#EFEFEF" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Jake Gordon]] || [[Skrumskakel]] || [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]] || style="text-align:center" | {{0|0}}12 |- | [[Tate McDermott]] || Skrumskakel || [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]] || style="text-align:center" | {{0|0}}16 |- | [[Nic White]] || Skrumskakel || [[Brumbies (Superrugbyspan)|Brumbies]] || style="text-align:center" | {{0|0}}50 |- | [[Quade Cooper]] || [[Losskakel]] || [[Kintetsu Liners]] || style="text-align:center" | {{0|0}}75 |- | [[Noah Lolesio]] || Losskakel || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}12 |- | [[James O’Connor]] || Losskakel || Reds || style="text-align:center" | {{0|0}}63 |- | [[Lalakai Foketi]] || [[Senter]] || Waratahs || style="text-align:center" | {{0|00}}1 |- | [[Len Ikitau]] || Senter || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}15 |- | [[Hunter Paisami]] || Senter || Reds || style="text-align:center" | {{0|0}}17 |- | [[Irae Simone]] || Senter || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|00}}2 |- | [[Marika Koroibete]] || [[Vleuel]] || [[Saitama Wild Knights]] || style="text-align:center" | {{0|0}}45 |- | [[Jordan Petaia]] || Vleuel || Reds || style="text-align:center" | {{0|0}}18 |- | [[Suliasi Vunivalu]] || Vleuel || Reds || style="text-align:center" | {{0|00}}1 |- | [[Tom Wright (rugbyspeler)|Tom Wright]] || Vleuel || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}12 |- | [[Jock Campbell]] || [[Heelagter]] || Reds || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |- | [[Reece Hodge]] || Heelagter || [[Melbourne Rebels (Superrugbyspan)|Rebels]] || style="text-align:center" | {{0|0}}55 |} | | valign="top"| Voorspelers {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Folau Fainga’a]] || [[Haker]] || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}28 |- | [[Lachlan Lonergan]] || Haker || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|00}}4 |- | [[Dave Porecki]] || Haker || Waratahs || style="text-align:center" | {{0|00}}3 |- | [[Allan Alaalatoa]] || [[Stut]] || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}55 |- | [[Pone Fa’amausili]] || Stut || Rebels || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |- | [[Matt Gibbon]] || Stut || Rebels || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |- | [[Scott Sio]] || Stut || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}70 |- | [[Tom Robertson]] || Stut || [[Western Force (Superrugbyspan)|Western Force]] || style="text-align:center" | {{0|0}}26 |- | [[James Slipper]] || Stut || Brumbies || style="text-align:center" | 117 |- | [[Taniela Tupou]] || Stut || Reds || style="text-align:center" | {{0|0}}40 |- | [[Rory Arnold]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || ''klubloos'' || style="text-align:center" | {{0|0}}29 |- | [[Nick Frost (rugbyspeler)|Nick Frost]] || Slot || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|00}}2 |- | [[Jed Holloway]] || Slot || Waratahs || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |- | [[Matt Philip]] || Slot || Rebels || style="text-align:center" | {{0|0}}23 |- | [[Darcy Swain]] || Slot || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}11 |- | [[Michael Hooper]] [[Lêer:Captain sports.svg|15px|Kaptein]] || [[Losvoorspeler]] || Waratahs || style="text-align:center" | 121 |- | [[Rob Leota]] || Losvoorspeler || Rebels || style="text-align:center" | {{0|00}}9 |- | [[Fraser McReight]] || Losvoorspeler || Reds || style="text-align:center" | {{0|00}}2 |- | [[Pete Samu]] || Losvoorspeler || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}22 |- | [[Rob Valetini]] || Losvoorspeler || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}21 |- | [[Harry Wilson (rugbyspeler)|Harry Wilson]] || Losvoorspeler || Reds || style="text-align:center" | {{0|0}}11 |} |} === Bekende spelers === [[Lêer:Dan Carroll 1908.jpg|duimnael|upright|Dan Carroll (1908)]] [[Lêer:Tom Richards 1908.jpg|duimnael|upright|Tom Richards (1908)]] 14 voormalige Australiese spelers is vir hul uitstekende prestasies in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees |title=Inductees |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Inskrywing |- | [[John Eales]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || 2007 |- | [[Nick Farr-Jones]] || [[Skrumskakel]] || 2011 |- | [[Nicholas Shehadie]] || [[Stut]], [[Slot (rugby)|Slot]] || 2011 |- | [[David Campese]] || [[Vleuel]], [[Heelagter]] || 2013 |- | [[Ken Catchpole]] || [[Skrumskakel]] || 2013 |- | [[Mark Ella (rugbyspeler)|Mark Ella]] || [[Losskakel]] || 2013 |- | [[George Gregan]] || [[Skrumskakel]] || 2013 |- | [[Tom Lawton]] || [[Losskakel]] || 2013 |- | [[John Thornett]] || [[Stut]], [[Slot (rugby)|Slot]], [[Vleuel]] || 2013 |- | [[Michael Lynagh]] || [[Losskakel]] || 2014 |- | [[Tim Horan]] || [[Losskakel]], [[Senter]] || 2015 |- | [[Tom Richards (rugbyspeler)|Tom Richards]] || Voorspeler || 2015 |- | [[Dan Carroll (rugbyspeler)|Dan Carroll]] || [[Senter]], [[Losskakel]]<br />[[Vleuel]], [[Skrumskakel]] || 2016 |- | [[Stephen Larkham]] || [[Losskakel]], [[Heelagter]] || 2018 |} Daarbenewens is die twee wêreldkampioenafrigters [[Bob Dwyer]] en [[Rod Macqueen]], asook die skeidsregter en kommentator [[Roger Vanderfield]] ingeskryf. Vyf spelers is tweeledige wêreldkampioene: [[Dan Crowley]], [[John Eales]], [[Tim Horan]], [[Phil Kearns]] en [[Jason Little]] (almal in 1991 en in 1999). === Spelerstatistieke === [[Lêer:George Smith Stade francais 2012-03-03 (cropped).jpg|duimnael|upright|George Smith (2012)]] [[Lêer:George Gregan.jpg|duimnael|upright|George Gregan (2013)]] [[Lêer:David Campese 2020.jpg|duimnael|upright|David Campese (2020)]] Vervolgens die belangrikste statistieke van Australië se spelers. Die spelers wat met <nowiki>*</nowiki> gekenmerk is, is nog aktief en kan hul statistieke verbeter. <small>(Korrek teen Oktober 2021)</small> {| | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;team=6;template=results;type=player |title=Total matches played (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[George Gregan]] || 1994–2007 || 139 |- | {{0}}2 || [[Stephen Moore (rugbyspeler)|Stephen Moore]] || 2005–2017 || 129 |- | {{0}}3 || [[Adam Ashley-Cooper]] * || 2005–2019 || 121 |- | {{0}}4 || [[Nathan Sharpe]] || 2002–2012 || 116 |- | {{0}}5 || [[Michael Hooper (rugbyspeler)|Michael Hooper]] * || 2012–2021 || 115 |- | {{0}}6 || [[George Smith (rugbyspeler)|George Smith]] || 2000–2013 || 111 |- | {{0}}7 || [[Will Genia]] || 2009–2019 || 110 |- | {{0}}8 || [[Sekope Kepu]] || 2008–2019 || 110 |- | {{0}}9 || [[James Slipper]] * || 2010–2021 || 110 |- | 10 || [[Rob Simmons (rugbyspeler)|Rob Simmons]] * || 2010–2021 || 106 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde as kaptein<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?captain=1;class=1;filter=advanced;orderby=matches;team=6;template=results;type=player |title=Total matches played as captain (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Michael Hooper (rugbyspeler)|Michael Hooper]] * || 2014–2021 || 62 |- | {{0}}2 || [[George Gregan]] || 2001–2007 || 59 |- | {{0}}3 || [[John Eales]] || 1996–2001 || 55 |- | {{0}}4 || [[Nick Farr-Jones]] || 1988–1992 || 36 |- | {{0}}5 || [[Stirling Mortlock]] || 2006–2009 || 29 |- | {{0}}6 || [[Stephen Moore (rugbyspeler)|Stephen Moore]] || 2014–2017 || 26 |- | {{0}}7 || [[Rocky Elsom]] || 2009–2011 || 24 |- | {{0}}8 || [[Andrew Slack]] || 1984–1987 || 19 |- | {{0}}9 || [[Greg Davis (rugbyspeler)|Greg Davis]] || 1969–1972 || 16 |- | 10 || [[James Horwill]] || 2011–2013 || 16 |} |} {| | {| class="wikitable" |+ Meeste punte aangeteken<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=points;team=6;template=results;type=player |title=Total points scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Punte |- | {{0}}1 || [[Michael Lynagh]] || 1984–1995 || 911 |- | {{0}}2 || [[Matt Burke (rugbyspeler)|Matt Burke]] || 1993–2004 || 878 |- | {{0}}3 || [[Matt Giteau]] || 2002–2016 || 698 |- | {{0}}4 || [[Bernard Foley]] || 2013–2019 || 622 |- | {{0}}5 || [[Stirling Mortlock]] || 2000–2009 || 489 |- | {{0}}6 || [[David Campese]] || 1982–1996 || 315 |- | {{0}}7 || [[Paul McLean (rugbyspeler)|Paul McLean]] || 1974–1982 || 260 |- | {{0}}8 || [[Joe Roff]] || 1995–2004 || 244 |- | {{0}}9 || [[James O’Connor (rugbyspeler)|James O’Connor]] * || 2008–2021 || 236 |- | 10 || [[Quade Cooper]] * || 2008–2021 || 201 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste drieë gedruk<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=tries;team=6;template=results;type=player |title=Total tries scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Drieë |- | {{0}}1 || [[David Campese]] || 1982–1996 || 64 |- | {{0}}2 || [[Chris Latham (rugbyspeler)|Chris Latham]] || 1998–2007 || 40 |- | {{0}}3 || [[Adam Ashley-Cooper]] || 2005–2019 || 39 |- | {{0}}4 || [[Israel Folau]] || 2013–2018 || 37 |- | {{0}}5 || [[Drew Mitchell]] || 2005–2016 || 34 |- | {{0}}6 || [[Matt Giteau]] || 2002–2016 || 30 |- | {{0}}7 || [[Tim Horan]] || 1989–2000 || 30 |- | {{0}}8 || [[Joe Roff]] || 1995–2004 || 30 |- | {{0}}9 || [[Lote Tuqiri]] || 2003–2008 || 30 |- | 10 || [[Matt Burke]] || 1993–2004 || 29 |} |} == Afrigters == [[Lêer:Eddie Jones Rugby.jpg|duimnael|upright|Eddie Jones (2009)]] [[Lêer:Michael Cheika June 2017.jpg|duimnael|upright|Michael Cheika (2017)]] Voor 1982 het Australië geen afrigters op ’n langer basis benoem nie. Die ARU het bestuurders opdrag gegee om oorsese toere te reël, en die adjunkbestuurder het tydens hierdie toere dikwels as afrigter gedien. Soms het die kaptein die pos van afrigter beklee, veral tydens tuiswedstryde, aangesien volgens die IRR se destydse reëls tuisspanne eers drie dae voor die toetswedstryd genomineer kon word.<ref>{{en}} {{cite web |author=Sheek |title=Wallabies coaches since 1962: Part I |url=http://www.theroar.com.au/2011/08/10/a-look-at-wallabies-coaches-since-1962-part-1/ |publisher=The Roar |date=10 Augustus 2011 |accessdate=15 November 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |author=Sheek |url=http://www.theroar.com.au/2011/08/11/wallabies-coaches-since-1962-part-ii |title=Wallabies coaches since 1962: Part II |publisher=The Roar |date=10 Augustus 2011 |accessdate=15 November 2020}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! Naam !! Tydperk !! colspan="2" | % Gewen |- | rowspan="2" | Bob Dwyer || 1982–1983 || 41,67 || rowspan="2" | 63,01 |- | 1988–1995 || 67,21 |- | Alan Jones || 1984–1987 || colspan="2" align=center | 70,00 |- | Greg Smith || 1996–1997 || colspan="2" align=center | 63,16 |- | Rod Macqueen || 1997–2001 || colspan="2" align=center | 79,07 |- | Eddie Jones || 2001–2005 || colspan="2" align=center | 57,89 |- | John Connolly || 2006–2007 || colspan="2" align=center | 64,00 |- | Robbie Deans || 2008–2013 || colspan="2" align=center | 58,67 |- | Ewen McKenzie || 2013–2014 || colspan="2" align=center | 50,00 |- | Michael Cheika || 2014–2019 || colspan="2" align=center | 50,00 |- | Dave Rennie || sedert 2020 || colspan="2" align=center | 40,00 |} == Toekennings == In 2001 het die Internasionale Rugbyraad, sedert 2014 Wêreldrugby, Australië as “span van die jaar” benoem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/tournaments/awards/past-winners |title=World Rugby Awards Past Winners |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> == Sien ook == * [[Australiese nasionale krieketspan]] == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Verdere leesstof == * {{en}} {{cite book |author=Sean Fagan |year=2005 |title=''The Rugby Rebellion'' – The Divide of League and Union in Australasia |publisher=RL1908 |isbn=1-903659-25-6}} * {{en}} {{cite book |author=Thomas Hickie |year=1993 |title=They Ran With the Ball – How Rugby Football Began in Australia |publisher=Longman Cheshire |isbn=0-582-91062-5}} * {{en}} {{cite book |author=Bob Howitt |year=2005 |title=SANZAR Saga – Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby |publisher=Harper Collins Publishers |isbn=1-86950-566-2}} * {{en}} {{cite book |author=John Reason; James Carwyn |title=The World of Rugby – A History of Rugby Union Football |publisher=[[BBC]] |year=1979 |isbn=0-563-16280-5}} * {{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |pages=1611–1629 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Australia national rugby union team|Wallabies}} * {{en}} [https://australia.rugby/ Amptelike webwerf van die Australiese Rugbyunie] * {{en}} [https://wallabies.rugby/about/about-us/our-history/wallaby-honours-and-milestones Australiese Rugbyunie Wallabies Hall of Fame] * {{en}} [https://www.planetrugby.com/team/australia/ Australië op Planet Rugby] {{Nasionale rugbyspanne}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} [[Kategorie:Australiese rugbyspanne]] [[Kategorie:Nasionale rugbyspanne van Oseanië]] 3qs15hp8ruwldhsrvgqz76x7w2zkl3v 2516919 2516784 2022-08-02T11:18:24Z Aliwal2012 39067 sesde op [[Wêreldrugby]] se wêreldranglys wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbyspan | land = Australië | beeld = Wallabies.gif | unie = [[Rugby Australia]] | bynaam = Wallabies | embleem = Wallaby | kaptein = [[Michael Hooper (rugbyspeler)|Michael Hooper]] | afrigter = {{vlagikoon|Nieu-Seeland}} [[Dave Rennie]] | gestig = | stadion = <!-- Die unie se hoofstadion --> | kapasiteit = | president = | ceo = | patroon_la1 = _wallabies19h | patroon_b1 = _wallabies19h | patroon_ra1 = _wallabies19h | patroon_sh1 = | patroon_so1 = _wallabiessocks | linkerarm1 = FFB600 | liggaam1 = FFB600 | regterarm1 = FFB600 | broek1 = 004044 | kouse1 = 004044 | patroon_la2 = _wallabies19a | patroon_b2 = _wallabies19a | patroon_ra2 = _wallabies19a | patroon_sh2 = _goldsides | patroon_so2 = _wallabiessocks | linkerarm2 = 004044 | liggaam2 = 004044 | regterarm2 = 004044 | broek2 = 004044 | kouse2 = 004044 | statistiek = Statistiek | toetse = [[George Gregan]] (139)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=6;template=results;type=player |title=Most matches |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20131021010219/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=matches;team=6;template=results;type=player |archive-date=21 Oktober 2013 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | toptoetspuntebehaler = [[Michael Lynagh]] (911)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=6;template=results;type=player |title=Most points |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151208215515/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=points;team=6;template=results;type=player |archive-date=8 Desember 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | meestedrieë = [[David Campese]] (64)<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=6;template=results;type=player |title=Most tries |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150728183344/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=tries;team=6;template=results;type=player |archive-date=28 Julie 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | jongstespeler = | eerste = [[Lêer:Flag of New South Wales.svg|22px]] '''Nieu-Suid-Wallis (as Australië)''' 13–3 [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] {{vlagikoon|Verenigde Koninkryk}}<br />([[Sydney]], [[Australië]]; 24 Junie 1899)<ref name="smh-1899">{{en}} {{cite web |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/14250165 |title=The English Footballers. England v. Australia. |publisher=The Sydney Morning Herald |date=24 Junie 1899 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20180703075800/https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/14250165 |archive-date=3 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | grootwen = {{AUSru}} 142–0 {{NAMru-r}}<br />([[Adelaide, Australië|Adelaide]], Australië; 25 Oktober 2003) | grootverloor = {{RSAru}} 53–8 {{AUSru-r}}<br />([[Johannesburg]], [[Suid-Afrika]]; 30 Augustus 2008) | Wêreldbekerverskynings = 9/9 | jaar = 1987 | beste = Kampioen in [[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] en [[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] | url = | unieurl = www.rugby.com.au/ }} Die '''Wallabies''' is die nasionale [[rugby]]span van [[Australië]] en verteenwoordig dié land tydens internasionale wedstryde (toetswedstryde). Die Wallabies is na die wallaby, een van verskeie [[spesies]] uit die [[Familie (biologie)|familie]] van die [[kangaroe]]s genoem, wat die nasionale dier van Australië is. Vanweë bemarking staan die span amptelik as die ''[[Qantas]] Wallabies'' bekend. Vir die Wallabies is hul belangrikste internasionale verskyning om aan die vierjaarlikse [[rugbywêreldbeker]]toernooi deel te neem. Die Wallabies het aan al die wêreldbekertoernooie tot nou deelgeneem en is met twee titels die derde suksesvolste span in die geskiedenis van dié toernooi, ná die [[Nieu-Seeland]]se [[All Blacks]] en die [[Suid-Afrika]]anse [[Springbokke]] wat elk reeds drie titels ingepalm het. Die Wallabies het die eindstryde van die [[Rugbywêreldbeker 1991]] teen [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]],<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/2960338.stm |title=1991: Wallabies pip England |publisher=[[BBC]] |date=24 September 2003 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191026120237/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/2960338.stm |archive-date=26 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/3109133.stm |title=World Cup 1991 |publisher=[[BBC]] |date=18 November 2003 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200609064345/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/3109133.stm |archive-date=9 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> en die [[Rugbywêreldbeker 1999]] teen [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]] gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/2960358.stm |title=1999: Aussies rule world again |publisher=[[BBC]] |date=24 September 2003 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200505095926/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/2960358.stm |archive-date=5 Mei 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Wallabies het daarbenewens in [[ekstra tyd]] die eindstryd in [[Rugbywêreldbeker 2003|2003]] teen Engeland en in [[Rugbywêreldbeker 2015|2015]] teen Nieu-Seeland verloor. Die Wallabies neem sedert 1996 jaarliks aan [[die Rugbykampioenskap]]stoernooi (tot in 2011 die Drienasiesreeks) deel. Aan dié toernooi neem die vier beste spanne van die [[Suidelike Halfrond]] deel, naamlik die Nieu-Seelandse All Blacks, die Suid-Afrikaanse Springbokke, die [[Argentinië|Argentynse]] [[Argentynse nasionale rugbyspan|Poemas]] en die Wallabies. Tydens die Rugbykampioenskapstoernooi ding die Wallabies teen Argentinië om die [[Poematrofee]], teen Nieu-Seeland om die [[Bledisloebeker]] en teen Suid-Afrika om die [[Mandela Uitdaagplaat]] mee. Die Wallabies het vorige Drienasiesreekse al drie keer gewen (in 2000, 2001 en 2011), en later ook een keer die uitgebreide Rugbykampioenskapreeks (in 2015). Op 2 Julie 2007 het die span, ná ’n verrassende oorwinning oor die [[All Blacks]] in die [[Die Rugbykampioenskap|Drienasies]], na die tweede plek op die IRR se wêreldranglys verbeter.<ref name="ranglys" /> In 1899 het die Wallabies in hul eerste internasionale wedstryd teen die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] in [[Sydney]] te staan gekom. Rugby word in Australië deur [[Rugby Australia]] geadministreer, wat deur [[Wêreldrugby]] saam met tien ander beheerliggame as ’n vlak-een-span beskou word. Die Australiese rugbyspan is tans (Augustus 2022) sesde op [[Wêreldrugby]] se wêreldranglys gelys.<ref name="ranglys">{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/tournaments/rankings/mru |title=World Rugby Rankings |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=2 Augustus 2022}}</ref> Die Wallabies speel beide hul tuis- en wegwedstryde in goud en groen, die tradisionele sportkleure van Australië. 14 voormalige Wallabies is in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem. == Beheerliggaam == {{Hoofartikel|Rugby Australia}} [[Lêer:USC Rugby welcome sigin - vs. Maroochydore.JPG|duimnael|Rugbyveld by die Universiteit van die Sunshine Coast, Australië]] Die beheerliggaam vir rugby in Australië is [[Rugby Australia]], tot in 2017 die Australiese Rugbyunie (''Australian Rugby Union'', ARU) genoem. Die ARU is in 1949 gestig en het dieselfde jaar by die Internasionale Rugbyraad (IRR, nou [[Wêreldrugby]]) aangesluit.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://australia.rugby/about/about-us/history |title=Our History |publisher=[[Rugby Australia]] |date=2020 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Rugby Australia bestaan uit agt plaaslike beheerliggame, wat elkeen ’n [[Deelstate en gebiede van Australië|deelstaat of gebied]] verteenwoordig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://australia.rugby/about/about-us/governance |title=Governance |publisher=[[Rugby Australia]] |date=2020 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die belangrikste rugbyliga in Australië is die Nasionale Rugbykampioenskap, waaraan sewe Australiese spanne en een uit [[Fidji]] deelneem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugby.com.au/competitions/nrc |title=National Rugby Championship |publisher=[[Rugby Australia]] |date=2020 |accessdate=15 November 2020 |archive-date= 5 Maart 2021 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210305043349/https://www.rugby.com.au/competitions/nrc |url-status=dead }}</ref> Naas die amptelike nasionale span roep Rugby Australia ook ander keurspanne byeen. Die ''Junior Wallabies'' is die o/20-nasionale span en hulle neem aan die [[Wêreldrugby o/20-kampioenskap]] deel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/u20 |title=World Rugby U20 Championship |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> Kinders en jongmense word reeds op skool aan rugby bekend gestel en na gelang van hul belangstelling en talent begin aansluitend hul opleiding. Australië beskik oor ’n nasionale span vir studente, die ''Australian Schoolboys'', wat as ’n voorbereiding op die Australiese nasionale rugbyspan dien. Bo die nasionale kampioenskap word jaarliks saam met spanne uit Nieu-Seeland, Suid-Afrika en Argentinië die internasionale [[Superrugby]]toernooi uitgespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugby.com.au/competitions/super-rugby-au |title=Super Rugby |publisher=[[Rugby Australia]] |date=2020 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Aangesien die seisoene min oorvleuel word talle spelers in albei professionele ligas ingespan. == Geskiedenis == === Vroeë jare === [[Lêer:1899 Australian Team.jpg|duimnael|Die Australiese span in 1899]] Europese immigrante het al vroeg aan [[sokker]] verwante sportsoorte beoefen, en die eerste persberig is in 1829 in [[Sydney]] gepubliseer. Die meeste van hierdie vroeë wedstryde het tydens plaaslike feeste plaasgevind, maar geen algemene reëls of gekodifiseerde weergawe het bestaan nie. Van die destydse weergawes het elemente van vandag aparte stel reëls bevat, waaronder [[Australiese voetbal]], sokker en [[rugby]]. As twee spanne ontmoet het, moes hulle vooraf op die toepaslike reëls besluit. Aangesien destyds alle weergawes algemeen “sokker” genoem is, is dit nie meer moontlik om te bepaal watter weergawe in watter gebied oorheers het nie.<ref>{{en}} {{cite book |author=Rob Hess, Matthew Nicholason, Bob Stewart, Gregory De Moore |title=Australian Rules football begins |work=A national game : the history of Australian rules football |publisher=Viking |location=Camberwell, Victoria |date=2008 |isbn=978-0-670-07089-3 |pages=1–18}}</ref> Die eerste span buite die moederland [[Verenigde Koninkryk|Groot-Brittanje]], wat ’n stel gekodifiseerde rugbyreëls gebruik het (die wêreldwyd agtste oudste), was die in 1863 gestigte [[Sydney Universiteitsvoetbalklub]], wat op 19 Augustus 1865 sy eerste wedstryd gespeel het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.sydneyunirugby.com.au/club-history.html |title=Our history |publisher=Sydney Universiteitsvoetbalklub |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1874 is die eerste beheerliggaam gestig, die Suidelike Rugbyunie (vandag Nieu-Suid-Walliese Rugbyunie), wat in dieselfde jaar die eerste plaaslike kampioenskap aangebied het. Twee jaar later het die eerste kampioenskap rondom [[Brisbane]] gevolg, wat vanaf 1883 deur die Noordelike Rugbyunie (vandag Queensland Rugbyunie) aangebied is. Rugby het toe die gewildste sportsoort in [[Nieu-Suid-Wallis]] en [[Queensland]] geword, veral als gevolg van die vanaf 1882 gereelde wedstryde tussen die keurspanne van albei kolonies. Daarteenoor was rugby in die ander kolonies ([[Victoria (Australië)|Victoria]], [[Suid-Australië]], [[Wes-Australië]] en [[Tasmanië]]) minder gewild, en is veral deur Australiese voetbal oorskadu. Die aanhangers van Australiese voetbal het ook probeer om hul sport in Nieu-Suid-Wallis te laat vestig. ’n In 1880 gestigte plaaslike beheerliggaam het aan die begin effens daarin geslaag, maar verskeie sosiale en ekonomiese faktore het daartoe bygedra, dat hy homself in 1893 weer ontbind het en die twee oostelike kolonies en latere deelstate deur rugby oorheers is.<ref>{{en}} {{cite web |author=Matthew Healy |url=https://nswfootballhistory.com.au/wp-content/uploads/2016/06/HardSell.pdf |title=Hard Sell: Australian Football in Sydney |publisher=Victoria University |date=Augustus 2002 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1882 het die Suidelike Rugbyunie die wêreldwyd eerste beheerliggaam geword om ’n oorsese toer aan te pak, toe hul keurspan, die [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]], in [[Nieu-Seeland]] vyf wedstryde gespeel het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://rugbymuseum.co.nz/tdih-september-9-1882-rugby-tours-to-new-zealand-begin-2/ |title=1882 – Rugby tours to New Zealand begin |publisher=rugbymuseum.co.nz |accessdate=15 November 2020 |archive-date=22 Oktober 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201022161033/http://rugbymuseum.co.nz/tdih-september-9-1882-rugby-tours-to-new-zealand-begin-2/ |url-status=dead }}</ref> In 1896 het Queensland se span, die [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]], dieselfde gedoen. Die eerste toetswedstryd van ’n die hele Australië verteenwoordigende span is op 24 Junie 1899 op die [[Sydney-krieketveld]] aangebied, toe hulle teen die [[Britse en Ierse Leeus|Britse Leeus]] te staan gekom het. Hulle het die eerste wedstryd met 13–3 gewen, maar die Leeus het die oorblywende drie toetse gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.lionsrugby.com/1899.htm |title=1899 – Australia |publisher=[[Britse en Ierse Leeus]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20070927200703/http://www.lionsrugby.com/1899.htm |archive-date=25 Julie 2007 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die Australiese span het ses spelers uit Queensland en nege uit Nieu-Suid-Wallis ingesluit.<ref name="smh-1899" /> In Sydney het hulle in die blou trui van Nieu-Suid-Wallis en in Brisbane in die maroen trui van Queensland uitgedraf, maar met ’n Australiese wapen pleks van die twee beheerliggame se kentekens.<ref>{{en}} {{cite web |title=History of the Australian Jersey |publisher=[[Rugby Australia]] |url=http://www.rugby.com.au/ARUHQ.aspx#History |archive-url=https://web.archive.org/web/20131014215050/http://www.rugby.com.au/ARUHQ.aspx |archive-date=14 Oktober 2013 |accessdate=15 November 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/14250165 |title=The English Footballers |publisher=The Sydney Morning Herald |date=24 Junie 1899 |accessdate=15 November 2020}}</ref> === Vroeë 20ste eeu === [[Lêer:Australia rugby touring team 1905.jpg|duimnael|Die Australiese span in 1905]] [[Lêer:Australia squad 1908.jpg|duimnael|Die span wat in 1908–09 getoer het]] Die eerste toetswedstryd tussen Australië en die Nieu-Seelandse All Blacks is op 15 Augustus 1903 op die Sydney-krieketveld gespeel en met 22–3 deur Nieu-Seeland gewen.<ref name="smh-17-3-03">{{en}} {{cite web |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/14554348 |title=The New Zealand Footballers: Match Against Australia |publisher=The Sydney Morning Herald |page=7 |date=17 Augustus 1903 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160317153913/http://trove.nla.gov.au/newspaper/article/14554348 |archive-date=17 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/teamsheet.asp?MT_ID=1045 |title=New Zealand vs Australia at Sydney Cricket Ground 15 August 1903 |publisher=[[All Blacks]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die All Blacks se toer het tot ’n tydelike toename in gewildheid van rugby in beide Sydney en Brisbane gelei, nadat meer toeskouers die wedstryde in albei stede bygewoon het.<ref name="aru-hist">{{en}} {{cite web |title=History |website=[[Rugby Australia]] |accessdate=16 September 2015 |url=http://www.rugby.com.au/tryrugby/Playing/RugbyExplained/History.aspx |archive-url=https://web.archive.org/web/20110703044643/http://www2.rugby.com.au/tryrugby/Playing/RugbyExplained/History.aspx |archive-date=3 Julie 2011}} {{dooie skakel}}</ref> Een jaar later het die Britse Leeus Australië weer besoek en het die Australiërs in al drie toetswedstryde verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/lions_results.html#A1904 |title=British & Irish Lions Results: 1904 Australia & New Zealand |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die stigting van die Nieu-Suid-Walliese Voetballiga (''New South Wales Football League'', NSWFL) in 1903 het ’n verswakking van die rugbysport in Nieu-Suid-Wallis meegebring, aangesien verskeie toonaangewende private skole vir enkele jare net Australiese voetbal pleks van rugby aangebied het. Vir ’n kort tyd het Australiese voetbal blykbaar ook die guns van die gehoor geniet.<ref>{{en}} {{cite web |author=Sean Fagan |url=http://www.rl1908.com/articles/aust-rules.htm |title="Rules" Almost Had Sydney's Paddock |publisher=rl1908.com |date=2008 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080517144716/http://www.rl1908.com/articles/aust-rules.htm |archive-date=17 Mei 2008 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die suiwer amateursport rugby is deur die invoering van [[rugby league]] in 1905 erg geraak. Baie klubs rondom Sydney het na die professionele weergawe oorgeskakel en ’n beheerliggaam gestig, wat veral [[Rooms-Katolieke Kerk|Rooms-Katolieke]] skole van ’n oorskakeling na rugby league kon oortuig. Van dié skole vorm tot vandag toe die fondament van rugby league se dominansie rondom Sydney. Bekende nasionale spelers soos [[Dally Messenger]] het ook by rugby league aangesluit en gehelp om van dié sportkode die dominerende een te maak.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.bbc.co.uk/wales/scrumv/features/history/australianhistory.shtml |title=Australian Rugby |publisher=[[BBC]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> In dieselfde jaar het die eerste toer na Nieu-Seeland plaasgevind. In 1908 het die nasionale span vanaf Sydney vir die eerste keer op ’n maandelange toer na die [[Britse Eilande]] en [[Noord-Amerika]] vertrek. Tydens die [[Olimpiese Somerspele 1908]] in [[Londen]], wat tydens die Australiese toer plaasgevind het, het Australië ná ’n 32–3-oorwinning oor ’n keurspan uit [[Cornwall]] in die enigste wedstryd van die toernooi met die goue medalje weggestap. Tydens die eerste toetswedstryd teen [[Walliese nasionale rugbyspan|Wallis]] is Australië met 9–6 verslaan, maar hulle het [[Engelse nasionale rugbyspan|Engeland]] in hul eerste wegoorwinning met 9–3 geklop. Engelse koerante het aanvanklik na dié span as ''rabbits'' (“konyne”) verwys.<ref name="Annual Report 2008">{{en}} {{cite web |url=http://myrugby.rugby.com.au/myrugby/Images/ARUimages/2011/AnnualReports/ARU_Annual_Report_2008.pdf |title=Australian Rugby Union, Annual Report 2008 |publisher=[[Rugby Australia]] |date=2008 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150401201859/http://myrugby.rugby.com.au/myrugby/Images/ARUimages/2011/AnnualReports/ARU_Annual_Report_2008.pdf |archive-date=1 April 2015}}</ref><ref name="Reason58">{{en}} {{cite book |author=John Reason, James Carwyn |title=The World of Rugby – A History of Rugby Union Football |publisher=[[British Broadcasting Corporation|BBC]] |year=1979 |isbn=0-563-16280-5 |pages=58}}</ref> Die Australiese rugbyspelers het dié bynaam as neerhalend beskou en dit met ''Wallabies'' vervang.<ref name="Wallabies">{{en}} {{cite web |url=http://www.rl1908.com/clubcomps/origins.htm |title=Club Histories – New Speculations |accessdate=25 Julie 2007 |last=Fagan |first=Sean |archive-url=https://web.archive.org/web/20061021080342/http://www.rl1908.com/clubcomps/origins.htm |archive-date=21 Oktober 2006 }} {{dooie skakel}}</ref> Ná hul terugkoms het elf spelers, wat saam gereis het, na rugby league-klubs oorgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyfootballhistory.com/wallabies.html#5 |title=The first Wallabies 1908/1909 |publisher=rugbyfootballhistory.com |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1909, toe die nuwe “Noordelike Unie” se kode in Australië nog in sy kinderskoene was, is ’n wedstryd tussen die Kangaroos (die Australiese nasionale rugbyligaspan) en die Wallabies voor ’n skare van 20&nbsp;000 gespeel, wat deur die rugbyligaspan met 29–26 gewen is.<ref>{{en}} {{cite web | first = | title = Kangaroos v. Wallabies | work = West Coast Times | place = Nieu-Seeland | page = 4 | publisher = | date = 6 September 1909 | url = http://paperspast.natlib.govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&cl=search&d=WCT19090906.2.33.3 | accessdate = 3 Desember 2009 | archive-date = 3 Maart 2016 | archive-url = https://web.archive.org/web/20160303214454/http://paperspast.natlib.govt.nz/cgi-bin/paperspast?a=d&cl=search&d=WCT19090906.2.33.3 | url-status = dead }}</ref> Naas die verskil tussen amateurisme en professionalisme het daar ook ’n kulturele verskil begin ontwikkel: rugby is meer en meer as sportsoort van die opgevoede, Britse hoër- en middelklas beskou, terwyl rugby league veral in die werkersklas, wat uit Rooms-Katolieke [[Iere]] bestaan en die [[Britse Ryk]] verwerp het, aanhangers gewerf het. Die tradisionele rugby is deur hulle as ’n simbool van [[Imperialisme]] beskou. Dikwels was die personeel van rugby league klubs dieselfde as by filiale van die Australiese Werkersparty. Binne enkele jare het rugby league die dominerende kode geword, terwyl rugby unie agteruitgegaan het.<ref>{{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 |pages=1617 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === Impak van die wêreldoorloë === Nog erger is rugby in Australië deur die [[Eerste Wêreldoorlog]] geraak. Al die plaaslike beheerliggame het die vraag in die gesig gestaar of dit gepas is om met rugby voort te gaan, terwyl op Europa se slagvelde duisende jong Australiërs sneuwel. Die beheerliggame van Australiese voetbal en rugby league het met hul toernooie voortgegaan, terwyl rugby se beheerliggame daarop besluit het om tydens die oorlog alle aktiwiteite te staak en die ander sportsoorte herhaaldelik van onpatriotiese optrede beskuldig het. Die sosiale skeurings wat destyds ontstaan het, sou die verhoudings tussen die sportsoorte en hul aanhangers vir die volgende dekades oorheers.<ref>{{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 |pages=1617–1619 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Tydens die oorlog het meer as 35 nasionale spelers in Europa geveg, van wie tien gesneuwel het.<ref>{{en}} {{cite web |author=Sean Fagan |url=https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/rugby-answered-the-empires-call-in-world-war-i-20150421-1mpjys.html |title=Rugby answered the Empire's call in World War I |publisher=The Sydney Morning Herald |date=24 April 2015 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Ná die oorlog het weer baie spelers by rugby league klubs aangesluit. In 1920 moes Queensland se beheerliggaam weens die gebrek aan spelers homself ontbind.<ref>{{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 |pages=1619–1620 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Gedurende die 1920’s was die Wallabies basies identies aan die [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]], die keurspan uit Nieu-Suid-Wallis, aangesien net in dié deelstaat ’n gereguleerde spelbedryf bestaan het. Die Waratahs het gereeld teen die [[Suid-Afrika]]anse [[Springbokke]] en die Nieu-Seelandse All Blacks te staan gekom, maar die meeste wedstryde verloor. Die Australiese beheerliggaam het aan hierdie wedstryde terugwerkende toetsstatus toegeken, terwyl die beheerliggame van Suid-Afrika en Nieu-Seeland hulle nie as sulks erken nie. In 1927/28 het die Waratahs ’n halwe jaar se baie suksesvolle toer deur Europa en [[Kanada]] onderneem, waartydens hulle 31 van hul 37 wedstryde gewen het. Onder andere het hulle teen die nasionale spanne van [[Ierse nasionale rugbyspan|Ierland]], Wallis en [[Franse nasionale rugbyspan|Frankryk]] gewen, maar hulle is deur [[Skotse nasionale rugbyspan|Skotland]] en Engeland verslaan; aan alle wedstryde is terugwerkende toetsstatus toegeken. In 1928 het die herstigting van die beheerliggaam Queensland Rugbyunie tot ’n gees van optimisme gelei, wat tot die herinvoering van ’n nasionale span gelei het en een jaar later het hulle in drie agtereenvolgende wedstryde teen die All Blacks geseëvier.<ref name="aru-hist" /> In 1931 het Lord Bledisloe, die Nieu-Seelandse goewerneur-generaal, ’n beker geskenk, waarom die nasionale spanne van Nieu-Seeland en Australië gereeld sou speel. In 1934 het die Wallabies vir die eerste keer daarin geslaag om die [[Bledisloebeker]] in te palm.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/17082710 |title=Bledisloe Cup to remain in Australia |publisher=The Sydney Morning Herald |date=27 Augustus 1934 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die krygsheld Edward “Weary” Dunlop was deel van dié span.<ref>{{en}} {{cite web|url=http://www.rugbymuseum.co.nz/teamsheet.asp?level1=All_Blacks&Level2=ABC&MT_ID=1278 |title=278th All Black Game |publisher=rugbymuseum.co.nz |archive-url=https://web.archive.org/web/20110614234354/http://www.rugbymuseum.co.nz/teamsheet.asp?level1=All_Blacks&Level2=ABC&MT_ID=1278 |archive-date=14 Junie 2011 }} {{dooie skakel}}</ref> Die vorige jaar het hulle vir die eerste keer ’n toer na Suid-Afrika onderneem, waar hulle drie toetswedstryde teen die Springbokke verloor en twee gewen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://southcoastherald.co.za/364873/july-8-day-world-history-briefly-2/ |title=July 8: On This Day in World History … briefly |publisher=South Coast Herald |date=8 Julie 2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Ná hul suksesvolle toer deur Nieu-Seeland het die Springbokke in 1937 Australië besoek en twee toetswedstryde gewen.<ref>{{en}} {{cite web |author=Steven White |url=http://www.clubrugby.co.nz/wellington/story.php?id=1312 |title=Wellington against International teams: versus South Africa 1937 |publisher=Club Rugby |date=7 April 2015 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die Wallabies se beplande 1939-toer deur Europa kon nie soos beplan plaasvind nie. Net een dag ná hul aankoms in Engeland het die [[Tweede Wêreldoorlog]] uitgebreek en alle wedstryde is afgelas. Ná twee weke se verblyf het die Wallabies na Australië teruggekeer. Hul enigste wedstryd het die Wallabies tydens ’n oorstaan in [[Mumbai]] gespeel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://worldrugbymuseum.blog/2018/08/06/the-ill-fated-1939-wallabies-tour/ |title=The ill-fated 1939–40 Wallabies tour |publisher=World Rugby Museum |date=6 Augustus 2018 |accessdate=15 November 2020 |archive-date=25 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201125221448/https://worldrugbymuseum.blog/2018/08/06/the-ill-fated-1939-wallabies-tour/ |url-status=dead }}</ref> Ter vermyding van die foute uit die Eerste Wêreldoorlog het die toonaangewende beheerliggame daarop besluit om ten minste ’n beperkte spelbedryf te handhaaf.<ref>{{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 |pages=1623 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> === Naoorlogse tydperk === [[Lêer:Solomon chaired 1953.jpg|duimnael|upright|Die Wallabies-kaptein John Solomon word deur die Springbokke gedra (1953)]] Die eerste toetswedstryd ná die Tweede Wêreldoorlog is in 1946 op [[Carisbrook]], [[Dunedin]], tussen Australië en Nieu-Seeland gespeel, en deur die All Blacks met 31–8 gewen. Australië het ook die vier oorblywende wedstryde van dié toer verloor; hulle is met 20–0 deur die Nieu-Seeland [[Maori|Māori]] en die volgende week met 14–10 deur die All Blacks geklop. In 1947/48 het Australië ’n suksesvolle toer na [[Europa]] en [[Noord-Amerika]] onderneem, waartydens die Wallabies 32 van hul 39 wedstryde gewen het. Hulle het drie van die vyf toetswedstryde gewen, maar Australië is deur Wallis en Frankryk verslaan.<ref>{{en}} {{cite book |author=Jack Pollard |title=Australian Rugby The Game and the Players |publisher=Ironbark |location=Sydney |date=1994 |isbn=978-0-207-15006-7 |pages=654}}</ref> Van die opkomende spelers was Trevor Allan, Cyril Burke en Nicholas Shehadie.<ref name="Nicholas Shehadie">{{en}} {{cite web |url=http://www.rugby.com.au/qantas_wallabies/wallaby_hall_of_fame/sir_nicholas_shehadie_ac_obe,49730.html |title=Sir Nicholas Shehadie AC OBE |publisher=[[Rugby Australia]] |accessdate=22 Mei 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20080201075443/http://www.rugby.com.au/qantas_wallabies/wallaby_hall_of_fame/sir_nicholas_shehadie_ac_obe%2C49730.html |archive-date=1 Februarie 2008 }} {{dooie skakel}}</ref> Ná hul terugkoms van die suksesvolle toer het Australië in 1949 die Nieu-Seeland Māori vir ’n reeks van drie toetse gehuisves; albei spanne het een wedstryd elk gewen, met een gelykop. In September dieselfde jaar het Australië twee keer teen die All Blacks in Nieu-Seeland gespeel, albei wedstryde gewen en die Bledisloebeker vir die eerste keer op Nieu-Seelandse bodem ingepalm. Die Nieu-Seelanders het daarna beweer, dat hulle net ’n tweede span ontbied het, aangesien die All Blacks se eerste span destyds op toer in Suid-Afrika was. In agting vir die destydse [[apartheid]]stelsel in Suid-Afrika het die NZRU nie Māorispelers vir hul Suid-Afrikaanse toer saamgeneem nie. Baie van die All Blacks se gewone Māorispelers het vervolgens teen Australië uitgedraf, dus kon die Nieu-Seelandse span wat teen Australië gespeel het as ewe goed as die All-Black-span in Suid-Afrika beskou word. Vanuit ’n Nieu-Seelandse perspektief was eers die All Blacks se drie toetswedstryde twee jaar later in Australië gelykwaardig (Nieu-Seeland het al drie toetswedstryde gewen).<ref>{{en}} {{cite book |author=Max Howell |title=Born to Lead: Wallaby Test Captains |publisher=Celebrity Books |location=North Harbour |date=2005 |isbn=1-877252-18-2 |pages=128}}</ref> In 1949 is ook die Australiese beheerliggaam Australiese Rugbyvoetbalunie (later Australiese Rugbyunie, vandag [[Rugby Australia]]) gestig, waarvolgens die as ’t ware onafhanklike beheerliggame van Nieu-Suid-Wallis en Queensland onderafdelings geword het. Die hoofrede vir hierdie saamsluiting was die uitnodiging van die Internasionale Rugbyraad (IRR, vandag [[Wêreldrugby]]) aan Australië, Nieu-Seeland en Suid-Afrika, om as volle lede by die wêreldwye beheerliggaam aan te sluit. Die IRR het voorheen net uit die vier beheerliggame van die Britse Tuisnasies bestaan. Australië was sedert 1926 ’n geassosieerde lid en het sy sake deur die afgevaardigdes van die [[Engelse Rugbyvoetbalunie]] ingedien.<ref>{{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 |pages=1624 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Die Britse Leeus het in 1950 na Australië getoer en albei toetswedstryde teen die Wallabies gewen. Die volgende jaar het die All Blacks in ’n drie-toetstoer skoonskip met Australië afgereken. In Julie en Augustus 1952 het Australië vir die eerste keer teen [[Fidjiaanse nasionale rugbyspan|Fidji]] gespeel en die eerste toetswedstryd op die Sydney-krieketveld gewen, maar hulle is in die tweede toetswedstryd verrassend met twee punte geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://worldrugbymuseum.blog/2019/11/04/historic-rugby-internationals-australia-v-fiji-1952/ |title=Historic Rugby Internationals: Australia v Fiji, 1952 |publisher=World Rugby Museum |date=4 November 2019 |accessdate=15 November 2020 |archive-date=28 Oktober 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20201028031006/https://worldrugbymuseum.blog/2019/11/04/historic-rugby-internationals-australia-v-fiji-1952/ |url-status=dead }}</ref> Een maand later het die Wallabies herstel en die All Blacks op [[Lancasterpark]] geklop, maar hulle is in die tweede toetswedstryd verslaan. In 1953 het Australië weer deur Suid-Afrika getoer. In die tweede toetswedstryd het hulle die Springbokke vir die eerste keer in 15 jaar verslaan. Die Suid-Afrikaanse span was van dié prestasie baie beïndruk en sodoende het twee spelers die Australiese kaptein [[John Solomon]] op hul skouers van die speelveld gedra.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://apnews.com/0dc38e8ae9061de37d728432778835c3 |title=Ex-Wallabies skipper John Solomon dies at age 90 |publisher=Associated Press |date=18 Maart 2020 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Op hierdie toer het hulle ook 8–8-gelykop gespeel teen [[Zimbabwiese nasionale rugbyspan|Rhodesië]] in Kitwe. In 1957/58 het die Wallabies weer deur Europa getoer, maar hulle het nie een toetswedstryd teen die destydse [[Sesnasies-toernooi|Vyfnasies]] gewen nie. Tot vandag toe (2020) het geen nasionale span van die Suidelike Halfrond hierdie negatiewe rekord herhaal nie. === Gemengde prestasies gedurende die 1960’s en 1970’s === [[Lêer:Australia v Ireland 1979.jpg|duimnael|’n Ierse lynstaan tydens hul tweede toetswedstryd teen die Wallabies in Sydney, 1979]] Die eerste toetswedstryd van die nuwe dekade was die oorwinning oor Fidji op die Sydney-krieketveld gedurende ’n drie-toetsreeks in 1961. Daarop het ’n tweede oorwinning gevolg, maar Fidji het in die derde toetswedstryd daarin geslaag om gelykop te speel. In 1961 het die Wallabies weer deur Suid-Afrika getoer, waar hulle deur die Springbokke in [[Port Elizabeth]] en [[Johannesburg]] duidelik verslaan is. Ná hul terugkoms het die Wallabies hul eerste tuisnederlaag teen Frankryk op die Sydney-krieketveld met 8–15 gely.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.nobok.co.uk/page/RugbyTimeDetail/0,,10301~791047,00.html |title=1961: A debut to remember |publisher=nobok.co.uk |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1962 het Australië vyf keer teen die All Blacks te staan gekom; ’n 9–9-gelykop op Athletic Park was die enigste prestasie tydens dié toetsreeks. Nadat hulle in 1963 die vir die eerste keer besoekende Engelse span met 18–9 in Sydney verslaan het, het die Wallabies deur Suid-Afrika getoer en twee van die vier toetswedstryde gewen; sedert die Britse Leeus van 1896 die eerste span wat dit kon vermag. Twee jaar later het die Wallabies twee tuisoorwinnings met onderskeidelik 18–11 en 12–8 oor die Springbokke aangeteken. Daarmee het die Australiërs vir die eerste keer ’n toetsreeks teen Suid-Afrika beklink.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugby-talk.com/2010/02/springbok-history-1965/ |title=Springbok History 1965 |publisher=rugby-talk.com |date=16 Februarie 2010 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Australië het in 1964 ’n drie-toetsreeks teen die All Blacks gespeel. Die Wallabies het die derde toetswedstryd gewen nadat hulle in die eerste twee toetswedstryde verslaan is. In Junie 1966 het die Britse Leeus deur Australië getoer en die Wallabies in albei toetswedstryde verslaan. Die toer deur Europa en Kanada gedurende [[winter]] 1966/67 was nie suksesvol nie, aangesien die Wallabies net 19 van hul 36 wedstryde gewen het. Van die vyf toetswedstryde, wat hulle gespeel het, het die Wallabies dié teen Wallis en Engeland gewen, maar Australië is deur Skotland, Ierland en Frankryk verslaan. Ná die toer het Australië in Sydney weer teen Ierland te staan gekom en is opnuut verslaan; daarmee het Ierland die eerste van die Tuisnasies geword om ’n wegoorwinning in die Suidelike Halfrond aan te teken. Tot aan die einde van die 1960’s het die Wallabies – met uitsondering van ’n naelskraapse 11–10-tuisoorwinning oor Frankryk – net nederlae gely, waaronder drie agtereenvolgende nederlae teen Nieu-Seeland in 1967 en in 1969 vier agtereenvolgende nederlae teen Suid-Afrika. Australië het in 1970 Skotland gehuisves en met 20 punte gewen. Die Wallabies se aktiwiteite in 1971 sou die mees omstrede in die Australiese rugbygeskiedenis word. In Julie en Augustus het die Springbokke Australië vir ses weke besoek, nadat die Wallabies twee jaar vroeër Suid-Afrika besoek het. Terwyl die Australiese regering die Springbokke se toer ondersteun het, is in [[Adelaide, Australië|Adelaide]], Brisbane, [[Melbourne]], [[Perth]] en Sydney protes teen die Suid-Afrikaanse [[apartheid]]sbeleid aangeteken. Tydens hierdie protesaksies het deelnemers met die polisie slaags geraak. Na ramings is tussen 500 en 700 protesdeelnemers in hegtenis geneem. Die toer is nie afgelas nie, maar die stadions het soos met doringdraad beweerde vestings gelyk en moes met ’n groot polisieteenwoordigheid beskerm word. Johannes Bjelke-Petersen, die eerste minister van Queensland, het op 14 Julie ’n noodtoestand van een maand verklaar, wat tot ’n 24 uur se staking van 125&nbsp;000 werknemers gelei het. Tot aan die einde van apartheid het die Wallabies nie meer teen die Springbokke te staan gekom nie.<ref>{{en}} SAIRV: ''A Survey of Race Relations in South Africa 1971''. Johannesburg 1972, bl. 320.</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://trove.nla.gov.au/newspaper/article/110667470 |title=Queensland in state of emergency |publisher=The Canberra Times |date=14 Julie 1971 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In November 1971 het die Wallabies ’n toer na Frankryk onderneem; hulle het Frankryk tydens die eerste toetswedstryd in [[Toulouse]] geklop, maar hulle is in die tweede in Parys verslaan. Frankryk het toe Australië in Junie 1972 vir ’n twee-toetsreeks besoek, van wie hulle een gewen en in die ander een gelykop gespeel het. Australië het aansluitend ’n drie-toetsreeks teen die All Blacks in Nieu-Seeland gespeel, maar al drie verloor. Die Wallabies het tydens hul terugkoms in [[Suva]] aangedoen om teen Fidji te speel en hul enigste oorwinning in daardie jaar aangeteken. In Junie 1973 het [[Tongaanse nasionale rugbyspan|Tonga]] vir die eerste keer Australië besoek; die Wallabies het die eerste toetswedstryd gewen, maar hulle is in die tweede verslaan. In November 1973 het Australië ’n kort toer na die Verenigde Koninkryk onderneem, maar hulle het twee duidelike nederlae teen Wallis en Engeland gely. In 1974 het Australië die All Blacks vir ’n drie-toetsreeks gehuisves, van wie die Wallabies twee verloor en in een gelykop gespeel het. In 1975 het Australië tydens ’n twee-toetsreeks tuis Engeland twee keer verslaan en sodoende wraak geneem. Australië het daarna sy eerste twee toetswedstryde teen [[Japannese nasionale rugbyspan|Japan]] gespeel en albei duidelik gewen. Tydens hul Europatoer in 1975/76 is die Wallabies deur Skotland, Wallis en Engeland verslaan, maar hulle het daarin geslaag om Ierland te klop. Op pad huis toe het Australië een bykomende wedstryd gespeel en vir die eerste keer teen die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan|Verenigde State]] in [[Los Angeles]] te staan gekom en met 24–12 gewen. In Junie dieselfde jaar het Australië Fidji vir ’n drie-toetsreeks gehuisves en al drie toetswedstryde gewen. Australië het die jaar met ’n kort toer na Europa afgesluit en twee toetswedstryde teen Frankryk gespeel, maar albei verloor. Nadat in 1977 geen toetswedstryd plaasgevind het nie, het die Wallabies in 1978 twee tuisoorwinnings oor Wallies aangeteken, maar hulle is in twee wegwedstryde deur Nieu-Seeland verslaan. In die derde toetswedstryd het die Wallabies met 30–16 gewen, danksy vier drieë deur die uitstekende [[Greg Cornelsen]].<ref>{{en}} {{cite web |author=Jamie Wall |url=https://www.rnz.co.nz/news/sport/364706/before-eden-park-was-a-fortress-there-was-greg-cornelsen |title=Before Eden Park was a fortress there was Greg Cornelsen |publisher=Radio New Zealand |date=22 Augustus 2018 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In Junie 1979 het Ierland Australië besoek en albei toetswedstryde gewen. Daarna het Australië die All Blacks vir een toetswedstryd op die Sydney-krieketveld gehuisves en met 12–6 gewen. In Oktober 1979 het die Wallabies vir die eerste keer [[Argentinië]] besoek. Hulle is in hul eerste toetswedstryd deur die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Poemas]] verslaan, maar die Wallabies het met ’n oorwinning in die tweede toetswedstryd die toetsreeks geëwenaar. === Groeiende sterkte gedurende die 1980’s === [[Lêer:Argentina australia 1987.jpg|duimnael|Australië teen [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] op [[José Amalfitani-stadion|Vélez Sarsfield-stadion]], 7 November 1987]] In 1980 het Australië die [[Bledisloebeker]] eers vir ’n vierde keer ingepalm, nadat die Wallabies Nieu-Seeland met 2–1 in ’n drie-toetsreeks in Australië verslaan het. In 1981/82 het die toer na die Britse Eilande teleurstellend verloop, nadat die Wallabies van die vier toetswedstryde net dié teen Ierland gewen het; daarbenewens het hulle drie wedstryde teen provinsiale en plaaslike spanne verloor. Die Australiese span het egter veral uit jong, onervare spelers bestaan, wat hul beste tye nog sou beleef.<ref>{{en}} {{cite book |author=Nicholas Shehadie |title=A Life Worth Living |publisher=Simon & Schuster Australia |location=Sydney |date=2003 |isbn=978-0-7318-1161-8 |pages=175}}</ref> Gedurende [[herfs]] 1984 het die Wallabies opnuut die Tuisnasies met ’n jong span en ’n nuwe afrigter, Alan Jones, kom besoek en ’n historiese prestasie aangeteken: Hulle het die eerste Australiese span geword wat ’n [[Grand Slam (Rugby)|Grand Slam]] behaal het, nadat hulle tydens dieselfde toer al die vier Tuisnasies verslaan het: Engeland, Ierland, Wallis en Skotland. Hulle het ook ’n volstoomspan van die [[Britse Barbarians]] verslaan. Tydens dié toer het veral [[Mark Ella]] uitgeblink en as eerste speler in al die vier toetswedstryde ’n drie gedruk. Dié toer het die opkoms van Australië as ’n gedugte krag in internasionale rugby ingelui.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.couriermail.com.au/sport/rugby/video-mark-ella-stars-as-wallabies-achieve-grand-slam-in-1984/news-story/be8bedee8f163b3e532cd222ad77027e |title=Mark Ella stars as Wallabies achieve Grand Slam in 1984 |publisher=The Courier-Mail |date=31 Oktober 1984 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1986 het Australië vir ’n drie-toetsreeks om die Bledisloebeker na Nieu-Seeland getoer. Die Nieu-Seelandse rugby was in onrus nadat ’n nieamptelike span – die Nieu-Seelandse Kavaliers – met die grootste deel van die All Black-spelers die sportboikot van apartheid geïgnoreer en na Suid-Afrika vertrek het. Ná hul terugkeer is dié spelers vir die eerste toetswedstryd om die Bledisloebeker uit die All Black-span weggelaat. Australië het toe die eerste wedstryd met 13–12 gewen. Die verbanning is met die oog op die tweede toets op 23 Augustus op Carisbrook opgehef. Nieu-Seeland het die reeks geëwenaar nadat hulle die tweede wedstryd met 13–12 gewen het. Dié wedstryd is deur omstredenheid geteister nadat die Walliese skeidsregter Derek Bevan nie ’n Australiese drie deur die [[agsteman]] Steve Tuynman toegeken het nie. Die eindstryd is op 6 September 1986 op Edenpark gehou. Australië het ’n volsterkte Nieu-Seelandse span met 22–9 geklop en sodoende hul eerste toetsreeks op Nieu-Seelandse bodem beklink.<ref>{{en}} {{cite web |author=Huw Richards |url=https://www.espn.co.uk/rugby/story/_/id/15286390/all-blacks-rebel-tour-created-split-new-zealand-public |title=All Blacks rebel tour that created a split with New Zealand public |publisher=ESPNscrum |date=22 April 2016 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die Australiese Rugbyunie was toonaangewend by die invoering van die [[rugbywêreldbeker]]toernooi, waarvolgens Australië saam met Nieu-Seeland die eerste [[Rugbywêreldbeker 1987]] aangebied het. Tydens die poelfase het die selfbewuste Wallabies Engeland, die VSA en Japan verslaan, en in die kwarteindstryd Ierland. In die halfeindstryd is hulle egter op Sydney se [[Concord-ovaal]] deur Frankryk met 30–26 verslaan, in die klein finale om die derde plek het die Wallabies teen Wallis verloor.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1987/overview |title=Rugby World Cup 1987: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=16 September 2020}}</ref> Die prestasies van die Wallabies oor die drie jaar onder die afrigter Alan Jones het deurlopend verbeter, maar Jones het ook ’n polariserende effek op die span gehad, aangesien hy ook as ’n radio-omroeper gewerk het en baie spelers nie tevrede was met sy bestuurstyl nie. Mark Ella, wat ná die 1984-seisoen homself onttrek het, het beweer dat hy moontlik nie sou uitgetree het as Jones nie die afrigter was nie. Daar was veral ernstige afwykings tussen die afrigter Alan Jones en die invloedryke [[skrumskakel]] Nick Farr-Jones.<ref>{{en}} {{cite web |author=Peter FitzSimons |url=https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/the-wallabies-have-passed-by-alan-jones-20141022-119y3r.html |title=The Wallabies have passed by Alan Jones |publisher=The Sydney Morning Herald |date=22 Oktober 2014 |accessdate=16 September 2020}}</ref> Voor en tydens die Rugbywêreldbeker 1987 het Alan Jones sy aktiwiteite buite die afrigting van Australië, insluitende die radio-uitsaaiwese, uitgebrei. Ná die rugbywêreldbekertoernooi is Jones van sy pos as afrigter verwyder en Bob Dwyer, wat Australië in 1982 en 1983 afgerig het, is in 1988 heraangestel. Die tuisreeks teen die All Blacks dieselfde jaar het teleurstellend verloop, nadat die Wallabies in drie toetswedstryde net een gelykop aangeteken het.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.allblacks.com/asp/tourbreak.asp?IDID=107 |title=Match Centre – in Australia |publisher=[[All Blacks]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1989 het die Britse en Ierse Leeus vir die eerste keer sedert 1966 na Australië getoer. Ná hul oorwinning in die eerste toetswedstryd het Australië die tweede en derde toetswedstryde en sodoende die toetsreeks met 1–2 verloor. Bob Dwyer het ’n gebrek aan oorheersing deur die voorspelers as ’n belangrike faktor geïdentifiseer wat tot die verlore reeks bygedra het en die negentigerjare met die doel om hierdie faset van die Wallabies se speel te verbeter betree. === Wêreldbekertitels in 1991 en 1999 === [[Lêer:1991 - David Campese's autographed shirt.jpg|duimnael|David Campese se trui, versier met handtekeninge, in ’n [[Hongkong]]se kroeg]] In Augustus 1990 het Australië ná vier jaar weer ’n toetswedstryd teen Nieu-Seeland gewen. In voorbereiding op die [[Rugbywêreldbeker 1991]] is die All Blacks weer verslaan, maar ook Wallis en Engeland. Die Wallabies het die rugbywêreldbekertoernooi vervolgens met nuwe selfvertroue aangepak en tydens die poelfase Argentinië, Wallis en [[Samoaanse nasionale rugbyspan|Wes-Samoa]] deels duidelik verslaan. Gedurende die kwarteindstryd teen Ierland in [[Dublin]] was Australië op die rand van ’n uitskakeling. Nadat letterlik sekondes op die klok oorgebly het, was Ierland met 18–15 voor, voordat [[Michael Lynagh]] in die hoek ’n drie gedruk het om sodoende die Ierse harte te laat breek en Australië tot die halfeindstryd teen Nieu-Seeland te laat vorder.<ref>{{en}} {{cite web |author=Richard Seeckts |url=http://en.espn.co.uk/scrum/rugby/story/171646.html |title=Lynagh silences Lansdowne Road |publisher=ESPNscrum |date=20 Oktober 1991 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In die eerste helfte het die Wallabies met 13–3 voorgeloop en toe hul verdedigingsvermoë teen die All Blacks gewys en die wedstryd beklink. In die eindstryd op Twickenham het die Wallabies teen Engeland te staan gekom. Engeland het hul meestal vooruit gedomineerde spelplan in ’n meer vloeiende spel verander. Dit was egter nie suksesvol nie en Australië het ’n 12–6-oorwinning behaal.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1991/overview |title=Rugby World Cup 1991: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> David Campese is as die speler van die toernooi aangewys, nadat hy ses drieë in ’n reeks van uitstekende vertonings gedruk het. Oorwinningsparades is in Australië vir hul nasionale span gehou. Nadat die Springbokke in 1992 ná die einde van apartheid weer vir internasionale rugby toegelaat is, het die Wallabies Suid-Afrika besoek en die eerste toetswedstryd tussen albei spanne in meer as twee dekades gewen. In 1993 het die Springbokke se teenbesoek in Australië vir drie toetswedstryde plaasgevind, van wie die Wallabies twee gewen het.<ref>{{fr}} {{cite book |author=Henri Garcia |title=La fabuleuse histoire du rugby |publisher=Éditions de La Martinière |location=Parys |year=2011 |isbn=978-2-7324-4528-1 |pages=830–840}}</ref> In 1994 het die Wallabies onder andere twee keer elk teen Ierland, [[Italiaanse nasionale rugbyspan|Italië]] en Argentinië gewen. Die titelverdediging tydens die [[Rugbywêreldbeker 1995]] in Suid-Afrika het met ’n nederlaag teen die gasheer afgeskop, gevolg deur oorwinnings oor [[Kanadese nasionale rugbyspan|Kanada]] en [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]]. In die kwarteindstryd is die Wallabies deur Engeland uitgeskakel, nadat [[Rob Andrew]] in [[ekstra tyd]] ’n skepdoel aangeteken en die wedstryd met 22–25 beëindig het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1995/overview |title=Rugby World Cup 1995: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/rugby_world_cup/history/3086827.stm |title=1995: England 25-22 Australia |publisher=[[BBC]] |date=24 September 2003 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Dit was Australië se ergste vertoning tydens ’n wêreldbekertoernooi. Om die toenemende oorskakeling van goeie spelers na finansieel gevestigde [[rugby league]]-spanne teen te werk het die Internasionale Rugbyraad in Augustus 1995 besluit om van rugby ’n professionele sport te maak. In dieselfde jaar het die beheerliggame van Suid-Afrika, Nieu-Seeland en Australië die konsortium SANZAR gestig om televisie-uitsaairegte vir twee nuwe kompetisies te verkoop, die internasionale kompetisie Super 12 (nou [[Superrugby]]) en die Drienasiesreeks van die nasionale spanne (nou [[Die Rugbykampioenskap]]).<ref>{{en}} {{cite book |author=Bob Howitt |title=SANZAR Saga: Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby |publisher=HarperCollins Publishers |location=New York |year=2005 |isbn=1-86950-566-2 |pages=7}}</ref> Aangesien die nuwe toernooie min plek vir maandelange oorsese toere gelaat het, het hierdie tradisie uit die amateurtydperk vinnig tot ’n einde gekom (met uitsondering van die vierjaarlikse Leeustoere). In reaksie op rugby se skuif na professionaliteit is in Oktober 1995 die Rugbyunie Spelersvereniging (RUPA, ''Rugby Union Players' Association'') gestig om die belange van Australië se professionele rugbyspelers te beskerm.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://rupa.rugby/about-rupa/what-is-rupa |title=What is RUPA? |publisher=Rugby Union Players' Association |date=2020 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Greg Smith was in 1996 en 1997 Australië se nasionale afrigter, gedurende dié jare het die Wallabies net twee van hul agt toetse in die eerste twee Drienasiesreeks gewen, albei teen Suid-Afrika tuis, maar hulle het rekordnederlae teen beide die All Blacks en Springbokke weg gely. Nadat Rod Macqueen in 1998 by Smith oorgeneem het, het Australië sy twee toetswedstryde teen die All Blacks gewen en sodoende die Bledisloebeker ingepalm. In dieselfde jaar het die Wallabies tydens die besoek van ’n onervare Engelse span in die Suidelike Halfrond ’n rekordoorwinning van 76–0 aangeteken, tot vandag toe Engeland se ergste nederlaag.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.thetimes.co.uk/article/tour-from-hell-that-left-some-players-burnt-bf39t5hgpgw |title=Tour from Hell that left some players burnt |publisher=[[The Times]] |author=Mark Baldwin |date=9 November 2002 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1999 het die Wallabies die Bledisloebeker suksesvol verdedig, nadat hulle Nieu-Seeland met ’n rekordoorwinning van 28–7 in Sydney verslaan het.<ref>{{en}} {{cite book |author=Ron Palenski |title=Century in Black |publisher=Hodder Moa Beckett |location=Auckland |date=2003 |isbn=978-1-86958-937-0 |pages=233}}</ref> Tydens die [[Rugbywêreldbeker 1999]] het die Wallabies hul poel gewen, nadat hulle in die drie wedstryde teen Roemenië, Ierland en die VSA altesaam net 31 punte afgestaan het. In die kwarteindstryd het hulle teen Wallis te staan gekom, met 24–9 geseëvier en die halfeindstryd bereik. Hulle het die verdedigende kampioen Suid-Afrika met 27–21 verslaan. Die halfeindstryd is deur ’n onvergeetlike skepdoel in ekstra tyd deur die [[losskakel]] Stephen Larkham (sy eerste skepdoel in ’n toetswedstryd) en ’n strafdoel van die [[heelagter]] [[Matt Burke]] beslis. Australië het die eindstryd op die nuwe [[Millennium-stadion]] maklik met 35–12 teen die blykbaar moeë Frankryk gewen, die Franse het voorheen in hul halfeindstryd die gunsteling Nieu-Seeland uitgeskakel. Die meeste punte is deur die heelagter Matt Burke aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/1999/overview |title=Rugby World Cup 1999: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 1999 het vyf Australiese spelers daarin geslaag om hul tweede rugbywêreldbekertoernooi te wen: Phil Kearns, John Eales, Tim Horan, Jason Little en Dan Crowley. Australië was ook die eerste rugbyspan wat die [[Webb Ellis-beker]] vir ’n tweede keer omhoog kon hou. === Die nuwe millennium === [[Lêer:World Cup Telstra stadium.jpg|duimnael|Openingswedstryd van die [[Rugbywêreldbeker 2003]] tussen Argentinië en Australië op die Aussiestadion in Sydney]] [[Lêer:RWC-2007-AUSvsJAP.JPG|duimnael|Australië teen Japan tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007]]]] In 2000 het Australië die Bledisloebeker verdedig en die [[2000-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks]] vir die eerste keer gewen. Die Wallabies het hierdie prestasie in 2001 herhaal en ook hul eerste reeksoorwinning nog teen die Britse en Ierse Leeus aangeteken. Beide die afrigter MacQueen en kaptein John Eales het gou ná hierdie mylpale afgetree. Hulle is deur die afrigter Eddie Jones en kaptein George Gregan opgevolg. As gevolg van die toenemende gewildheid het topvlak-[[rugby league]]spelers soos Mat Rogers, Wendell Sailor en Lote Tuqiri na rugbyunie oorgeskakel en voortaan vir die Wallabies uitgedraf. Dit was in kontras met die vorige eeu, waartydens baie rugbyunie-spelers met hoë salarisse na rugby league gelok is.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://rugbyfix.com/rugbyfix-com-rugby-union-versus-rugby-league-the-cultural-divide/ |title=Switching Between Rugby Union and Rugby League |publisher=rugbyfix.com |date=15 Maart 2010 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 2001 is die Wallabies deur Wêreldrugby as “span van die jaar” en Rod Macqueen as “afrigter van die jaar” aangewys.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/awards/past-winners |title=World Rugby Awards Past Winners |publisher=[[Wêreldrugby]] |date=9 November 2014 |accessdate=15 November 2020 |archive-date=18 November 2018 |archive-url=https://web.archive.org/web/20181118045954/https://www.world.rugby/awards/past-winners |url-status=dead }}</ref> Die Wallabies het tydens die [[2002-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2002]] nie daarin geslaag om hul titel te verdedig nie. Aansluitend is hulle weg deur Ierland en Engeland verras.<ref>{{en}} {{cite web |author=Matt Majendie |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/international/2484021.stm |title=England stun Aussies |publisher=[[BBC]] |date=16 November 2002 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2003-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2003]] moes Australië die Bledisloebeker afstaan. In dieselfde jaar het die gasheer Australië sy [[Rugbywêreldbeker 2003]]-veldtog op indrukwekkende wyse afgeskop. Tydens die groepfase het die Wallabies Argentinië duidelik geklop, gevolg deur [[Namibiese nasionale rugbyspan|Namibië]] en [[Roemeense nasionale rugbyspan|Roemenië]]. In die laaste groepwedstryd het hulle Ierland naelskraap met 17–16 geklop. Vervolgens het hulle Skotland met 33–16 in die kwarteindstryd uitgeskakel. Die Wallabies het hul grootste oorwinning oor Nieu-Seeland aangeteken deur hulle met 22–10 in die halfeindstryd te verslaan. Daarna het George Gregan die Nieu-Seelanders met die woorde ''Four more years boys, four more years'' (“Nog vier jaar seuns, nog vier jaar”) geterg.<ref name="1995Favourites">{{en}} {{cite web |url=http://worldcupweb.com/WCrugby/donews.asp?ID=1634 |title=All set for World Cup semis |publisher=worldcupweb.com |date=14 November 2003 |accessdate=15 November 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20061111001951/http://www.worldcupweb.com/WCrugby/donews.asp?ID=1634 |archive-date=11 November 2006 }} {{dooie skakel}}</ref> Tydens ’n opwindende eindstryd is die Wallabies deur Engeland met 20–17 verslaan, die eindstryd is kort voor afloop van ekstra tyd deur [[Jonny Wilkinson]] se skepdoel beslis.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2003/overview |title=Rugby World Cup 2003: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die tienjarige herdenking van die professionalisering van rugby in 2005 is die Wallabies se span van die dekade aangekondig. John Eales is deur ’n keuringspaneel van 30 as kaptein aangewys. Ná afloop van die Europese toer in 2005, wat met ’n negatiewe rekord van agt nederlae in nege wedstryde geëindig het, het die pers soos die ''Daily Telegraph'' ’n beroep op die afdanking van beide Eddie Jones en George Gregan gedoen. Die voormalige afrigter Alan Jones het ook vir hul afdanking gepleit. In Desember 2005 het die Australiese Rugbyunie aan die groeiende druk oorgegee en Eddie Jones met John Connolly vervang.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/pm/content/2005/s1522635.htm |title=Eddie Jones sacked from Wallabies |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=2 Desember 2005 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2006-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2006]] het die Wallabies ’n noemenswaardige 49–0-oorwinning oor die Springbokke aangeteken, maar in die oorblywende wedstryde net gemengde prestasies behaal. In November dieselfde jaar het ’n skaars wegnederlaag teen Ierland gevolg.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/6163680.stm |title=Ireland 21-6 Australia |publisher=[[BBC]] |date=19 November 2006 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Op 10 Mei 2007 het beide die Walliese en Australiese beheerliggame met die stigting van die James Bevan-trofee daarop besluit om 100 jaar se toetsrugby tussen die twee lande te vier.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/welsh/6643203.stm |title=New trophy for Wales v Australia |publisher=[[BBC]] |date=10 Mei 2007 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191207220006/http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/welsh/6643203.stm |archive-date=7 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dit is genoem na die Australies-gebore Wallies-opgevoede man wat die Walliese span se eerste kaptein was; Australië het die eerste reeks om dié trofee met 2–0 gewen. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2007]] het die Wallabies ná deels duidelike oorwinnings oor Japan, Wallis, Fidji en Kanada hul poel gewen. In die kwarteindstryd is hulle egter deur Engeland met 12–10 uitgeskakel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2007/overview |title=Rugby World Cup 2007: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Connolly het sy bedanking as hoofafrigter aangebied en is aan die begin van 2008 deur Robbie Deans vervang. Nadat die sleutelspelers George Gregan en [[Stephen Larkham]] ná die teleurstellende toernooi hul loopbane beëindig het, het hy die taak gehad om ’n nuwe span saam te stel. Tydens die [[2008-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2008]] het die Wallabies ’n ambivalente indruk agtergelaat. Hulle het die All Blacks net een keer en die Springbokke twee keer verslaan. Hulle het ook hul ergste nederlaag tot dusver gely: 8–53 teen Suid-Afrika in [[Johannesburg]].<ref>{{en}} {{cite web |author=David Beniuk |url=https://www.theroar.com.au/2008/08/31/springboks-inflict-wallabies-worst-test-loss-ever/ |title=Springboks inflict Wallabies' worst Test loss ever |publisher=The Roar |date=30 Augustus 2008 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 2009 het die Wallabies Italië twee keer en Frankryk een keer verslaan, aansluitend het hul prestasies egter agteruitgegaan, nadat hulle drie keer deur Nieu-Seeland en twee keer deur Suid-Afrika verslaan is. Tydens die [[2009 eindjaarrugbytoetsreeks]] is die Wallabies vir die eerste keer in 27 jaar deur Skotland verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |author=James Standley |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/scottish/8369615.stm |title=Scotland 9–8 Australia |publisher=[[BBC]] |date=21 November 2009 |accessdate=15 November 2020}}</ref> === Heen en weer sedert 2010 === [[Lêer:Australia vs USA 2011 RWC (2).jpg|duimnael|Australië teen die [[Verenigde State se nasionale rugbyspan|VSA]] tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]]]] [[Lêer:England vs Australia 2015 RWC (2).jpg|duimnael|Australië klop Engeland 33–13 tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] op Twickenham in Londen]] [[Lêer:2017.08.19.20.21.25-AUSvNZL-0003 (35890784923).jpg|duimnael|Australië teen Nieu-Seeland tydens die [[2017 midjaarrugbytoetsreeks]] in Sydney]] [[Lêer:2017.06.17.15.06.26-AUSvSCO anthems-0001 (35370281985).jpg|duimnael|Australië teen Skotland tydens die 2017 midjaarrugbytoetsreeks in Sydney]] Die Wallabies het tydens [[2010-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2010]] Suid-Afrika geklop, maar hulle is deur Nieu-Seeland verslaan, die Wallabies se tiende agtereenvolgende nederlaag teen die All Blacks, ’n nuwe negatiewe rekord. Tydens die [[2010 eindjaarrugbytoetsreeks]] het die Wallabies die All Blacks egter in ’n naelskraapse wedstryd in [[Hongkong]] verslaan. Dit was Australië se eerste oorwinning oor Nieu-Seeland in drie jaar.<ref>{{en}} {{cite web |author=Richard Knowler |url=https://www.stuff.co.nz/sport/rugby/all-blacks/4290888/Wallabies-steal-win-from-All-Blacks |title=Wallabies steal win from All Blacks |publisher=stuff.co.nz |date=31 Oktober 2010 |accessdate=15 November 2020}}</ref> 2011 het vir die Wallabies met ’n verrassende tuisnederlaag teen Samoa afgeskop, aansluitend het hulle egter die [[2011-Drienasiesreeks|Drienasiesreeks in 2011]] gewen en sodoende hul eerste titel in tien jaar ingepalm. Ná die aansluiting van Argentinië by die Drienasiesreeks het dié toernooi [[die Rugbykampioenskap]] geword. Tydens die eerste [[2012-Rugbykampioenskapreeks|Rugbykampioenskapreeks]] het die Australiërs nie daarin geslaag om hul titel te verdedig nie, alhoewel hulle die nuweling twee keer verslaan het. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2011]] in Nieu-Seeland het die Wallabies Italië verslaan, maar hulle is in die daaropvolgende wedstryd deur Ierland geklop. Ná twee bykomende oorwinnings oor die VSA en [[Russiese nasionale rugbyspan|Rusland]] het hulle nogtans daarin geslaag om tot die kwarteindstryd te vorder. Hulle het teen die verdedigende kampioen Suid-Afrika te staan gekom, en die Springbokke danksy ’n amper foutlose verdediging naelskraap met 11–9 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/14830348.stm |title=Rugby World Cup 2011: South Africa 9-11 Australia |publisher=[[BBC]] |date=9 Oktober 2011 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In die halfeindstryd is die Wallabies egter deur die gasheer en latere kampioen Nieu-Seeland met 20–6 verslaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://www.stuff.co.nz/sport/rugby/teams/australia/5793924/All-Blacks-out-muscle-Wallabies-into-final |title=All Blacks out-muscle Wallabies, into final |publisher=stuff |date=17 Oktober 2011 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In die klein finale om die derde plek het hulle Wallis met 21–18 geklop.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://news.bbc.co.uk/sport2/hi/rugby_union/9620926.stm |title=Rugby World Cup 2011: Wales 18-21 Australia – as it happened |publisher=[[BBC]] |date=21 Oktober 2011 |accessdate=15 November 2002}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2011/overview |title=Rugby World Cup 2011: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 2012 is Australië tuis deur Skotland verslaan, dit was hul eerste tuisnederlaag teen die Skotte sedert 1982.<ref>{{en}} {{cite web |author=Colin Moffat |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/18324263 |title=Australia 6–9 Scotland |publisher=[[BBC]] |date=5 Junie 2012 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In dieselfde jaar is Italië net naelskraap verslaan, nadat [[Luciano Orquera]] in die laaste minuut ’n strafdoel, wat aan Italië sy eerste gelykopuitslag teen die Wallabies sou besorg het, misgeskop het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2012/nov/24/italy-australia-autumn-internationals |title=Australia survive fightback to maintain perfect record against Italy |publisher=[[The Guardian]] |date=24 November 2012 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 2013 het die Britse en Ierse Leeus na Australië getoer en twee van die drie toetswedstryde gewen.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2013-07-06/lions-roar-past-wallabies-to-break-tour-drought/4803966 |title=Lions Tour 2013: British and Irish Lions break tour drought with third Test rout of Wallabies |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=6 Julie 2013 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Hierdie mislukking en ’n maer wenrekord het daartoe bygedra, dat die hoofafrigter Deans toenemende druk ervaar het. Hy het in Julie 2013, ná ses jaar in die pos, bedank; sy opvolger was Ewen McKenzie.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2013-07-09/ewen-mckenzie-unveiled-as-wallabies-coach/4808328 |title=Australian Rugby Union confirms Robbie Deans 'stood down' from Wallabies job on Monday |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=9 Julie 2013 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2013-Rugbykampioenskapreeks]] het die Wallabies twee nederlae elk teen Suid-Afrika en Nieu-Seeland gely, maar twee oorwinnings oor Argentinië aangeteken. Die 12–38-tuisnederlaag teen die Springbokke was die destyds ergste vir die Wallabies.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/the-rugby-championship-2013/rugby/story/197175.html |title=Springboks embarrass Wallabies |publisher=ESPNscrum |date=7 September 2013 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2013 eindjaarrugbytoetsreeks]] het McKenzie die Wallabies na vier oorwinnings oor Italië, Ierland, Skotland en Wallis geneem. Nadat hulle egter in die eerste wedstryd van die reeks deur Engeland verslaan is, het die Wallabies die Grand Slam misgeloop.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://super.rugby/therugbychampionship/news/wallabies-fall-at-first-grand-slam-hurdle-to-england/ |title=Wallabies fall at first Grand Slam hurdle to England |publisher=[[Superrugby]] |date=3 November 2013 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In 2014 het die Wallabies vir die eerste keer in vier jaar die Trophée des Bicentenaires ingepalm, nadat hulle drie agtereenvolgende oorwinnings oor Frankryk aangeteken het. Nadat die Wallabies aansluitend in hul openingswedstryd van die [[2014-Rugbykampioenskapreeks]] teen die All Blacks gelykop gespeel het en daarmee vir die agste agtereenvolgende keer onoorwonne was, het hulle die kans gehad om hul reeks nederlae om die Bledisloebeker, wat in 2012 begin het, te beëindig. Maar ’n 20–51-nederlaag het alle hoop laat gaan.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2014-08-23/new-zealand-retains-bledisloe-cup/5692018 |title=All Blacks thump Wallabies 51-20 to retain Bledisloe Cup in thumping bonus point win |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=23 Augustus 2014 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In die verdere verloop van die toernooi het die Wallabies hul eerste nederlaag teen Argentinië in 17 jaar gely; dit was die Poemas se eerste oorwinning sedert hul aansluiting by die Rugbykampioenskap.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/29495348 |title=Rugby Championship: Argentina 21-17 Australia |publisher=[[BBC]] |date=5 Oktober 2014 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Op 18 Oktober 2014 het McKenzie as hoofafrigter bedank, vier dae later het die ARU [[Michael Cheika]] as sy opvolger aangestel.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2014-10-22/aru-announce-michael-cheika-as-wallabies-coach/5832484 |title=Michael Cheika announced as new Wallabies head coach |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=22 Oktober 2014 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In sy eerste toetswedstryd onder Cheika het Australië in [[Cardiff]] sy tiende agtereenvolgende oorwinning oor Wallis aangeteken.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/bernard-foley-leads-wallabies-to-tight-win-against-wales-20141108-11j7qx.html |title=Bernard Foley leads Wallabies to tight win against Wales |publisher=The Sydney Morning Herald |date=9 November 2014 |accessdate=15 November 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2014-11-09/wallabies-post-10th-straight-win-over-wales-with-33-28-triumph-/5877378 |title=Wallabies post 10th straight win over Wales with 33-28 triumph at Millennium Stadium |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=8 November 2014 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20161101021521/http://www.abc.net.au/news/2014-11-09/wallabies-post-10th-straight-win-over-wales-with-33-28-triumph-/5877378 |archive-date=1 November 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Tydens die [[2014 eindjaarrugbytoetsreeks]] is die Wallabies deur Frankryk, Ierland en Wallis verslaan, waardeur hulle na die sesde plek op die wêreldranglys gegly het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.abc.net.au/news/2015-03-17/wallabies-fall-to-lowest-ever-world-ranking-of-sixth/6324482 |title=Wallabies fall to lowest-ever ranking of sixth ahead of Rugby World Cup |publisher=Australian Broadcasting Corporation |date=16 Maart 2015 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2015-Rugbykampioenskapreeks]] het die Wallabies hul eerste titel in die nuwe formaat ingepalm, nadat hulle Suid-Afrika, Argentinië en Nieu-Seeland een keer elk verslaan het.<ref>{{en}} {{cite web |author=Richard Gadsby |url=https://www.theguardian.com/sport/blog/live/2015/aug/08/australia-v-new-zealand-rugby-championship-decider |title=Australia 27-19 New Zealand: Rugby Championship decider – as it happened |publisher=[[The Guardian]] |date=19 Oktober 2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2015]] in Engeland is Australië saam met Wallis, Fidji, die gasheer en [[Uruguaanse nasionale rugbyspan|Uruguay]] in ’n soort “doodsgroep” geloot. Die Wallabies het in die moeilike tak geslaag en al sy wedstryde gewen, terwyl Engeland vroeg uit die toernooi uitgeskel is. In die kwarteindstryd het Australië teen Skotland te staan gekom, wat 30 sekondes voor die eindfluitjie voorgeloop het, toe die skeidsregter [[Craig Joubert]] aan Australië ’n omstrede strafskop toegeken het, wat deur [[Bernard Foley]] aangeteken is en die Wallabies met 35–34 laat wen het.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/2015/oct/19/craig-joubert-mistake-penalty-australia-scotland-world-cup |title=Craig Joubert 'made mistake' awarding Australia penalty against Scotland |first=James |last=Riach |newspaper=[[The Guardian]] |date=19 Oktober 2015 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20160203145518/http://www.theguardian.com/sport/2015/oct/19/craig-joubert-mistake-penalty-australia-scotland-world-cup |archive-date=3 Februarie 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |author=Mick Cleary |url=https://www.telegraph.co.uk/sport/rugbyunion/rugby-world-cup/11938951/Australia-35-Scotland-34-match-report-Agony-for-Scots-as-last-minute-Bernard-Foley-penalty-snatches-late-victory.html |title=Australia 35 Scotland 34, match report: Agony for Scots as last-minute Bernard Foley penalty snatches late victory |publisher=[[The Daily Telegraph]] |date=18 Oktober 2015 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Australië het vervolgens Argentinië in die halfeindstryd met 29–15 verslaan. In die eindstryd het die Wallabies teen die All Blacks met 17–34 verloor, nadat hulle 15 minuut voor die eindfluitjie op 17–21 was.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/2019/archive/2015/overview |title=Rugby World Cup 2015: Overview |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Die jaar 2016 was die begin van ’n ernstige agteruitgang. In Junie het die Wallabies Engeland onder hul afrigter Eddie Jones gehuisves en drie agtereenvolgende toetswedstryde verloor. Hulle is ook in al drie wedstryde teen die All Blacks verslaan. Australië het die jaar met nederlae teen Ierland en die vierde keer teen Engeland beëindig. Die 2017-seisoen het min vordering gesien, nadat die Wallabies verslaan is deur ’n verswakte Skotse span, wat ’n aantal spelers aan die Britse en Ierse Leeus vir hul toer na Nieu-Seeland afgestaan het. Australië het sy middelmatige prestasies tydens die [[2017-Rugbykampioenskapreeks]] voortgesit. Aan die einde van die seisoen het Australië sy vyfde agtereenvolgende nederlaag teen Engeland gely, saam met ’n rekordnederlaag teen Skotland.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.espn.co.uk/rugby/report?gameId=291174&league=289234 |title=Scotland make Wallabies pay for Kepu's moment of madness |publisher=ESPNscrum |date=25 November 2017 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In Junie 2018 het die Wallabies twee van drie toetswedstryde teen Ierland verloor, en vervolgens vier van hul ses wedstryde tydens die [[2018-Rugbykampioenskapreeks]]. Gedurende herfs het die Wallabies hul eerste nederlaag teen Wallis in tien jaar gely. Altesaam het hulle in 2018 net vier van hul 13 toetswedstryde gewen, wat as hul ergste kalenderjaar beskou word.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/rugby-year-in-review-wallabies-suffer-tough-year-on-and-off-the-field-20181216-p50mkd.html |title=Rugby year in review: Wallabies suffer tough year on and off the field |first=Georgina |last=Robinson |newspaper=The Sydney Morning Herald |date=22 Desember 2018 |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191109155426/https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/rugby-year-in-review-wallabies-suffer-tough-year-on-and-off-the-field-20181216-p50mkd.html |archive-date=9 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |author=Bret Harris |url=https://www.theguardian.com/sport/2018/nov/26/rugby-australia-must-act-as-wallabies-worst-calendar-year-finishes |title=Rugby Australia must act as Wallabies' worst calendar year finishes |publisher=[[The Guardian]] |date=25 November 2018 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Tydens die [[2019-Rugbykampioenskapreeks]] het Australië die All Blacks met 47–26 verslaan, een van die ergste Nieu-Seelandse nederlae in ’n toetswedstryd.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/49305836 |title=Australia thrash All Blacks 47-26 in Rugby Championship in Perth |publisher=[[BBC]] |date=10 Augustus 2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> In die daaropvolgende wedstryd om die Bledisloebeker het Nieu-Seeland met 36–0 wraak geneem. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]] in [[Japan]] het die Wallabies in die groepfase Fidji, Uruguay en [[Georgiese nasionale rugbyspan|Georgië]] verslaan. ’n Naelskraapse nederlaag teen Wallis in hul laaste groepwedstryd het beteken, dat die Wallabies in die kwarteindstryd teen Engeland te staan gekom het. Ná ’n duidelike 16–40-nederlaag is die toernooi én die seisoen vir die Wallabies beëindig.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugbyworldcup.com/archive/2019/matches |title=Rugby World Cup 2019: Matches |publisher=rugbyworldcup.com |date=2019 |accessdate=15 November 2020 }}{{Dooie skakel|date=Augustus 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> Michael Cheika het die volgende dag van sy pos as hoofafrigter bedank.<ref>{{en}} {{cite web |author=Ton Decent |url=https://www.smh.com.au/sport/rugby-union/cheika-quits-wallabies-coach-falls-on-sword-after-world-cup-exit-20191020-p532h2.html |title=Cheika quits: Wallabies coach falls on sword after World Cup exit |publisher=The Sydney Morning Herald |date=20 Oktober 2019 |accessdate=15 November 2020}}</ref> == Kleure, embleem en naam == [[Lêer:Red necked wallaby444.jpg|duimnael|’n Jong Australiese wallaby-wyfie]] Die Wallabies speel in Australië se tradisionele sportkleure groen en goud. Voor die bekendstelling van ’n nasionale trui het die Wallabies in die spankleure van die gasheerdeelstaat gespeel.<ref name="jerseyinfo">{{en}} {{cite web |url=http://aru.rugby.com.au/about_the_aru/history_of_the_aru/history_of_the_aru,183.html |title=History of the Australian Jersey |accessdate=14 Augustus 2007 |publisher=[[Rugby Australia]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20070807135510/http://aru.rugby.com.au/about_the_aru/history_of_the_aru/history_of_the_aru%2C183.html |archive-date=7 Augustus 2007 }} {{dooie skakel}}</ref> Die Australiese wapen het dikwels die deelstaatskenteken op die trui vervang, en verskeie skakerings van hierdie kleure is in ’n aantal wedstryde in die vroeë 1900’s gebruik.<ref name="jerseyinfo" /> In 1928 het die beheerliggame saamgestem “dat die Australiese verteenwoordigende amateurkleure groen en goud gebruik sal word”.<ref name="jerseyinfo" /> In die volgende jaar het die All Blacks na Australië getoer, en die Wallabies se trui was smaraggroen met die Australiese wapen op; met groen sokkies met tralies aan die bokant.<ref name="jerseyinfo" /> Gedurende die 1930’s het die trui amper dieselfde gebly, met klein veranderinge hier en daar.<ref name="jerseyinfo" /> Toe die Wallabies in 1933 vir die eerste keer na Suid-Afrika getoer het, het die besoekers hemelblou truie gedra om verwarring te voorkom, omdat destyds albei spanne donkergroen truie gebruik het. Tydens die Australiese toer in 1953 het die Suid-Afrikaners tydens die toetswedstryde wit truie gedra. Tydens hul 1961-toer het die Wallabies in goue truie uitgedraf om verdere verwarring te vermy.<ref name="strip">{{en}} {{cite web |title=History of the ARU |url=http://rugby.com.au/about_the_aru/history_of_the_aru/history_of_the_aru,183.html |publisher=[[Rugby Australia]] |accessdate=6 Augustus 2006 |archive-url=https://web.archive.org/web/20060819163106/http://rugby.com.au/about_the_aru/history_of_the_aru/history_of_the_aru%2C183.html |archive-date=19 Augustus 2006 }} {{dooie skakel}}</ref> Die wegtrui is gewoonlik groen of wit, alhoewel die Wallabies tydens die [[Rugbywêreldbeker 1995]] se wedstryd teen [[Roemeense nasionale rugbyspan]] ’n groen en goud streeptrui, met groen broeke en sokkies gedra het. Canterbury se ontwerp vir Australië se [[Rugbywêreldbeker 2007]]-trui met ’n geboë geelbruin paneel regoor die bors het soos ’n [[bra]] gelyk en heelwat kritiek ontlok.<ref name="RWC07Jersey">{{en}} {{cite web |url=http://www.rucksandrolls.com/larkham-gregan-giteau-wallabies-rwc-07-jersey/ |title=The Wallabies New World Cup Jersey...ouch... |publisher=rucksandrolls.com |accessdate=26 Julie 2007 |date=25 Junie 2007 |archive-url= https://web.archive.org/web/20070627154006/http://www.rucksandrolls.com/larkham-gregan-giteau-wallabies-rwc-07-jersey/ |archive-date= 27 Junie 2007 }} {{dooie skakel}}</ref> Dit het die ''Sydney Morning Herald''' se hoof-rugbykorrespondent ’n satiriese stuk in sy rubriek laat verskyn, waarin die trui met Kramer en Frank Costanza se bekende mansbra van ''Seinfeld'' vergelyk word.<ref name=growden-2007>{{en}} {{cite web |url=http://www.rugbyheaven.smh.com.au/articles/2007/07/12/1183833690325.html |title=Just one big Boks of contradictions |first=Greg |last=Growden |date=13 Julie 2007 |accessdate=26 Julie 2007 |publisher=rugbyheaven.smh.com.au |archive-url=https://web.archive.org/web/20070715064706/http://rugbyheaven.smh.com.au/articles/2007/07/12/1183833690325.html |archive-date=15 Julie 2007 }} {{dooie skakel}}</ref> In 2010 het KooGa die klereborg geword.<ref>{{en}} {{cite web |url=http://rugby.com.au/news/article,134179.html |title=KooGa appointed apparel sponsor for Qantas Wallabies from 2010 |accessdate=28 November 2009 |publisher=[[Rugby Australia]] |archive-url=https://web.archive.org/web/20091030052448/http://rugby.com.au/news/article%2C134179.html |archive-date=30 Oktober 2009 }} {{dooie skakel}}</ref> Die eerste KooGa-trui vir die Wallabies is gebruik van 2010 tot die afsluiting van die 2012-seisoen; vir die 2012-seisoen is egter ’n ander soort broeke en sokkies ontwerp. KooGa het in 2013 ’n nuwe uitrusting vir die reeks teen die Britse en Ierse Leeus bekendgestel. BLK Sport, voorheen die Australiese onderafdeling van KooGa, het die klereborg ná hierdie toer geword, en die BLK-embleem het KooGa s’n op die trui vir die 2013-[[lente]]toer vervang. In Oktober 2013 het die ARU aangekondig dat Asics vanaf 2014 die klereborg sal word. Tydens die derde 2017-Bledisloebekertoets het die Wallabies vir die eerste keer ’n trui met ’n inheemse [[Aborigines]]-ontwerp gedra. Tydens die [[Rugbywêreldbeker 2019]] het hulle in ’n soortgelyke trui uitgedraf. Die bynaam “Wallabies” verwys na die wallaby wat aan die grootste deel van Australië inheems is. Die naam het tydens die span se eerste toer na die Verenigde Koninkryk en Noord-Amerika in 1908 ontstaan. Die Nieu-Seelandse span het pas ’n toer voltooi en die Engelse pers het hulle “All Blacks” gedoop. Daar is voorgestel dat Australië ook ’n bynaam sal kry, en ''rabbits'' (“konyne”) was een van die byname wat deur die Engelse koerante voorgestel is.<ref name="Annual Report 2008" /><ref name="Reason58" /> Die Australiërs het dit verwerp, en wou nie hê dat die nasionale span deur ’n ingevoerde “pes” verteenwoordig word nie. Hulle het eerder die inheemse Wallaby gekies, wat dadelik gewild geword het.<ref>{{en}} {{cite web |author=Sean Fagan |url=http://www.rl1908.com/clubcomps/origins.htm |title=Club Histories – New Speculations |archive-url=https://web.archive.org/web/20061021080342/http://www.rl1908.com/clubcomps/origins.htm |archive-date=21 Oktober 2006 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Oorspronklik is net toerende spanne “Wallabies” genoem; as Australië tuis gespeel het, is na hulle as “Internasionale” verwys.<ref name="Annual Report 2008" /><ref name="wallabyinfo">{{en}} {{cite web |url=http://aru.rugby.com.au/qantas_wallabies/brief_history/who_are_the_wallabies,143.html |title=A brief history |publisher=[[Rugby Australia]] |accessdate=14 Augustus 2007 |archive-url=https://web.archive.org/web/20070814162752/http://aru.rugby.com.au/qantas_wallabies/brief_history/who_are_the_wallabies%2C143.html |archive-date=14 Augustus 2007 }} {{dooie skakel}}</ref> Die span se gelukbringer staan bekend as ''Wally'' en is ’n Wallaby. == Truiverskaffers en -borge == [[Lêer:Australia - Ireland 15-11-2006-1.jpg|duimnael|Die ou Australiese rugbytrui gedurende die 2000’s]] Sedert die 1970’s het die volgende truiverskaffers en -borge verskyn: {| class="wikitable" style="text-align:center;" ! colspan=2| Truiverskaffer ! colspan=2| Truiborg |- ! scope="col" style="width:6.6em;"| Tydperk ! scope="col" style="width:8.9em;"| Handelsmerk ! scope="col" style="width:8.9em;"| Handelsmerk ! scope="col" style="width:6.6em;"| Tydperk |- |1975–1988 |[[Adidas]] |style="border-bottom:0;"| – |style="border-bottom:0;"|tot 1989 |- |rowspan=3|1989–1996 |rowspan=3|[[Canterbury of New Zealand|Canterbury]] |style="border-top:0; font-size:60%;"|&nbsp; |style="border-top:0; font-size:60%;"|&nbsp; |- |[[Castlemaine XXXX]] |1990–1994 |- |rowspan=2|[[Schweppes]] |rowspan=2|1995–1997 |- |rowspan=2|1997–1999 |rowspan=2|[[Reebok]] |- |rowspan=2|[[Vodafone]] |rowspan=2|1998–2003 |- |rowspan=2|2000–2009 |rowspan=2|[[Canterbury of New Zealand|Canterbury]] |- |rowspan=4|[[Qantas]] |rowspan=4|sedert 2004 |- |rowspan=2|2010–2013 |[[KooGa]] |- |[[Beyond Limits Known|BLK]] |- |sedert 2014 |[[Asics]] |} Rugby Australia het teen November 2020 die volgende borge en vennote op sy amptelike webwerf gelys: Qantas, Asics, Mitsubishi Estate, Jaguar Land Rover, Yenda, Fox Sports, Network Ten, STH Group, Accenture, Bet365, InterContinental Hotel Groups, Gilbert, MJ Bale, Ola, Taylors Wines, 2XU, PTP, Koala, Fitness First, Enforcer, Opro en Bose. == Tuisstadions == {{Location map+ |Australië |caption=Kaart van Australië se huidige tuistadions |places= {{Location map~ |Australië |label=[[ANZ-stadion|ANZ]] |position=top |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-33 |lat_min=-50 |lat_sec=-50 |lon_deg=151 |lon_min=3 |lon_sec=48 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Perth Ovaal|nib]] |position=right |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-31 |lat_min=-57 |lat_sec=-4 |lon_deg=115 |lon_min=53 |lon_sec=20.5 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Docklandsstadion|Docklands]] |position=bottom |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-37 |lat_min=-48 |lat_sec=-59 |lon_deg=144 |lon_min=56 |lon_sec=51 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Suncorpstadion|Langpark]] |position=left |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-27 |lat_min=-27 |lat_sec=-53 |lon_deg=153 |lon_min=0 |lon_sec=34 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Sydney Voetbalstadion|Allianz]] |position=left |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-33 |lat_min=-53 |lat_sec=-21 |lon_deg=151 |lon_min=13 |lon_sec=31 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Melbourne Reghoekige Stadion|AAMI]] |position=left |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-37 |lat_min=-49 |lat_sec=-31 |lon_deg=144 |lon_min=59 |lon_sec=2 }} {{Location map~ |Australië |label=[[Perthstadion|Optus]] |position=top |mark=Red pog.svg |marksize=5 |lat_deg=-31 |lat_min=-56 |lat_sec=-45 |lon_deg=115 |lon_min=52 |lon_sec=12 }} }} Nes ander vername rugbynasies soos Argentinië, Frankryk, Nieu-Seeland en Suid-Afrika beskik Australië oor geen amptelike tuisstadion vir sy nasionale span nie. Die Wallabies speel hul toetse eerder op ’n verskeidenheid stadions dwarsoor Australië. Van die stadions sluit in [[ANZ-stadion]] in Sydney, [[Suncorpstadion|Langpark]] in Brisbane, [[Melbourne Reghoekige Stadion|AAMI-park]] en [[Docklandsstadion]] in Melbourne, asook [[Perthstadion|Optusstadion]] en [[Perth Ovaal|nib-stadion]] in Perth. Sommige van die stadions wat voorheen tradisioneel vir Wallabies-wedstryde ingespan is, sluit in Sydney se Concord-ovaal, die [[Sydney-krieketveld]] en Sportgrond, asook [[Ballymorestadion|Ballymore]] en die Exhibition Ground in Brisbane. Die Sydney-krieketveld het in 1899 Australië se eerste toetswedstryd teen die Britse Leeus gehuisves. Met een uitsondering (in 1958 in Melbourne) het die Wallabies hul tuiswedstryde tot in 1998 net in Sydney of Brisbane gespeel. Die Wallabies speel hul meeste tuiswedstryde op die ANZ-stadion in Sydney (met ’n rekordskare van 109&nbsp;874 teen die All Blacks), op die Docklands-stadion in Melbourne, met ’n rekordskare (teen Engeland) van 54&nbsp;868, op die [[Suncorpstadion]] in Brisbane, met ’n rekordskare van 52&nbsp;498 of op die [[Subiaco Ovaal]] in Perth. Die rekordskare in die ANZ-stadion teen die All Blacks is die hoogste aantal toeskouers tydens enige rugbywedstryd. === Rugbywêreldbekerstadions === {{Hoofartikel|Rugbywêreldbeker 1987|Rugbywêreldbeker 2003}} [[Lêer:World Cup Australia.jpg|duimnael|Die [[Sydneyhawebrug]] tydens die Rugbywêreldbeker 2003]] Die eerste Rugbywêreldbeker 1987 is saam deur Australië en Nieu-Seeland aangebied. Van die wedstryde was soos volg opgedeel: Poel 1 (wat die Wallabies ingesluit het) is in [[Brisbane]] en [[Sydney]] gespeel, een wedstryd van Poel 2 (dié tussen Ierland en Tonga) is ook in Brisbane se [[Ballymorestadion]] aangebied. Daarbenewens het Brisbane en Sydney een kwarteindstryd elk, asook onderskeidelik een halfeindstryd, aangebied. Al die ander wedstryde het in Nieu-Seeland plaasgevind. Australië het altesaam elf wedstryde gehuisves, terwyl die oorblywende 21 wedstryde in Nieu-Seeland gespeel is. Die Rugbywêreldbeker 2003 is dwarsdeur Australië aangebied, veral langs die ooskus, hoewel oorspronklik ook wedstryde in Nieu-Seeland beplan was. Die 48 wedstryde is in elf stadions gehuisves, met die [[Sydney Voetbalstadion|Telstra-stadion]] in Sydney wat die halfeindrondte, die klein finale om die derde plek en die eindstryd tussen die Wallabies en Engeland aangebied het. Van Australië se ander stadions tydens dié toernooi was: die ANZ-stadion in Sydney, Docklands-stadion in [[Melbourne]], [[Suncorpstadion|Langpark]] in Brisbane, [[Subiaco Ovaal]] in Perth, Adelaide Ovaal in Adelaide, Willows Sportkompleks in [[Townsville]], Canberrastadion in [[Canberra]], Central Coast-stadion in Gosford, Yorkpark in Launceston en Wollongong Showground in [[Wollongong]]. == Toetswedstryde == [[Lêer:Australia IRB World Rankings.png|duimnael|400px|Australië se plek op [[Wêreldrugby]] se ranglys vanaf 10 Oktober 2003 tot op hede]] Australië het 327 van sy 630 toetswedstryde gewen, ’n wenrekord van 51,90%. Australië se statistieke in toetswedstryde teen alle lande, in alfabetiese volgorde, is soos volg (korrek in Oktober 2021):<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=team;team=6;template=results;type=team;view=opposition |title=International Rugby Union Statistics – Australia |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020 |archive-url=https://web.archive.org/web/20200612035337/http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;orderby=team;team=6;template=results;type=team;view=opposition |archive-date=12 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> {| class="sortable wikitable" ! Teen ! Gespeel ! Gewen ! Verloor ! Gelykop ! % Gewen |- bgcolor="#d0ffd0" align="center" |- | {{ARGru}} || 36 || 27 || 6 || 3 || 75,00 |- | {{BILru}} || 23 || 6 || 17 || 0 || 26,01 |- | {{ENGru}} || 51 || 25 || 25 || 1 || 49,02 |- | {{FIJru}} || 22 || 19 || 2 || 1 || 86,36 |- | {{FRAru}} || 50 || 29 || 19 || 2 || 58,00 |- | {{GEOru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{IRLru}} || 36 || 22 || 13 || 1 || 61,11 |- | {{ITAru}} || 18 || 18 || 0 || 0 || 100 |- | {{JPNru}} || 5 || 5 || 0 || 0 || 100 |- | {{CANru}} || 6 || 6 || 0 || 0 || 100 |- | {{KORru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{NAMru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{NZLru}} || 173 || 45 || 120 || 8 || 26,01 |- | {{vlagikoon|Nieu-Seeland}} Nieu-Seeland Māori || 16 || 8 || 6 || 2 || 50 |- | [[Lêer:Flag of rugby Pacific Islanders.svg|24px|raam]] Pasifiese Eilanders || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{ROMru}} || 3 || 3 || 0 || 0 || 100 |- | {{RUSru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{SAMru}} || 6 || 5 || 1 || 0 || 83,33 |- | {{SCOru}} || 32 || 21 || 11 || 0 || 65,63 |- | {{ESPru}} || 1 || 1 || 0 || 0 || 100 |- | {{RSAru}} || 90 || 39 || 48 || 3 || 43,33 |- | {{TGAru}} || 4 || 3 || 1 || 0 || 75 |- | {{URUru}} || 2 || 2 || 0 || 0 || 100 |- | {{USAru}} || 8 || 8 || 0 || 0 || 100 |- | {{WALru}} || 43 || 30 || 12 || 1 || 69,77 |- | align="left" |'''Algeheel''' || '''630''' || '''327''' || '''281''' || '''22''' || '''51,90''' |} Wedstryde teen verskeie saamgestelde spanne tydens oorsese toere van die amateurtydperk en die deur beide [[Nieu-Seeland Rugby]] en die [[Suid-Afrikaanse Rugbyunie]] nieerkende wedstryde teen die [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]] (1920–1928) is nie in die lys nie, alhoewel [[Rugby Australia]] hulle as toetswedstryde erken. == Wedywering met ander nasionale spanne == [[Lêer:Australia nz first 1903.jpg|duimnael|Die eerste toetswedstryd tussen Australië en Nieu-Seeland op 15 Augustus 1903 in Sydney]] [[Lêer:England v australia 1909.jpg|duimnael|Die eerste toetswedstryd tussen Australië en Engeland op 9 Januarie 1909 in [[Blackheath, Londen|Blackheath]]]] Veral met die ander twee groot spanne van die Suidelike Halfrond, die Nieu-Seelandse All Blacks en die Suid-Afrikaanse Springbokke, handhaaf Australië ’n intensiewe wedywering. Die tradisionele sportiewe wedywering teen die buurland Nieu-Seeland geniet in Australië ’n besondere status. Sedert 1996 neem al drie spanne aan die jaarlikse Drienasies of die Rugbykamioenskap deel. Soos in ander sportsoorte (veral [[krieket]], [[rugby league]], [[netbal]] en op die [[Statebondspele]]) handhaaf Australië ’n tradisionele wedywering met die buurnasie Nieu-Seeland,<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.foxsports.com.au/more-sports/mad-tuesday-11-things-you-never-wanted-to-know-about-the-trans-tasman-sporting-rivalry/news-story/ae6dd16e7f4cec90ec146c176f497ebf |title=Mad Tuesday: 11 things you never wanted to know about the Trans Tasman sporting rivalry |publisher=Fox Sports |author=Trevor Marshallsea |date=3 Mei 2016 |accessdate=15 November 2021}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.theguardian.com/sport/blog/2015/oct/29/the-encounters-that-have-underpinned-trans-tasman-sporting-rivalry |title=The encounters that have underpinned trans-Tasman sporting rivalry |publisher=[[The Guardian]] |author=Russell Jackson |date=28 Oktober 2015 |accessdate=15 November 2021}}</ref> waarna dikwels as “wedywering onder sibbes” (''sibling rivalry'') verwys word.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.cricketcountry.com/articles/australia-vs-new-zealand-an-intense-sibling-rivalry-where-nothing-else-matters-than-win-502235 |title=Australia vs New Zealand, an intense sibling rivalry where nothing else matters than 'win' |publisher=Cricket Country |author=Suvajit Mustafi |date=28 Maart 2015 |accessdate=15 November 2021}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.stuff.co.nz/sport/cricket/67529059/top-ten-nzaustralia-clashes |title=Top ten NZ/Australia clashes |publisher=Stuff |author=Rosanna Price, Henry Cooke |date=27 Maart 2015 |accessdate=15 November 2021}}</ref> Die eerste toetswedstryd tussen albei spanne is tydens die Nieu-Seelandse besoek aan Australië in 1903 gespeel. Sedert 1932 ding albei spanne mee om die Bledisloebeker, een van die oudste trofeë in internasionale rugby. Van die 173 toetswedstryde tot dusver het Nieu-Seeland 120 gewen, Australië 45, met agt gelykopuitslae. Gedurende wêreldbekertoernooie het albei spanne tot dusver vier keer ontmoet (in 1991, 2003, 2011 en 2015), van wie albei spanne twee wedstryde elk gewen het. Albei nasies het al belangrike rugbytoernooie soos die [[Rugbywêreldbeker 1987]] saam aangebied. Die [[Rugbywêreldbeker 2003]] is oorspronklik ook aan albei rugbynasies toegewys, maar ná ’n kontraktuele dispuut oor grondtekenregte tussen die [[Nieu-Seeland Rugby|Nieu-Seelandse Rugbyunie]] en die [[Wêreldrugby|Internasionale Rugbyraad]] is Australië as alleenlike gasheer aangewys. Daarbenewens het hulle in die eindstryd van die Rugbywêreldbeker 2015 ontmoet, wat die All Blacks gewen het. Nes die ander rugbynasies van die Suidelike Halfrond handhaaf Australië ’n wedywering met die nasionale spanne van die Noordelike Halfrond. Net só het Australië tydens drie van sy eindstrydverskynings teen spanne van die Noordelike Halfrond te staan gekom (twee keer teen Engeland en een keer teen Frankryk, van wie die Wallabies die eindstryd in 1991 teen Engeland en in 1999 teen Frankryk gewen het). ’n Bykomende aspek in hul wedywering met Engeland is die sedert die laat 19de eeu bestaande intensiewe, sportiewe wedywering tussen Australië en Engeland, wat ook in ander sportsoorte (veral [[krieket]] en op die Statebondspele) ’n besondere status geniet.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.newstatesman.com/politics/sport/2017/11/why-england-and-australia-love-hate-each-other |title=Why England and Australia love to hate each other |publisher=New Statesman |author=Simon Barnes |date=25 November 2017 |accessdate=15 November 2020}}</ref> Sedert 1997 ding Australië en Engeland mee om die Cookbeker (genoem na [[James Cook]]<ref name="Part Two">{{en}} {{cite web |url=http://en.espn.co.uk/scrum/rugby/story/84879.html |title=The Scrum.com trophy guide – Part Two |publisher=ESPNscrum |date=5 November 2008 |accessdate=1 November 2020}}</ref>), teen Frankryk sedert 1989 om die Trophée des Bicentenaires, teen Skotland sedert 1998 om die Hopetounbeker, teen Ierland sedert 1999 om die Lansdownebeker, teen die Britse en Ierse Leeus sedert 2001 om die Tom Richards-beker en teen Wallis sedert 2007 om die James Bevan-trofee mee. == Rekorde == === Wêreldbekerrekord === [[Lêer:Webb Ellis Cup.jpg|duimnael|upright|Australië het al in 1991 en 1999 die [[Webb Ellis-beker]] omhoog gehou]] Australië het tot dusver aan elke [[rugbywêreldbeker]]toernooi deelgeneem en die [[Webb Ellis-beker]], waarom vierjaarliks meegeding word, twee keer omhoog gehou: tydens die tweede Rugbywêreldbeker 1991 en die vierde Rugbywêreldbeker 1999. Daarmee het die Wallabies die eerste span geword, wat die titel twee keer ingepalm het. Tydens die eerste Rugbywêreldbeker 1987, wat Australië saam met Nieu-Seeland aangebied het, is die Wallabies in die halfeindstryd deur Frankryk uitgeskakel en is in die daaropvolgende klein finale om die derde plek deur Wallis verslaan. Tydens die Rugbywêreldbeker 2003 tuis is die Wallabies in die eindstryd in ekstra tyd deur Engeland geklop. In 2011 is hulle deur die verdedigende kampioen en gasheer Nieu-Seeland in die halfeindstryd verslaan, maar het die klein finale om die derde plek teen Wallis gewen. In 2015 het hulle die eindstryd behaal, maar Australië is deur Nieu-Seeland verslaan. Die Wallabies se tot dusver ergste toernooiverloop tydens rugbywêreldbekertoernooie is hul uitskakeling in die kwarteindstryd in 1995, 2007 en 2019; elke keer teen Engeland. {| class="wikitable" !Jaar!!Uitslag |- |[[Rugbywêreldbeker 1987|1987]] || Vierde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 1991|1991]] || '''Kampioen''' |- |[[Rugbywêreldbeker 1995|1995]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 1999|1999]] || '''Kampioen''' |- |[[Rugbywêreldbeker 2003|2003]] || Naaswenner |- |[[Rugbywêreldbeker 2007|2007]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2011|2011]] || Derde plek |- |[[Rugbywêreldbeker 2015|2015]] || Naaswenner |- |[[Rugbywêreldbeker 2019|2019]] || Kwarteindrondte |- |[[Rugbywêreldbeker 2023|2023]] || ''gekwalifiseer'' |} === Drienasies/Rugbykampioenskap === [[Lêer:Bledisloe Cup on display in Sydney 2014.jpg|duimnael|upright|Tydens die Rugbykampioenskap ding onder andere Australië en Nieu-Seeland om die [[Bledisloebeker]] mee]] Australië se enigste jaarlikse toernooi is die Rugbykampioenskap (voorheen die Drienasies), waar hulle teen drie ander nasies van die Suidelike Halfrond speel: Nieu-Seeland en Suid-Afrika sedert 1996; Argentinië het in 2012 by dié toernooi aangesluit. Australië het die toernooi tot dusver vier keer gewen: in [[2000-Drienasiesreeks|2000]], [[2001-Drienasiesreeks|2001]], [[2011-Drienasiesreeks|2011]] en [[2015-Rugbykampioenskapreeks|2015]]. As deel van die Rugbykampioenskap ding die Wallabies ook met die Poemas om die [[Poematrofee]] (sedert 2000), met die All Blacks om die [[Bledisloebeker]] (sedert 1932) en met die Springbokke om die [[Mandela Uitdaagplaat]] (sedert 2000) mee. {{Drie-Nasiesrekord}} {{Die Rugbykampioenskap-rekord}} <small>Punte word soos volg toegeken: 4 punte vir ’n oorwinning, 2 punte vir ’n gelykopuitslag, 0 punte vir ’n nederlaag (saam met moontlike bonuspunte), 1 bonuspunt vir vier of meer gedrukte drieë, 1 bonuspunt vir ’n nederlaag met minder as sewe punte.</small> === Ander toetswedstryde === [[Lêer:Rugby1.jpg|duimnael|Die Trophée des Bicentenaires]] [[Lêer:Hopetoun Cup.jpg|duimnael|upright|Die Hopetounbeker]] Gedurende die amateurtydperk het die Wallabies deels maandelange oorsese toere onderneem, waartydens hulle teen ander nasionale spanne, plaaslike saamgestelde spanne en klubspanne gespeel het. Eweneens het hulle ander nasionale spanne in Australië gehuisves. Die Wallabies het een keer ’n Grand Slam behaal, d.w.s. ’n oorwinning oor die vier Tuisnasies Engeland, Ierland, Skotland en Wallis tydens dieselfde toer (in 1984). Australië is ook die enigste span van die Suidelike Halfrond wat tydens dieselfde toer deur al die vier Tuisnasies verslaan is (in 1957/58); met ’n bykomende nederlaag teen Frankryk. Teen die jaar 2000 het die oorsese toere volgens die ou tradisie tot ’n einde gekom, aangesien die professionalisering van die rugbyspel te min tyd vir toere oorlaat (’n uitsondering is die [[Britse en Ierse Leeus]] se vierjaarlikse toere). Vandag is toetswedstryde teen die spanne van die Noordelike Halfrond gedurende twee tydstippe van die jaar moontlik. Gedurende die Juniemaand se [[midjaarrugbytoetsreeks]] vertrek Europese spanne na Australië, terwyl gedurende die Novembermaand se [[eindjaarrugbytoetsreeks]] die Wallabies na Europa vertrek. Een van die mees tradisionele trofee in internasionale rugby is die Bledisloebeker. Australië en Nieu-Seeland ding sedert 1932 om dié beker mee, sedert 1996 tydens die Drienasiesreeks en sedert 2012 as deel van die Rugbykampioenskap. Tydens dié toernooi ding Australië sedert 2000 ook met Suid-Afrika om die [[Mandela Uitdaagplaat]] mee. Sedert 1989 ding die Wallabies met Frankryk om die Trophée des Bicentenaires, sedert 1997 met Engeland om die Cookbeker, sedert 1998 met Skotland om die Hopetounbeker, sedert 1999 met Ierland om die Lansdownebeker, sedert 2001 met die Britse en Ierse Leeus om die Tom Richards-beker en sedert 2007 met Wallis om die James Bevan-trofee mee. === Olimpiese Spele === Australië het een keer aan Olimpiese rugbytoernooie deelgeneem en is dié keer as Olimpiese kampioen gekroon. * [[Olimpiese Somerspele 1908]]: '''Olimpiese kampioen''' == Spelers == === Huidige span === Die volgende spelers het die Wallabiesspan tydens die [[2022-Rugbykampioenskapreeks]] gevorm:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.rugby.com.au/news/wallabies-squad-for-argentina-tour-squad-announcement-rugby-championship-2022720 |title=Wallabies confirm squad for Argentina tour |publisher=[[Rugby Australia]] |author=Nathan Williamson |date=21 Julie 2022 |accessdate=1 Augustus 2022}}</ref> {| | valign="top"| Agterspelers {| class="wikitable" |- style="background:#EFEFEF" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Jake Gordon]] || [[Skrumskakel]] || [[Waratahs (Superrugbyspan)|Waratahs]] || style="text-align:center" | {{0|0}}12 |- | [[Tate McDermott]] || Skrumskakel || [[Reds (Superrugbyspan)|Reds]] || style="text-align:center" | {{0|0}}16 |- | [[Nic White]] || Skrumskakel || [[Brumbies (Superrugbyspan)|Brumbies]] || style="text-align:center" | {{0|0}}50 |- | [[Quade Cooper]] || [[Losskakel]] || [[Kintetsu Liners]] || style="text-align:center" | {{0|0}}75 |- | [[Noah Lolesio]] || Losskakel || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}12 |- | [[James O’Connor]] || Losskakel || Reds || style="text-align:center" | {{0|0}}63 |- | [[Lalakai Foketi]] || [[Senter]] || Waratahs || style="text-align:center" | {{0|00}}1 |- | [[Len Ikitau]] || Senter || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}15 |- | [[Hunter Paisami]] || Senter || Reds || style="text-align:center" | {{0|0}}17 |- | [[Irae Simone]] || Senter || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|00}}2 |- | [[Marika Koroibete]] || [[Vleuel]] || [[Saitama Wild Knights]] || style="text-align:center" | {{0|0}}45 |- | [[Jordan Petaia]] || Vleuel || Reds || style="text-align:center" | {{0|0}}18 |- | [[Suliasi Vunivalu]] || Vleuel || Reds || style="text-align:center" | {{0|00}}1 |- | [[Tom Wright (rugbyspeler)|Tom Wright]] || Vleuel || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}12 |- | [[Jock Campbell]] || [[Heelagter]] || Reds || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |- | [[Reece Hodge]] || Heelagter || [[Melbourne Rebels (Superrugbyspan)|Rebels]] || style="text-align:center" | {{0|0}}55 |} | | valign="top"| Voorspelers {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Klub ! Toetswedstryde |- | [[Folau Fainga’a]] || [[Haker]] || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}28 |- | [[Lachlan Lonergan]] || Haker || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|00}}4 |- | [[Dave Porecki]] || Haker || Waratahs || style="text-align:center" | {{0|00}}3 |- | [[Allan Alaalatoa]] || [[Stut]] || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}55 |- | [[Pone Fa’amausili]] || Stut || Rebels || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |- | [[Matt Gibbon]] || Stut || Rebels || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |- | [[Scott Sio]] || Stut || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}70 |- | [[Tom Robertson]] || Stut || [[Western Force (Superrugbyspan)|Western Force]] || style="text-align:center" | {{0|0}}26 |- | [[James Slipper]] || Stut || Brumbies || style="text-align:center" | 117 |- | [[Taniela Tupou]] || Stut || Reds || style="text-align:center" | {{0|0}}40 |- | [[Rory Arnold]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || ''klubloos'' || style="text-align:center" | {{0|0}}29 |- | [[Nick Frost (rugbyspeler)|Nick Frost]] || Slot || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|00}}2 |- | [[Jed Holloway]] || Slot || Waratahs || style="text-align:center" | {{0|00}}0 |- | [[Matt Philip]] || Slot || Rebels || style="text-align:center" | {{0|0}}23 |- | [[Darcy Swain]] || Slot || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}11 |- | [[Michael Hooper]] [[Lêer:Captain sports.svg|15px|Kaptein]] || [[Losvoorspeler]] || Waratahs || style="text-align:center" | 121 |- | [[Rob Leota]] || Losvoorspeler || Rebels || style="text-align:center" | {{0|00}}9 |- | [[Fraser McReight]] || Losvoorspeler || Reds || style="text-align:center" | {{0|00}}2 |- | [[Pete Samu]] || Losvoorspeler || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}22 |- | [[Rob Valetini]] || Losvoorspeler || Brumbies || style="text-align:center" | {{0|0}}21 |- | [[Harry Wilson (rugbyspeler)|Harry Wilson]] || Losvoorspeler || Reds || style="text-align:center" | {{0|0}}11 |} |} === Bekende spelers === [[Lêer:Dan Carroll 1908.jpg|duimnael|upright|Dan Carroll (1908)]] [[Lêer:Tom Richards 1908.jpg|duimnael|upright|Tom Richards (1908)]] 14 voormalige Australiese spelers is vir hul uitstekende prestasies in Wêreldrugby se Heldesaal opgeneem:<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/halloffame/inductees |title=Inductees |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> {| class="wikitable" ! Speler ! Posisie ! Inskrywing |- | [[John Eales]] || [[Slot (rugby)|Slot]] || 2007 |- | [[Nick Farr-Jones]] || [[Skrumskakel]] || 2011 |- | [[Nicholas Shehadie]] || [[Stut]], [[Slot (rugby)|Slot]] || 2011 |- | [[David Campese]] || [[Vleuel]], [[Heelagter]] || 2013 |- | [[Ken Catchpole]] || [[Skrumskakel]] || 2013 |- | [[Mark Ella (rugbyspeler)|Mark Ella]] || [[Losskakel]] || 2013 |- | [[George Gregan]] || [[Skrumskakel]] || 2013 |- | [[Tom Lawton]] || [[Losskakel]] || 2013 |- | [[John Thornett]] || [[Stut]], [[Slot (rugby)|Slot]], [[Vleuel]] || 2013 |- | [[Michael Lynagh]] || [[Losskakel]] || 2014 |- | [[Tim Horan]] || [[Losskakel]], [[Senter]] || 2015 |- | [[Tom Richards (rugbyspeler)|Tom Richards]] || Voorspeler || 2015 |- | [[Dan Carroll (rugbyspeler)|Dan Carroll]] || [[Senter]], [[Losskakel]]<br />[[Vleuel]], [[Skrumskakel]] || 2016 |- | [[Stephen Larkham]] || [[Losskakel]], [[Heelagter]] || 2018 |} Daarbenewens is die twee wêreldkampioenafrigters [[Bob Dwyer]] en [[Rod Macqueen]], asook die skeidsregter en kommentator [[Roger Vanderfield]] ingeskryf. Vyf spelers is tweeledige wêreldkampioene: [[Dan Crowley]], [[John Eales]], [[Tim Horan]], [[Phil Kearns]] en [[Jason Little]] (almal in 1991 en in 1999). === Spelerstatistieke === [[Lêer:George Smith Stade francais 2012-03-03 (cropped).jpg|duimnael|upright|George Smith (2012)]] [[Lêer:George Gregan.jpg|duimnael|upright|George Gregan (2013)]] [[Lêer:David Campese 2020.jpg|duimnael|upright|David Campese (2020)]] Vervolgens die belangrikste statistieke van Australië se spelers. Die spelers wat met <nowiki>*</nowiki> gekenmerk is, is nog aktief en kan hul statistieke verbeter. <small>(Korrek teen Oktober 2021)</small> {| | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;team=6;template=results;type=player |title=Total matches played (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[George Gregan]] || 1994–2007 || 139 |- | {{0}}2 || [[Stephen Moore (rugbyspeler)|Stephen Moore]] || 2005–2017 || 129 |- | {{0}}3 || [[Adam Ashley-Cooper]] * || 2005–2019 || 121 |- | {{0}}4 || [[Nathan Sharpe]] || 2002–2012 || 116 |- | {{0}}5 || [[Michael Hooper (rugbyspeler)|Michael Hooper]] * || 2012–2021 || 115 |- | {{0}}6 || [[George Smith (rugbyspeler)|George Smith]] || 2000–2013 || 111 |- | {{0}}7 || [[Will Genia]] || 2009–2019 || 110 |- | {{0}}8 || [[Sekope Kepu]] || 2008–2019 || 110 |- | {{0}}9 || [[James Slipper]] * || 2010–2021 || 110 |- | 10 || [[Rob Simmons (rugbyspeler)|Rob Simmons]] * || 2010–2021 || 106 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste toetswedstryde as kaptein<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?captain=1;class=1;filter=advanced;orderby=matches;team=6;template=results;type=player |title=Total matches played as captain (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Toetswedstryde |- | {{0}}1 || [[Michael Hooper (rugbyspeler)|Michael Hooper]] * || 2014–2021 || 62 |- | {{0}}2 || [[George Gregan]] || 2001–2007 || 59 |- | {{0}}3 || [[John Eales]] || 1996–2001 || 55 |- | {{0}}4 || [[Nick Farr-Jones]] || 1988–1992 || 36 |- | {{0}}5 || [[Stirling Mortlock]] || 2006–2009 || 29 |- | {{0}}6 || [[Stephen Moore (rugbyspeler)|Stephen Moore]] || 2014–2017 || 26 |- | {{0}}7 || [[Rocky Elsom]] || 2009–2011 || 24 |- | {{0}}8 || [[Andrew Slack]] || 1984–1987 || 19 |- | {{0}}9 || [[Greg Davis (rugbyspeler)|Greg Davis]] || 1969–1972 || 16 |- | 10 || [[James Horwill]] || 2011–2013 || 16 |} |} {| | {| class="wikitable" |+ Meeste punte aangeteken<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=points;team=6;template=results;type=player |title=Total points scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Punte |- | {{0}}1 || [[Michael Lynagh]] || 1984–1995 || 911 |- | {{0}}2 || [[Matt Burke (rugbyspeler)|Matt Burke]] || 1993–2004 || 878 |- | {{0}}3 || [[Matt Giteau]] || 2002–2016 || 698 |- | {{0}}4 || [[Bernard Foley]] || 2013–2019 || 622 |- | {{0}}5 || [[Stirling Mortlock]] || 2000–2009 || 489 |- | {{0}}6 || [[David Campese]] || 1982–1996 || 315 |- | {{0}}7 || [[Paul McLean (rugbyspeler)|Paul McLean]] || 1974–1982 || 260 |- | {{0}}8 || [[Joe Roff]] || 1995–2004 || 244 |- | {{0}}9 || [[James O’Connor (rugbyspeler)|James O’Connor]] * || 2008–2021 || 236 |- | 10 || [[Quade Cooper]] * || 2008–2021 || 201 |} | {| class="wikitable" |+ Meeste drieë gedruk<ref>{{en}} {{cite web |url=http://stats.espnscrum.com/statsguru/rugby/stats/index.html?class=1;filter=advanced;orderby=tries;team=6;template=results;type=player |title=Total tries scored (descending) |publisher=ESPNscrum |accessdate=15 November 2020}}</ref> |- style="background:#ABCDEF" ! style="width:50px"| Rang !! style="width:175px"| Naam !! style="width:100px"| Tydperk !! style="width:75px"| Drieë |- | {{0}}1 || [[David Campese]] || 1982–1996 || 64 |- | {{0}}2 || [[Chris Latham (rugbyspeler)|Chris Latham]] || 1998–2007 || 40 |- | {{0}}3 || [[Adam Ashley-Cooper]] || 2005–2019 || 39 |- | {{0}}4 || [[Israel Folau]] || 2013–2018 || 37 |- | {{0}}5 || [[Drew Mitchell]] || 2005–2016 || 34 |- | {{0}}6 || [[Matt Giteau]] || 2002–2016 || 30 |- | {{0}}7 || [[Tim Horan]] || 1989–2000 || 30 |- | {{0}}8 || [[Joe Roff]] || 1995–2004 || 30 |- | {{0}}9 || [[Lote Tuqiri]] || 2003–2008 || 30 |- | 10 || [[Matt Burke]] || 1993–2004 || 29 |} |} == Afrigters == [[Lêer:Eddie Jones Rugby.jpg|duimnael|upright|Eddie Jones (2009)]] [[Lêer:Michael Cheika June 2017.jpg|duimnael|upright|Michael Cheika (2017)]] Voor 1982 het Australië geen afrigters op ’n langer basis benoem nie. Die ARU het bestuurders opdrag gegee om oorsese toere te reël, en die adjunkbestuurder het tydens hierdie toere dikwels as afrigter gedien. Soms het die kaptein die pos van afrigter beklee, veral tydens tuiswedstryde, aangesien volgens die IRR se destydse reëls tuisspanne eers drie dae voor die toetswedstryd genomineer kon word.<ref>{{en}} {{cite web |author=Sheek |title=Wallabies coaches since 1962: Part I |url=http://www.theroar.com.au/2011/08/10/a-look-at-wallabies-coaches-since-1962-part-1/ |publisher=The Roar |date=10 Augustus 2011 |accessdate=15 November 2020}}</ref><ref>{{en}} {{cite web |author=Sheek |url=http://www.theroar.com.au/2011/08/11/wallabies-coaches-since-1962-part-ii |title=Wallabies coaches since 1962: Part II |publisher=The Roar |date=10 Augustus 2011 |accessdate=15 November 2020}}</ref> {| class="wikitable sortable" ! Naam !! Tydperk !! colspan="2" | % Gewen |- | rowspan="2" | Bob Dwyer || 1982–1983 || 41,67 || rowspan="2" | 63,01 |- | 1988–1995 || 67,21 |- | Alan Jones || 1984–1987 || colspan="2" align=center | 70,00 |- | Greg Smith || 1996–1997 || colspan="2" align=center | 63,16 |- | Rod Macqueen || 1997–2001 || colspan="2" align=center | 79,07 |- | Eddie Jones || 2001–2005 || colspan="2" align=center | 57,89 |- | John Connolly || 2006–2007 || colspan="2" align=center | 64,00 |- | Robbie Deans || 2008–2013 || colspan="2" align=center | 58,67 |- | Ewen McKenzie || 2013–2014 || colspan="2" align=center | 50,00 |- | Michael Cheika || 2014–2019 || colspan="2" align=center | 50,00 |- | Dave Rennie || sedert 2020 || colspan="2" align=center | 40,00 |} == Toekennings == In 2001 het die Internasionale Rugbyraad, sedert 2014 Wêreldrugby, Australië as “span van die jaar” benoem.<ref>{{en}} {{cite web |url=https://www.world.rugby/tournaments/awards/past-winners |title=World Rugby Awards Past Winners |publisher=[[Wêreldrugby]] |accessdate=15 November 2020}}</ref> == Sien ook == * [[Australiese nasionale krieketspan]] == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Verdere leesstof == * {{en}} {{cite book |author=Sean Fagan |year=2005 |title=''The Rugby Rebellion'' – The Divide of League and Union in Australasia |publisher=RL1908 |isbn=1-903659-25-6}} * {{en}} {{cite book |author=Thomas Hickie |year=1993 |title=They Ran With the Ball – How Rugby Football Began in Australia |publisher=Longman Cheshire |isbn=0-582-91062-5}} * {{en}} {{cite book |author=Bob Howitt |year=2005 |title=SANZAR Saga – Ten Years of Super 12 and Tri-Nations Rugby |publisher=Harper Collins Publishers |isbn=1-86950-566-2}} * {{en}} {{cite book |author=John Reason; James Carwyn |title=The World of Rugby – A History of Rugby Union Football |publisher=[[BBC]] |year=1979 |isbn=0-563-16280-5}} * {{en}} {{cite book |author=Peter Horton |title=Rugby Union Football in the Land of the Wallabies, 1874–1949: same game, different ethos |work=The International Journal of the History of Sport |edition=26 |series=11 |publisher=Routledge |location=Abingdon |date=15 September 2009 |pages=1611–1629 |issn=1743-9035 |doi=10.1080/09523360903169925 |url=https://www.tandfonline.com/doi/pdf/10.1080/09523360903169925 }}{{Dooie skakel|date=Desember 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Australia national rugby union team|Wallabies}} * {{en}} [https://australia.rugby/ Amptelike webwerf van die Australiese Rugbyunie] * {{en}} [https://wallabies.rugby/about/about-us/our-history/wallaby-honours-and-milestones Australiese Rugbyunie Wallabies Hall of Fame] * {{en}} [https://www.planetrugby.com/team/australia/ Australië op Planet Rugby] {{Nasionale rugbyspanne}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} [[Kategorie:Australiese rugbyspanne]] [[Kategorie:Nasionale rugbyspanne van Oseanië]] dmv7tfcocjiugapsw1fdz24jbhm1qc8 0 26537 2516898 2396462 2022-08-02T10:26:27Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Blue Linckia Starfish.JPG|duimnael|275px|'n [[Koraalrif]] is 'n voorbeeld van 'n mariene ekosisteem.]] Die '''ekostelsel''' is die basiese, funksionele eenheid in die [[ekologie]] en bestaan uit abiotiese (nie-lewende) komponente en biotiese (lewende) komponente wat mekaar gedurig beïnvloed. Tussen die biotiese en die abiotiese komponente bestaan daar in die ongerepte natuur 'n heel noodsaaklike en delikate ewewig. Hierdie ewewig is van die allergrootste belang, omdat die biotiese en die abiotiese komponente onderling van mekaar afhanklik is en mekaar dus beïnvloed. 'n Versteuring van die een komponent sal dus noodwendig 'n invloed op die ander hê, en ook die ewewig versteur. 'n Deeglike studie van die ekostelsel behels dus 'n studie van sowel die biotiese as die abiotiese komponente. Oral – rondom die werkplek of in tuine en parke – bestaan daar sulke ekostelsels, byvoorbeeld 'n visdam, die gebied rondom 'n waterkraan, die heining rondom 'n gebou, die rotstuin, die park, en so voorts. In elke ekostelsel is daar vier noodsaaklike basiese komponente, naamlik die produseerders (outotrofe organismes – hoofsaaklik groen plante), die verbruikers (heterotrofe organismes), die ontbinders (soms ook mikroverbruikers genoem) en die abiotiese komponente (of fisiese omgewing). == Abiotiese (fisiese, nie-lewende) komponente == Die volgende is belangrike aspekte van die nie-lewende komponente: === Fisiografiese faktore === * Die ligging op die planeet het 'n groot invloed op die klimaat van die gebied. * [[Topografie]] sluit in die hoogte bo seevlak, die helling van die gebied en die mate van blootstelling aan [[sonbestraling]]. Hoë bergpieke word blootgestel aan ontsaglike temperatuurskommelinge, sterk winde, sneeu, en so voorts, wat 'n groot invloed uitoefen op die plante- en dierelewe wat daar voorkom. Die helling van die gebied en die duurte van sonbestraling speel ook 'n belangrike rol. In [[Suid-Afrika]] is daar 'n opvallende verskil tussen die plantegroei op suidelike en noordelike berghange en tussen dié op kruine en in valleie. Noordelike hange ontvang meer sonbestraling; gevolglik is die grondtemperatuur hoër en die voggehalte gewoonlik laer as op die suidelike hange, waar skaduplante welig groei in koeler grond met 'n hoër voginhoud. In valleie is die [[watertafel]] gewoonlik ook hoër en die grond vrugbaarder as op hellings. Hierdie verskynsels is duidelik waarneembaar langs die meeste nasionale paaie in Suid-Afrika, soos in die [[Magaliesberg]] van [[Gauteng]], [[Drakensberge]] van [[KwaZulu-Natal]], die berge van die [[Oos-Kaap]]land, en so voorts. === Edafiese- of grondfaktore === Verwering van die moedergesteentes deur fisiese, chemiese en biotiese prosesse lei tot die vorming van klein gronddeeltjies. Die indeling van grond in bepaalde grondtipes berus hoofsaaklik op die gemiddelde grootte van die gronddeeltjies wat daarin voorkom. Grond word soos volg ingedeel: * Kleigrond – gronddeeltjies kleiner as 0,002&nbsp;mm in deursnee. * Leemgrond – gronddeeltjies tussen 0,002 en 0,05&nbsp;mm in deursnee. * Sandgrond – gronddeeltjies tussen 0,05&nbsp;mm en 2&nbsp;mm in deursnee. In die ruimtes tussen die gronddeeltjies is daar [[water]], [[lug]], organiese materiaal ([[humus]]) en ook miljoene grondmikrobes (tot sestien miljoen per gram grond) wat 'n uiters belangrike rol in die vorming van humus en [[nitraat|nitrate]] speel. Die vermoë van grond om lug, water, hitte en voedingstowwe te behou en te versprei, is van die allergrootste belang vir grondorganismes. Die meeste plante groei in leemgrond. Leemgrond bestaan normaalweg uit ongeveer 24% kleideeltjies, 29% leemdeeltjies, 30% fyn sanddeeltjies, 17% growwe sand en gewoonlik ook 3% tot 10% organiese materiaal. Sandgrond met 'n lae persentasie (minder as 20%) klei- en leemdeeltjies waartussen daar redelik groot ruimtes is, het baie minder affiniteit vir water. Die waterhouvermoë van sandgrond is dus laag. Namate die persentasie kleideeltjies styg, verbeter die waterhouvermoë. Die water wat in die ruimtes tussen die gronddeeltjies aangetref word, dit wil sê die [[kapillêre water]], word deur die plantwortels opgeneem. Ná 'n reënbui dring 'n persentasie van die water egter deur die bolaag en die onderlae tot by die watertafel. Hierdie water, wat swaartekragwater (syferwater) genoem word, help om die ondergrondse water aan te vul en word dus eintlik nie deur plante benut nie. Ook die baie dun laag water (higroskopiese water) wat met groot krag rondom elke gronddeeltjie vasgehou word, is van weinige nut vir plante. ==== Humus ==== [[Humus]] verhoog die grondvrugbaarheid, maak swaar, vaste kleigrond losser, en bind sandgrond om die waterhouvermoë daarvan te verbeter. As water te vinnig deur grond dreineer, voer dit waardevolle ione en ander oplosbare stowwe weg na die dieperliggende lae waar dit van geen nut vir plante is nie. Dit word [[uitloging]] genoem. Gebalanseerde dreinering is dus noodsaaklik. ==== Grondaard ==== Die aard en die samestelling van grond oefen 'n groot invloed op die biotiese komponente uit, maar die biotiese komponente beïnvloed ook die samestelling en die aard van die grond – dus 'n gedurige, noodsaaklike en intieme wisselwerking. ==== Grondtekstuur ==== Grondtekstuur, dit wil sê die fynheid of die grofheid van grond, en grondstruktuur, dit wil sê 'n korrelstruktuur (enkele korrels) of krummelstruktuur ('n aantal korrels wat aan mekaar vaskleef), is baie belangrik vir grondorganismes. Dit beïnvloed ook die vermoë van grond om lug, water, anorganiese soute en organiese materiaal vas te hou. Organiese materiaal besit weer die vermoë om meer hitte en vog te absorbeer, wat weer gunstige toestande vir die voortbestaan van grondorganismes skep. Die porieë (ruimtes) in die grond waarin water en lug sirkuleer, is ook die woonplek (habitat) van baie kleiner organismes. ==== Suurheidsgraad ==== Die suurheidsgraad of [[pH]] van die grond is baie belangrik. Sommige grondorganismes en plante kan in suur grond (lae pH) leef, terwyl ander aan [[alkalie]]se grond (hoë pH) voorkeur gee. Die meeste plante en gronddiertjies verkies egter neutrale (pH van 7) of effens suur grond (pH van 6,5). Voorbeelde van plante wat in suur grond aard, is [[asalea]]s, [[varing]]s, [[krismisroos|krismisrose]], [[rododendron]]s, [[heid]]e en [[Proteaceae|protea]]s. Voorbeelde van plante wat goed in alkaliese grond groei, is [[lusern]], [[koolgewas]]se en baie grootebestande plante. Voorbeelde van plante wat neutrale of effens suur grond verkies, is die meeste [[peulplant]]e, [[populier]]e, en so voorts. ==== Gronddiepte ==== Gronddiepte is ook van groot belang. In 'n [[grondprofiel]] ('n loodregte deursnee van grond) kan daar gewoonlik duidelik tussen die verskillende [[horisont]]e (grondlae) onderskei word. Dit is eintlik die dikte van die bolaag wat belangrik is vir plante en gronddiertjies. 'n Nuwe bolaag word voortdurend dog stadig gevorm – plus-minus 30&nbsp;mm in ongeveer vyfhonderd jaar. Goed ontwikkelde, vrugbare grond vertoon gewoonlik 'n dikker bolaag en meer lae as swak grond. ==== Grondkleur ==== Grondkleur dui ook in 'n groot mate die vrugbaarheid aan. Goeie leemgrond wat baie organiese materiaal (humus) bevat, is altyd donkerder van kleur as grond wat min humus bevat. 'n Donkerder kleur is dus gewoonlik 'n aanduiding daarvan dat die grond ryk aan humus en ook grondmikrobes (ontbinders of saprovore) is. === Klimatiese faktore === Lig en warmte kan in die natuur moeilik geskei word, omdat die son die bron van albei is. ==== Lig ==== Lig is van die allergrootste belang vir plante, aangesien dit noodsaaklik is vir [[fotosintese]]. Dit kan egter ook 'n beperkende faktor wees in die opsig dat oormatig skerp lig weefsels beskadig. Lig laat geld sy invloed hoofsaaklik deur ligintensiteit en tydsduur van bestraling (daglengte). By sowel plante as diere is daar baie interessante aanpassings waarneembaar, soos: * By baie diere kom daar in die epiteelweefsel van die huid [[pigment]] voor. Dit dien as filter en verhoed dat die [[ultraviolet]]strale van die son dieperliggende weefsel beskadig. Wanneer nodig, kan daar meer pigment gevorm word, byvoorbeeld in die [[Malpighi-laag]] van die [[mens]]. * Baie diere is naglewend, byvoorbeeld [[vlermuis]]e en [[mot]]te wat snags rondvlieg; [[erdwurm]]s wat normaalweg net snags bokant die grond verskyn; [[mol]]le wat donkerte verkies; en [[leeu]]s, [[haas|hase]], [[wolf|wolwe]] en [[hiëna]]s. * Die blare van baie plante is [[evolusie|spesiaal aangepas]] by die ligintensiteit waaraan hulle blootgestel is, met die gevolg dat daar tussen lig- en skadupunte onderskei kan word. Skaduplante kan 'n laer ligsterkte as ligplante fotosinteer. * [[Fototropisme]] is nog 'n belangrike wyse waarop plante hulle by lig aanpas. Die positiewe fototropie van plantstingels (stingels buig na lig) en die negatiewe fototrope van wortels (wortels groei weg van lig) is goed bekend. Baie [[slingerplant]]e en [[epifiet]]e, byvoorbeeld [[orgidee|orgideë]] in [[woud]]e het gespesialiseerde groeiwyses om so meer lig te bekom. * [[Fotoperiodisme]] is die invloed van die daglengte (beligtingsperiode) op die groei van die plant. Hiervolgens kan plante ingedeel word in kortdagplante wat blom wanneer die beligtingsperiode korter as twaalf uur is, byvoorbeeld [[Kosmos (plant)|kosmos]]; langdagplante wat 'n beligtingsperiode van langer as twaalf uur nodig het om te blom; en neutrale plante wat heel verdraagsaam is en nie juis deur die daglengte beïnvloed word nie. * Ligintensiteit speel 'n belangrike rol in die turgor- en groeibewegings van plante. Sommige blomme gaan oop wanneer die ligintensiteit afneem, byvoorbeeld aandblomme, terwyl ander toegaan by 'n afname van ligsterkte, byvoorbeeld [[vygie]]s. Die blare van 'n paar plante voer ook slaapbewegings uit wanneer dit donker word, byvoorbeeld ''[[Mimosa pudica]]''. ==== Warmte ==== In die gematigde streke van die wêreld is plante en diere blootgestel aan baie groot temperatuurskommelinge tussen byvoorbeeld dag en nag, asook tussen somer en winter. Warmte beïnvloed nie net die lewensprosesse van organismes nie, maar ook hul verspreiding oor die aardbol. * Baie diere soos [[vis]]se, [[amfibie|amfibieë]] en [[reptiel]]e, is koudbloedig (poikilotermies), dit wil sê hul liggaamstemperatuur wissel ooreenkomstig die temperatuur van die omgewing. Sulke diere is heeltemal onaktief as die koud is en verkeer in 'n soort [[winterslaap]] as die temperatuur baie laag daal. 'n Styging in die temperatuur stimuleer weer hul liggaamsaktiwiteite en -metabolisme. * Warmbloedige (homoiotermiese) diere soos [[voël]]s en [[soogdier]]e, is in staat om ongeag uitwendige temperatuurskommelinge 'n konstante liggaamstemperatuur te handhaaf. Hulle kan dus feitlik enige temperatuurskommelinge oorleef. Sommige warmbloediges [[hibernering|hiberneer]] egter gedurende die koue seisoen, byvoorbeeld [[beer|bere]] en [[vlermuis]]e. Tydens hibernering neem die tempo van die liggaamsmetabolisme af en teer die diere op reserwevoedsel wat in hul liggame geberg is. Ander warmbloediges migreer aan die begin van die koue seisoen en keer in die [[lente]] terug, byvoorbeeld [[swael]]s. * Temperatuurskommelinge het ook 'n groot invloed op plantelewe. [[bladwisselende boom|Bladwisselende bome]] verloor hul [[blaar|blare]] in die [[winter]] en beperk só hul metabolisme, byvoorbeeld [[plataan|platane]], [[pupulier]]e, [[akkerboom]], baie [[vrugteboom|vrugtebome]], en so voorts. Sommige plante voltooi hul lewensloop in een groeiseisoen en oorwinter in die vorm van [[saad]]. Hulle word [[eenjarige plante]] genoem. Die bogrondse dele van sommige plante sterf en hulle oorwinter in die vorm van onderaardse dele soos bolle ([[ui]]e) en wortelstokke ([[kanna]]s). === Water === [[Water]] is 'n heel belangrike [[ekologie]]se faktor, want daarsonder is lewe op aarde haas ondenkbaar. Behalwe dat tussen 80% en 90% van die liggaamsmassa van vele organismes uit water bestaan, is water noodsaaklik vir die fisiologiese prosesse in plante en diere. Water is egter nie net 'n noodsaaklikheid nie, maar ook 'n beperkende faktor. Die [[waterkringloop]] (watersiklus) speel 'n belangrike rol in die voortbestaan van plante- en dierelewe. Dit behels 'n gedurige beweging van water in 'n kringloop tussen doe aarde en die [[atmosfeer]]. Die beweging van water van die atmosfeer na die aarde word [[neerslag]] (presipitasie) genoem. Neerslag sluit in [[dou]], [[mis]], [[hael]], [[sneeu]] en [[reën]]val. Behalwe dat neerslag die aarde en organismes van vog voorsien, absorbeer reën, sneeu, dou, hael, en so voorts warmte en word die grond, watermassas en aanwesige organismes so afgekoel. Water wat op die grond val, word gedeeltelik deur die bolaag geabsorbeer (kapillêre en higroskopiese water). 'n Deel daarvan spoel weg op die oppervlak, vorm stroompies, spruite en [[rivier]]e en bereik later [[meer|mere]] en [[oseaan|oseane]]. 'n Ander deel van die water kan deur die bolaag dreineer na die onderlae en die [[watertafel]]. Dit word [[infiltrasie]] genoem. Hierdie water bereik deur fonteine weer die oppervlak of kan gedurende droë tydperke deur kapillêre beweging van die waterval af opwaarts deur die grondlae na die oppervlak beweeg. Water bereik weer die atmosfeer deur verdamping vanaf die groot wateroppervlaktes (70% van die aardoppervlakte), direk uit die grond en deur die transpirasie van plante. Baie plante en diere vertoon [[evolusie|aanpassings]] ten opsigte van water: * Varswaterassosiasies sluit plante en diere in wat uitsluitlik of gedeeltelik in vars water lewe, byvoorbeeld [[waterlelie]]s, baie [[alge]], [[watergras]], [[vis]]se, [[vaswaterslak]]ke, waterinsekte, insektelarwes, [[paddavis]]se, [[krap]]pe, en so voorts. * Seewaterassosiasies sluit plante en diere in wat net in soutwater lewe, byvoorbeeld vele seevisse, [[haai]]e, [[walvis]]se, [[seewier]]e, en so voorts. * Landassosiasies sluit soorte in wat in uiters droë toestande kan lewe en ook dié wat oor 'n konstante, voldoende watervoorraad moet beskik om te kan voortbestaan. Volgens hul waterbehoeftes en ook hul vermoë om in omgewings met meer of minder beskikbare water te leef, kan plante soos volg ingedeel word: ** Hidrofiete is plante wat altyd in water leef, soos waterlelies. ** Mesofiete groei in dele wat nie te nat of te droog is nie, soos populiere. ** Xerofiete is plante wat in uiters droë toestande kan groei, soos [[vetplant]]e. Hierdie groogteplante het gewoonlik dik, vlesige blare of klein blaartjies, ingesinkte huidmondjies, 'n besonder dik [[kutikula]] en goed ontwikkelde wortelstelsels. Baie woestynplante beskik oor die vermoë om ná 'n reënbui in 'n baie kort tydperk ('n paar weke) hul siklus van ontkieming, groei, blom en saadvorming te kan voltooi. * Baie woestyndiere lewe in gate waar dit koeler as op die oppervlak is en is veral gedurende die vroeë aand, die nag en die vroeë oggend aktief, omdat dit dan koeler en die persentasie vog in die atmosfeer groter is. * Baie van hierdie diere drink nooit water nie, byvoorbeeld [[kangaroerot]]te. Hulle verkry die vog wat hul liggame nodig het uit die voedsel wat hulle eet en/of uit 'n neweproduk wat gedurende [[oksidasie]] in hul weefsels gevorm word. Verder skei sommige, byvoorbeeld reptiele en insekte, hul stikstofbevattende afval in die vorm van feitlik droë uriensuur uit en behou sodoende liggaamsvog. Sommige diere in droë streke drink baie ongereëld water en kan ook lank sonder water klaarkom, soos [[springbok]]ke, [[gemsbok]]ke en [[basterhartbees]]te. * Sommige ondergrondse diere, byvoorbeeld [[erdwurm]]s en [[duisendpoot|duisendpote]], grawe dieper namate die boonste lae van die grond droër word. * [[Sprinkaan]]eiers broei slegs ná die eerste reën en selde almal tegelyk uit. === Atmosferiese gasse === Die lug wat ons omring, oefen regstreeks 'n invloed op alle lewende organismes uit. Die belangrikste gasse wat plante- en dierelewe beïnvloed, is [[water]]damp, [[suurstof]], [[koolstofdioksied]] en [[stikstof]]. Van hierdie gasse is dit net waterdamp wat in wisselende hoeveelhede in die atmosfeer voorkom en dus 'n beperkende invloed op terrestriële habitat kan hê. Dit ander gasse is in redelik konstante hoeveelhede (ongeveer 21% suurstof, 0,03% koolstofdioksied, 79% stikstof) in die atmosfeer teenwoordig. In water en grond is die hoeveelhede egter selde konstant en wissel dit van plek tot plek en van tyd tot tyd. Met die uitsondering van [[anaërobiese bakterie|anaërobiese bakterieë]] ([[bakterie|bakterieë]] wat sonder suurstof lewe) en 'n paar ander organismes het al wat lewe, vry suurstof vir hul voortbestaan nodig. Landlewende vorme neem direk uit die [[atmosfeer]] op, waterlewendes uit die water en grondorganismes uit die lug tussen die gronddeeltjies. Water bevat normaalweg baie minder opgeloste suurstof as lug (1&nbsp;000&nbsp;[[kubieke sentimeter|cm³]] atmosferiese lug bevat ongeveer 200&nbsp;cm³ suurstof, teenoor die net ongeveer 10&nbsp;cm³ suurstof in 1&nbsp;000&nbsp;cm³ water). Organismes wat in diep water lewe, het dus 'n nog groter probleem, omdat die persentasie suurstof dieper in die water aansienlik laer is. Die rede hiervoor is dat die suurstof van die atmosfeer wat die hoofbron van suurstof in die water is, in die oppervlakwater oplos en dat plante wat gedurende [[fotosintese]] suurstof vrystel, hoofsaaklik in vlakker water voorkom. Die hoeveelheid suurstof neem ook dieper in die grond af, met die gevolg dat plante wat gedurende fotosintese suurstof vrystel, hoofsaaklik in vlakker water voorkom. Hoe meer poreus grond is, hoe meer lug kan dit bevat. Lug in grond word egter deur 'n oormaat water in die grond verplaas. 'n Gebrek aan suurstof in dieper grondlae en diep water is dus 'n beperkende faktor ten opsigte van die voortbestaan van lewe. Koolstofdioksied in die atmosfeer is ook een van die bronne van die koolstofdioksied in water en grond. Dit word egter ook tydens [[respirasie]] by water- en grondlewende organismes en deur die ontbinding van organiese stowwe vrygestel. Die persentasie koolstofdioksied in grond is dikwels aansienlik hoër as dié in die atmosfeer, omdat die swaar gas moeilik uit die grond diffundeer. Stikstof is noodsaaklik vir die opbou van sommige organiese [[molekuul|molekule]], byvoorbeeld [[proteïen]]. Stikstof in grond word gedurig deur stikstofbindende organismes ([[knoppiesbakterieë]]) en ook uit die atmosfeer (donderstorms) aangevul en in die vorm van [[nitraat|nitrate]] in plante beskikbaar gestel. ==== Ekologiese aanpassings by atmosferiese gasse ==== * Aangepaste gaswisselingoppervlakte by diere, byvoorbeeld [[kieu]]e van [[vis]]se en [[kreef|krewe]], naakte dun, klam, bloedvatryke vel van [[erdwurm]]s, en so voorts. * Baie dun epidermis en die afwesigheid van 'n [[kutikula]] by onderwaterplante sodat gaswisseling vrylik kan plaasvind. * Lugholtes by drywende plante waarin lug geberg kan word vir gaswisseling en wat ook help om die plant drywend te hou, byvoorbeeld [[waterhiasint]]e. * Huidmondjies aan die dorsale vlak van drywende blare vir direkte gaswisseling tussen blare en die atmosfeer. * Die vermoë van sommige waterinsekte om lugborrels onder die water in te neem vir gaswisseling, byvoorbeeld waterkewers. * Lugbuise (snorkels) van sommige insektelarwes wat in water lewe, wat die gaswisselingoppervlakte direk met die atmosfeer in verbinding bring, byvoorbeeld [[muskiet]]e. * Bewegende lug ([[wind]]) bring ook aanpassings mee wat in die "windstreke" van [[Suid-Afrika]] duidelik waarneembaar is. Storms beskadig plante en wind verhoog die spoed van [[transpirasie]] en [[verdamping]] met 'n gevolglik groter waterverlies by lewende organismes. Wind lei dus tot die ontwikkeling van kleiner blare aan blootgestelde plante, bevorder wortelstelsels en beperk dikwels die lengtegroei van plante. === Vuur === As 'n ekologiese faktor is vuur waarskynlik net so belangrik en normaal soos [[temperatuur]], lig of enige ander faktor. Beheerde brande kan trouens 'n uiters waardevolle ekologiese faktor wees. Vuur is egter ook 'n belangrike beperkende faktor, veral omdat die mens dit beter kan beheer as enige ander beperkende faktor. Daar word tussen twee soorte brande onderskei, naamlik [[kroonvuur|kroonvure]], dit wil sê allesvernietigende vure soos groot bosbrande, en [[oppervlakvuur|oppervlakvure]], wat beheer word sodat bome en ander groter plante nie baie beskadig word nie. Kroonvure moet altyd verhode word, omdat dit 'n uiters beperkende faktor is wat die hele biotiese gemeenskap vernietig (plante en diere brand dood, saad word vernietig, en so voorts). Die doel van oppervlakvure is om beter weiveld aan grasvreters te verskaf, om die indringing van ongewenste houtagtige gewasse in grasveld te voorkom, en om tydelike migrasies te veroorsaak en so wisselweiding af te dwing, byvoorbeeld in [[wildtuin]]e. Brande kan ook die ontkieming en verspreiding van saad stimuleer. In die geval van byvoorbeeld [[hekea]] is hierdie effek ongewens in [[Suid-Afrika]]. Hierdie indringerplant verdring die inheemse plantegroei. Beheerde brande met lank genoeg tussenpose kan die groei van sekere proteas en ander plante wat in [[fynbos]] voorkom, bevorder. Skynbaar uitgestorwe spesies, soos die [[vleiroos]] (''Orothamnus zeyheri'') is ná brande herontdek. Daar is al bewys dat jong gras wat ná 'n brand uitspruit, nie net deur [[grasvreter]]s verkies word nie, maar ook voedsamer is. Gewoonlik bereik gras ná 'n brand en reën binne ses weke weer volle wasdom. Baie veldbrande word deur [[weerlig]] in die vroeë [[lente]] veroorsaak. Kwaadwillige brandstigting en brande wat as gevolg van nalatigheid ontstaan, kom egter al hoe meer voor. Alle onbeheerde en onbeplande brande moet voorkom word. == Biotiese (lewende) komponente == : ''Sien ook: [[Lewe]].'' Die biotiese afdeling bestaan uit twee basiese komponente. === Die outotrofe komponent === Uit die verklaring van die woord "outotrofe" ([[Grieks]]: ''autos'' = self + ''trophos'' = voeder) is dit duidelik dat hierdie organismes selfvoedend is. Hulle is dus hoofsaaklik groen plante wat deur [[fotosintese]] in staat is om uit anorganiese grondstowwe organiese materiaal (byvoorbeeld [[koolhidraat|koolhidrate]]) op te bou en terselfdertyd die stralingsenergie (lig) van die [[son]] in die organiese materiaal as bindingsenergie vas te lê. Hierdie outotrofe organismes, wat ook as produseerders bekend staat, sluit 'n baie wye verskeidenheid in – van baie groot [[boom|bome]], struike en kruide tot kleiner [[mos]]plante en mikroskopiese waterplantjies ([[fitoplankton]]) (Grieks: ''phyto'' = plant + ''plankton'' = drywende lewe). === Die heterotrofe komponent === Organismes wat heterotrofies (Grieks: ''heteros'' = verskillend + ''trophos'' = voeder) leef, gebruik die komplekse verbindings wat deur die outotrofe organismes opgebou is. Alhoewel sommige plante ook 'n heterotrofe bestaan voer, is dit veral [[dier]]e wat so 'n lewenswyse handhaaf. Hierdie heterotrofe organismes, wat ook verbruikers genoem word, kan òf primêre òf sekondêre verbruikers wees. Elk van die vlakke van die heterotrofe komponent, naamlik produseerders, primêre verbruikers, sekondêre verbruikers en ontbinders, vorm 'n voedings- of trofiese vlak. Al die produseerders (groen plante) vorm dus die eerste trofiese vlak, die primêre verbruikers (herbivore) die tweede trofiese vlak, die sekondêre verbruikers (predatore) die derde trofiese vlak en die ontbinders die laaste trofiese vlak. ==== Primêre verbruikers ==== Die primêre of eerste verbruikers is hoofsaaklik plantetende diere of herbivore. Hulle lewe uitsluitlik direk van die produseerders (groen plante). 'n Baie wye verskeidenheid kan hier onderskei word – van baie klein soorte wat klein soorte van klein groen waterplante (alge) lewe tot groot herbivore wat die sappige groeipunte en jong blare in die boomtoppe kan afpluk. Voorbeelde is: watervlooie, tuinslakke, [[sprinkaan|sprinkane]], vlinders, muise, konyne, [[rooibok]]ke, [[koedoe]]s en [[kameelperd]]e. ==== Sekondêre verbruikers ==== Die sekondêre verbruikers is die predatore wat van herbivore (primêre verbruikers) en/of ander predatore lewe. Hulle is dus hoofsaaklik vleiseters. Sommige sekondêre verbruikers vang altyd hul eie lewende prooi. Hulle word karnivore genoem. Ander sekondêre verbruikers lewe weer hoofsaaklik van dooie diere, maar vang soms wanneer hulle baie honger is ook lewendige diere. Hierdie verbruikers is aasvreters. Voorbeelde is: [[leeu]]s, wolwe, jakkalse, krokodille, aasvoëls, arende, valke, slange, akkedisse, spinnekoppe, en so voorts. ==== Omnivore ==== Omnivore ([[Latyn]]: ''omnis'' = alles + ''vorare'' = te vreet) is diere wat sowel plante- as dieremateriaal eet, byvoorbeeld vrugte, insekte en kleiner diere. Omnivore leef dus ook heterotrofies en is gevolglik soms primêre en soms sekondêre verbruikers. Voorbeelde is: bere, varke, bobbejane, ape, rotte, vele voëlsoorte, krewe, krappe, vele insekte en die [[mens]]. ==== Ontbinders ==== Die ontbinders word dikwels ook die mikroverbruikers of die saprovore genoem. Hulle is ook heterotrofe organismes en voer 'n saprofitiese bestaan. Hulle is in staat om komplekse organiese verbindings af te breek in eenvoudiger stowwe wat aan die omgewing vrygestel en weer deur die produseerders opgeneem word. Voorbeelde is: bakterieë en swamme (fungi). === Onderlinge wisselwerking === : ''Hoofartikel: [[Onderlinge wisselwerking in die biotise komponent van 'n ekostelsel]].'' In die ekostelsel is daar 'n gedurige onderlinge wisselwerking tussen die organismes, omdat baie organismes in een gemeenskap saam woon. Herbivore is afhanklik van die produseerders en die predatore is weer afhanklik van die herbivore en/of ander karnivore. Alle dooie plante en diere word deur die ontbinders ontbind. Op hierdie wyse word die omgewing skoon gehou. Dit is goeie voorbeelde van die gedurige wisselwerking en toon baie duidelik die indirekte of direkte onderlinge afhanklikheid tussen organismes. == Sien ook == * [[Biodiversiteit]] * [[Biologie]] * [[Ekologie]] * [[Ekosisteemekologie]] {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Ekostelsels| ]] [[Kategorie:Natuurwetenskap]] [[Kategorie:Simbiose]] 5k6olceyt8w8xk83zznqkbw1w9ju5c2 0 27359 2516895 2169283 2022-08-02T10:24:17Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Databoks}} [[Lêer:Smooth muscle tissue.jpg|duimnael|Gladde spierweefsel]] 'n '''Weefsel''' is 'n versameling min of meer eenders [[seldifferensiasie|gedifferensieerde]] [[sel]]le met hul [[tussenmateriaal]] wat as 'n geheel funksioneer. Weefsel is dus 'n groep selle met 'n bepaalde bou en tussenmateriaal (''matriks'') wat 'n bepaalde funksie verrig. Die hoeveelheid en die aard van die tussenmateriaal verskil van weefsel tot weefsel en speel 'n belangrike rol in die funksionele aktiwiteit van die betrokke weefsel. Gewoonlik word daar tussen vier hoofgroepe weefsels in die [[soogdier]]liggaam onderskei, naamlik [[epiteelweefsel]] (dekweefsel), [[bindweefsel]], [[spierweefsel]] en [[senuweefsel]]. By klein [[organisme]]s soos die [[Amoeba]] en ander [[protosoë]] vind al die biologiese prosesse wat vir voortbestaan nodig is, in 'n onverdeelde massa [[protoplasma]] plaas. 'n Deel van die [[sitoplasma]] tree bv. op as 'n beskermende "vel", 'n ander deel skei die [[ensiem]]e af wat nodig is vir [[Spysverteringstelsel|vertering]] van voedsel, en die sel as geheel kan van vorm verander en op die manier rondbeweeg. By groter, veelsellige dier , is die lewensprosesse baie ingewikkelder. Die biologiese funksies word deur 'n groepering van selle wat saam optree, uitgevoer. So bv. vorm een groep selle die [[vel]] en 'n ander groep vorm die [[spier]]e. In elke groep kom die selle voor saam met 'n sekere hoeveelheid van 'n bindmiddel, of ''matriks'', en saam vorm die selle en die ''matriks'' 'n weefsel. Albei is so gerangskik dat hulle hul besondere funksie behoorlik kan verrig, en dit kan ook maklik van mekaar onderskei word tydens mikroskopiese ondersoek. By organismes wat so groot en kompleks soos die mens is, word 'n groot aantal verskillende soorte weefsel aangetref. Tog kan dit in die vier bogenoemde [[weefseltipe]]s geklassifiseer word. Selle in elke deel van die liggaam behoort nie slegs tot een weefselgroep nie. Op baie plekke van die liggaam word verskillende weefseltipes saam aangetref en gekombineer om [[Orgaan|organe]] te vorm. Alle organe in die dierlike en menslike liggaam is uit 4 tipes weefsels opgebou: epiteel, [[bindweefsel]] (steun- of stutweefsel), spierweefsel en senuweeweefsel. === Epiteel === Epiteel vorm die bedekking van die uitwendige liggaamsoppervlak, van die liggaamsholtes (byvoorbeeld buikholte, borsholte) en van hol organe (bloedvate, lugpyp, spysverteringskanaal). Die epiteelweefsel kan afkomstig wees van 3 embrionale kiemlae: [[ektoderm]], [[Endoderm|entoderm]] en [[Kiemlaag|mesoderm]]. Van ektodermale oorsprong is byvoorbeeld die [[Epiteelweefsel|epiteel]] van die [[vel]], [[mond]], [[neus]] en [[anus]]. Die van die [[spysverteringskanaal]] en lugweë is van entodermale oorsprong. Die epiteel van die [[Nier|niere]] is van mesodermale oorsprong. Epiteelweefsel bestaan uit hoofsaaklik dig teenmekaar geleë selle met min matriks tussenin. Aan die basis van die epiteel vorm die [[glikoproteïene]] 'n min of meer homogene laag (basale membraan) wat ʼn skeiding vorm met die onderliggende bindweefsel. Die meeste stowwe kan gemaklik deur die basale membraan beweeg. Dit is nodig omdat daar geen bloedvate in die epiteel voorkom nie en alle voedingstowwe dus vanuit die onderlaag opgeneem moet word. Afgesien van die verbindingswerking van die glikoproteïene tussen die afsonderlike selle is die epiteelselle ook deur spesiale selkontakte met mekaar verbind. Die belangrikste hiervan is die [[desmosome]], maar ook ander elemente speel 'n rol as verbindingsmeganisme. Die selkontakte maak onderlinge kommunikasie moontlik. Dikwels lê hulle soos 'n gordel aan die bokant rondom die selle. Mikrovilli kan op die vry oppervlakke van die oppervlakkige selle voorkom. Epiteelselle kan differensieer en gespesialiseerde epitele vorm. Wanneer epiteelweefsel beskadig word, kan dit gewoonlik regenereer (herstel). Epiteelweefsels kan geklassifiseer word as dekepitele, klierepitele en gespesialiseerde epitele. === Funksies van epitele === Behalwe ʼn bedekkende en beskermende funksie het epiteelweefsel 'n belangrike taak by die suurstof- en koolsuurgaswisseling (longblasies), die opname ([[Absorpsielyn|absorpsie]]) van voedingstowwe in die derm, uitskeiding (ekskresie) van afvalstowwe (nier) en die afskeiding van sekere produkte (sekresie) soos slym, sweet en speeksel. Daarby is sommige epiteelselle gedifferensieer tot sintuigselle, waardeur hulle betrokke is by die ontvangs van prikkels. Die epiteelselle wat ʼn absorberende funksie het (weefsel van die derm, dele van die nier), vertoon ter vergroting van hul oppervlak baie mikrovilli (baie klein uitsteekseltjies). Meestal is hierdie mikrovilli om ring deur 'n dik laag glikoproteïene, wat selektief sekere stowwe uit hul omringende omgewing opneem Ander epiteelweefsels, soos die van die lugpyp, bevat baie trilhare ([[trilhaarepiteel]]). Dit bring die beskermende slymlaag in beweging om ongewenste en skadelike deeltjies (wat via [[asemhaling]] die lugpyp binnegedring het) na buite uit te werk. Een van die ongewenste effekte van rook is die aantasting van die trilhaarstelsel, waardeur stofdeeltjies ongesteurd in die longe te lande kan kom. Epiteelweefsel is baie onderhewig aan slytasie en die selle het ook ʼn hoë verdelingsfrekwensie. So word die selle van die dermepiteel elke 2 tot 3 dae vervang. === Indeling van epiteelweefsel === ==== Die dekepitele ==== Dekepitele vorm 'n bedekkende laag op 'n uitwendige oppervlak en dien as 'n uitvoerende laag op 'n inwendige oppervlak. Die klassifikasie van dekepitele geskied volgens die aantal sellae en die vorm van die selle, met inagneming van die aanwesigheid van keratien en cilia. ==== Eenvoudige plat epiteel ==== Hierdie epiteel, wat presies inmekaarpas, word as 'n enkellaag afgeplatte selle aangetref. Kenmerkend vir hierdie epiteel is sy teenwoordigheid in die voering van sereuse ruimtes, byvoorbeeld die perikardiale, peritoneale en pleurale holte. Dit staan as mesoteel bekend. Eenvoudige plat epiteel kom ook voor in die voering van bloedvate en limfvate en staan ook bekend as endoteel. ==== Eenvoudige kubiese epiteel ==== Dit bestaan uit 'n enkellaag kubiese selle en die kern lê in die basale derde van die sitoplasma. Die selle rus op 'n basale membraan. Eenvoudige kubiese epiteel kom voor in afvoerbuise van eksokriene kliere en in die follikels van endokriene kliere, soos byvoorbeeld onderskeidelik die [[Speekselklier|speekselkliere]] en [[Tiroïed klier|tiroïedklier]]. ==== Eenvoudige silindriese epiteel ==== Hierdie epiteel bestaan uit 'n enkellaag hoë, silindriese selle wat een ovaal kern per sel in die basale derde van die sitoplasma bevat. Sommige selle het op hul oppervlak cilia en staan dan bekend as eenvoudige, gesilieerde, silindriese epiteel; hulle kom voor in die uterus, tuba uterina ([[Fallopiusbuis]]) en kleiner brongi van die longe. Eenvoudige nie-gesilieerde silindriese epiteel dien as 'n voering vir die spysverteringskanaal vanaf die maag tot by die anus. Mikrovilli kom op die vry oppervlak van die epiteel voor. ==== Pseudomeerlagige silindriese epiteel ==== Dit is gewoonlik 'n enkellaag onreëlmatige, silindriese selle van verskillende hoogtes. Al die selle rus op ʼn basale membraan, maar bereik nie noodwendig die vry oppervlak nie. Die wat wel die vry oppervlak bereik, kan gesilieerd of nie-gesilieerd wees. Kenmerkend vir die selle is dat die kerne van naasliggende selle nie op dieselfde vlak aangetref word nie. Die indruk van 'n meerlagige epiteel word dus gewek. Pseudomeerlagige, nie-gesilieerde silinderepiteel word in die hoofafvoerbuise van die speekselkliere en in die manlike uretra aangetref. Die gesilieerde tipe kom in die tragea voor. ==== Meerlagige plat epiteel ==== Dit bestaan uit twee of meer lae selle waarvan die oppervlakkige laag/ lae afgeplatte selle bevat. Die selle rus op 'n basale membraan. Die oppervlakkige selle kan keratinisering ondergaan en word dan as 'n horinglaag afgeskilfer (byvoorbeeld die droë oppervlak soos velepidermis). So 'n epiteel word ʼn meerlagige, plat, verhoringde epiteel genoem. Wanneer die epiteel 'n " nat" oppervlak bedek, byvoorbeeld die esofagus en vagina, keratiniseer die selle nie. Hulle bly lewensvatbaar en vorm 'n meerlagige, plat, onverhoringde epiteel. ==== Meerlagige kubiese epiteel ==== Hierdie epiteel rus op 'n basale membraan en kom soms in die hoofafvoerbuise van sweetkliere voor. ==== Meerlagige silindriese epiteel ==== Hierdie epiteel, wat op 'n basale membraam rus, kan gesilieerd of nie-gesilieerd wees. Die gesilieerde tipe word gedeeltelik in die asemhalingskanaal aangetref, terwyl die nie-gesilieerde tipe selde voorkom. Dit word soms wel in die farinks of [[epiglottis]], die manlike uretra en in die hoofafvoerbuise van kliere aangetref. ==== Oorgangsepiteel (uroteel) ==== Dit kom voor in die blaas en ureter en bestaan uit 'n groot aantal lae wat veral waargeneem kan word wanneer bogenoemde saamgetrek is. In so 'n geval is die vorm van die basale laag selle kubies en dit word gevolg deur lae onreëlmatige selle en 'n bo liggende laag groot selle met konvekse, vry oppervlakke. Wanneer die blaas vol is, word die epiteel tweelagig en is saamgestel uit 'n basale laag kubiese selle en ʼn laag afgeplatte selle. === Die klierepitele === Hierdie epiteelweefsel kom voor as kliere en kan in twee hoofgroepe verdeel word: eksokriene (buisbevattende) kliere en endokriene (buislose) kliere. By 'n indeling van klierepitele moet eienskappe soos die vorm van die klier asook die tipe en wyse van afskeiding in berekening gebring word. ==== Bindweefsel ==== 'n Kenmerk van bindweefsel is die groot hoeveelhede matriks (tussenselsubstans) waarin die bindweefselselle ingebed is. Die intersellulêre materiaal, wat deur die bindweefselselle self geproduseer word, bestaan meestal uit 3 tipes vesels met 'n duidelike struktuur, en 'n struktuurlose grondstof of matriks. Globaal gesproke word onderskei tussen: kollageenvesels, elastiese vesels, retikulêre vesels, [[kraakbeen]], been en [[bloed]]. Meestal word slegs die eerste 3 tipes vesels as komponente van algemene bindweefsel beskou, terwyl kraakbeen, been en bloed as spesiale bindweefsel gegroepeer word. Bindweefselstrukture kom op verskeie plekke in die liggaam voor. Alle kapsels rondom organe, pese, ligamente en ook die los vulstof (fassia) tussen afsonderlike organe bestaan uit die een of ander tipe bindweefsel. By werweldiere vorm kraakbeen en been die boumateriaal van die Bindweefsel is van mesodermale oorsprong. ==== Selle wat in bindweefsel aangetref word ==== As gevolg van die samestelling en relatiewe hoeveelhede van die drie elemente (naamlik selle, tussensellulêre stof en ekstrasellulêre vesels) kan bindweefsels wissel van 'n vloeibare bindweefsel (bloed) tot 'n soliede bindweefsel (been). Oor die algemeen kan gesê word dat [[bindweefsel]] ander weefsel saambind en dien as steun of stutweefsel. Daar word in bindweefsels verskeie selle aangetref, wat in twee groepe verdeel word, naamlik stabiele en mobiele selle: ===== Die stabiele selle ===== Hierdie selle produseer en hou die ekstrasellulêre vesels in stand, en is ook vir die berging van vet verantwoordelik: ===== Fibroblaste ===== Dit is die algemeenste seltipe wat in losmasige bindweefsels aangetref word en produseer ekstrasellulêre vesels. Die transformasie van fibroblaste tot vet- of beenselle kan onder abnormale toestande geskied. ===== Vetselle ===== Vetselle vervaardig en berg vet en word in groot hoeveelhede langs bloedvate aangetref. Waar baie vetselle saamgegroepeer word, ontstaan vetweefsels. Vet versamel in die sitoplasma van diesel, die kern is afgeplat en na een kant gedruk en slegs 'n dun lagie [[sitoplasma]] kan gesien word. === Die mobiele (bewegende) selle === Die mobiele selle veroorsaak onmiddellike reaksie van die bindweefsels in die geval van beserings of patologiese toestande: ===== Makrofaagselle (histiosiete) ===== Makrofaagselle kom algemeen in losmasige bindweefsel voor, veral met betrekking tot die bloedvate. By infektiewe toestande voer die makrofage ameboïede bewegings uit en fagositeer vreemde materiaal. Hierdeur speel makrofage ʼn belangrike rol in die immune reaksie van die liggaam. ===== Plasmaselle ===== Hoewel plasmaselle selde in losmasige bindweefsel voorkom, is hulle 'n algemene seltipe van bindweefsel en die spysverteringstelsel. Plasmaselle is belangrik vir die immuunstelsel deurdat hulle teenliggaampies en immunoglobulien in die [[bloed]] produseer. ===== Limfosiete ===== Die limfosiete in bindweefsel word waarskynlik uit die bloed verkry. Onder veral infektiewe toestande vind beweging van die [[limfosiete]] deur die bindweefsel plaas. ===== Eosinofiele ===== Hierdie selle kom waarskynlik van die bloed en word hoofsaaklik in die bindweefsel van die longe en die [[dunderm]] aangetref. Eosinofiele is belangrik vir die opbou van 'n teenreaksie op allergiese toestande. ===== Messelle (mastselle) ===== Messelle word algemeen in bindweefsel aangetref, veral naby bloedvate. Hulle produseer heparien, histamien en serotonien, wat as antikoaguleermiddel die sametrekking en deurlaatbaarheid van haarvate beïnvloed. ===== Pigmentbevattende selle ===== Dit is selle wat 'n kenmerkende deel van sekere bindweefsels vorm. Hulle kom voor as melanosiete en chromatofore in die digte bindweefsel van die dermis, die pia mater en die choroïedlaag van die oog. === Ekstrasellulêre vesels in bindweefsels === Die vesels wat in bindweefsel aangetref word, verleen daaraan elastisiteit, duursaamheid en 'n baie goeie herstelvermoë. Drie tipes vesels kom voor, naamlik: ===== Kollageenvesels ===== Kollageenvesels kom in alle bindweefsels voor en is verantwoordelik vir die produksie van kollageen. ===== Elastiese vesels ===== Hulle word hoofsaaklik in ligamente en as membrane aangetref (byvoorbeeld in groot arterieë soos die aorta) en verskaf elastisiteit. ===== Retikulêre vesels ===== Hierdie vesels word deur die [[fibroblaste]] geproduseer wat uit groepe kollageenfibrille saamgestel en in ʼn fyn netwerk gerangskik is. === Die tussensellulêre stof (matriks) in bindweefsels === Die homogene matriks of tussensellulêre grondstof van die bindweefsels is deursigtig en ryk aan mukopolisakkariede, en bevat verskillende hoeveelhede kollageen. === Indeling van bindweefsels === Bindweefsels kan skematies soos volg ingedeel word: ==== Die algemene bindweefsels ==== ==== Sagte (losmasige) bindweefsels ==== ==== Mesenchimale of embrionale bindweefsel ==== Hierdie bindweefsel bestaan uit mesenchimale selle wat tydens die ontwikkeling van die embrio die grondslag lê vir al die bindweefselelemente by die volwassene. Stelselmatige verdwyning van hierdie bindweefsel tree in namate groei plaasvind. ==== Gelatienagtige bindweefsel ==== Dit is slegs in die embrio en die fetus teenwoordig. Waar dit in die naelstring voorkom, staan dit as Wharton se jellie bekend. ==== Areolêre bindweefsel ==== Dit word in min of meer alle orgaanstelsels aangetref en dien as stutweefsel. Dit kom voor as onderhuidse en as intermuskulêre bindweefsel, asook in die pleura en peritoneum. ==== Vetweefsel ==== Die funksie van vetweefsel is die berging van vet in die liggaam. Dit kom voor in veral die subkutane weefsels en mesenterium. ==== Retikulêre bindweefsel ==== Hierdie selle word in die limfkliere, milt, lewer, beenmurg en pankreas aangetref. Retikulêre bindweefsels is hoofsaaklik opgebou uit ʼn netwerk van retikulêre vesels met groot, stervormige, retikulêre selle soms daarin aanwesig. Die sel le vorm die belangrike retikuloëndoteliale stelsel, wat vanweë die fagositiese werking daarvan belangrik is vir liggaamsbeskerming. === Digte bindweefsels === Digte bindweefsels bevat veral ekstrasellulêre vesels, terwyl daar min matriks en selle is. Hierdie bindweefsel kan reëlmatig of onreëlmatig gerangskik wees. Reëlmatige, digte bindweefsels is kenmerkend vir ligamente en pese waar spanning lineêr verloop. Onreëlmatige bindweefsel kom voor in die fassiale lae van die liggaam, die dermis, die kapsels van organe en in minder mate ook in die perichondrium en periosteum, waar spanning in die vorm van rekking en drukking nie altyd lineêr verloop nie. === Gespesialiseerde bindweefsels === Hierdie bindweefsel bestaan ook uit selle, tussensellulêre stof en ekstrasellulêre vesels. Behalwe hul ondersteunende rol vervul hulle ook ander gespesialiseerde funksies. == Sien ook == * [[Liggaam]] * [[Orgaan]] == Bronnelys == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409702, volume 29, bl. 92 - 95 * ''Senior Biologie'', Du Toit, Van Rensburg, Du Toit, Botha, Van der Merwe, Volschenk, Van der Westhuyzen, De Kock, Niebuhr. Nasionale Opvoedkundige Uitgewery Beperk, 1989. * KENNIS,  vol 12, 1980, bl. 2317,  ISBN 0 7981 0834 7 {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Weefsel| ]] o3ligm7cim3cf0y7x8jfhkow626hrxc 0 28480 2516834 2511628 2022-08-02T05:26:20Z Florie321 152384 /* Verwysings */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | name = Jasoeo Foekoeda<br />福田 康夫 | image = Yasuo Fukuda - World Economic Forum Annual Meeting Davos 2008 cropped.JPG | caption = Jasoeo Foekoeda in 2008. | spouse = Kiyoko Foekoeda | order = [[Eerste minister van Japan]] | term_start = [[26 September]] [[2007]] | term_end = [[24 September]] [[2008]] | monarg = [[Akihito]] | predecessor = [[Shinzō Abe]] | successor = [[Tarō Asō]] | orde2 = Hoof-kabinetsekretaris | term_start2 = [[Oktober]] [[2000]] | term_end2 = [[7 Mei]] [[2004]] | primeminister2 = [[Yoshirō Mori]]<br />[[Junichiro Koizumi]] | predecessor2 = [[Hidenao Nakagawa]] | successor2 = [[Hiroyuki Hosoda]] | office3 = Lid van die Shūgiin of Huis van Verteenwoordigers<br />4de Gunma | term_start3 = [[7 November]] [[1996]] | term_end3 = [[16 November]] [[2012]] | predecessor3 = Nuwe kiesafdeling | successor3 = | birth_date = [[16 Julie]] [[1936]] | birth_place = Takasaki, Gunma, [[Japan]] | majority3 = 118&nbsp;517 (62.83%) | party = Liberaal Demokratiese Party }} {{nihongo|'''Jasoeo Foekoeda'''|福田 康夫|Fukuda Yasuo|extra=gebore [[16 Julie]] [[1936]]}} was die 91{{ste}} [[Eerste minister van Japan|Eerste Minister van Japan]] en die president van die [[Liberaal-Demokratiese Party (Japan)|Liberaal-Demokratiese Party]] van [[Japan]]. Hy is in beide ampte aangestel in September [[2007]] ná [[Shinzo Abe]] se skielike bedanking en is in September [[2008]] opgevolg deur [[Tarō Asō]]. Foekoeda was die langsdienende Hoof-kabinetsekretaris in Japan se geskiedenis, 'n pos wat hy vir drie en 'n half jaar beklee het onder Eerste minsters [[Yoshirō Mori]] en [[Junichiro Koizumi]].<ref name=Bloomberg>Keiichi Yamamura and Sachiko Sakamaki, [http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601101&sid=aY0ClrGXIrYE&refer=japan "Fukuda Challenges Aso in Race to Be Prime Minister"], Bloomberg.com, [[14 September]], [[2007]].</ref> Hy is die eerste seun van 'n voormalige eerste minister, [[Takeo Foekoeda]], om die pos te beklee. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Japan-saadjie}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Foekoeda, Jasoeo}} [[Kategorie:Premiers]] [[Kategorie:Geboortes in 1936]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Eerste Ministers van Japan]] 009az8vrhbs1bbyyb2126b51ysols1d 0 30746 2516837 2395596 2022-08-02T05:29:20Z Florie321 152384 /* As leier van Japan */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Hideki Tojo<br />東條 英機 | beeld = Hideki Tojo.jpg | beeldonderskrif = | orde = Eerste Minister van Japan<br /><small>Leier van die Taisei Yokusankai</small> | termynaanvang = [[17 Oktober]] [[1941]] | termyneinde = [[22 Julie]] [[1944]] | monarg = [[Hirohito|Shōwa]] | vise = | voorganger = Fumimaro Konoe | opvolger = Kuniaki Koiso | geboortedatum = [[30 Desember]] [[1884]] | geboortejaar = | geboortemaand = | geboortedag = | geboorteplek = [[Tokio]], [[Japan]] | sterftedatum = [[23 Desember]] [[1948]] | sterfteplek = [[Tokio]], [[Japan]] | party = [[Lêer:Taisei Yokusankai.svg|22px]] Taisei Yokusankai | orde2 = Minister van Oorlog | termynaanvang2 = [[22 Julie]] [[1940]] | termyneinde2 = [[22 Julie]] [[1944]] | monarg2 = [[Hirohito|Shōwa]] | vise2 = | voorganger2 = Hata Shunroku | opvolger2 = Hajime Sugiyama | eggenoot = Katsuko Ito | kinders = 7 | alma_mater = Keiserlike Japannese Weermagsakademie<br />Militêre Akademie | religie = | handtekening = Hideki Tojo signature.svg | militer = Militêre Diens | lojaliteit = {{vlagland|Japan}} | tak = [[Lêer:War flag of the Imperial Japanese Army.svg|22px]] Keiserlike Japannese weermag | diensjare = | rang = [[Lêer:帝國陸軍の階級―襟章―大将.svg|22px]] General | eenheid = Kwantung Weermag (1932-1934) | oorloe = 26 Februarie-voorval<br />[[Tweede Sjinees-Japannese Oorlog]] * [[Operasie Chahar]] * [[Japannese inval van Mantsjoerye]] [[Tweede Wêreldoorlog]] * [[Aanval op Pearl Harbor]] | toekennings = Groot Kordon van die Orde van die Opkomende Son <br />Orde van die Goue Vlieër, 2de Klas<br />Orde van die Heilige Skat }} '''Hideki Tojo''' ([[Japannees]]: 東條 英機 ''Tōjō Hideki''; [[Tokio]], [[30 Desember]] [[1884]] - [[23 Desember]] [[1948]], [[Tokio]]) was 'n [[Japan|Japannese]] militaris en politikus van die [[Tweede Wêreldoorlog]]. == Sy lewe tydens die Tweede Wêreldoorlog == Tojo was 'n kunstige generaal in die Japannese weermag. In 1933 is hy tot generaal-majoor bevorder en word die hoof van die Kantoleër in [[Mantsjoeko]]. In 1936 is hy tot luitenant-generaal bevorder. Tojo was één van die mense wat Japan in die oorlog betrokke gekry het. Hy was 'n aanhanger van die Groot-Japanse gedagte en het één Asië, gelei deur Japan, voorgestaan. Hy was die oorlogsminister tot 1941. In Oktober 1941 het hy soveel mag verkry nadat hy premier van Japan word, dat hy feitlik 'n diktator geword het. == As leier van Japan == Hoewel Tojo aanvanklik met die [[Amerikaners]] wou onderhandel oor hul sanksies teen Japan na die bloedige oorlog met [[China]], was hy wel 'n voorstander van die [[aanval op Pearl Harbor]] in Desember 1941. Tojo kon egter nie die absolute mag inpalm nie, en het in 1944 sy bedanking ingedien na verskeie nederlae. {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Tojo, Hideki}} [[Kategorie:Eerste Ministers van Japan]] [[Kategorie:Japannese militariste]] [[Kategorie:Japannese in die Tweede Wêreldoorlog]] [[Kategorie:Diktators]] [[Kategorie:Generaals]] [[Kategorie:Oorlogsmisdadigers]] [[Kategorie:Tereggestelde mense]] [[Kategorie:Geboortes in 1884]] [[Kategorie:Sterftes in 1948]] c1bdvex1usd2kidgdb4fo64v1jmhues 0 31838 2516813 2384367 2022-08-01T20:42:47Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Suid-Afrikaanse dorp | naam = Sabie | ander_naam = | inheemse_naam = | nedersetting_tipe = [[Dorp]] | beeld_stadsilhoeët = Main Street, Sabie.JPG | beeldbyskrif = Sabie se hoofstraat | bynaam = | slagspreuk = | beeld_kaart = | posisie = links | latd = 25 |latm = 05 |lats = 52 | longd = 30 |longm = 46 |longs = 45 | provinsie = Mpumalanga | distrik = Ehlanzeni | munisipaliteit = Thaba Chweu | stigtingsdatum = | regeringvoetnotas = | regeringstipe = <!-- Wyknommer --> | leier_party = | leiertitel = <!-- Raadslid --> | leiernaam = | oppervlakvoetnotas = | oppervlak_totaal_km2 = | hoogte_m = 1440 | bevolking_totaal = | bevolking_soos_op = 2011 | bevolkingnota = <!-- demografie (deel 1) --> | demografie1_voetnotas = | persent_swart = 60.8% | persent_kleurling = 8.0% | persent_wit = 30.1% | persent_asiër = 0.5% | persent_ander = 0.6% <!-- demografie (deel 2) --> | demografie2_voetnotas = | demografie2_titel1 = [[Afrikaans]] | demografie2_info1 = 33.4% | demografie2_titel2 = [[Swazi]] | demografie2_info2 = 23.9% | demografie2_titel3 = [[Sotho]] | demografie2_info3 = 14.5% | demografie2_titel4 = [[Engels]] | demografie2_info4 = 10.4% | demografie2_titel5 = Ander | demografie2_info5 = 17,8% | poskode = 1260 | poskode2 = 1260 | skakelkode = 013 | sensuskode = 873009 | webwerf = }} '''Sabie''' is 'n bosboudorp geleë aan die oewers van die [[Sabierivier]] in [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]]. Die Sabierivier was eens op 'n tyd vol [[krokodil]]le en daarom het die [[Tsonga|Sjangaan]]-stam die rivier ''uluSaba'' (''rivier van vrees'') gedoop. Die dorp is gestig nadat HT Glynn en JC Ingle [[goud]] hier ontdek het en die Glynns-Lydenburg Gold Mining Company gestig het. Dit is 360&nbsp;km oos van Johannesburg en sowat 64&nbsp;km wes van die gewilde [[Krugerwildtuin]] geleë en is 'n baie gewilde toeristebestemming. Die belangrikste nywerheid is bosbou. Die plantasies rondom Sabie vorm een van die wêreld se grootste mensgemaakte woude. Die dorp is sowat 1000 meter bo [[seevlak]] en val in die somerreënvalgebied. Die bekende [[Long Tompas]] begin net buite Sabie en verbind dié dorp met [[Lydenburg]]. == Bergfietsry == Sabie het uiters gewild geword onder die [[Veldwedren (bergfiets)|bergfiets]]ryers. Daar is etlike jaarlikse wedrenne en meerdaagse wedrenne wat in die omgewing plaasvind. Die ''Sabie Experience'' is 'n vierdaagse bergfietstoer wat beperk word tot 250 spanne, dit vind elke jaar gedurende Desembermaand plaas. Die ''Sabie Classic'' is ook 'n bekende wedren wat jaarliks plaasvind. Die Suid-Afrikaanse veldwedren (olimpiese formaat-kampioenskap) word ook gereeld in die Sabie-omgewing gehou. == Watervalle == Daar is etlike [[waterval]]le in die Sabie omgewing. Die bekendes is: [[Berlynwaterval]], [[Bruidsluierwaterval]], [[Forestwaterval]], [[Lisbonwaterval]], [[Mac-Macwaterval]], [[Lone Creekwaterval]], [[Perdeskoenwaterval]], [[Sabiewaterval]] en [[Maria Shireswaterval]]. == Sien ook == * [[Gereformeerde kerk Wondersig]] * [[Lys van dorpe in Suid-Afrika]] == Bronne == * [http://www.sabie.co.za Sabie webwerf] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Suid-Afrikaanse distriksmunisipaliteit navbox|DC32}} {{Normdata}} [[Kategorie:Nedersettings in Mpumalanga]] 5se5i78wtbl2riitpmni9wen2601m39 2516822 2516813 2022-08-01T21:11:07Z Aliwal2012 39067 hoogte is 1066 m volgens www.geonames wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Suid-Afrikaanse dorp | naam = Sabie | ander_naam = | inheemse_naam = | nedersetting_tipe = [[Dorp]] | beeld_stadsilhoeët = Main Street, Sabie.JPG | beeldbyskrif = Sabie se hoofstraat | bynaam = | slagspreuk = | beeld_kaart = | posisie = links | latd = 25 |latm = 05 |lats = 52 | longd = 30 |longm = 46 |longs = 45 | provinsie = Mpumalanga | distrik = Ehlanzeni | munisipaliteit = Thaba Chweu | stigtingsdatum = | regeringvoetnotas = | regeringstipe = <!-- Wyknommer --> | leier_party = | leiertitel = <!-- Raadslid --> | leiernaam = | oppervlakvoetnotas = | oppervlak_totaal_km2 = | hoogte_m = 1066 | bevolking_totaal = | bevolking_soos_op = 2011 | bevolkingnota = <!-- demografie (deel 1) --> | demografie1_voetnotas = | persent_swart = 60.8% | persent_kleurling = 8.0% | persent_wit = 30.1% | persent_asiër = 0.5% | persent_ander = 0.6% <!-- demografie (deel 2) --> | demografie2_voetnotas = | demografie2_titel1 = [[Afrikaans]] | demografie2_info1 = 33.4% | demografie2_titel2 = [[Swazi]] | demografie2_info2 = 23.9% | demografie2_titel3 = [[Sotho]] | demografie2_info3 = 14.5% | demografie2_titel4 = [[Engels]] | demografie2_info4 = 10.4% | demografie2_titel5 = Ander | demografie2_info5 = 17,8% | poskode = 1260 | poskode2 = 1260 | skakelkode = 013 | sensuskode = 873009 | webwerf = }} '''Sabie''' is 'n bosboudorp geleë aan die oewers van die [[Sabierivier]] in [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]]. Die Sabierivier was eens op 'n tyd vol [[krokodil]]le en daarom het die [[Tsonga|Sjangaan]]-stam die rivier ''uluSaba'' (''rivier van vrees'') gedoop. Die dorp is gestig nadat HT Glynn en JC Ingle [[goud]] hier ontdek het en die Glynns-Lydenburg Gold Mining Company gestig het. Dit is 360&nbsp;km oos van Johannesburg en sowat 64&nbsp;km wes van die gewilde [[Krugerwildtuin]] geleë en is 'n baie gewilde toeristebestemming. Die belangrikste nywerheid is bosbou. Die plantasies rondom Sabie vorm een van die wêreld se grootste mensgemaakte woude. Die dorp is sowat 1000 meter bo [[seevlak]] en val in die somerreënvalgebied. Die bekende [[Long Tompas]] begin net buite Sabie en verbind dié dorp met [[Lydenburg]]. == Bergfietsry == Sabie het uiters gewild geword onder die [[Veldwedren (bergfiets)|bergfiets]]ryers. Daar is etlike jaarlikse wedrenne en meerdaagse wedrenne wat in die omgewing plaasvind. Die ''Sabie Experience'' is 'n vierdaagse bergfietstoer wat beperk word tot 250 spanne, dit vind elke jaar gedurende Desembermaand plaas. Die ''Sabie Classic'' is ook 'n bekende wedren wat jaarliks plaasvind. Die Suid-Afrikaanse veldwedren (olimpiese formaat-kampioenskap) word ook gereeld in die Sabie-omgewing gehou. == Watervalle == Daar is etlike [[waterval]]le in die Sabie omgewing. Die bekendes is: [[Berlynwaterval]], [[Bruidsluierwaterval]], [[Forestwaterval]], [[Lisbonwaterval]], [[Mac-Macwaterval]], [[Lone Creekwaterval]], [[Perdeskoenwaterval]], [[Sabiewaterval]] en [[Maria Shireswaterval]]. == Sien ook == * [[Gereformeerde kerk Wondersig]] * [[Lys van dorpe in Suid-Afrika]] == Bronne == * [http://www.sabie.co.za Sabie webwerf] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Suid-Afrikaanse distriksmunisipaliteit navbox|DC32}} {{Normdata}} [[Kategorie:Nedersettings in Mpumalanga]] 3001wbpkg4yztdnkrthk54sdke4gk46 0 33857 2516830 2509614 2022-08-02T04:05:10Z 114.79.16.177 wikitext text/x-wiki Die 22ste eeu sal in die jaar [[2101]] 'n aanvang neem en teen die einde van die jaar [[2200]] ten einde kom. {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;border:3px solid grey;" |- ! colspan="3" style="background:#ffdead;border:2px solid grey;" | [[21ste eeu|<< 21ste eeu]] ! colspan="4" style="background:#C3D9FF;border:2px solid grey;" | 22ste eeu ! colspan="3" style="background:#ffdead;border:2px solid grey;" | [[23ste eeu|23ste eeu >>]] |- |[[2101]] |[[2102]] |[[2103]] |[[2104]] |[[2105]] |[[2106]] |[[2107]] |[[2108]] |[[2109]] |[[2110]] |- |[[2111]] |[[2112]] |[[2113]] |[[2114]] |[[2115]] |[[2116]] |[[2117]] |[[2118]] |[[2119]] |[[2120]] |- |[[2121]] |[[2122]] |[[2123]] |[[2124]] |[[2125]] |[[2126]] |[[2127]] |[[2128]] |[[2129]] |[[2130]] |- |[[2131]] |[[2132]] |[[2133]] |[[2134]] |[[2135]] |[[2136]] |[[2137]] |[[2138]] |[[2139]] |[[2140]] |- |[[2141]] |[[2142]] |[[2143]] |[[2144]] |[[2145]] |[[2146]] |[[2147]] |[[2148]] |[[2149]] |[[2150]] |- |[[2151]] |[[2152]] |[[2153]] |[[2154]] |[[2155]] |[[2156]] |[[2157]] |[[2158]] |[[2159]] |[[2160]] |- |[[2161]] |[[2162]] |[[2163]] |[[2164]] |[[2165]] |[[2166]] |[[2167]] |[[2168]] |[[2169]] |[[2170]] |- |[[2171]] |[[2172]] |[[2173]] |[[2174]] |[[2175]] |[[2176]] |[[2177]] |[[2178]] |[[2179]] |[[2180]] |- |[[2181]] |[[2182]] |[[2183]] |[[2184]] |[[2185]] |[[2186]] |[[2187]] |[[2188]] |[[2189]] |[[2190]] |- |[[2191]] |[[2192]] |[[2193]] |[[2194]] |[[2195]] |[[2196]] |[[2197]] |[[2198]] |[[2199]] |2200 |} [[Kategorie:22ste eeu| ]] [[Kategorie:3de millennium]] [[Kategorie:Eeue]] g31q6eigyxo11ya06grncls661s898i 2516831 2516830 2022-08-02T04:32:09Z 114.79.16.177 wikitext text/x-wiki Die 22ste eeu sal in die jaar [[2101]] 'n aanvang neem en teen die einde van die jaar [[2200]] ten einde kom. {| class="wikitable" style="margin: 1em auto 1em auto;border:3px solid grey;" |- ! colspan="3" style="background:#ffdead;border:2px solid grey;" | [[21ste eeu|<< 21ste eeu]] ! colspan="4" style="background:#C3D9FF;border:2px solid grey;" | 22ste eeu ! colspan="3" style="background:#ffdead;border:2px solid grey;" | [[23ste eeu|23ste eeu >>]] |- |[[2101]] |[[2102]] |[[2103]] |[[2104]] |[[2105]] |[[2106]] |[[2107]] |[[2108]] |[[2109]] |[[2110]] |- |[[2111]] |[[2112]] |[[2113]] |[[2114]] |[[2115]] |[[2116]] |[[2117]] |[[2118]] |[[2119]] |[[2120]] |- |[[2121]] |[[2122]] |[[2123]] |[[2124]] |[[2125]] |[[2126]] |[[2127]] |[[2128]] |[[2129]] |[[2130]] |- |[[2131]] |[[2132]] |[[2133]] |[[2134]] |[[2135]] |[[2136]] |[[2137]] |[[2138]] |[[2139]] |[[2140]] |- |[[2141]] |[[2142]] |[[2143]] |[[2144]] |[[2145]] |[[2146]] |[[2147]] |[[2148]] |[[2149]] |[[2150]] |- |[[2151]] |[[2152]] |[[2153]] |[[2154]] |[[2155]] |[[2156]] |[[2157]] |[[2158]] |[[2159]] |[[2160]] |- |[[2161]] |[[2162]] |[[2163]] |[[2164]] |[[2165]] |[[2166]] |[[2167]] |[[2168]] |[[2169]] |[[2170]] |- |[[2171]] |[[2172]] |[[2173]] |[[2174]] |[[2175]] |[[2176]] |[[2177]] |[[2178]] |[[2179]] |[[2180]] |- |[[2181]] |[[2182]] |[[2183]] |[[2184]] |[[2185]] |[[2186]] |[[2187]] |[[2188]] |[[2189]] |[[2190]] |- |[[2191]] |[[2192]] |[[2193]] |[[2194]] |[[2195]] |[[2196]] |[[2197]] |[[2198]] |[[2199]] |[[2200]] |} [[Kategorie:22ste eeu| ]] [[Kategorie:3de millennium]] [[Kategorie:Eeue]] f6sj19h38rspj5nzwwllatahps0i7zs 0 39472 2516878 2394396 2022-08-02T09:45:26Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Verwoerd geskiet.jpg|duimnael|Sluipmoordpoging op [[Hendrik Verwoerd|dr. Verwoerd]] tydens die Randse Paasskou in April 1960.]] Hierdie is 'n onvolledige lys van mense wat dood is in [[sluipmoord]]-aanvalle, of wat vermoor is, in [[Suid-Afrika]]. * [[Shaka]], (1828), koning van die Zoeloes, naby Stanger (nou [[KwaDukuza]]) deur sy broers [[Dingaan]] en [[Umthlangana]], met die hulp van Mbopa. * [[Umthlangana]], (1828), Zoeloeprins, doodgesteek deur [[Dingaan|Dingane]] kort na Shaka se moord. * [[Dingaan|Dingane]], (1840), Zoeloekoning, doodgesteek tydens 'n militêre ekspedisie in die Hlatikhulu-woud deur Zulu Nyawo, Sambane en Nondawana. * '''[[Hendrik Verwoerd]]''', (1966), [[Eerste Minister van Suid-Afrika]], doodgesteek in die [[volksraard]] deur [[Dimitri Tsafendas]]. * Onkgopotse Tiro, (1974), [[Suid-Afrikaanse]] studenteleier. * [[Ruth First]], (1982), anti-apartheid geleerde en vrou van die Kommunistepartyleier [[Joe Slovo]], deur die pro-apartheid "Buro vir Burgerlike Samewerking" lid [[Craig Williamson]]. * [[Vernon Nkadimeng]], (1985), Suid-Afrikaanse dissident. * [[Dulcie September]], (1988), hoof van die [[African National Congress]] in [[Parys]], deur die [[Suid-Afrikaanse Weermag]]sersant Joseph Klue. * [[David Webster (antropoloog)|David Webster]], (1989), sosiale antropoloog en anti-apartheid aktivis. * [[Chris Hani]], (1993), leier van die [[Suid-Afrikaanse Kommuniste Party]]. * [[Johan Heyns]], (1994), prominente leier van die [[Nederduits Gereformeerde Kerk]]. * [[Marike de Klerk]], (2001), voormalige eggenote van oud-president [[F.W. de Klerk]]. * [[Taliep Petersen]], (2006), Kaapse sanger, komponis en regisseur. * [[Eugène Terre'Blanche]], vermoor in sy slaap op 3 April 2010. * Anni Dewani (née Hindocha; 13 November 2010), geskiet tydens haar wittebrood in 'n taxi in Lingelethu-Wes. [[Kategorie:Moord in Suid-Afrika]] [[Kategorie:Sluipmoord]] 1cb11kh5msithwqoogu800cp9h6xc7g 2516908 2516878 2022-08-02T10:58:52Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Verwoerd geskiet.jpg|duimnael|Sluipmoordpoging op [[Hendrik Verwoerd|dr. Verwoerd]] tydens die Randse Paasskou in April 1960.]] Hierdie is 'n onvolledige lys van mense wat dood is in [[sluipmoord]]-aanvalle, of wat vermoor is, in [[Suid-Afrika]]. * [[Shaka]], (1828), koning van die Zoeloes, naby Stanger (nou [[KwaDukuza]]) deur sy broers [[Dingaan]] en [[Umthlangana]], met die hulp van Mbopa. * [[Umthlangana]], (1828), Zoeloeprins, doodgesteek deur [[Dingaan|Dingane]] kort na Shaka se moord. * [[Dingaan|Dingane]], (1840), Zoeloekoning, doodgesteek tydens 'n militêre ekspedisie in die Hlatikhulu-woud deur Zulu Nyawo, Sambane en Nondawana. * '''[[Hendrik Verwoerd]]''', (1966), [[Eerste Minister van Suid-Afrika]], doodgesteek in die [[volksraad]] deur [[Dimitri Tsafendas]]. * Onkgopotse Tiro, (1974), [[Suid-Afrikaanse]] studenteleier. * [[Ruth First]], (1982), anti-apartheid geleerde en vrou van die Kommunistepartyleier [[Joe Slovo]], deur die pro-apartheid "Buro vir Burgerlike Samewerking" lid [[Craig Williamson]]. * [[Vernon Nkadimeng]], (1985), Suid-Afrikaanse dissident. * [[Dulcie September]], (1988), hoof van die [[African National Congress]] in [[Parys]], deur die [[Suid-Afrikaanse Weermag]]sersant Joseph Klue. * [[David Webster (antropoloog)|David Webster]], (1989), sosiale antropoloog en anti-apartheid aktivis. * [[Chris Hani]], (1993), leier van die [[Suid-Afrikaanse Kommuniste Party]]. * [[Johan Heyns]], (1994), prominente leier van die [[Nederduits Gereformeerde Kerk]]. * [[Marike de Klerk]], (2001), voormalige eggenote van oud-president [[F.W. de Klerk]]. * [[Taliep Petersen]], (2006), Kaapse sanger, komponis en regisseur. * [[Eugène Terre'Blanche]], vermoor in sy slaap op 3 April 2010. * [[Anni Dewani]] (née Hindocha; 13 November 2010), geskiet tydens haar wittebrood in 'n taxi in Lingelethu-Wes. [[Kategorie:Moord in Suid-Afrika]] [[Kategorie:Sluipmoord]] 5lf2e7pqk25tu9ixq2e097qbipmvzw6 0 40310 2516719 2440012 2022-08-01T13:38:53Z Wesselsja 119675 Bekende alumna beygevoeg (aktrise Rina Nienaber) wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Skool |naam = Hoërskool Sentraal |inheemse naam =Tralies |logo = Sentraal.jpg |onderskrif = |leuse = Werk en wen |gestig = 11 September 1905 |gesluit = |tipe = Staatskool |hoof = Anton Janse van Rensburg |adjunkhoof = D Neethling en G Jooste |stigter = D.F. du Toit (Oom Lokomotief) |personeel = 50 |leerlinge = |grade = 8-12 |adres = Genl Cronjestraat<br />[[Dan Pienaar, Bloemfontein|Dan Pienaar]] |stad = Bloemfontein |provinsie = Vrystaat |land = Suid-Afrika |kleure = {{Kleurkas|#2C4FA1}} {{Kleurkas|#FEBB12}} |koshuise = Eie Haard Koshuis |jaarboek = Die Sentraler |koerant = Tralie Varia |webblad = {{URL|https://www.sentraal.co.za/}} }} Die '''Hoërskool Sentraal''' is 'n [[Afrikaans]]medium hoërskool in [[Bloemfontein]], [[Vrystaat]]. == Geskiedenis == Die regeringspogings om die Afrikanerkind te verengels, lei tot die besluit om eie Christelik-nasionale skole teenoor die suiwer Britse staatskole in die lewe te roep. Een van die skole wat uit hierdie versetbeweging ontstaan het, was Sentraal. === Oom Lokomotief === Op [[11 September]] [[1905]] word die Vrije Christelike School onder die afdak van die Gereformeerde Kerk in Zastronstraat in Bloemfontein gestig. Dit was 'n nederige begin, toe 50 leerders deur [[D.F. du Toit]] (Oom Lokomotief), in hul moedertaal onderrig is. Om vir die leerders 'n goeie verdienste te verseker, is veral klem gelê op vakke soos hout-, naald-, mandjies-, karton- en kleiwerk. Ook die handelsonderwys is bevorder. Die skool het geleidelik in die rigting van 'n voorbereidende tegniese skool ontwikkel. Die leerdertal het so gegroei dat die kerkgebou en konsistorie van die Gereformeerde Kerk te klein was om almal te huisves. Tog het 'n gebrek aan fondse uitbreiding gestrem en juis die probleem het talle skole laat verkrummel. Die stigters het egter vasgebyt en in 1908, na 'n onderwyswet verseker het dat die Hollandse taal naas Engels gelyke regte sou geniet, is toegegee dat die Vrije Christelike School in 'n staatskool omskep kan word. Vanaf 1 Julie 1908 sou die naam verander word na die Voorbereidende Praktiese Skool. 'n Sinkgebou is ook opgerig waarin die st.4- en 5-leerders gehuisves is. In 1912 het die leerdertal reeds tot 163 gegroei. Ten spyte van verandering en groei, het die skoolbestuur onder voorsitterskap van ds. [[Willem Postma]] toegesien dat die Christelike en Afrikaanse karakter behoue gebly het. Na gereelde inspeksie het die Departement hul ingenomenheid met die skool uitgespreek en veral gemeld hoe gelukkig die kinders in die skool was. === Naamverandering === Die skool het weer 'n naamverandering ondergaan en dit sou tot 1930 as die Voorbereidende Tegniese skool bekend staan. Vanaf April 1916 is die skool se status verhoog tot middelbare skool en kon leerders tot st.8 opgelei word. In dieselfde jaar sou die getal styg tot 300 leerders. Ruimte en klaskamers was 'n ernstige probleem en daar is selfs van die Gereformeerde Kerk se [[pastorie]] gebruik gemaak. Reeds in 1912 is 'n eie skoolgebou belowe, maar as gevolg van teenkanting en 'n gesloer met bouplanne, is die eerste fase van die nuwe gebou in 1917 voltooi. Spoedig was die gebou te klein om die 560 leerders en 23 opvoeders te huisves. Weer moes van bykomende lokale gebruik gemaak word. Ook aandklasse is aangebied aan persone wat tegniese of handelsrigting hul loopbaan wou maak. Afrikaans as vak is ook in hierdie tyd ingevoer. In 1919 het die eerste vyf leerders die Junior Sertifikaat-eksamen met sukses afgelê. Voorts sou leerders die matrikulasie-eksamen, die OVS-Skooleindeksamen en ook die Hoër Taalbondeksamen gereeld met sukses aflê. Die skool het sy tegniese inslag begin verloor en die klem is na die gewone akademiese vakke verskuif. Aan die einde van 1922 was Sentraal 'n Afrikaansmediumskool met 741 leerders. === Eie identiteit === In die jare wat sou volg, is die stigma van ‘armmanskool’ of ‘spoorwegskool’ vir goed uit die weg geruim. Daar is bewys gelewer dat deur bekwame toewyding die allerbeste kwaliteit uit die minderbevoorregte leerders gehaal kon word. Die Afrikanerkind is van sy minderwaardigheidskompleks gestroop en ware karakter, naam en identiteit is in hierdie jare nodig geag. Aan sy leerders moes die skool geken word. Die skool se akademiese prestasies was toe reeds landwyd bekend. Reeds in 1924 is die skool tot 'n klas II Middelbare Skool verhef. Toe die eerste inlywing van die Voortrekkers deur die Eerste Minister, genl. JBM Hertzog, in 1931 waargeneem is, was die grootste meerderheid van Sentraal afkomstig. Leierskap is ook gekweek deur die instelling van 'n leerderraad in 1926. In die twintigerjare is aan die skool se kleure, leuse en naam aandag gegee. Op 22 November 1929 is finaal besluit om die naam te verander na Sentrale Hoërskool waaronder die laerskool ook sou val. Sentraal het in die moeilike oorlogsjare van 1939–1946 simbool van sy volk se swaarkry, stryd en oorwinnig geword. Vanaf Julie 1928 is die skool onder die beheer van die skoolraad geplaas – daar sou nie aan die identiteit van die skool verander word nie. Die eerste jaarblad verskyn in 1930 en op die voorblad het die nuwe wapen en leuse gepryk. Werk en wen. Die Skoollied is in 1932 deur 'n personeellid, FJ Eybers, geskryf en deur mnr PJ Lemmer getoonset – dieselfde skoollied wat nog gereeld met saalperiodes geesdriftig deur die leerders gesing word. === Uitbreidings === Beperkte klaskamerruimte en beknopte skoolgrond was spoedig weer 'n knelpunt. In die loop van 1933 het die Provinsiale Administrasie begin om die hospitaalgebou in Andries Pretoriusstraat in klaskamers, 'n personeelkamer, 'n kantoor vir die hoof en 'n saal te omskep. Die gebou was ver van die ideaal, maar tog 'n groot verbetering. Deur die hulp en toedoen van die NG en Gereformeerde Kerk, is in 1933 begin om 'n koshuis in een van die verpleegstertehuise in te rig. Sedert 1932 is die skool tot 'n klas I-skool opgegradeer. In 1938 is die hoër- en laerskool twee volwaardige moderne skoolgeboue in die vooruitsig gestel. Tog was die 1 400 leerlinge van die twee skole in 1942 steeds ingehok met haas geen speelterrein nie en slegs een voetbalveld tot hul beskikking. Intussen is met die bou van 'n swembad begin, waaraan seuns en onderwysers fluks gehel het. Daar sou ook aandag aan die bou van 'n afsonderlike dogterskoshuis geskenk word. Die nuwe skoolgebou is in 1944 betrek. === Prestasies === Aan die begin van 1945 was die skool die grootste Afrikaanse skool in die Vrystaat. Skitterende matriekuitslae het Sentraal se roem tot ver buite die grense van die Vrystaat laat strek. Aandag is ook aan koorsang, debatsvereniging, toneel en die kadetafdeling geskenk. Op sportgebied is mooi hoogtes bereik, maar die akademiese werk was steeds die hoofdoel. Op hierdie prestasies is deur die jare voortgebou. In 1955 is die skoolgebou opgeknap en 'n nuwe seunskoshuis, EIE HAARD, opgerig. In 1974 word 'n spog-gimnastieksaal in gebruik geneem en die swembad tot Olimpiese standaard herbou. === Nuwe Bedeling === Die stigting van die nuwe hoërskole in snelgroeiende woonbuurtes van die stad, het die leerdertal laat daal. Die groei van die skool sou voor 'n ernstige krisis te staan kom. Om dit te verhoed, is 'n besluit geneem om die skool vanaf die begin van 1981 na die skoolgebou van die Hoërskool Dan Pienaar te laat skuif. Hiermee het Sentraal voor 'n nuwe bedeling te staan gekom, maar aan die tradisies, geskiedenis, gees en karakter van hierdie skool sou dit weinig verskil maak – eerder verrykend inwerk. Sentraal bied steeds 'n tuiste vir Afrikanerseun en –dogter waar hulle 'n Christelike en nasionale opvoeding kan ontvang. Die voltooiing van die nuwe EIE HAARD was vir die Tralies 'n heuglike gebeurtenis. Hierdie unieke koshuiskompleks is iets waarop elke Tralie met reg trots kan wees. == Missie en Visie == Sentraal se missie is om: {{cquote| Gehalte-onderwys aan alle leerders te voorsien en op hierdie wyse 'n hegte fondament vir die ontwikkeling van leerders se talente en bekwaamhede te le;<br /> Optimale ontwikkelingsgeleenthede en werksomstandighede aan al sy werknemers te bied;<br /> Die Christelike geloof te bely en Christelike opvoeding te bevorder;<br /> Kwaliteitonderwys aan sy leerders te bied. }} Visie: {{cquote|Die Hoërskool Sentraal se visie is om 'n hoëprofiel opvoedkundige instelling te wees met 'n sterk Christelike karakter wat gebalanseerde<br /> jongmense oplei om waardige en diensbare landsburgers te wees. }} == Skoollied == : ''Ons Hoofstad pryk met sieraad ryk,'' : ''van heuwel, veld en dal,'' : ''en roem sy werk vir staat en kerk'' : ''met skole sonder tal,'' : ''Vir ons alleen is daar maar een'' : ''beminlik bowe al!'' : ''Ons skool “Sentraal” handhaaf ons taal;'' : ''ons bou 'n sterk jong ras.'' : ''Met wakker oog en doelwit hoog'' : ''is werk vir ons geen las.'' : ''Ons seuns is sterk, ons dogters werk,'' : ''soos dit Trekkerkinders pas.'' : ''Ons werk en wen. Elkeen erken'' : ''dat sonlig lewe bring.'' : ''En kennis, kuns, Gods ryke guns'' : ''sal ons altyd besing.'' : ''Selfwerksaamheid – ons eie vlyt'' : ''sal seen en voorspoed bring.'' ''Woorde : FJ Eybers''<br /> ''Toonsetting : PJ Lemmer'' == Skoolwapen == {|class="wikitable" |- bgcolor=lightgrey !Simbool || Simboliek |- |Sirkel || Volmaaktheid |- |Son || Groei / Vooruitgang |- |Bybel || Rigting |- |Bye en Korf || Werk / Arbeid |- |Lourierkrans || Oorwinning |} == Noemenswaardige alumni == * Buks Marais (1949–1953), Springbok-rugbyspeler * [[Nelie Smith]] (1963–1965), Springbok-rugbyspeler * Piet Goosen (1965), Springbok-rugbyspeler * [[Piet Greyling]] (1967–1972), Springbok-rugbyspeler * Edrich Krantz (1976–1981), Springbok-rugbyspeler * Tabu Stegmann, Springbokswemmer * [[Piet Koornhof]], politikus en minister, oud-hoofseun * Dr [[Anna Böeseken]], historikus * Douwlina Grobler, skryfster (mev. Fanus Rautenbach) * [[Neil Powell]]: Springboksewes-rugbyspeler en afrigter * Brunhilde Gerber (neé Rossouw; 2009–2012), Protea-rolbalspeler * [[Elize Cawood]], aktrise * Rina Nienaber, aktrise * [[Zola Budd]], middel afstand atleet * [[Pieter Grobbelaar]] (“Jumbo”), kultuurhistorikus, Afrikaanse skrywer en digter * [[Philip de Vos]], Afrikaanse digter en sanger * [[Franz Marx|Frans Marx]], bekende rolprentregiseur en draaiboekskrywer * [[Margo Luyt]] ("Jewels"), radio-omroeper<ref name="margo-luyt" /> * Daan Kesting, argitek * [[Johan Beukes]], argitek <ref name="dr-johan-beukes" /> * Evert Serfontein (“Poetla”), argitek * Andries "Dries" van Coller, regter (Transvaalse Hooggeregshof) * Elise Steyn (née Horak), regter (Kaapse Hooggeregshof) * André Blignault, regter (Kaapse Hoggeregshof) * Bennie Griessel, regter (Kaapse Hooggeregshof) * Eben van der Merwe, skilder * Hermina Verster, violis * [[Niel Immelman]], pianis * Gideon Linde, dirigent * Daan Reitmann, kernfisikus == Sport == * [[Atletiek]] * [[Skaak]] * [[Krieket]] * Landloop * [[Fietsry]] * [[Golf]] * Hokkie * [[Netbal]] * Potspel * [[Rugby]] * [[Swem]] * Tafeltennis * [[Tennis]] * Luggeweerskiet * Veelkampe * Lewensredding * [[Muurbal]] == Verwysings == {{Verwysings|verwysings= <ref name="dr-johan-beukes">{{en}}[http://www.academi.co.za/lecturers/dr-johan-beukes academi.co.za: Dr Johan Beukes]</ref> <ref name="margo-luyt">[https://www.tvsa.co.za/actors/viewactor.aspx?actorid=11690 tvsa.co.za: Margo Luyt]</ref> <ref name="musicians-cdv">https://musicians.co.za/artist/coeniedevilliers/</ref> <ref name="mm-cdv">https://maroelamedia.co.za/vermaak/musiek/eie-tradisie-klankkleur-en-emosie-in-coenie-de-villiers-se-nuutste-album/</ref> }} == Eksterne skakels == * [https://www.sentraal.co.za/ Amptelike webwerf] {{af}} {{DEFAULTSORT:Sentraal, Hoerskool}} [[Kategorie:Skole in die Vrystaat]] [[Kategorie:Geboue en strukture in Bloemfontein]] 83v7ph09uorij57twe6fc916mntojku 0 40873 2516894 2405587 2022-08-02T10:23:57Z Rooiratel 90342 /* Bronnelys */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:Epithelial-cells.jpg|duimnael|[[Epiteelweefsel|Epiteelselle]]]] 'n '''Sel''' is die strukturele en funksionele eenheid van alle bekende [[lewe]]nde [[organisme]]s. Dit is die kleinste eenheid van 'n organisme wat as "lewendig" geklassifiseer word. Sommige organismes, soos die meeste [[bakterie|bakterië]], is eensellig, terwyl ander, soos mense, veelsellig is. Mense het 'n beraamde 100 000 miljard of 10¹⁴ selle en 'n tipiese sel het 'n grootte van 10&nbsp;mikrometer en 'n massa van 1&nbsp;nanogram. Die grootste sel is 'n onbevrugte [[Volstruis|volstruiseier]]. Die selteorie, oorspronklik voorgestel in 1839 deur [[Matthias Jakob Schleiden|Schleiden]] en [[Theodor Schwann|Schwann]], meld dat: * alle organismes saamgestel is uit een of meer selle; * alle selle gevorm word uit selle wat reeds bestaan; * alle onontbeerlike funksies van 'n organisme binne-in die selle plaasvind; * alle selle die geneties-oorerflike inligting bevat wat nodig is om selfunksies te reguleer; en dat * selle self verantwoordelik is vir die oorsein van inligting na die volgende geslag selle. Die woord "sel" is afkomstig van die [[Latyn|Latynse]] ''cellula'', wat "klein kamer" beteken. Hierdie beskrywende naam is deur Robert Hooke gekies in sy 1665-boek waarin hy die kurkselle wat hy deur 'n [[mikroskoop]] waargeneem het vergelyk het met die klein kamers waarin monnike lewe. == Basiese struktuur van plant- en dierselle == '''Protoplasma''' is al die lewende materiaal in selle en alle selle is opgebou uit protoplasma. Plantselle verskil egter van dierselle in die opsig dat hulle 'n nie-lewende deel, die selwand, ook het. Die selwand is die wand wat die protoplasma omring. Die protoplasma bestaan uit die '''sitoplasma''' en '''kernplasma'''. Die membraan wat die sitoplasma omring word die '''plasmamembraan (selmembraan)''' genoem. Die funksionele eenhede wat in die sitoplasma aangetref word, word '''organelle''' genoem. Die sitoplasma sluit die plasmamembraan in, maar nie die nukleus nie. ;Diagram van 'n tipiese diersel [[Lêer:Biological cell.svg|500px]] # Kernliggaampie (nukleolus) # [[Selkern]] (nukleus) # [[Ribosoom]] # Blasie # Rowwe endoplasmiese retikulum # [[Golgi-apparaat]] # Sitoskelet # Gladde endoplasmiese retikulum # [[Mitochondrium]] # Vakuool # Sitoplasma # [[Lisosoom]] # Sentriool == Selwand == Die selwand kom slegs by plantselle voor en is die enigste nie-lewende komponent van 'n gesonde sel. Die selwand bestaan gewoonlik uit die volgende drie dele: === Primêre selwand === Alle plantselle beskik oor 'n primêre selwand, wat dun is en buite die selmembraan voorkom. Aangesien dit hoofsaaklik uit sellulose-vesels bestaan groei dit saam met die sel. Klein openinge, genaamd '''stippels''' kom in die selwand voor. '''Plasmodesmata''' (sitoplasmastringe) strek deur die selwande en verbind selle met mekaar om vervoer tussen selle te vergemaklik. === Middellamel === Die middellamela, wat uit pektien bestaan, kom buite die primêre selwand voor. Pektien is oplosbaar en jellieagtig. Die middellamela heg die selwande van aangrensende selle aan mekaar. === Sekondêre selwand === Die sekondêre selwand word tussen die selmembraan en primêre selwand van ouer selle aangetref. Dit is opgebou uit digte sellulose-vesels met lignien tussenin. Lignien is organies en bind weefsels aan mekaar om sodoende die selwande te verdig en verstewig. Die sekondêre selwand kan nie rek nie en die porieë daarvan is relatief diep. Dit beskik ook oor plasmodesmatas. === Funksies van selwand === Die hooffunksie van die selwand is om die sel te verstewig en te ondersteun. Dit beskerm dus die protoplasma. == Sitoplasma == Die sitoplasma omring die selkern en word deur die selmembraan omring. Dit kom gedeeltelik in 'n sol-toestand en gedeeltelik in 'n jel-toestand voor, en die hoofkomponent daarvan is water. Daar word dikwels na die vloeibare sol-gedeelte verwys as '''grondplasma'''. Hoewel die grondplasma grys vertoon as gevolg van die opgeloste stowwe en organelle wat daarin voorkom, is dit eintlik 'n helder vloeistof. Alle metaboliese reaksies in die sel vind in die organelle in die sitoplasma plaas. === Funksies van sitoplasma === # Gee vorm aan die sel # Oplosmiddel # Vervoermedium # Bergplek == Plasmamembraan == Die plasmamembraan word ook die selmembraan genoem en is 'n dun, elastiese membraan wat die buitenste lewende grens van die sitoplasma vorm. Aangesien dierselle nie oor selwande beskik nie, is die plasmamembraan verantwoordelik om die inhoud daarvan te beskerm. === Funksies van die plasmamembraan === Die hoofdoel van die selmembraan, wat selektief deurlatend is, is om die beweeg van stowwe in en uit die sel te beheer en te reguleer. === Beweging van stowwe oor membrane === Stowwe kan op een van drie maniere deur membrane beweeg, naamlik diffusie, osmose en aktiewe vervoer. == Nukleus == Die '''selkern''' of nukleus is die grootste organnel in die sel en is rond of ovaalvormig. Dit word deur die kernmembraan omring. Die selkern (nukleus) word deur 'n dubbelmembraan, die kernmembraan, van die sitoplasma geskei. 'n Aantal porieë kom in die kernmembraan voor en die endoplasmatiese retikulum kan in sommige gevalle aaneenlopend met die kernmembraan wees. Die porieë laat die deurgang van stowwe na en van die kern toe. Die meeste selle het 1 kern, hoewel spierselle 'n hele aantal (sinsitium) en volwasse rooibloedselle geen het nie. Die vorm is meestal gerond, hoewel sommige gelob kan wees; die deursnee wissel van 5 tot 10 <math>\mu</math>m. Die kern bevat die erflike materiaal in die vorm van DNS, wat tydens diesel se normale funksionele toestand as 'n verspreide chromatiennetwerk sigbaar is. 'n Hoeveelheid RNS-molekules word aangetref, asook 'n klas basiese proteïene, die histone. Die histone is belangrik omdat hulle gedurende profase funksioneel is by die kondensasie van die chromatiennetwerk tot chromosome. Omdat hulle sodoende die fisiese toeganklikheid van ensieme tot die DNS beïnvloed, speel hulle waarskynlik ook 'n rol in die beheer van geenuitdrukking. 'n Klas suur proteïene wat 'n rol speel in die regulasie van geenuitdrukking, word ook aangetref. Een of meer kernliggaampies (nucleoli) kan gewoonlik in die kern waargeneem word. Die organelle is aggregate wat ryk is aan RNS en hulle is verantwoordelik vir die vervaardiging van ribosome. [[Lêer:Diagram human cell nucleus.svg|duimnael|Bo: Nukleus van 'n menslike sel]] === Funksies van die nukleus === # Dien as beheersentrum vir die sel aangesien dit al die sel-aktiwiteite beheer. # Dra erflikheidseienskappe in die chromosome in die vorm van [[DNS]]. === Dele waaruit die nukleus bestaan === # '''Dubbele kernmembraan''' wat die selkern omsluit en wat die vervoer van stowwe na en van die nukleus beheer. # '''Kernplasma''', wat soos die sitoplasma van die selkern is. Ook genoem nukleoplasma. # '''Nukleolus''' (kernliggaampie), wat die kern van die kern is. # '''Chromatiennetwerk''', wat 'n digte netwerk van drade is wat by ''mitose'' (seldeling) verkort en verdik om chromosome te vorm en genetiese materiaal dra. == Mitochondria == 'n [[Mitochondrium]] is 'n matriksgevulde, silindervormige hol stafie waarvan verskeie verspreid in die sitoplasma van die selle van plante en diere voorkom. 'n Dubbele membraan omring die mitochondrium. Die membraan aan die binnekant bevat kristas ('n krista is 'n vingeragtige uitsteeksel), maar die buitenste membraan is glad. Die matriks waarmee dit gevul is, is halfvloeibaar. Feitlik alle eukariotiese selle bevat mitochondria, omdat die meerderheid obligate aërobe is (hulle moet in die aanwesigheid van suurstof respireer). Hulle bevat ʼn aantal respiratoriese ensieme en kan met reg diesel se kragsentrales genoem word. Die vorms, groottes en getalle van mitochondria kan baie wissel. Hulle kan tot 7 <math>\mu</math>m lank wees, met 'n deursnee van 0,5 tot 1 <math>\mu</math>m. Lewerselle het tot 2 500 mitochondria per sel. Die mitochondria bestaan uit ongeveer 65 tot 70 % proteïene, 20 tot 30 % lipiede, 0,5 % RNS en 'n enkele string DNS. Die mitochondrion is uit 'n dubbelmembraan opgebou en die buitenste membraan omvou ʼn ruimte, terwyl die binneste membraan 'n aantal voue in die ruimte vorm. Die res van die ruimte is gevul met 'n matriks, wat 'n aantal ensieme en mineraalkorrels bevat en waarin die sitroensuursiklus plaasvind. ʼn Aantal ensieme is in die membrane ingebed en hulle is vir veral oksidatiewe fosforilasie belangrik. Ensieme wat in die buitenste membraan ingebed is, word vir die afbreek van vetsure gebruik. Mitochondria bevat hut eie ribosome en 'n sirkelvormige DNS-string. Die hoeveelheid [[DNS]] is net genoeg om vir ongeveer 10 % van die organel se proteïene te kodeer, sodat die meeste ander proteïene van die sitoplasma afkomstig is. Die mitochondria kan vermeerder deur in 2 te deel. [[Lêer:Animal mitochondrion diagram en (edit).svg|duimnael|regs|Inwendige bou van mitochondrion in 'n gesonde diersel]] === Funksies van mitochondria === Selrespirasie, 'n lewensbelangrike proses, vind in die mitochondria plaas. [[Energie]] en [[suurstof]] word tydens selrespirasie vrygestel en vorm deel van die verbinding adenosientrifosfaat ([[ATP]]), wat as energiedraer in selle optree. == Ribosome == Ribosome is klein en rond en kom in beide plant- en dierselle voor. Ribosome is uit ribonikliënsuur en protein opgebou. Ribosome word in die mitochondria, chloroplaste, endoplasmiese retikilum en in groepies in die [[sitoplasma]] aangetref. Ribosome wat los in die sitoplasma voorkom word [[poliribosome]] genoem. == Endoplasmiese Retikulum (ER) == Die fyn netwerk van membrane vorm 'n aaneenlopende stelsel van klein kanaaltjies wat deur die sitoplasma strek. Die ER is aan die sel- en/of kernmembraan verbind. Daar is 2 verskillende tipes ER, nl. # Growwe ER, wat ribosome op die oppervlak besit. # Gladde ER, wat nie ribosome op die oppervlak besit nie. === Funksies van ER === Die ER vergroot die seloppervlak en vervoer stowwe deur die sitoplasma. == Golgi-Apparaat == Die golgi-apparaat, of te wel golgi-liggaampie, is 'n organel wat bestaan uit stapels hol, plat sakkies wat sisternums genoem word. Sisternums is membraanagtig. Die golgi-apparaat word naby die selkern van beide plantselle en dierselle aangetref. === Funksies van Golgi-Apparaat === Dit speel 'n groot rol in die vervaardiging van afskeidings soos mukus en speeksel en berei proteïene voor om na die res van die sel vervoer te word. Daarom is dit volop in selle met 'n afskeidingsfunksie. == Lisosome == Lisosome is klein, membraangebonde liggaampies/sakkies wat met 'n korrelagtige materiaal gevul is en onder 'n elektronmikroskoop donkergekleurd voorkom. Die sakkies is tussen 0,25 tot 0,8 <math>\mu</math>m in deursnee. Die membrane omsluit 'n aantal ensieme wat daartoe, in staat is om alle selorganelle en membrane te verteer (die organelle staan daarom soms as "selfmoordsakkies" bekend). Die organelle is nuttig in selle wat stowwe intrasellulêr moet verteer, soos die neutrofiele in die immuniteitstelsel, wat bakterieë en swamme verswelg en dan met lisosoomafskeidings vernietig. Die afskeidings word normaalweg in selle gebruik om uitgediende organelle te verteer en die materiaal sodoende beskikbaar te stel om weer nuwe organelle te sintetiseer. Sommige soorte materiaal kan egter nie deur die lisosome verteer word nie en 'n aantal lisosome met die onverteerbare oorblyfsels word in selle aangetref. In selle met 'n kort lewensduur, soos makrofage of neutrofiele, belemmer sulke liggaampies nie die funksionering van diesel nie, maar in selle wat nie verdeel of vervang word nie (soos senuweeselle), kan hulle ophoop. Dit is egter nog nie bekend of die opeenhoping van die liggaampies ʼn rol speel in senuwee- of spierwerking nie. == Plastiede == [[Lêer:Plagiomnium affine laminazellen.jpeg|duimnael|BO: Voorstelling van plastiede in plantselle]] Plastiede sluit in chloroplaste, chromoplaste en leukoplaste. Plastiede kom slegs in plantselle voor. === Vakuole === 'n Vakuool is 'n vloeistofgevulde "sakkie" in die sitoplasma. Die vakuool is met selsap gevul en word omring deur die tonoplast, 'n selektiefdeurlatende membraan. Plantselle het groot vakuole vergeleke met dierselle, wat in sommige gevalle self nie oor 'n vakuool beskik nie. Die vloeistof in die vakuole bestaan uit water en opgeloste stowwe. '''verskillende tipes vakuole sluit in:''' # Kontraktiele vakuole # Voedselvakuole # Blasies # Lisosome === Funksies van vakuole === # '''Turgordruk''' (by plantselle), die druk wat deur die selsap veroorsaak word. Dit verstewig plantselle. # Antosianiene wat in die selsap voorkom verskaf kleur aan blomme en vrugte. == Sentrosoom == Die sentrosoom kom net by dierselle voor, en is 'n '''area in die sitoplasma''' naby aan die selkern. Sentriole word in die sentrosoom aangetref. === Sentriole === Sentriole is klein, silindervormige strukture van die diersel wat naby mekaar lê met 'n hoek van 90°. Sentriole bestaan uit fibrille en fibrille bestaan elk uit drie mikrobuisies. === Funksie van sentrosoom === Sentriole is belangrik vir spoelvorming om tydens seldeling te kan plaasvind. == Opsommend: Verskille tussen plantselle en dierselle == {| class="wikitable" |- ! Plantselle !! Dierselle |- | Selwand aanwesig || Selwand afwesig |- | Groot vakuole || Klein of geen vakuole |- | Plastiede aanwesig || Geen plastiede |- | Geen lisosome || Lisosome aanwesig |- | Geen sentrosome || Sentrosome aanwesig |- | Vaste vorm || Vorm is onreëlmatig |} == Sien ook == * [[Chromatofoor]] == Bronnelys == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409664, volume 25, bl. 70 - 72 {{commonskat|Cell biology}} {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Mikrobiologie]] [[Kategorie:Selle]] nkmnydm4zlzcwsjqkzy7ge75au1kmby 0 46441 2516765 2516655 2022-08-01T16:56:14Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Voormalige land |inheemse_naam =الخلافة الأموية<br />''Al-Ḫilāfa al-ʾumawiyya'' |gewone_lang_naam =Omajjadiese Kalifaat |gewone_naam =Omajjadiese Kalifaat |kontinent =Afroeurasië |gebied =Midde-Ooste en Noord-Afrika |land = |era =[[Middeleeue]] |status = |status_teks = |ryk = |bestaanstydperk =661-750 |jaar_begin =661 |jaar_einde =750 |datum_begin =[[661]] |datum_einde =[[750]] |gebeurtenis_begin =Muawiyah I word Kalief |gebeurtenis_einde =Nederlaag en dood van Marwan II deur die [[Abbasidiese Kalifaat|Abbasiede]] |gebeurtenis1 = |datum_gebeurtenis1 = |gebeurtenis2 = |datum_gebeurtenis2 = |gebeurtenis3 = |datum_gebeurtenis3 = |gebeurtenis4 = |datum_gebeurtenis4 = |gebeurtenis_voor = |datum_voor = |gebeurtenis_na = |datum_na = |v1 =Rasjidoen-kalifaat |vlag_v1 =Black flag.svg |v2 =Bisantynse Ryk |vlag_v2 =Simple Labarum.svg |v3 =Visigotiese Ryk |vlag_v3 = |v4 = |vlag_v4 = |v5 = |vlag_v5 = |n1 =Abbasidiese Kalifaat |vlag_n1 =Black flag.svg |n2 =Emiraat van Córdoba |vlag_n2 =Coras del Emirato de Córdoba.png |n3 = |vlag_n3 = |n4 = |vlag_n4 = |n5 = |vlag_n5 = |beeld_vlag = |vlag = |beeld_wapen = |wapen = |beeld_kaart =Umayyad750ADloc.png |beeld_kaart_byskrif =Die Omajjadiese Kalifaat in sy grootste uitbreiding in 750 |nasionale_leuse = |nasionale_volkslied = |wetgewer= |godsdiens=[[Islam]] |hoofstad =[[Damaskus]] (661–744)<br />[[Harran]] (744–750)<br />[[Córdoba, Spanje|Córdoba]] (in ballingskap, 756–1031) |breedtegraad_grade = |breedtegraad_minute = |breedtegraad_NS = |lengtegraad_grade = |lengtegraad_minute = |lengtegraad_OW = |algemene_tale =[[Arabies]], [[Aramees]], [[Armeens]], [[Berbers]], [[Georgies]], [[Grieks]], [[Hebreeus]], [[Koerdies]], [[Kopties]], [[Persies]], [[Turks]] |regeringstipe =Monargie |titel_leier =Kalief |leier1 =Muawiyah I |jaar_leier1 =661–680 |leier2 =Marwan II |jaar_leier2 =744–750 |stat_jaar1 =750 |stat_bev1 =62000000 |stat_opp1 =15000000 |bev_digtheid1 = |geldeenheid =Goue dinar en dirham }} Die '''Omajjadiese Kalifaat''' ([[Arabies]]: بنو أمية, ''Banoe Omajja'') was die tweede van vier [[Islam]]itiese [[kalifaat|kalifate]] wat ná die dood van [[Mohammed]] gestig is. Dit is geregeer deur die Omajjadiese dinastie, wie se naam kom van Omajja ibn Abd Sjams, die oupagrootjie van die eerste Omajjadiese [[kalief]]. Hoewel die Omajjad-familie oorspronklik van die stad [[Mekka]] gekom het, was [[Damaskus]] die kalifaat se hoofstad. Die Omajjadiese Kalifaat het die Moslem-verowerings voortgesit deur die Transoxiana, Sindh, [[Maghreb]] en die [[Iberiese Skiereiland]] (Al-Andalus) in die Moslemwêreld op te neem. Dit was eindelik 11 miljoen km2<ref name="Taagepera496">{{cite journal|author=Rein Taagepera|authorlink=Rein Taagepera|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|journal=International Studies Quarterly|volume=41|issue=3|page=496|doi=10.1111/0020-8833.00053|jstor=2600793|url=http://www.escholarship.org/uc/item/3cn68807}}</ref> groot met 'n bevolking van 33 miljoen mense – een van die grootste ryke wat nog bestaan het beide in grongebied en bevolking .<ref name=Blankinship>{{citation|title=The End of the Jihad State, the Reign of Hisham Ibn 'Abd-al Malik and the collapse of the Umayyads|first=Khalid Yahya|last=Blankinship|publisher=State University of New York Press|year=1994|isbn=0-7914-1827-8|page=37}}</ref> Nadat die Omajjade deur die [[Abbasidiese Kalifaat]] omvergewerp is, het hulle na Al-Andalus getrek waar hulle die Kalifaat van Córdoba gestig het wat 'n wêreldsentrum<ref name="Barton2009">{{cite book|author=Simon Barton|title=A History of Spain|url=https://books.google.com/books?id=AeAcBQAAQBAJ&pg=PA44|date=30 June 2009|publisher=Macmillan International Higher Education|isbn=978-1-137-01347-7|pages=44–5}}</ref><ref name="Venable1894">{{cite book|author=Francis Preston Venable|title=A Short History of Chemistry|url=https://books.google.com/books?id=fN9YAAAAYAAJ&pg=PA21|year=1894|publisher=Heath|page=21}}</ref> geword het van [[wetenskap]], [[geneeskunde]], [[filosofie]] en [[uitvinding]] en die tydperk van die Goue Eeu van Islam ingelui het. Die Omajjadiese Kalifaat het oor 'n groot multi-etniese en multikulturele bevolking geheers. [[Christene]], wat steeds 'n meerderheid van die bevolking van die Kalifaat uitmaak, en [[Jode]] mag hul eie [[godsdiens]] beoefen het, maar hulle moes 'n hoof[[belasting]] betaal (die ''jizya'') waarvan Moslems vrygestel is.<ref name="ReferenceA">H.U. Rahman , ''A Chronology Of Islamic History 570–1000 CE'' (1999), bl. 128.</ref> Daar was egter die ''[[Zakat]]''-belasting op slegs Moslem, wat eksplisiet vir verskillende welsynsprogramme geoormerk is.<ref name="ReferenceA" /><ref>{{cite web |title=Islamic Economics |url=http://www.hetwebsite.net/het/schools/islamic.htm |website=www.hetwebsite.net |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191105085422/http://www.hetwebsite.net/het/schools/islamic.htm |archive-date= 5 November 2019 |url-status=live |df=dmy-all |access-date= 3 Januarie 2020 }}</ref> Prominente posisies word deur Christene beklee, waarvan sommige behoort het aan gesinne wat in die [[Bisantynse]] regerings gedien het. Die indiensneming van Christene was deel van 'n breër beleid van godsdienstige akkommodasie wat noodsaaklik was deur die teenwoordigheid van groot Christelike bevolkings in die verowerde provinsies, soos in [[Sirië]]. Hierdie beleid het ook Muawiya se gewildheid versterk en Sirië as sy magsbasis versterk.<ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=j894miuOqc4C&pg=PA185&dq=Muawiyah%20syria%20powerbase#v=onepage&q=Muawiyah%20syria%20powerbase&f=false|title=World and Its Peoples|first=Marshall|last=Cavendish|date=1 September 2006|publisher=Marshall Cavendish|via=Google Books|isbn=9780761475712}}</ref><ref>{{Cite book|url=https://books.google.com/?id=hTPC09XoKs0C&pg=PT20&dq=Muawiyah%20syria%20powerbase|title=The Tragedy of the Templars: The Rise and Fall of the Crusader States|first=Michael|last=Haag|date=1 November 2012|publisher=Profile Books|via=Google Books|isbn=9781847658548}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Umayyads}} * [[Lêer:Crystal txt.png|20px|links]]<small>Hierdie artikel is vertaal vanuit [[:en:Umayyad Caliphate|die Engelse Wikipedia]]</small> {{Normdata}} [[Kategorie:Kalifate]] lvo2ca6xczn4q1m2mxvlyn7ahzm0exw 0 51231 2516882 2339866 2022-08-02T10:00:59Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Geen bronnelys}} {{Skoonmaak}} ''Biologie van die Lewe : Molekulêre, sellulêre en weefselvlak'' '''Organiese molekules''' is molekulêre verbindings wat gemaak word uit Koolstof, Waterstof en Stikstof in lewendige organismes. Slegs Koolhidrate, Proteïne en Vette/olies/lipiede is organiese molekules. '''Koolhidrate''' sluit in : suikers, glukose, stysels en [[sellulose]]. word opgedeel in 3 basiese groepe Mono-sakariede (eenvoudige suikers) bv Glukose, Galaktose en Fruktose. Di-sakariede (dubbel suikers of 2 mono-sakariede) bv. Gukrose (Glukose+Fruktose) Laktose (Glukose+Galaktose) en Maltose. Poli-sakaride - kombinasies van monosakariede bv. Stysels, Chitien en Sellulose Koolhidrate word opgebou uit Waterstof(H), Suurstof(0) en Koolstof(C) ''Funksies en biologiese belangrikheid van koolhidrate''. Glukose - hoof energiebron vir diere en plante en ook die boustene van stysel en sellulose. Fruktose - suiker in vrugte Laktose - kom voor in melk Sukrose - is n natuurlike suiker/versoeter Stysel - bron van reserwe energie Sellulose - geen stewigheid aan plantselle se selwande Chitien - waarvan insekte se eksoskelet gemaak is. '''Proteïne''' sluit in Hormone, ensiense, nukleinsure en vitamine. Dit is die enigste organiese molekuul wat Swawel, Magnesium, Fosfor en Kalium kan bevat. Proteïne bestaan uit die elemente, Koolstof, Waterstof, Suurstof, Swawel, Fosfor, Magnesium en Stikstof. Voorbeelde van algemene proteïne is Milosien in vleis spierselle, Kollageen in kraakbeen, Keratien in hare en naels, Hemoglobien in bloed selle. Aminosure word gekoppel deur peptoolbindings. ( 2 aminosure verbind met n peptied binding word n di-peptied genoem, 3 aminosure verbind word n Tri-peptied genoem, meer as 3 maar minder as 50 verbind word n poli-peptied genoem. Meer as 50 aminosure saam word 'n proteïne genoem, die kleinste proteïen is insulien en het 51 aminosure.) ''Funksies en biologiese belangrikheid van Proteïne'' 15% van proteplasma bestaan uit proteïne Eenheidsmembrane en nukleusmembrane van selle bestaan uit proteïne Ensieme en hormone is proteïen Oortollige proteïne word as reserwe brandstof gebruik Die nukleinsure DNS en RNS is proteïne ( genetiese/oorerflike materiaal.) '''Lipiede''' (Vette en Olies) Bestaan uit Koolstof (C), Waterstof(H) en Suurstof (0) n Lipied molekule bestaan uit 1 x Gliserol en 3 x vetsure Verhouding H:O is baie groter as in Koolhidrate. ''Daar is 2 tipes Lipiede'' Versadigde Vette (harde vette) Vette van Dierlike oorsprong Geen dubbelbindings tussen Koolstof-atome verhoog cholesterol vlakke in mens liggaam half solied by kamertemperatuur Onversadigde vette ( sagte vette / olies) Vette van Plant oorsprong Sommige Koolstof-atome het dubbelbindings Kan Cholesterol vlakke verlaag Vloeibaar by kamertemperatuur ''Funksie en biologiese belangrikheid van Lipiede'' Vette is n belangrike energiebron vir diere en plante, hitte isolators, beskerm belangrike organe en dien as n skokbreker. Wasse (Eng. Wax) is ook vette, bye bou korwe daarmee, voëls maak hulle vere waterdig, vetplante vorm kutikula om waterverlies te voorkom. Fosfolipiede vorm die sterk dubbel binneste laag van selmembrane. {{Normdata}} [[Kategorie:Biomolekules]] [[Kategorie:Biochemie]] [[Kategorie:Organiese verbindings]] roondr8mausxpzmmzpbcnqnxkayidqm 2516890 2516882 2022-08-02T10:22:56Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Geen bronnelys}} {{Skoonmaak}} ''Biologie van die Lewe : Molekulêre, sellulêre en weefselvlak'' '''Organiese molekules''' is molekulêre verbindings wat gemaak word uit Koolstof, Waterstof en Stikstof in lewendige organismes. Slegs Koolhidrate, Proteïne en Vette/olies/lipiede is organiese molekules. '''Koolhidrate''' sluit in : suikers, glukose, stysels en [[sellulose]]. word opgedeel in 3 basiese groepe Mono-sakariede (eenvoudige suikers) bv Glukose, Galaktose en Fruktose. Di-sakariede (dubbel suikers of 2 mono-sakariede) bv. Gukrose (Glukose+Fruktose) Laktose (Glukose+Galaktose) en Maltose. Poli-sakaride - kombinasies van monosakariede bv. Stysels, Chitien en Sellulose Koolhidrate word opgebou uit Waterstof(H), Suurstof(0) en Koolstof(C) ''Funksies en biologiese belangrikheid van koolhidrate''. Glukose - hoof energiebron vir diere en plante en ook die boustene van stysel en sellulose. Fruktose - suiker in vrugte Laktose - kom voor in melk Sukrose - is n natuurlike suiker/versoeter Stysel - bron van reserwe energie Sellulose - geen stewigheid aan plantselle se selwande Chitien - waarvan insekte se eksoskelet gemaak is. '''Proteïne''' sluit in Hormone, ensiense, nukleinsure en vitamine. Dit is die enigste organiese molekuul wat Swawel, Magnesium, Fosfor en Kalium kan bevat. Proteïne bestaan uit die elemente, Koolstof, Waterstof, Suurstof, Swawel, Fosfor, Magnesium en Stikstof. Voorbeelde van algemene proteïne is Milosien in vleis spierselle, Kollageen in kraakbeen, Keratien in hare en naels, Hemoglobien in bloed selle. Aminosure word gekoppel deur peptoolbindings. ( 2 aminosure verbind met n peptied binding word n di-peptied genoem, 3 aminosure verbind word n Tri-peptied genoem, meer as 3 maar minder as 50 verbind word n poli-peptied genoem. Meer as 50 aminosure saam word 'n proteïne genoem, die kleinste proteïen is insulien en het 51 aminosure.) ''Funksies en biologiese belangrikheid van Proteïne'' 15% van proteplasma bestaan uit proteïne Eenheidsmembrane en nukleusmembrane van selle bestaan uit proteïne Ensieme en hormone is proteïen Oortollige proteïne word as reserwe brandstof gebruik Die nukleinsure DNS en RNS is proteïne ( genetiese/oorerflike materiaal.) '''Lipiede''' (Vette en Olies) Bestaan uit Koolstof (C), Waterstof(H) en Suurstof (0) n Lipied molekule bestaan uit 1 x Gliserol en 3 x vetsure Verhouding H:O is baie groter as in Koolhidrate. ''Daar is 2 tipes Lipiede'' Versadigde Vette (harde vette) Vette van Dierlike oorsprong Geen dubbelbindings tussen Koolstof-atome verhoog cholesterol vlakke in mens liggaam half solied by kamertemperatuur Onversadigde vette ( sagte vette / olies) Vette van Plant oorsprong Sommige Koolstof-atome het dubbelbindings Kan Cholesterol vlakke verlaag Vloeibaar by kamertemperatuur ''Funksie en biologiese belangrikheid van Lipiede'' Vette is n belangrike energiebron vir diere en plante, hitte isolators, beskerm belangrike organe en dien as n skokbreker. Wasse (Eng. Wax) is ook vette, bye bou korwe daarmee, voëls maak hulle vere waterdig, vetplante vorm kutikula om waterverlies te voorkom. Fosfolipiede vorm die sterk dubbel binneste laag van selmembrane. {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Biomolekules]] [[Kategorie:Biochemie]] [[Kategorie:Organiese verbindings]] tay0ahqcw38ifu7dcnrhlqkk46cujh6 2516913 2516890 2022-08-02T11:12:15Z Rooiratel 90342 + Inleiding, vertaal vanaf enwiki wikitext text/x-wiki {{Skoonmaak}} [[Lêer::Myoglobin.png|duimnael|regs|'n Voorstelling van die 3D-struktuur van [[mioglobien]], wys [[alfa-heliks|alfa-helikse]], voorgestel deur linte. Hierdie proteïen was die eerste wat die struktuur daarvan opgelos het met [[X-straalkristallografie]] deur [[Max Perutz]] en [[John Kendrew|Sir John Cowdery Kendrew]] in 1958, waarvoor hulle 'n [[Nobelprys vir Chemie]] ontvang het.]] 'n '''Biomolekule''' of '''biologiese molekule''' is 'n losweg gebruikte term vir [[molekule]]s teenwoordig in [[organisme]]s wat noodsaaklik is vir een of meer tipiese [[biologiese proses]]se, soos [[Seldeling]], [[morfogenese]], of [[Ontwikkelingsbiologie|ontwikkeling]].<ref name="Bunge" /> Biomolekules sluit groot [[Makromolekuul|makromolekule]] in (of [[polianioon|polianione]]) soos [[Proteïen|Proteïene]], [[koolhidraat]]e, [[lipied]]e, en [[Nukleïensuur|nukleïensure]], sowel as [[Klein molekule]] soos primêre [[metaboliet]]e, [[sekondêre metaboliet]]e en [[natuurlike produk]]te. 'n Meer algemene naam vir hierdie klas materiaal is biologiese materiale. Biomolekules is 'n belangrike element van lewende organismes, daardie biomolekules is dikwels endogeen,<ref name="ref2" /> binne die organisme geproduseer<ref name="tfd" />maar organismes benodig gewoonlik eksogene biomolekules, byvoorbeeld sekere [[Mikro- en makrovoedingstowwe|voedingstowwe]], om te oorleef. == Tipes biomolekules == '''Organiese molekules''' is molekulêre verbindings wat gemaak word uit Koolstof, Waterstof en Stikstof in lewendige organismes. Slegs Koolhidrate, Proteïne en Vette/olies/lipiede is organiese molekules. '''Koolhidrate''' sluit in : suikers, glukose, stysels en [[sellulose]]. word opgedeel in 3 basiese groepe Mono-sakariede (eenvoudige suikers) bv Glukose, Galaktose en Fruktose. Di-sakariede (dubbel suikers of 2 mono-sakariede) bv. Gukrose (Glukose+Fruktose) Laktose (Glukose+Galaktose) en Maltose. Poli-sakaride - kombinasies van monosakariede bv. Stysels, Chitien en Sellulose Koolhidrate word opgebou uit Waterstof(H), Suurstof(0) en Koolstof(C) ''Funksies en biologiese belangrikheid van koolhidrate''. Glukose - hoof energiebron vir diere en plante en ook die boustene van stysel en sellulose. Fruktose - suiker in vrugte Laktose - kom voor in melk Sukrose - is n natuurlike suiker/versoeter Stysel - bron van reserwe energie Sellulose - geen stewigheid aan plantselle se selwande Chitien - waarvan insekte se eksoskelet gemaak is. '''Proteïne''' sluit in Hormone, ensiense, nukleinsure en vitamine. Dit is die enigste organiese molekuul wat Swawel, Magnesium, Fosfor en Kalium kan bevat. Proteïne bestaan uit die elemente, Koolstof, Waterstof, Suurstof, Swawel, Fosfor, Magnesium en Stikstof. Voorbeelde van algemene proteïne is Milosien in vleis spierselle, Kollageen in kraakbeen, Keratien in hare en naels, Hemoglobien in bloed selle. Aminosure word gekoppel deur peptoolbindings. ( 2 aminosure verbind met n peptied binding word n di-peptied genoem, 3 aminosure verbind word n Tri-peptied genoem, meer as 3 maar minder as 50 verbind word n poli-peptied genoem. Meer as 50 aminosure saam word 'n proteïne genoem, die kleinste proteïen is insulien en het 51 aminosure.) ''Funksies en biologiese belangrikheid van Proteïne'' 15% van proteplasma bestaan uit proteïne Eenheidsmembrane en nukleusmembrane van selle bestaan uit proteïne Ensieme en hormone is proteïen Oortollige proteïne word as reserwe brandstof gebruik Die nukleinsure DNS en RNS is proteïne ( genetiese/oorerflike materiaal.) '''Lipiede''' (Vette en Olies) Bestaan uit Koolstof (C), Waterstof(H) en Suurstof (0) n Lipied molekule bestaan uit 1 x Gliserol en 3 x vetsure Verhouding H:O is baie groter as in Koolhidrate. ''Daar is 2 tipes Lipiede'' Versadigde Vette (harde vette) Vette van Dierlike oorsprong Geen dubbelbindings tussen Koolstof-atome verhoog cholesterol vlakke in mens liggaam half solied by kamertemperatuur Onversadigde vette ( sagte vette / olies) Vette van Plant oorsprong Sommige Koolstof-atome het dubbelbindings Kan Cholesterol vlakke verlaag Vloeibaar by kamertemperatuur ''Funksie en biologiese belangrikheid van Lipiede'' Vette is n belangrike energiebron vir diere en plante, hitte isolators, beskerm belangrike organe en dien as n skokbreker. Wasse (Eng. Wax) is ook vette, bye bou korwe daarmee, voëls maak hulle vere waterdig, vetplante vorm kutikula om waterverlies te voorkom. Fosfolipiede vorm die sterk dubbel binneste laag van selmembrane. == Verwysings == {{Verwysings|verwysings= <ref name="Bunge">Bunge, M. (1979). ''Treatise on Basic Philosophy'', vol. 4. Ontology II: A World of Systems, p. 61-2. [https://books.google.com/books?id=4hpNzUzH1E4C&lpg=PP1&hl=pt-BR&pg=PA61 link].</ref> <ref name="ref2">{{cite book |author1=Voon, C. H. |author2=Sam, S. T. |title=Nanobiosensors for Biomolecular Targeting |date=2019 |publisher=Elsevier |isbn=978-0-12-813900-4 |language=en |chapter=2.1 Biosensors}}</ref> <ref name="tfd">[https://medical-dictionary.thefreedictionary.com/endogeny endogeny]. (2011) ''Segen's Medical Dictionary''. [http://www.thefreedictionary.com The Free Dictionary by Farlex.] Farlex, Inc. Accessed June 27, 2019.</ref> }} {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Biomolekules]] [[Kategorie:Biochemie]] [[Kategorie:Organiese verbindings]] q4gl5w2dn62honr1tjztyw3k14s6wbf 2516914 2516913 2022-08-02T11:12:43Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Skoonmaak}} [[Lêer:Myoglobin.png|duimnael|regs|'n Voorstelling van die 3D-struktuur van [[mioglobien]], wys [[alfa-heliks|alfa-helikse]], voorgestel deur linte. Hierdie proteïen was die eerste wat die struktuur daarvan opgelos het met [[X-straalkristallografie]] deur [[Max Perutz]] en [[John Kendrew|Sir John Cowdery Kendrew]] in 1958, waarvoor hulle 'n [[Nobelprys vir Chemie]] ontvang het.]] 'n '''Biomolekule''' of '''biologiese molekule''' is 'n losweg gebruikte term vir [[molekule]]s teenwoordig in [[organisme]]s wat noodsaaklik is vir een of meer tipiese [[biologiese proses]]se, soos [[Seldeling]], [[morfogenese]], of [[Ontwikkelingsbiologie|ontwikkeling]].<ref name="Bunge" /> Biomolekules sluit groot [[Makromolekuul|makromolekule]] in (of [[polianioon|polianione]]) soos [[Proteïen|Proteïene]], [[koolhidraat]]e, [[lipied]]e, en [[Nukleïensuur|nukleïensure]], sowel as [[Klein molekule]] soos primêre [[metaboliet]]e, [[sekondêre metaboliet]]e en [[natuurlike produk]]te. 'n Meer algemene naam vir hierdie klas materiaal is biologiese materiale. Biomolekules is 'n belangrike element van lewende organismes, daardie biomolekules is dikwels endogeen,<ref name="ref2" /> binne die organisme geproduseer<ref name="tfd" />maar organismes benodig gewoonlik eksogene biomolekules, byvoorbeeld sekere [[Mikro- en makrovoedingstowwe|voedingstowwe]], om te oorleef. == Tipes biomolekules == '''Organiese molekules''' is molekulêre verbindings wat gemaak word uit Koolstof, Waterstof en Stikstof in lewendige organismes. Slegs Koolhidrate, Proteïne en Vette/olies/lipiede is organiese molekules. '''Koolhidrate''' sluit in : suikers, glukose, stysels en [[sellulose]]. word opgedeel in 3 basiese groepe Mono-sakariede (eenvoudige suikers) bv Glukose, Galaktose en Fruktose. Di-sakariede (dubbel suikers of 2 mono-sakariede) bv. Gukrose (Glukose+Fruktose) Laktose (Glukose+Galaktose) en Maltose. Poli-sakaride - kombinasies van monosakariede bv. Stysels, Chitien en Sellulose Koolhidrate word opgebou uit Waterstof(H), Suurstof(0) en Koolstof(C) ''Funksies en biologiese belangrikheid van koolhidrate''. Glukose - hoof energiebron vir diere en plante en ook die boustene van stysel en sellulose. Fruktose - suiker in vrugte Laktose - kom voor in melk Sukrose - is n natuurlike suiker/versoeter Stysel - bron van reserwe energie Sellulose - geen stewigheid aan plantselle se selwande Chitien - waarvan insekte se eksoskelet gemaak is. '''Proteïne''' sluit in Hormone, ensiense, nukleinsure en vitamine. Dit is die enigste organiese molekuul wat Swawel, Magnesium, Fosfor en Kalium kan bevat. Proteïne bestaan uit die elemente, Koolstof, Waterstof, Suurstof, Swawel, Fosfor, Magnesium en Stikstof. Voorbeelde van algemene proteïne is Milosien in vleis spierselle, Kollageen in kraakbeen, Keratien in hare en naels, Hemoglobien in bloed selle. Aminosure word gekoppel deur peptoolbindings. ( 2 aminosure verbind met n peptied binding word n di-peptied genoem, 3 aminosure verbind word n Tri-peptied genoem, meer as 3 maar minder as 50 verbind word n poli-peptied genoem. Meer as 50 aminosure saam word 'n proteïne genoem, die kleinste proteïen is insulien en het 51 aminosure.) ''Funksies en biologiese belangrikheid van Proteïne'' 15% van proteplasma bestaan uit proteïne Eenheidsmembrane en nukleusmembrane van selle bestaan uit proteïne Ensieme en hormone is proteïen Oortollige proteïne word as reserwe brandstof gebruik Die nukleinsure DNS en RNS is proteïne ( genetiese/oorerflike materiaal.) '''Lipiede''' (Vette en Olies) Bestaan uit Koolstof (C), Waterstof(H) en Suurstof (0) n Lipied molekule bestaan uit 1 x Gliserol en 3 x vetsure Verhouding H:O is baie groter as in Koolhidrate. ''Daar is 2 tipes Lipiede'' Versadigde Vette (harde vette) Vette van Dierlike oorsprong Geen dubbelbindings tussen Koolstof-atome verhoog cholesterol vlakke in mens liggaam half solied by kamertemperatuur Onversadigde vette ( sagte vette / olies) Vette van Plant oorsprong Sommige Koolstof-atome het dubbelbindings Kan Cholesterol vlakke verlaag Vloeibaar by kamertemperatuur ''Funksie en biologiese belangrikheid van Lipiede'' Vette is n belangrike energiebron vir diere en plante, hitte isolators, beskerm belangrike organe en dien as n skokbreker. Wasse (Eng. Wax) is ook vette, bye bou korwe daarmee, voëls maak hulle vere waterdig, vetplante vorm kutikula om waterverlies te voorkom. Fosfolipiede vorm die sterk dubbel binneste laag van selmembrane. == Verwysings == {{Verwysings|verwysings= <ref name="Bunge">Bunge, M. (1979). ''Treatise on Basic Philosophy'', vol. 4. Ontology II: A World of Systems, p. 61-2. [https://books.google.com/books?id=4hpNzUzH1E4C&lpg=PP1&hl=pt-BR&pg=PA61 link].</ref> <ref name="ref2">{{cite book |author1=Voon, C. H. |author2=Sam, S. T. |title=Nanobiosensors for Biomolecular Targeting |date=2019 |publisher=Elsevier |isbn=978-0-12-813900-4 |language=en |chapter=2.1 Biosensors}}</ref> <ref name="tfd">[https://medical-dictionary.thefreedictionary.com/endogeny endogeny]. (2011) ''Segen's Medical Dictionary''. [http://www.thefreedictionary.com The Free Dictionary by Farlex.] Farlex, Inc. Accessed June 27, 2019.</ref> }} {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Biomolekules]] [[Kategorie:Biochemie]] [[Kategorie:Organiese verbindings]] 3za8pv81z43fiob9rcv8g9460vyn8xt 0 52194 2516846 2363350 2022-08-02T07:18:10Z Puvircho 6492 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Sebastiaan Cornelis Nederburgh | beeld = Sebastiaan Cornelis Nederburgh (1762-1811). Commissaris-generaal (1791-99) Rijksmuseum SK-A-3786.jpeg | beeldonderskrif = | orde = Kommissaris-generaal van die [[Nederlandse Kaapkolonie]]<br /><small>saam met [[Simon Hendrik Frijkenius]]</small> | termynaanvang = [[1792]] | termyneinde = [[1793]] | voorganger = [[Johannes Izaac Rhenius]] (<i>wnd.</i>) | opvolger = [[Abraham Josias Sluysken]] | geboortedatum = [[7 Maart]] [[1762]] | geboortejaar = | geboortemaand = | geboortedag = | geboorteplek = [[Den Haag]], [[Nederland]] | sterftedatum = [[3 Augustus]] [[1811]] | sterfteplek = Den Haag, Nederland | party = | eggenoot = | kinders = | alma_mater = [[Universiteit van Leiden]] | religie = | handtekening = | militer = | lojaliteit = | tak = | diensjare = | rang = | eenheid = | oorloe = | toekennings = }} '''Sebastiaan Cornelis Nederburgh''' ([[Den Haag]], [[7 Maart]] [[1762]] tot Den Haag, [[3 Augustus]] [[1811]] was 'n kommissaris-generaal van die [[Verenigde Oos-Indiese Kompanjie]] (VOC). Hy skryf hom in 1777 as student in aan die [[Universiteit van Leiden]] en promoveer vyf jaar later in die regte. In 1785 word hy aangestel as advokaat in die Raad van State in die State-generaal en twee jaar later as eerste advokaat van die [[VOC]], waardeur hy ontwerper van al die Kompanjie se uitgaande stukke en ook sy verteenwoordiger in die State-generaal word. Dié liggaam gee hom in 1787 opdrag om saam met [[Simon Hendrik Frijkenius]] streng ondersoek in te stel na die sake van die Kompanjie aan die Kaap en in die Ooste en al die nodige te doen om die toestand te verbeter. Aan die Kaap onderdruk die twee kommissarisse-generaal die sluikhandel, stel 'n nuwe belasting in en rig die Bank van Lening op. Nederburgh vertrek in 1793 na [[Batavia]] waar hy ingrypende veranderinge aanbring en met groot moeilikheid te doen kry. Ses jaar later neem hy sy ontslag en keer terug na sy geboorteland, waar hy in 1809 lid van die Asiatiese Raad word. Dié liggaam is in die lewe geroep om in die plek van die mislukte VOC die Oosterse besettings te administreer. Hy sterf in 1811 in sy geboortestad. == Sien ook == * [[Lys van kommandeurs en goewerneurs van die Kaapkolonie]] == Bron == * Albertyn, dr. C.F. (red.), 1972. ''Afrikaanse Kinderensiklopedie''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel Beperk. {{Saadjie}} {{beginboks}} {{opvolgboks| voor=[[Johannes Izaac Rhenius]] (waarnemend) | titel=Kommissaris-generaal van die [[Nederlandse Kaapkolonie]]<br /><small>saam met [[Simon Hendrik Frijkenius]]</small> | jare= [[1792]] &ndash; [[1793]] | na=[[Abraham Josias Sluysken]]}} {{eindboks}} {{Kommandeurs en Goewerneurs van die Kaapkolonie|state=autocollapse}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Nederburgh, Sebastiaan Cornelis}} [[Kategorie:Nederlandse kommandeurs en goewerneurs van die Kaapkolonie (VOC)]] [[Kategorie:Geboortes in 1762]] [[Kategorie:Sterftes in 1811]] b3xk54absvd8p1rnjnkbmp14eaiw88h 0 55047 2516907 1824799 2022-08-02T10:51:28Z Aliwal2012 39067 burgemeester=Sonwabile Mngenela (ANC) wikitext text/x-wiki {{Tabel_Plaaslike Munisipaliteite_van_Suid-Afrika |naam=Matatiele |provinsie=[[Oos-Kaap]] |distriksmunisipaliteit=[[Alfred Nzo-distriksmunisipaliteit|Alfred Nzo]] |kode=EC441 |tipe=[[Plaaslike Munisipaliteit]] |burgemeester=Sonwabile Mngenela (ANC) |hoofstad=[[Matatiele]] |bevolking=203&nbsp;843 <small>(2011)</small> |tale=[[Xhosa]], [[Suid-Sotho]], [[Engels]], [[Zoeloe]] |area= 4 352 |beeld_ligging=Map of the Eastern Cape with Matatiele highlighted (2011).svg }} Die '''Matatiele Plaaslike Munisipaliteit''' is een van die plaaslike munisipaliteite in die [[Alfred Nzo-distriksmunisipaliteit]] in die [[Oos-Kaap]], [[Suid-Afrika]]. == Nedersettings == Nedersettings in die munisipaliteit: * [[Matatiele]] (setel) * [[Cedarville]] * [[Maluti]] {{Saadjie}} {{Oos-Kaapse Munisipaliteite}} [[Kategorie:Plaaslike Munisipaliteite in die Oos-Kaap]] qbkp23lrmtrig0ry2fjrml41ourcarw 0 56494 2516713 2516678 2022-08-01T13:03:31Z 196.15.154.226 skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:Unie-parlementsopening.JPG|duimnael|regs|350px|Die Hertog van Connaught ry per koets deur [[Adderleystraat]] in [[Kaapstad]] by geleentheid van die opening van die eerste sitting van Suid-Afrika se Unie-parlement.]] [[Lêer:Kaart van die provinsies van Suid-Afrika 1910-1976 met Afrikaanse byskrifte.svg|duimnael|Die provinsies van Suid-Afrika van 1910 tot 1994.]] Die '''Suid-Afrika-Wet''' is die wet waardeur die [[Unie van Suid-Afrika]] tot stand gekom het en het bepaal dat die eenwording van die vier Britse kolonies in [[Suid-Afrika]] moes plaasvind binne 'n jaar na die aanname van die wet in 1909. Dit het gevolg op die [[Nasionale Konvensie]] van [[1908]] tot [[1909]] waar verteenwoordigers van die Kaap en Natal en die voormalige Boere-republieke die wetsontwerp opgestel het wat die land tot 'n selfregerende dominium binne die Britse [[Statebond]] sou verenig. Dit het beteken die Kaapkolonie, Natal, Transvaal en Oranjerivier-kolonie sou van 'n bepaalde dag in 1910 af nie meer elk 'n eie regering hê nie, maar sou geregeer word deur die regering en parlement van die nuwe, verenigde staat, die Unie van Suid-Afrika. Die Britse koning sou 'n dag afkondig waarop hierdie verandering in Suid-Afrika sou plaasvind. Die dag was [[31 Mei]] [[1910]], tot op die dag agt jaar ná die ondertekening van die [[Vrede van Vereeniging]] en uiteindelik ook presies 51 jaar voor republiekwording in 1961. Aan die begin kon daar geen volledige Unie-parlement wees nie omdat dit onmoontlik was om Unie-Volksraadslede te kies voordat daar 'n regering was op wie se aanbeveling die goewerneur-generaal 'n verkiesing kon uitskryf. Daarom moes daar eers 'n regering in die lewe geroep word wat die reëlings vir 'n verkiesing kon tref en wat die goewerneur-generaal kon versoek om 'n verkiesing uit te skryf. Dit was wel moontlik om 'n regering te hê voordat daar 'n verkiesing was omdat die Suid-Afrika-Wet aan die goewerneur-generaal die mag gegee het om persone as ministers te benoem al was hulle nog nie lid van die [[Volksraad van die Unie van Suid-Afrika|Unie-Volksraad]] of die Senaat nie. Dit was ook nie vir sulke persone nodig om binne drie maande lid van die Volksraad of Senaat te word soos die Grondwet later sou vereis nie, want hierdie bepaling het eers ná die eerste algemene verkiesing van krag geword. Veertien dae voordat die Unie tot stand sou kom, het lord Gladstone, die eerste goewerneur-generaal, in [[Tafelbaai]] aangekom, waar hy verwelkom is deur die vier laaste eerste ministers van die vier kolonies. Twee dae later het sy eksellensie <!-- met ander woorde lord Gladstone -->genl. [[Louis Botha]] versoek om 'n kabinet saam te stel. Hierdie kabinet sou optree as voorlopige regering vir die Unie totdat 'n algemene verkiesing plaasvind. Die regering moes feitlik onmiddellik na lord Gladstone se aankoms gevorm word, want daar was baie belangrike konstitusionele en administratiewe aangeleenthede wat voor 31 Mei deur die nuwe regering gereël moes word. Ná samesprekinge met verskeie mense in Suid-Afrika en ná sorgvuldige oorweging het die goewerneur-generaal se keuse op Botha geval en so het hy in Mei 1910 opgehou om eerste minister van Transvaal te wees en eerste minister van die Unie van Suid-Afrika geword. == Kiesafdelings == Die Suid-Afrika-Wet het bepaal dat Kaapland 51 setels sou hê, Transvaal 36, die Oranje-Vrystaat en Natal 17 elk. 'n Afbakeningskommissie is voor [[Uniewording]] aangestel om die verdeling van al vier provinsies in die vasgestelde getal kiesafdelings waar te neem. Volgens die Suid-Afrika-Wet moes 'n herafbakening na elke vyf-jaarlikse sensus onderneem word. Daarom is 'n tweede Afbakeningskommissie in [[1912]] aangestel na die uitslag van die [[1911]]-sensus bekend gemaak is. Die derde Afbakeningskommissie is in Julie [[1919]] onder voorsitterskap van sir J.H. Lange aangestel en die vierde, onder die voorsitterskap van Lange, wat na sy dood vervang is deur sir A.W. Mason, in Desember [[1922]]. Laasgenoemde se werk was gegrond op die sensus van [[3 Mei]] [[1921]]. [[Beeld:Hertog van Connaught.JPG|duimnael|regs|240px|[[Prins Arthur, Hertog van Connaught en Strathearn| Die Hertog van Connaught]], 'n oom van die Britse koning [[George V van die Verenigde Koninkryk|George V]], het spesiaal na [[Suid-Afrika]] gekom om namens die koning die opening van die Unie-parlement by te woon.]] == Wetgewende gesag == Die Suid-Afrika-Wet het bestuursvorme bepaal wat in 'n groot mate gegrond was op die [[Westminster-stelsel]]. Die wetgewende liggaam (of Parlement) sou twee kamers hê: 'n Unie-Volksraad, wie se lede vir 'n tydperk van vyf jaar deur 'n meerderheidstem in enkelvoudige kiesafdelings verkies sou word, en 'n Senaat, wie se lede die vier provinsies gelykwaardig sou verteenwoordig en wie se lede op grond van 'n stelsel van proporsionele verteenwoordiging deur dienende Unie-Volksraadslede en lede van die Provinsiale Rade verkies is. Net soos in Brittanje, op wie se regeringstelsel die Suid-Afrika-Wet gegrond was, is die Unie-Volksraad ook as die "laerhuis" bestempel, hoewel dit verreweg die belangrikste van die twee huise was. Dit is daar waar geskilpunte gevoer en wetgewing hulle beslag gekry het. == Bronne == *[[Anna Böeseken|Böeseken, dr. A.J.]], [[D.W. Krüger|Krüger, prof. D.W.]] en Kieser, dr. A. 1953. ''Drie eeue. Die verhaal van ons vaderland''. Kaapstad: Nasionale Boekhandel. * Schirmer, Peter. 1981. ''Die beknopte geïllustreerde ensiklopedie van Suid-Afrika''. Johannesburg: Central News Agency (Edms.) Bpk. [[Kategorie:Geskiedenis van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Grondwet van Suid-Afrika]] 59msrlvqvicnv10pu8i5pb70wify3lk 6 57073 2516872 1480746 2022-08-02T09:06:55Z Aliwal2012 39067 /* Opsomming */ wikitext text/x-wiki == Opsomming == {{Beeldinligting |beskrywing=Dr. Hendrik Verwoerd na hy geskiet is by die Randse Paasskou, 9 April 1960 |bron=An Illustrated Dictionary of South African History |datum=9 April 1960 |daarsteller=Morné van Rooyen |outeur=Dagbreek |ander_weergawes=Geen }} <!-- VERPLIG: Moenie vergeet om n lisensie te kies ASOOK n bron EN n outeur in te vul nie! --> == Lisensiëring == {{PD-SA}} m7yac7rciwjq5z9eb2ad0bi9m3z015n 0 57390 2516881 1998927 2022-08-02T09:57:20Z Rooiratel 90342 Skuif sjabloon boontoe wikitext text/x-wiki {{skoonmaak}} [[Lêer:Mitchells-plain-schoolkids.jpg|duimnael|250 px|Skoolkinders in Kaapstad.]] [[Suid-Afrika]] het 'n 3-vlak stelsel van [[onderwys]] waar leerlinge in 'n primêre skool (laerskool) begin, gevolg deur hoërskool en daarna tersiêre onderwys in die vorm van (akademiese) universiteite en universiteite van tegnologie (die ou technikons). In 2010 was daar 12&nbsp;3 miljoen leerlinge, 386&nbsp;000 onderwysers en ongeveer 48&nbsp;000 skole (8 onderwysers per skool gemiddeld) - insluitend 390 Skole vir Spesiale Behoeftes en 1000 geregistreerde private skole in Suid-Afrika. Amptelik word Graad 1 tot 7 in laerskole aangebied en Graad 8 tot 12 in hoërskole. Op diskresie van die skool kan 'n Graad 0 en 13 ook aangebied word. Skoollewe strek oor 13 jaar - of grade - hoewel die eerste jaar van onderwys, Graad R of "ontvangsjaar", en die afgelope drie jaar, Graad 10, 11 en Graad 12 of "Matriek" is nie verpligtend nie. Baie primêre skole bied graad R, hoewel dit pre-skooljaar kan ook ingevul word by die [[kleuterskool]]. Onlangs het groot vordering gemaak is in die bekendstelling van nuwe tegnologie aan die voorheen benadeelde skole. Organisasies soos Khanya, [1] (Nguni vir verligting) gewerk rekenaar toegang in staat skole te voorsien. In 'n onlangse nasionale inisiatief is die skepping van "FOCUS" skole. Hierdie spesialiseer in spesifieke kurrikulum-areas (Sake en handel, Ingenieurswese, Kuns en Kultuur) en is baie soortgelyk aan die Britse spesialis skole-program. Vir toelating tot die universiteit, is 'n "Matrikulasie-endossement" vereis word, hoewel sommige universiteite nie hul eie addisionele akademiese vereistes. Suid-Afrika het 'n lewendige hoër sektor, met meer as' n miljoen ingeskrewe studente in die land se universiteite en universiteite van tegnologie. Al die universiteite outonome, verslag te doen aan hul eie rade eerder as die regering. Suid-Afrika het die konsep van die openbare en private skole. Hulle wissel volgens karakter, grootte, gehalte van onderwys, en die finansiële voordele. Albei is belowend. Die meeste skole word befonds deur die staat en private skole word gefinansier deur gelde. 2,8% van die totale skoolbevolking is privaat gelyk 340.000 studente. In 2010, die geletterdheid-koers is 88,0% en Suid-Afrika is gelys gesamentlike 107 van die 180 lande oor die wêreld geletterdheid lys. {{Normdata}} [[Kategorie:Onderwys in Suid-Afrika| ]] 82gj5odz6qeh8p7fql3yude0noikpgr 2516885 2516881 2022-08-02T10:07:31Z Rooiratel 90342 + Inleiding, vertaal vanaf enwiki wikitext text/x-wiki {{skoonmaak}} [[Lêer:Mitchells-plain-schoolkids.jpg|duimnael|250 px|Skoolkinders in Kaapstad.]] '''Onderwys in Suid-Afrika''' word deur twee nasionale departemente beheer, naamlik die [[Departement van Basiese Onderwys]], wat verantwoordelik is vir [[Laerskool|laerskole]] en [[Hoërskool|sekondêre skole]], en die [[Departement van Hoër Onderwys en Opleiding]], wat verantwoordelik is vir [[tersiêre onderwys]] en [[beroepsopleiding]]. Voor 2009 was beide departemente in 'n enkele [[Departement van Onderwys (Suid-Afrika)|Departement van Onderwys]] verteenwoordig.Onder Afrikalande suid van die Sahara het Suid-Afrika een van die hoogste geletterdheidsyfers.<ref name="cia.gov">{{Cite web | url=https://www.cia.gov/the-world-factbook/field/literacy/ | title=Literacy - the World Factbook }}</ref> Volgens The World Factbook - Central Intelligence Agency vanaf 2019 was 95% van die bevolking van 15 jaar en ouer in Suid-Afrika onderskeidelik geletterd.<ref name="cia.gov"/> [[Suid-Afrika]] het 'n 3-vlak stelsel van [[onderwys]] waar leerlinge in 'n primêre skool (laerskool) begin, gevolg deur hoërskool en daarna tersiêre onderwys in die vorm van (akademiese) universiteite en universiteite van tegnologie (die ou technikons). In 2010 was daar 12&nbsp;3 miljoen leerlinge, 386&nbsp;000 onderwysers en ongeveer 48&nbsp;000 skole (8 onderwysers per skool gemiddeld) - insluitend 390 Skole vir Spesiale Behoeftes en 1000 geregistreerde private skole in Suid-Afrika. Amptelik word Graad 1 tot 7 in laerskole aangebied en Graad 8 tot 12 in hoërskole. Op diskresie van die skool kan 'n Graad 0 en 13 ook aangebied word. Skoollewe strek oor 13 jaar - of grade - hoewel die eerste jaar van onderwys, Graad R of "ontvangsjaar", en die afgelope drie jaar, Graad 10, 11 en Graad 12 of "Matriek" is nie verpligtend nie. Baie primêre skole bied graad R, hoewel dit pre-skooljaar kan ook ingevul word by die [[kleuterskool]]. Onlangs het groot vordering gemaak is in die bekendstelling van nuwe tegnologie aan die voorheen benadeelde skole. Organisasies soos Khanya, [1] (Nguni vir verligting) gewerk rekenaar toegang in staat skole te voorsien. In 'n onlangse nasionale inisiatief is die skepping van "FOCUS" skole. Hierdie spesialiseer in spesifieke kurrikulum-areas (Sake en handel, Ingenieurswese, Kuns en Kultuur) en is baie soortgelyk aan die Britse spesialis skole-program. Vir toelating tot die universiteit, is 'n "Matrikulasie-endossement" vereis word, hoewel sommige universiteite nie hul eie addisionele akademiese vereistes. Suid-Afrika het 'n lewendige hoër sektor, met meer as' n miljoen ingeskrewe studente in die land se universiteite en universiteite van tegnologie. Al die universiteite outonome, verslag te doen aan hul eie rade eerder as die regering. Suid-Afrika het die konsep van die openbare en private skole. Hulle wissel volgens karakter, grootte, gehalte van onderwys, en die finansiële voordele. Albei is belowend. Die meeste skole word befonds deur die staat en private skole word gefinansier deur gelde. 2,8% van die totale skoolbevolking is privaat gelyk 340.000 studente. In 2010, die geletterdheid-koers is 88,0% en Suid-Afrika is gelys gesamentlike 107 van die 180 lande oor die wêreld geletterdheid lys. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} [[Kategorie:Onderwys in Suid-Afrika| ]] f1krjr0ibst5ybv3gnxw25rum3zv021 0 57965 2516899 2404200 2022-08-02T10:26:45Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Earth Western Hemisphere.jpg|duimnael|regs|200px|Die planeet [[Aarde]].]] 'n '''Bioom''' is die versameling [[fauna]] en [[flora]] wat in 'n [[habitat]] leef en 'n bepaalde [[topografie]] op die [[aarde]] beset. Die verspreiding van fauna en flora word bepaal deur die heersende [[klimaat]] en [[geografie]]se omstandighede. Dit staan ook as vegetasiegordels bekend. Die ses primêre biome is: # [[tropiese bos|tropiese bosse]] # [[loofbos]]se # [[naaldbos]]se # [[grasland]]e # [[woestyn]]e # [[toendra]]'s Daar is egter ook subvariasies, soos [[tropiese reënwoud]]e binne tropiese bosse of mikrobiome soos die [[risosfeer]]. [[Lêer:Vegetation-no-legend.PNG|duimnael|center|850px|Biome wereldwyd, gedefinieer volgens vegetasie]] {| style="border:1px solid #CCCCCC; background-color:transparent;" align="center" width="100%" |width="20%"| {{Legend|#c0c0c0|[[Yskap|Yskappe]] en [[Poolwoestyn|poolwoestyne]]}} {{Legend|#9fd6c9|[[Toendra]]}} {{Legend|#006d64|[[Taiga]]}} {{Legend|#a4e05d|[[Loofbos]]}} |width="20%"| {{Legend|#f7ec6f|[[Steppe]]}} {{Legend|#0d7e0d|[[Subtropiese reënwoud]]}} {{Legend|#907699|[[Mediterreense vegetasie]]}} {{Legend|#6f956f|[[Moessonbos]]}} |width="20%"| {{Legend|#95583c|[[Sandwoestyn]]}} {{Legend|#b97553|[[Rotsgrond]]}} {{Legend|#9b8447|[[Droë steppe]]}} {{Legend|#deb887|[[Woestyn]]}} |width="20%"| {{Legend|#cdc954|[[Grassavanne]]}} {{Legend|#aca719|[[Boomsavanne]]}} {{Legend|#768e34|[[Subtropiese droog bos]]}} {{Legend|#005c00|[[Tropiese reënwoud]]}} |width="20%"| {{Legend|#a7bddb|[[Alpinetoendra]]}} {{Legend|#3c9798|[[Newelwoud]] }} |} {{Saadjie}} {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Ekologie]] a64furqfquk5edw7wf58rf6fqdrc1eg 0 59626 2516883 2465265 2022-08-02T10:02:40Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki Die '''Departement van Basiese Onderwys''' is een van die departemente van die ''Regering van Suid-Afrika''. Dit is verantwoordelik vir primêre en sekondêre onderwys in [[Suid-Afrika]]. Die departement is in 2009 geskep na die verkiesing van president [[Jacob Zuma]], toe die voormalige ''Departement van Onderwys'' onderverdeel is. Die politiese hoof van die departement is die Minister van Basiese Onderwys. Vanaf Mei 2009 beklee [[Angie Motshekga]] die pos. Die departement se hoofkantoor is in die Sol Plaatje-huis, wat vernoem is na die skrywer [[Sol Plaatje]], in [[Pretoria]].<ref>"[http://www.education.gov.za/dobeinternet/ContactUs/tabid/75/Default.aspx Contact Us]." Department of Basic Education. Besoek op 18 November 2011. "Fisiese adres: Sol Plaatje-huis 222 Struben Straat Pretoria 0001"</ref> In die nasionale begroting van 2010 het die departement 'n bewilliging van R6&nbsp;166,2 miljoen ontvang,<ref>{{cite book |title=Estimates of National Expenditure 2010 |publisher=National Treasury |location=Pretoria |isbn=9780621390797 |date=17 Februarie 2010 |chapter=Vote 14: Basic Education |url=http://www.treasury.gov.za/documents/national%20budget/2010/ene/default.aspx |chapterurl=http://www.treasury.gov.za/documents/national%20budget/2010/ene/vote14.pdf |accessdate=30 Augustus 2010}}</ref> met 730 werknemers by sy hoofkantoor. Meeste van die departement se dienste en funksies is afgewentel na die provinsies, distrikte en onderwyskringe. == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [http://www.education.gov.za/ Die departement se amptelike webtuiste] {{en}} {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Onderwys in Suid-Afrika]] [[Kategorie:Regering van Suid-Afrika]] 8y107mwblbol54df9whhsbh7oj51k6s 2 63815 2516826 2515502 2022-08-01T22:20:25Z Aliwal2012 39067 eie stats wikitext text/x-wiki [[Lêer:Editor - orichalcum star.jpg|links|90px|Meesterredakteur IV]] {{Userboxtop|Aliwal2012}} {{Gebruiker Suid-Afrika}} {{Gebruiker administrateur}} {{Tienjaargemeenskap}} {{Gebruiker wikipedia/WikiDwergie}} {{Gebruikersbydraes|11500}} {{Gebruikersbydraes|7465|lang=Afrikaanse}} {{Sjabloon:Gebruikersnederigheid|7465}} {{Vertaler en}} {{Gebruikerskas|Grey|white|[[Image:Animated-Flag-United-Kingdom.gif|center|40px]]|Hierdie gebruiker verwyder '''[[Anglisisme]]s'''.}} {{Userboxbottom}} {{Babel|af|en-5|nl-2|nso-3}} [[Welkom]] op my gebruikersblad! Die [[Afrikaanse Wikipedia]] het tans [[Spesiaal:Statistiek|{{NUMBEROFARTICLES}}]] artikels.<br/>100,000 is op 8 September 2021 bereik. ;Persoonlike [[inligting]] en [[statistiek]] Ek is Gert, 'n staats[[apteker]] wat in [[Aliwal-Noord]], [[Oos-Kaap]], woon en werk. * My bydraestatistiek: [https://xtools.wmflabs.org/ec/af.wikipedia.org/Aliwal2012 '''110 500''']<!-- 166 912 op alle taalwiki's & projekte --> wysigings op hierdie wiki sedert 31 Maart 2012. * Nuwe Afrikaanse artikels geskep/vertaal: [https://xtools.wmflabs.org/pages/af.wikipedia.org/Aliwal2012/all '''7 465'''] tot op 1 Augustus 2022. * Hierdie gebruiker is 'n [[:en:Wikipedia:Service_awards#Master Editor IV (or Looshpah Laureate of the Encyclopedia)|Meesterredakteur IV]]. * [[Gebruiker:Aliwal2012/Nog Doen Lys|My nog doen lys]] [[Lêer:Middelburg visit 001.jpg|duimnael|links|180px|My van op 'n straatbord]] <!-- == Motors == • [[Alfa Romeo]] • [[Audi]] • [[Citroën]] • [[Ford]] • [[General Motors|GM]] • [[Honda]] • [[Hyundai Automotive Suid-Afrika|Hyundai]] • [[Mercedes-Benz]] • [[Nissan]] • [[Peugeot]] ;[[Porsche]] • [[Porsche Boxster]] • [[Porsche Cayenne]] • [[Porsche Cayman]] • [[Porsche Panamera]] • [[Porsche 911]] • [[Porsche 928]] • [[Renault]] • [[Suzuki]] • [[Toyota]] • [[Volkswagen]] • [[Alfa Romeo Alfasud|Alfasud]] • [[Alfa Romeo Alfetta|Alfetta]] • [[Alfa Romeo Spider|Spider]] • [[Alfa Romeo Sprint|Sprint]] • [[Alfa Romeo Alfa 6|Alfa 6]] • [[Alfa Romeo 33|33]] • [[Alfa Romeo 147|147]] • [[Alfa Romeo 159|159]] • [[Alfa Romeo Brera|Brera]] • [[Alfa Romeo MiTo|MiTo]] • [[Alfa Romeo Giulietta|Giulietta]] • [[Alfa Romeo Giulietta (750/101)|Giulietta (750/101)]] • [[Alfa Romeo Giulietta (116)|Giulietta (116)]] • [[Alfa Romeo Giulietta (940)|Giulietta (940)]] • [[Alfa Romeo GTV|GTV]] • [[Audi 100|100]] • [[Audi A1|A1]] • [[Audi A2|A2]] • [[Audi A3|A3]] • [[Audi A4|A4]] • [[Audi A6|A6]] • [[Audi Le Mans quattro|Le Mans quattro]] • [[Audi Nuvolari quattro|Nuvolari quattro]] • [[Audi Pikes Peak quattro|Pikes Peak quattro]] • [[Audi Q3|Q3]] • [[Audi Q5|Q5]] • [[Audi Q7|Q7]] • [[Audi TT|TT]] • [[Auto Union 1000]] • [[Citroën 2CV|2CV]] • [[Citroën Berlingo|Berlingo]] • [[Citroën C1|C1]] • [[Citroën C3|C3]] • [[Citroën C4|C4]] • [[Citroën C4 Cactus|C4 Cactus]] • [[Citroën C5|C5]] • [[Citroën DS3|DS3]] • [[Citroën DS4|DS4]] • [[Citroën DS 6|DS 6]] • [[Citroën Xsara|Xsara]] • [[Ford EcoSport|EcoSport]] • [[Ford Edge|Edge]] • [[Ford Expedition|Expedition]] • [[Ford Explorer|Explorer]] • [[Ford Everest|Everest/Endeavour]] • [[Ford Fiesta|Fiesta]] • [[Ford Figo|Figo]] • [[Ford Flex|Flex]] • [[Ford Focus|Focus]] • [[Ford Galaxy|Galaxy]] • [[Ford Ikon|Ikon]] • [[Ford Ka|Ka]] • [[Ford Kuga|Kuga]] • [[Ford Mondeo|Mondeo]] • [[Ford Ranger|Ranger]] • [[Ford Territory|Territory]] • [[Ford Transit Custom|Transit Custom]] ;;Vorige • [[Ford Model T|Model T]] • [[Ford Anglia|Anglia]] • [[Ford Bantam|Bantam]] • [[Ford Bronco|Bronco]] • [[Ford Capri|Capri]] • [[Ford Corsair|Corsair]] • [[Ford Cortina|Cortina]] • [[Ford Courier|Courier]] • [[Ford Escort|Escort]] • [[Ford Fairlane|Fairlane]] • [[Ford Galaxie|Galaxie]] • [[Ford Husky|Husky]] • [[Ford Laser|Laser]] • [[Ford Prefect|Prefect]] • [[Ford Ranchero|Ranchero]] • [[Ford Sierra|Sierra]] • [[Ford Taunus|Taunus]] • [[Ford Telstar|Telstar]] ;;[[Chevrolet]] • [[Chevrolet Aveo|Aveo]] • [[Chevrolet Captiva|Captiva]] • [[Chevrolet Commodore|Commodore]] • [[Chevrolet Cruze|Cruze]] • [[Chevrolet El Camino|El Camino]] • [[Chevrolet Impala|Impala]] • [[Daewoo Lanos|Lanos]] • [[Chevrolet Lumina|Lumina]] • [[Chevrolet Malibu|Malibu]] • [[Chevrolet Optra|Optra]] • [[Chevrolet Spark|Spark]] • [[Chevrolet TrailBlazer|TrailBlazer]] ;;[[Opel]] • [[Opel Adam|Adam]] • [[Opel Ascona|Ascona]] • [[Opel Astra|Astra]] • [[Opel Corsa|Corsa]] • [[Opel Kadett|Kadett]] • [[Opel Insignia|Insignia]] • [[Opel Kapitän|Kapitän]] • [[Opel Manta|Manta]] • [[Opel Olympia|Olympia]] • [[Opel Rekord|Rekord]] • [[Opel Senator|Senator]] • [[Opel Tigra|Tigra]] • [[Opel Vectra|Vectra]] ;;[[Holden]] • [[Holden Kingswood|Kingswood]] • [[Holden Monaro|Monaro]] • [[Holden Premier|Premier]] ;[[Honda]] • [[Honda Ballade|Ballade]] • [[Honda Jazz|Jazz]] • [[Honda Prelude|Prelude]] • [[Honda CR-V|CV-R]] ;[[Hyundai Automotive Suid-Afrika|Hyundai]] • [[Hyundai Accent|Accent]] • [[Hyundai Atos|Atos]] • [[Hyundai Elantra|Elantra]] • [[Hyundai Getz|Getz]] • [[Hyundai H-100|H-100]] • [[Hyundai i10|i10]] • [[Hyundai i20|i20]] • [[Hyundai ix35|ix35]] • [[Hyundai Matrix|Matrix]] • [[Hyundai Santa Fe|Santa Fe]] • [[Hyundai Sonata|Sonata]] • [[Hyundai Terracan|Terracan]] • [[Hyundai Tiburon|Tiburon]] • [[Hyundai Tucson|Tucson]] ;;Enjins • [[Hyundai U-enjin|U]] • [[Hyundai Delta-enjin|Delta]] • [[Hyundai Epsilon-enjin|Epsilon]] • [[Hyundai Kappa-enjin|Kappa]] • [[Hyundai Alpha-enjin|Alpha]] • [[Hyundai Gamma-enjin|Gamma]] • [[Hyundai Beta-enjin|Beta]] • [[Hyundai Lambda-enjin|Lambda]] • [[Hyundai Mu-enjin|Mu]] • [[Hyundai Nu-enjin|Nu]] • [[Mitsubishi Sirius-enjin|Sirius]] • [[Hyundai Theta-enjin|Theta]] ;[[Kia Motors]] • [[Kia Carens|Carens]] • [[Kia Cee'd|Cee'd]] • [[Kia Cerato|Cerato]] • [[Kia Forte|Forte]] • [[Kia Mohave|Mohave]] • [[Kia Picanto|Picanto]] • [[Kia Ray|Ray]] • [[Kia Rio|Rio]] • [[Kia Sorento|Sorento]] • [[Kia Soul|Soul]] • [[Kia Sportage|Sportage]] ;[[Mercedes-Benz]] • [[Mercedes-Benz A-klas|A-klas]] • [[Mercedes-Benz B-klas|B-klas]] • [[Mercedes-Benz C-klas|C-klas]] • [[Mercedes-Benz E-klas|E-klas]] • [[Mercedes-Benz G-klas|G-klas]] • [[Mercedes-Benz M-klas|M-klas]] • [[Mercedes-Benz R-klas|R-klas]] • [[Mercedes-Benz S-klas|S-klas]] • [[Mercedes-Benz Vito|Vito]] ;[[Nissan]] • [[Nissan Almera|Almera]] • [[Nissan Bluebird|Bluebird]] • [[Nissan Caravan (E20)|Caravan (E20)]] • [[Nissan Cube|Cube]] • [[Nissan EXA|EXA]] • [[Nissan Hardbody|Hardbody]] • [[Nissan Juke|Juke]] • [[Nissan Laurel|Laurel]] • [[Nissan Leaf|Leaf]] • [[Nissan Maxima|Maxima]] • [[Nissan Micra|Micra]] • [[Nissan Murano|Murano]] • [[Nissan Navara|Navara]] • [[Nissan Note|Note]] • [[Nissan NV200|NV200]] • [[Nissan Pathfinder|Pathfinder]] • [[Nissan Patrol|Patrol]] • [[Nissan Primera|Primera]] • [[Nissan Pulsar|Pulsar]] • [[Nissan Qashqai|Qashqai]] • [[Nissan Rogue|Rogue]] • [[Nissan Sentra|Sentra]] • [[Nissan Skyline|Skyline]] • [[Nissan Skyline C210|Skyline C210]] • [[Nissan Stanza|Stanza]] • [[Nissan Tiida|Tiida]] • [[Nissan Vanette|Vanette]] • [[Nissan Xterra|Xterra]] • [[Nissan X-Trail|X-Trail]] • [[Nissan 300ZX|300ZX]] • [[Datsun 120Y]] • [[Datsun 510]] • [[Datsun Go]] ;[[Peugeot]] • [[Peugeot 208]] • [[Peugeot 307]] • [[Peugeot 607]] ;[[Porsche]] • [[Porsche Boxster]] • [[Porsche Cayenne]] • [[Porsche Cayman]] • [[Porsche Panamera]] • [[Porsche 911]] • [[Porsche 928]] ;[[Renault]] • [[Renault Clio]] • [[Renault Mégane]] • [[Renault Zoe]] ;Rover Motors • [[Range Rover]] • [[Land Rover Defender]] • [[Land Rover Discovery]] • [[Land Rover Freelander]] ;[[Suzuki]] • [[Suzuki Alto|Alto]] • [[Suzuki Grand Vitara|Grand Vitara]] • [[Suzuki Swift|Swift]] ;[[Toyota]] • [[Toyota Auris|Auris]] • [[Toyota Avanza|Avanza]] • [[Toyota Belta|Belta]] • [[Toyota Corolla|Corolla]] • [[Toyota Corolla Verso|Corolla Verso]] • [[Toyota Cressida|Cressida]] • [[Toyota Etios|Etios]] • [[Toyota HiAce|HiAce]] • [[Toyota Hilux|Hilux]] • [[Toyota ist|ist]] • [[Toyota Isis|Isis]] • [[Toyota Land Cruiser|Land Cruiser]] • [[Toyota Land Cruiser Prado|Prado]] • [[Toyota Prius|Prius]] • [[Toyota Quantum|Quantum]] • [[Toyota RAV4|RAV4]] • [[Toyota Yaris|Yaris]] ;;Toyota-enjins • [[Toyota A-enjin|A]] • [[Toyota AD-enjin|AD]] • [[Toyota AZ-enjin|AZ]] • [[Toyota E-enjin|E]] • [[Toyota F-enjin|F]] • [[Toyota G-enjin|G]] • [[Toyota K-enjin|K]] • [[Toyota M-enjin|M]] • [[Toyota NZ-enjin|NZ]] • [[Toyota R-enjin|R]] • [[Toyota S-enjin|S]] • [[Toyota T-enjin|T]] • [[Toyota V-enjin|V]] • [[Toyota W-enjin|W]] • [[Toyota ZZ-enjin|ZZ]] ;[[Volkswagen]] • [[Volkswagen Amarok|Amarok]] • [[Volkswagen Beetle|Beetle]] • [[Volkswagen Caddy|Caddy]] • [[Volkswagen CC|CC]] • [[Volkswagen Eos|Eos]] • [[Volkswagen Fox|Fox]] • [[Volkswagen Golf|Golf]] • [[Volkswagen Jetta|Jetta]] • [[Volkswagen Mikrobus|Mikrobus]] • [[Volkswagen New Beetle|New Beetle]] • [[Volkswagen Passat|Passat]] • [[Volkswagen Polo|Polo]] • [[Volkswagen Scirocco|Scirocco]] • [[Volkswagen Tiguan|Tiguan]] • [[Volkswagen Touran|Touran]] • [[Volkswagen Touareg|Touareg]] • [[Volkswagen up!|VW up!]] ;Ander • [[Dacia Sandero]] • [[DKW Munga]] • [[Fiat Punto]] • [[Goggomobil]] • [[Great Wall Florid]] • [[Mazda2]] • [[Mazda3]] • [[Mini (BMW)]] • [[Mitsubishi Lancer]] • [[Mitsubishi L300]] • [[Mitsubishi Space Star]] • [[Seat Ibiza]] • [[Samcor]] • [[Zündapp]] ===Motortegnologie=== • [[Dubbelkoppelaarratkas]] • [[Inlyntweesilinder]]enjin • [[Inlyndriesilinder]]enjin • [[Inlynviersilinder]]enjin • [[Inlynsessilinder]]enjin • [[Kronkelveer]] • [[Luikrug]] • [[MacPhersonstut]] • [[Motordryfuitleg]] • [[Platvierenjin]] • [[Sedan]] • [[Skokbreker]] • [[Skyfremme]] • [[Stasiewa]] • [[Stop-aansittegnologie]] • [[Superminimotor]] • [[VR6-enjin]] == [[Motorsport]] == * [[Alexander Albon]] • [[Rubens Barrichello]] • [[Valtteri Bottas]] • [[Sébastien Buemi]] • [[Jenson Button]] • [[David Coulthard]] • [[Marcus Ericsson]] • [[Giancarlo Fisichella]] * [[Pierre Gasly]] * [[Antonio Giovinazzi]] * [[Timo Glock]] * [[Esteban Gutiérrez]] • [[Romain Grosjean]] • [[Mika Häkkinen]] • [[Lewis Hamilton]] * [[Brendon Hartley]] • [[Damon Hill]] • [[Nico Hülkenberg]] • [[Daniil Kvyat]] * [[Vitantonio Liuzzi]] • [[Pastor Maldonado]] • [[Nigel Mansell]] • [[Felipe Massa]] • [[Roberto Merhi]] • [[Felipe Nasr]] • [[Vitaly Petrov]] • [[Sergio Pérez]] • [[Nelson Piquet]] • [[Alain Prost]] • [[Daniel Ricciardo]] • [[Walter Röhrl]] • [[Nico Rosberg]] • [[Carlos Sainz jr.]] * [[Mick Schumacher]] * [[Sergej Sirotkin]] • [[Will Stevens]] • [[Max Verstappen]] • [[Sebastian Vettel]] • [[Mark Webber]] ===[[Tydren]]motors=== • [[Citroën C4 WRC]] • [[Citroën DS3 WRC]] • [[Citroën Xsara WRC]] • [[Ford Escort RS Cosworth|Escort RS Cosworth]] • [[Ford Fiesta RS WRC|Fiesta RS WRC]] • [[Ford Fiesta S2000|Fiesta S2000]] • [[Ford Focus RS WRC|Focus RS WRC]] • [[Hyundai i20 WRC]] • [[Mini John Cooper Works WRC‎]] • [[Peugeot 206 WRC‎]] • [[Volkswagen Polo R WRC]] ===[[Lys van Formule Een-bane|F1-renbane]]=== • [[Adelaide Straatbaan]] • [[Aintree-motorrenbaan]] • [[Autodromo Enzo e Dino Ferrari]] • [[Bahrein Internasionale Renbaan]] • [[Bakoe-straatrenbaan]] • [[Barcelona-Catalunya-renbaan]] • [[Brands Hatch-renbaan]] • [[Circuit de Spa-Francorchamps]] • [[Estoril-renbaan]] • [[Hockenheimring]] • [[Hungaroring]] • [[Kyalami Grand Prix-renbaan]] • [[Marinabaai Straatbaan]] • [[Melbourne Grand Prix Renbaan]] • [[Monaco-renbaan]] • [[Nelson Piquet Internasionale Renbaan]] • [[Paul Ricard-renbaan]] • [[Phoenix straatrenbaan]] • [[Prins George-renbaan]] • [[Red Bull Ring]] • [[Reims-Gueux|Reims-renbaan]] • [[Shanghai Internasionale Renbaan]] • [[Silverstone-renbaan]] • [[Skandinawiese Renbaan]] • [[Sochi Autodrom]] • [[Suzuka Internasionale Renbaan]] • [[Valencia Straatbaan]] • [[Watkins Glen Internasionale Renbaan]] • [[Yas Marina-renbaan]] • [[Zandvoort-renbaan]] • [[Zolder-renbaan]] --> <!-- == Vliegtuie == ;Siviel • [[Airbus A318]] • [[Airbus A320]] • [[Airbus A330]] • [[Airbus A340]] • [[Airbus A350 XWB]] • [[Airbus A380]] • [[Airbus Beluga]] • [[Boeing 247]] • [[Boeing 727]] • [[Boeing 767]] • [[Boeing 777]] • [[Boeing 787 Dreamliner]] • [[Boeing 747 Dreamlifter]] • [[Boeing 747-8]] • [[Dassault Falcon 7X]] • [[Dassault Falcon 8X]] • [[Douglas DC-3]] • [[Lockheed L-1011 TriStar]] ;Militêr • [[Aermacchi MB-326]] • [[AHRLAC Holdings Ahrlac]] • [[Atlas Cheetah]] • [[Atlas Impala]] • [[Avro Shackleton]] • [[BAE Systems Hawk]] • [[Blackburn Buccaneer]] • [[Boeing B-29 Superfortress]] • [[Boeing B-50 Superfortress]] • [[Boeing B-52 Stratofortress]] • [[Boeing KC-135 Stratotenker]] • [[C-130 Hercules]] • [[Dassault Mirage III]] • [[Dassault Mirage F1]] • [[Dassault Mirage 2000]] • [[Dassault Rafale]] • [[Dassault Super Étendard]] • [[Eurofighter Typhoon]] • [[F-15 Eagle]] • [[F-15E Strike Eagle]] • [[F-86 Sabre]] <br /> • [[Grumman C-2 Greyhound]] • [[Grumman F-14 Tomcat]] (Oesjaar) • [[Junkers Ju 87]] • [[Lockheed P-38 Lightning]] • [[Lockheed P-80 Shooting Star]] • [[Lockheed Martin F-22 Raptor]] • [[Lockheed Martin F-35 Lightning II]] • [[McDonnell Douglas F/A-18 Hornet]] • [[Messerschmitt Me 262]] • [[MiG-15]] • [[MiG-21]] • [[MiG-23]] • [[Nanchang Q-5]] • [[North American P-51 Mustang]] • [[North American T-6 Texan]] = (Harvard) • [[Panavia Tornado]] • [[Pilatus PC-7]] • [[Saab JAS 39 Gripen]] • [[SR-71 Blackbird]] • [[Sukhoi Su-27]] • [[Supermarine Spitfire]] • [[Transall C-160]] • [[Tupolev Tu-95]] ;Helikopters • [[Aérospatiale Alouette III]] • [[Aérospatiale SA 330 Puma]] • [[AgustaWestland AW101]] • [[Denel Rooivalk]] (bydrae) • [[Sikorsky HH-60 Pave Hawk]] === Vliegtuigenjins === • [[Pratt & Whitney JT8D]] • [[Pratt & Whitney JT9D]] • [[Pratt & Whitney PW4000]] • [[Pratt & Whitney PW6000]] • [[Rolls-Royce RB211]] • [[Rolls-Royce Trent]] == Lugrederye == [[Air China]] • [[Air Hong Kong]] • [[Air India]] • [[Air Madagascar]] • [[Air Mauritius]] • [[Air Namibia]] • [[Air New Zealand]] • [[Air Seychelles]] • [[Air Uganda]] • [[Airlink]] • [[Alitalia]] • [[All Nippon Airways]] • [[American Airlines]] • [[Cathay Pacific]] • [[China Airlines]] • [[China Eastern Airlines]] • [[China Southern Airlines]] • [[Delta Air Lines]] • [[Dragonair]] • [[EasyJet]] • [[Edelweiss Air]] • [[EgyptAir]] • [[El Al Israel Airlines]] • [[Emirates Airline]] • [[Ethiopian Airlines]] • [[Etihad Airways]] • [[Hong Kong Airlines]] • [[Hong Kong Express Airways]] • [[IBERIA]] • [[ILFC]] • [[Japan Airlines]] • [[Kenya Airways]] • [[Korean Air]] • [[Kuwait Airways]] • [[Malaysia Airlines]] • [[Monarch Airlines]] • [[Qantas]] • [[Qatar Airways]] • [[Ryanair]] • [[Safair]] • [[Scoot]] • [[SilkAir]] • [[Singapore Airlines]] • [[South African Express]] • [[Swiss International Air Lines]] • [[TAP Portugal]] • [[Thai Airways]] • [[Tigerair]] • [[Turkish Airlines]] • [[United Airlines]] • [[UPS Airlines]] • [[US Airways]] • [[Valuair]] • [[Virgin Atlantic]] == Lughawens == ;Internasionaal • [[Aboe Dhabi Internasionale Lughawe]] • [[Addis Abeba Bole Internasionale Lughawe]] • [[Adolfo Suárez Madrid–Barajas Lughawe]] • [[Barcelona–El Prat-lughawe]] • [[Beijing Capital Internasionale Lughawe]] • [[Ben Gurion Internasionale Lughawe]] • [[Dallas/Fort Worth Internasionale Lughawe]] • [[Darwin Internasionale Lughawe]] • [[Denver Internasionale Lughawe]] • [[Doebai Internasionale Lughawe]] • [[Don Mueang Internasionale Lughawe]] • [[Eurolughawe Basel-Mulhouse-Freiburg]] • [[Hamad Internasionale Lughawe]] • [[Hong Kong Internasionale Lughawe]] • [[Hosea Kutako Internasionale Lughawe]], Windhoek • [[Incheon Internasionale Lughawe]] • [[Istanbul Atatürk Internasionale Lughawe]] • [[Louisville Internasionale Lughawe]] • [[London City-lughawe]] • [[Lughawe Londen-Gatwick]] • [[Lughawe Leonardo da Vinci–Fiumicino]] • [[Lughawe Singapoer Changi]] • [[Midway Internasionale Lughawe]] • [[München Internasionale Lughawe]] • [[Narita Internasionale Lughawe]], Tokio • [[N'djili-lughawe]] • [[O'Hare Internasionale Lughawe]] • [[Phuket Internasionale Lughawe]] • [[Roland Garros-lughawe]], [[Réunion]] • [[Sabiha Gökçen Internasionale Lughawe]] • [[São Paulo Congonhas Internasionale Lughawe]] • [[São Paulo Guarulhos Internasionale Lughawe]] • [[Sir Seewoosagur Ramgoolam Internasionale Lughawe]] • [[Sir Seretse Khama Internasionale Lughawe]], Gaborone • [[Taiwan Taoyuan Internasionale Lughawe]] • [[Tokio-Haneda Internasionale Lughawe]] • [[Tulsa Internasionale Lughawe]] • [[Warskou Chopin-lughawe]] ;Plaaslik • [[Aliwal-Noord-lughawe]] • [[Alldays-lughawe]] • [[Bhisho-lughawe]] • [[Gateway Internasionale Lughawe]] • [[George-lughawe]] • [[Grootfonteinlughawe]] • [[Katima Mulilo-lughawe]] • [[Kimberley-lughawe]] • [[Kruger Mpumalanga Internasionale Lughawe]] • [[Margate-lughawe]] • [[Mthatha-lughawe]] • [[Oos-Londenlughawe]] • [[Phalaborwa-lughawe]] • [[Polokwane Internasionale Lughawe]] • [[Port Elizabeth-lughawe]] • [[Skukuza-lughawe]] • [[Upington-lughawe]] • [[Walvisbaai-lughawe]] • [[Windhoek Eros-lughawe]] • [[Serengeti Internasionale Lughawe]] (beplan) == S.A. Lugmagbasisse == • [[Lugmagbasis Bloemspruit]] • [[Lugmagbasis Durban]] • [[Lugmagbasis Hoedspruit]] • [[Lugmagbasis Langebaanweg]] • [[Lugmagbasis Makhado]] • [[Lugmagbasis Overberg]] • [[Lugmagbasis Swartkop]] • [[Lugmagbasis Waterkloof]] • [[Lugmagbasis Ysterplaat]] == Ruimtereise == • [[Apollo 11]] • [[Apollo 12]] • [[Apollo 13]] • [[Apollo 14]] • [[Apollo 15]] • [[Apollo 16]] • [[Apollo 17]] • [[Challenger-ramp]] • [[Ruimtependeltuig Enterprise]] == Skeepvaart == • [[HMS Ark Royal]] • [[HMS Ocean]] • [[HMS Invincible]] • [[HMS Invincible (R05)]] • [[Buiteboordmotor]] • [[Fabriekskip]] • [[Olietenkskip]] • [[Skeepsaandrywing]] --> <!-- == Weermagte == • [[Amerikaanse Gewapende Magte]] • [[Amerikaanse Lugmag]] • [[Amerikaanse Leër]] • [[Amerikaanse Vloot]] • [[Amerikaanse Marinierskorps]] • [[Chileense Lugmag]] • [[Franse Lugmag]] • [[Franse Vloot]] • [[Guantanamobaai-vlootbasis]] • [[Indiese Lugmag]] • [[Irakse Oorlog]] • [[Israeliese Lugmag]] • [[Koninklike Australiese Lugmag]] • [[Koninklike Maleisiese Lugmag]] • [[Koninklike Noorweegse Lugmag]] • [[Koninklike Saoediese Lugmag]] • [[Russiese Lugmag]] • [[Russiese Vloot]] • [[Suid-Afrikaanse Lugmag]] • [[Suid-Afrikaanse Leër]] • [[Suid-Afrikaanse Vloot]] • [[Volksbevrydingsleër|Volksbevrydingsleër van China]] === Krygstuig === • [[Denel G5-kanon]] • [[Denel G6-kanon]] • [[Denel 35mm-dubbeldoelkanon]] • [[Galil-aanvalsgeweer]] • [[M1 Garand-geweer]] • [[Olifanttenk]] • [[R4-aanvalsgeweer]] • [[.30-06 Springfield]] • [[47-voet Motorreddingsboot]] • [[52-voet Motorreddingsboot]] --> == [[Farmasie]] == • [[Apteekoutomatisasie]] • [[Apteker]] • [[Baccalaureus Pharmaciae]] • [[Tablet (medisyne)]] === [[Teenretrovirale middel|ARVs]] === • [[Abakavir]] • [[Efavirens]] • [[Efavirens/emtrisitabien/tenofovir]] • [[Emtrisitabien]] • [[Lamivudien]] • [[Lopinavir/ritonavir]] • [[Nevirapien]] • [[Sidovudien]] • [[Tenofovir]] === Ander === • [[Adrenalien]] • [[Aminoglikosied]] • [[Amlodipien]] • [[Anti-inflammatoriese middel]] • [[Aspirien]] • [[Cholesterol]] • [[Deksametasoon]] • [[Diklofenak]] • [[Formaldehied]] • [[Flukonasool]] • [[Ibuprofeen]] • [[Indapamied]] • [[Isoniasied]] • [[Loperamied]] • [[Meflokien]] • [[Misoprostol]] • [[Oestradiol]] • [[Paromomisien]] • [[Perindopril]] • [[Prednisoon]] • [[Propranolol]] • [[RNS]] • [[Siklosporien]] • [[Simetikoon]] • [[Siprofloksasien]] • [[Steroïed]] • Al 12 vitamiene <!-- ===[[Dier]]e=== • [[Alikreukel]] • [[Bosveldtjeriktik]] • [[Eier (biologie)]] • [[Emoe]] • [[Groot gordelakkedis]] • [[Grysskuimnesboompadda]] = ''[[Chiromantis xerampelina]]'' • [[Haaie (vis)]] • [[Indiese kroonmees]] • [[Kloofpadda]] = ''[[Natalobatrachus bonebergi]]'' • [[Saalbek-ooievaar]] • [[Mannetjie]] • [[Wyfie]] ===[[Plant]]e=== [[Johannesbroodboom]] • [[Acacia erubescens]] • [[Acacia gerrardii]] • [[Acacia luederitzii]] • [[Acacia polyacantha]] • [[Bergmahonie]] • [[Grootblaarsekelbos]] • [[Koekemakrank]] • [[Laeveldnaboom]] • [[Rooiels (boom)]] (''[[Cunonia capensis]]'') • [[Rooihartboom]] (''[[Hymenocardia ulmoides]]'') • [[Sebrabaskanniedood]] • [[Sebrahout]] === Groente === • [[Aartappel]] • [[Aspersie]] • [[Beet]] • [[Boontjie]] • [[Brandrissie]] vertaal uit [[:en:Cayenne pepper]] • [[Broccoli]] • [[Brusselspruit]] • [[Kool (plant)]] • [[Pampoen]] • [[Patats]] • [[Raap]] • [[Sampioen]] • [[Soetrissie]] • [[Spinasie]] • [[Sprietui]] • [[Tamatie]] • [[Ui]] • [[Wortel (groente)]] === Vrugte === [[Appel]] • [[Appelkoos]] • [[Avokado]] • [[Druiwe]] • [[Kiwivrug]] • [[Koejawel]] • [[Lemmetjie]] • [[Lemoen]] • [[Lietsjie]] • [[Nartjie]] • [[Olyf]] • [[Papaja]] • [[Perske]] • [[Pruim]] • [[Pynappel]] • [[Rosyntjie]] • [[Suurlemoen]] === Vleis, vis ens. === • [[Beestong]] • [[Beesvleis]] • [[Beesvleis Stroganoff]] (Voyageur) • [[Beesvleis Wellington]] • [[Biefstuk]] • [[Eier (voedsel)]] • [[Frikkadel]] • [[Hoendervleis]] • [[Maalvleis]] • [[Ribbetjie]] • [[Seekos]] • [[Skaapvleis]] • [[Skilpadjies]] • [[Tjop (vleis)]] • [[Varkvleis]] • [[Vet]] • [[Vis (voedsel)]] • [[Wildsvleis]] === Smul === • [[KFC]] • [[Koffiewinkel]] • [[McDonald's]] • [[Melkskommel]] • [[Seekos]]--> [[Lêer:Rooibokram KNP suide.JPG|duimnael|regs|180px|Gebruiker verkies die Krugerwildtuin bo sy kantoor]] [[Lêer:Steak 03 bg 040306.jpg|duimnael|regs|180px|Gebruiker is gek oor '''T-been steak''']] [[Lêer:Tuna salad sandwich.jpg|regs|180px]] [[en:User:Aliwal2012]] [[ceb:Gumagamit:Aliwal2012]] [[de:Benutzer:Aliwal2012]] [[es:Usuario:Aliwal2012]] [[fr:Utilisateur:Aliwal2012]] [[it:Utente:Aliwal2012]] [[nl:Gebruiker:Aliwal2012]] [[nso:User:Aliwal2012]] [[simple:User:Aliwal2012]] [[ss:User:Aliwal2012]] [[st:User:Aliwal2012]] [[ta:பயனர்:Aliwal2012]] [[tn:User:Aliwal2012]] [[ve:User:Aliwal2012]] [[xh:User:Aliwal2012]] [[zu:User:Aliwal2012]] a4z44niovcbp0lyonimo11ffe4iusgy 0 64281 2516809 2516304 2022-08-01T20:14:06Z Aliwal2012 39067 /* Sytakke */ [[Nelsrivier]], ontspring in [[Long Tompas]] op die [[Drakensberge]] wikitext text/x-wiki :''Vir die "Krokodilrivier", 'n sytak van die [[Limpopo (rivier)|Limpopo]], sien [[Krokodilrivier (Limpopo)]].'' {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Krokodilrivier |ander_naam = <small>{{en}} Crocodile River</small> |beeld = Crocodile River (Mpumalanga)-001.jpg |beeld_byskrif = Krokodilrivier stroomop van die [[Kwenadam]] |kaart = |kaart_byskrif = <!-- *** Familie *** --> |hoofrivier = [[Komatirivier]] |sytak_links = [[Mbiyamitirivier]], [[Witrivier (rivier)|Witrivier]] |sytak_regs = [[Elandsrivier (Krokodil, Mpumalanga)|Elandsrivier]], [[Kaaprivier]] |oorsprong = Steenkampsberg, noord van [[Dullstroom]] |monding = [[Komatirivier]] |stroomgebied_lande = [[Suid-Afrika]] |lengte = |hoogte = |monding_hoogte = |afloop = |stroomgebied = |duimdrukkerkaart = Suid-Afrika |duimdrukkeretiketposisie = links |duimdrukkerkaartgrootte = 250 |duimdrukkerkaartbyskrif = Krokodilrivier se samevloei met die [[Komatirivier]] op die [[Mosambiek]]grens. |breedtegraad = 25 |breedtegraad_m = 26 |breedtegraad_s = 18 |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 31 |lengtegraad_m = 58 |lengtegraad_s = 35 |lengtegraad_OW = O }} Die '''Krokodilrivier''' is 'n groot [[rivier]] wat deur [[Mpumalanga]], Suid-Afrika vloei. == Oorsprong en roete == Die '''Krokodilrivier''' ontspring in die [[Steenkampsberge]] noord van [[Dullstroom]], [[Mpumalanga]], en is 'n takrivier van die [[Komatirivier]]. Dit staan ook bekend as die Krokodilrivier (Oos) om verwarring te voorkom met die [[Krokodilrivier (Limpopo)|Krokodilrivier]] in die weste van die ou [[Transvaal]]. [[Lêer:Crocodile river from Marloth Park.jpg|duimnael|links|300px|Krokodilrivier vanuit [[Marlothpark]] gesien.]] Die Krokodilrivier in Mpumalanga het 'n [[opvanggebied]] van 10 446 km². Stroomop is die gewilde [[forel]]hengelplekke rondom [[Dullstroom]].<ref>[http://www.dullstroom.biz/fishing.htm Hengel in Dullstroom] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150402111909/http://www.dullstroom.biz/fishing.htm |date=2015-04-02 }}</ref> Na die [[Kwenadam]] vloei die rivier deur [[Schoemanskloofpas|Schoemanskloof]], oor die Montrose-waterval na die Laeveldse landbougebied. Die stelselmatige afname in die rivier se volume is waarskynlik a.g.v. wateronttrekking vir landboubesproeiing en natlei van vrugteboorde. Daarna vloei dit deur [[Nelspruit]] se nywerheidsgebied, dan langs die suidelike [[Krugerwildtuin]]grens en groot suikerrietplantasies, en naby [[Komatipoort]] vloei die rivier in die [[Komatirivier]] in.<ref>[http://www.kobwa.co.za/index.cfm?objectid=50536F92-E0C4-BB9D-7D5CEF726B5B54B0 The Komati River Basin and Land Use] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140315050425/http://www.kobwa.co.za/index.cfm?objectid=50536F92-E0C4-BB9D-7D5CEF726B5B54B0 |date=2014-03-15 }}</ref> == Toerisme-aantreklikhede langs die Krokodil == [[Lêer:Ngwenya Lodge view on Crocodile River, 2011-02-23.jpg|duimnael|regs|300px|Krokodilrivier vanuit Ngwenya Lodge gesien]] [[Lêer:Crocodile river Kruger Park02.JPG|duimnael|regs|300px|Krokodilrivier vanaf Malalane gesien]] [[Lêer:Crocodile river Kruger Park01.JPG|duimnael|regs|300px|'n Nylkrokodil lê en bak in die son op die oewer van die Krokodilrivier naby Malalane]] Die rivier vorm die volle suidelike grens van die Krugerwildtuin. Die oewer verskaf uitstekende wildkykgeleenthede, aangesien diere vrylik tussen die Krugerwildtuin en privaat reservate ten suide rondbeweeg. Gewilde plekke sluit in: # Leopard Creek Gholfbaan, deur [[Gary Player]] ontwerp. # Malelaneruskamp in die [[Krugerwildtuin]]<ref>[http://www.sanparks.org/parks/kruger/camps/malelane/ Malelane Ruskamp]</ref> # [[Marlothpark]] (Landgoed en wildbewaringsgebied) # Ngwenya Lodge ('n tyddeeloord) # Krokodilbrugruskamp in die Krugerwildtuin<ref>[http://www.sanparks.org/parks/kruger/camps/croc_bridge/ Krokodilbrug Ruskamp]</ref> == Sytakke == * [[Bankspruit, Mpumalanga|Bankspruit]] * [[Bumespruit]] (Krugerwildtuin) * [[Elandsrivier (Krokodil, Mpumalanga)|Elandsrivier]], 'n [[sytak]] van die Krokodilrivier bekend vir sy baie watervalle, ontspring in die grasvlaktes op die plato van die [[Drakensberg]] naby [[Machadodorp]].<ref name="dull">{{Cite web |url=http://www.places.co.za/html/dullstroom.html |title=SA Places - Dullstroom |access-date=18 April 2012 |archive-date= 5 Augustus 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20120805014743/http://www.places.co.za/html/dullstroom.html |url-status=dead }}</ref> * [[Hartebeesspruit]] * [[Houtbosloop]] en [[Devil's Creek (spruit)|Devil's Creek]], mondings digby [[N4 (Suid-Afrika)|Montrosepas op N4]]. * [[Kaaprivier]], monding digby [[N4]] langs die [[Krugerwildtuin]] met sytakke: ** [[Suidkaaprivier]] en [[Noordkaaprivier]] met sy sytak, die [[Queensrivier]]. * [[Mbiyamitirivier]] (Krugerwildtuin) ** sytak: [[Napispruit]] (Krugerwildtuin) * [[Nelsrivier]], ontspring in [[Long Tompas]] op die [[Drakensberge]].<ref name="dull" /> * [[Statsrivier]] * [[Witrivier (rivier)|Witrivier]] ** sytakke: [[Blinkwaterspruit (Witrivier)|Blinkwaterspruit]] en [[Boonsteloop]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [http://duckduckgo.com/1/c/Rivers_of_South_Africa Riviere van Suid-Afrika] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304134758/https://duckduckgo.com/1/c/Rivers_of_South_Africa |date= 4 Maart 2016 }} {{en}} {{Normdata}} [[Kategorie:Mpumalanga]] [[Kategorie:Riviere in Mpumalanga]] 0hznvqdhiwvwxnbmsdv7szvgx4dhahy 10 66893 2516817 2431388 2022-08-01T21:00:23Z SpesBona 2720 + 2022 wikitext text/x-wiki {{Navigasieboks |name = Die Rugbykampioenskap |title = [[Die Rugbykampioenskap]] |above = |group1 = Spanne |list1 = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]]{{•}} [[Wallabies|Australië]]{{•}} [[All Blacks|Nieu-Seeland]]{{•}} [[Springbokke|Suid-Afrika]] |group2 = Seisoene |list2 = [[2012-Rugbykampioenskapreeks|2012]]{{•}} [[2013-Rugbykampioenskapreeks|2013]]{{•}} [[2014-Rugbykampioenskapreeks|2014]]{{•}} [[2015-Rugbykampioenskapreeks|2015]]{{•}} [[2016-Rugbykampioenskapreeks|2016]]{{•}} [[2017-Rugbykampioenskapreeks|2017]]{{•}} [[2018-Rugbykampioenskapreeks|2018]]{{•}} [[2019-Rugbykampioenskapreeks|2019]]{{•}} [[2021-Rugbykampioenskapreeks|2021]]{{•}} [[2022-Rugbykampioenskapreeks|2022]] |below = }} <noinclude> [[Kategorie:Rugbysjablone]] </noinclude> s80rhtgkap1hh4gh6jg6nhc2blcp4ae 0 66895 2516818 2513630 2022-08-01T21:00:26Z SpesBona 2720 + Navigasie wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbykampioenskap | jaar = 2012 | beeld = | grootte = 100px | onderskrif = | begin = [[18 Augustus]] | eindig = [[6 Oktober]] | wenners = Nieu-Seeland | aantal = 11 | wedstryde = 12 | drieë = 44 | bywoning = | meeste punte = '''58''' [[Dan Carter]] {{vlagikoon|NZL}} | meeste drieë = '''7''' [[Bryan Habana]] {{vlagikoon|RSA}} | vorige = [[2011-Drienasiesreeks|2011]] | volgende = [[2013-Rugbykampioenskapreeks|2013]] }} Die '''2012'''-[[Rugbykampioenskap]] was die eerste jaarlikse [[rugby]]kompetisie tussen die nasionale spanne van [[Argentinië]], [[Suid-Afrika]], [[Australië]] en [[Nieu-Seeland]] gewees. Die reeks is vanaf [[18 Augustus]] tot [[6 Oktober]] [[2012]] gespeel. Die spanne was onderskeidelik die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Pumas]], [[Springbokke]], [[Wallabies]] en die [[All Blacks]]. == Telkaart == {| class="wikitable" !rowspan=2 width="6%"| !rowspan=2 width="18%"| Nasie !colspan=4 width="32%"| Wedstryde !colspan=3 width="24%"| Punte !rowspan=2 width="10%"| Bonuspunte !rowspan=2 width="10%"| Ligapunte |- !width="8%"| Speel !width="8%"| Wen !width="8%"| Gelyk !width="8%"| Verloor !width="8%"| Vir !width="8%"| Teen !width="8%"| Verskil |- align=center |- |style="background: #000000; color: #FFFFFF"|1||align=left|[[All Blacks|Nieu-Seeland]] | 6 || 6 || 0 || 0 || 177 || 66 || +111 || 2 || '''26''' |- align=center |- |style="background: #336600; color: #FFFF00"|2||align=left|[[Springbokke|Suid-Afrika]] | 6 || 2 || 1 || 3 || 120 || 109 || +11 || 2 || '''12''' |- align=center |- |style="background: #FFFF00; color: #336600"|3||align=left|[[Wallabies|Australië]] | 6 || 3 || 0 || 3 || 101 || 137 || −36 || 0 || '''12''' |- align=center |- |style="background: #75AADB; color: #FFFFFF"|4||align=left|[[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | 6 || 0 || 1 || 5 || 80 || 166 || −86 || 2 || '''4''' |} == Wedstryddatums == {| class="wikitable" style="text-align:center" |- border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 !width="100"| !width="100"|Datum !width="100"| !width="100"|Datum |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 1|Week 1]]''' |''18 Augustus'' |'''[[#Week 4|Week 4]]''' |''15 September'' |- |'''[[#Week 2|Week 2]]''' |''25 Augustus'' |'''[[#Week 5|Week 5]]''' |''29-30 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 3|Week 3]]''' |''8 September'' |'''[[#Week 6|Week 6]]''' |''6-7 Oktober'' |} === Week 1 === {{rugbywedstryd | datum = 18 Augustus 2012 | tyd = 12:05 | tuis = {{AUSru-r}} | telling = 19 – 27 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103291&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{NZLru}} | tuispunte = '''Drie:''' Nathan Sharpe<br />'''Doelskop:''' Berrick Barnes<br />'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (4) | wegpunte = '''Drieë:''' Israel Dagg, Cory Jane<br />'''Doelskop:''' [[Dan Carter]]<br />'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (5) | stadion = ANZ-stadion, [[Sydney]] | bywoning = | skeidsregter = Alain Rolland ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 18 Augustus 2012 | tyd = 17:00 | tuis = {{RSAru-r}} | telling = 27 – 6 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103301&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{ARGru}} | tuispunte = '''Drieë:''' [[Zane Kirchner]], [[Marcell Coetzee]], [[Bryan Habana]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Morné Steyn]] (3)<br />'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (2) | wegpunte = '''Strafdoele:''' Juan Martin Hernández (2) | stadion = [[Nuwelandstadion|DHL Nuweland]], [[Kaapstad]] | bywoning = | skeidsregter = [[Steve Walsh]] ([[Australiese Rugbyunie|AUS]]) }} === Week 2 === {{rugbywedstryd | datum = 25 Augustus 2012 | tyd = 9:35 | tuis = {{NZLru-r}} | telling = 22 – 0 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103311&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{AUSru}} | tuispunte = '''Drie:''' Israel Dagg<br />'''Doelskop:''' [[Dan Carter]]<br />'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (5) | wegpunte = '''Kaart:''' Will Genia {{Geelkaart|29|39}} | stadion = [[Edenparkstadion]], [[Auckland]] | bywoning = | skeidsregter = Nigel Owens ([[Walliese Rugbyvoetbalunie|WAL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 25 Augustus 2012 | tyd = 21:10 | tuis = {{ARGru-r}} | telling = 16 – 16 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103321&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10921&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{RSAru}} | tuispunte = '''Drie:''' Santiago Fernandez<br />'''Doelskop:''' Martin Rodriguez<br />'''Strafdoele:''' Martin Rodriguez (3) | wegpunte = '''Drie:''' [[François Steyn]]<br />'''Doelskop:''' [[Morné Steyn]]<br />'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (3) | stadion = Estadio Malvinas Argentinas, Mendoza | bywoning = | skeidsregter = Steve Walsh ([[Australiese Rugbyunie|AUS]]) }} === Week 3 === {{rugbywedstryd | datum = 8 September 2012 | tyd = 9:35 | tuis = {{NZLru-r}} | telling = 21 – 5 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103341&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{ARGru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Julian Savea, Cory Jane<br />'''Doelskop:''' Aaron Cruden<br />'''Strafdoele:''' Aaron Cruden (3) | wegpunte = '''Drie:''' Rodrigo Roncero<br />'''Kaart:''' Julio Cabello {{Geelkaart|58|68}} | stadion = [[Westpacstadion]], [[Wellington]] | bywoning = 32 000 | skeidsregter = Romaine Poite ([[Franse Rugbyfederasie|FRA]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 8 September 2012 | tyd = 12:35 | tuis = {{AUSru-r}} | telling = 26 – 19 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103331&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{RSAru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Scott Higginbotham, Ben Alexander<br />'''Doelskoppe:''' Berrick Barnes (2)<br />'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (4) | wegpunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br />'''Doelskop:''' [[Morné Steyn]]<br />'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (2), [[François Steyn]] (2)<br />'''Kaart:''' [[Tendai Mtawarira]] {{Geelkaart|34|44}} | stadion = [[Subiaco Ovaal|Patersons-stadion]], [[Perth]] | bywoning = 34 377 | skeidsregter = Nigel Owens ([[Walliese Rugbyvoetbalunie|WAL]]) }} === Week 4 === {{rugbywedstryd | datum = 15 September 2012 | tyd = 9:35 | tuis = {{NZLru-r}} | telling = 21 – 11 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103361&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10901&awayid=10891&fullview=true Verslag] | weg = {{RSAru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Israel Dagg, Aaron Smith<br />'''Doelskop:''' Aaron Cruden<br />'''Strafdoele:''' Aaron Cruden (3) | wegpunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br />'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]], [[Johan Goosen]]<br />'''Kaart:''' Dean Greyling {{Geelkaart|64|74}} | stadion = [[Forsyth Barr-stadion]], [[Dunedin]] | bywoning = | skeidsregter = George Clancy ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 15 September 2012 | tyd = 12:05 | tuis = {{AUSru-r}} | telling = 23 – 19 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103351&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10911&awayid=10921&fullview=true Verslag] | weg = {{ARGru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Pat McCabe, Digby Ioane<br />'''Doelskoppe:''' Berrick Barnes (2)<br />'''Strafdoele:''' Berrick Barnes (2), Kurtley Beale<br />'''Kaart:''' Pat McCabe {{Geelkaart|12|22}} | wegpunte = '''Drieë:''' Tomàs Leonardi, Julio Cabello<br />'''Strafdoele:''' Juan Martin Hernandez (3) | stadion = Skilledpark, [[Goudkus, Queensland|Goudkus]] | bywoning = | skeidsregter = Wayne Barnes ([[Rugbyvoetbalunie|ENG]]) }} === Week 5 === {{rugbywedstryd | datum = 29 September 2012 | tyd = 17:00 | tuis = {{RSAru-r}} | telling = 31 – 8 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103371&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{AUSru}} | tuispunte = '''Drieë:''' [[Zane Kirchner]], [[Bryan Habana]] (3), [[Francois Louw]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Ruan Pienaar]] (3) | wegpunte = '''Drie:''' Mike Harris<br />'''Strafdoel:''' Kurtley Beale<br />'''Kaarte:''' James Slipper {{Geelkaart|53|63}} | stadion = [[Loftus Versfeld]], [[Pretoria]] | bywoning = 44&nbsp;463 | skeidsregter = [[Alain Rolland]] ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 30 September 2012 | tyd = 1:10 | tuis = {{ARGru-r}} | telling = 15 – 54 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103381&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10921&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{NZLru}} | tuispunte = '''Drieë:''' Martin Landajo, Gonzalo Camacho<br />'''Doelskop:''' Juan Martin Hernández<br />'''Strafdoel:''' Juan Martin Hernández | wegpunte = '''Drieë:''' Aaron Smith, Cory Jane (3), Julian Savea (2), Ma’a Nonu<br />'''Doelskoppe:''' [[Dan Carter]] (3), Aaron Cruden (2)<br />'''Strafdoele:''' [[Dan Carter]] (2), Aaron Cruden | stadion = Estadio Ciudad de La Plata, [[La Plata]] | bywoning = | skeidsregter = [[Jaco Peyper]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|SA]]) }} === Week 6 === {{rugbywedstryd | datum = 6 Oktober 2012 | tyd = 17:00 | tuis = {{RSAru-r}} | telling = 16 – 32 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103391&category=sarugby/trinations&leagueid=1151&homeid=10891&awayid=10901&fullview=true Verslag] | weg = {{NZLru}} | tuispunte = '''Drie:''' [[Bryan Habana]]<br />'''Doelskop:''' [[Johan Goosen]]<br />'''Strafdoele:''' [[Johan Goosen]], [[Elton Jantjies]] (2) | wegpunte = '''Drieë:''' Sam Whitelock, Aaron Smith, Ma’a Nonu, Conrad Smith<br />'''Doelskoppe:''' [[Dan Carter]] (3)<br />'''Strafdoel:''' [[Dan Carter]]<br />'''Skepdoel:''' [[Dan Carter]]<br />'''Kaart:''' Israel Dagg {{Geelkaart|66|76}} | stadion = [[ENB-stadion]], [[Johannesburg]] | bywoning = | skeidsregter = Alain Rolland ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 7 Oktober 2012 | tyd = 1:10 | tuis = {{ARGru-r}} | telling = 19 – 25 | rapport = [http://www.sarugby.co.za/matchbreakdown.aspx?id=103401&category=sarugby/curriecup&leagueid=0&homeid=10921&awayid=10911&fullview=true Verslag] | weg = {{AUSru}} | tuispunte = '''Drie:''' Juan José Imhoff<br />'''Doelskop:''' Marcelo Bosch<br />'''Strafdoele:''' Juan Martin Hernández (3), Marcelo Bosch<br />'''Kaarte:''' Patricio Albacete {{Geelkaart|25|35}} | wegpunte = '''Drie:''' Digby Ioane<br />'''Doelskop:''' Mike Harris<br />'''Strafdoele:''' Mike Harris (6)<br />'''Kaarte:''' Brett Sheehan {{Geelkaart|75|80}} | stadion = Estadio Gigante de Arroyito, [[Rosario]] | bywoning = | skeidsregter = [[Craig Joubert]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|RSA]]) }} {{Die Rugbykampioenskap}} {{Normdata}} [[Kategorie:Die Rugbykampioenskap]] [[Kategorie:Sport in 2012]] t5abktivm0a3omty2eyphjp4a1vsmom 0 67480 2516736 2515988 2022-08-01T14:10:08Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = Bosveldkandelaarnaboom | image = Euphorbia cooperi, Malelanehek.jpg | taxon = Euphorbia cooperi | authority = N.E.Br. ex A.Berger | synonyms = }} __NOTOC__ Die '''Bosveldkandelaarnaboom''' (''Euphorbia cooperi'') is 'n [[boom]] wat tot 7&nbsp;m hoog kan word, gewoonlik met 'n kaal stam van 3&nbsp;m aan die onderkant. Die boom kom aan die kus van [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]] en [[Zimbabwe]] voor. Die boom is kandelaarvormig en lyk soos 'n [[sukkulent]]. Die giftige melksap het 'n skerp reuk, en lewer ernstige newe-effekte selfs met aanraking. Die onderste takke val elke jaar af en laat dan ronde gate teen die kaal stam.<ref name=sanbi>[http://pza.sanbi.org/euphorbia-cooperi Euphorbia cooperi], Joseph Khangela Baloyi en Linette Ferreira, Pretoria Nasionale Botaniese Tuin, Februarie 2005, PlantZAfrica</ref> Die takke, wat skynbare litte of segmente vorm, het 4 tot 6 vlerke. Die dorings word in pare op die vlerkrande gedra. Die bome blom in die lente, wanneer talle geelgroen, tweeslagtige blomme op die vlerkrande van die laaste taksegment verskyn. Die blomme verskyn dig op mekaar, in drie rye tussen die dorings. Die groen vrugkapsule het drie kompartemente, en verkleur rooi as dit vroegsomer ryp word.<ref name=sanbi/> Die boom se nasionale nommer is 346.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref><ref name="Van Wyk">{{cite book | last = Van Wyk | first = Piet | title=Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher=Struik | location = Kaapstad | date = 2008 | page = 173 | isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> == Fotogalery == <gallery mode="packed" heights="145" style="font-size:100%; line-height:130%"> Lêer:Euphorbia cooperi, blomme, Pretoria NBT, b.jpg|Rangskikking van blomme Lêer:Euphorbia cooperi kz5.JPG|Blomme Lêer:Euphorbia cooperi, vrugte, Pretoria.jpg|Vrugte </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Euphorbia cooperi}} * {{Wikispecies-inlyn|Euphorbia cooperi}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] c9aay87lycgkz0yg5qfq04byiyso4zs 2516754 2516736 2022-08-01T15:16:24Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = Bosveldkandelaarnaboom | image = Euphorbia cooperi, Malelanehek.jpg | taxon = Euphorbia cooperi | authority = N.E.Br. ex A.Berger | synonyms = }} __NOTOC__ Die '''Bosveldkandelaarnaboom''' (''Euphorbia cooperi'') is 'n [[boom]] wat tot 7&nbsp;m hoog kan word, gewoonlik met 'n kaal stam van 3&nbsp;m aan die onderkant. Die boom kom aan die kus van [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]] en [[Zimbabwe]] voor. Die boom is kandelaarvormig en lyk soos 'n [[sukkulent]]. Die giftige melksap het 'n skerp reuk, en lewer ernstige newe-effekte selfs met aanraking. Die onderste takke val elke jaar af en laat dan ronde gate teen die kaal stam.<ref name=sanbi>[http://pza.sanbi.org/euphorbia-cooperi Euphorbia cooperi], Joseph Khangela Baloyi en Linette Ferreira, Pretoria Nasionale Botaniese Tuin, Februarie 2005, PlantZAfrica</ref> Die takke, wat skynbare litte of segmente vorm, het 4 tot 6 vlerke. Die dorings word in pare op die vlerkrande gedra. Die bome blom in die lente, wanneer talle geelgroen, tweeslagtige blomme op die vlerkrande van die laaste taksegment verskyn. Die blomme verskyn dig op mekaar, in drie rye tussen die dorings. Die groen vrugkapsule het drie kompartemente, en verkleur rooi as dit vroegsomer ryp word.<ref name=sanbi/> Die boom se FSA-nommer is 346.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref><ref name="Van Wyk">{{cite book | last = Van Wyk | first = Piet | title=Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher=Struik | location = Kaapstad | date = 2008 | page = 173 | isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> == Fotogalery == <gallery mode="packed" heights="145" style="font-size:100%; line-height:130%"> Lêer:Euphorbia cooperi, blomme, Pretoria NBT, b.jpg|Rangskikking van blomme Lêer:Euphorbia cooperi kz5.JPG|Blomme Lêer:Euphorbia cooperi, vrugte, Pretoria.jpg|Vrugte </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Euphorbia cooperi}} * {{Wikispecies-inlyn|Euphorbia cooperi}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] hxam7rgp73dz7xhnugvlztaaglalp5e 2516755 2516754 2022-08-01T15:17:35Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | status = LC | status_system = IUCN3.1 | name = Bosveldkandelaarnaboom | image = Euphorbia cooperi, Malelanehek.jpg | taxon = Euphorbia cooperi | authority = N.E.Br. ex A.Berger | synonyms = }} __NOTOC__ Die '''Bosveldkandelaarnaboom''' (''Euphorbia cooperi'') is 'n [[boom]] wat tot 7&nbsp;m hoog kan word, gewoonlik met 'n kaal stam van 3&nbsp;m aan die onderkant. Die boom kom aan die kus van [[KwaZulu-Natal]], [[Limpopo]] en [[Zimbabwe]] voor. Die boom is kandelaarvormig en lyk soos 'n [[sukkulent]]. Die giftige melksap het 'n skerp reuk, en lewer ernstige newe-effekte selfs met aanraking. Die onderste takke val elke jaar af en laat dan ronde gate teen die kaal stam.<ref name=sanbi>[http://pza.sanbi.org/euphorbia-cooperi Euphorbia cooperi], Joseph Khangela Baloyi en Linette Ferreira, Pretoria Nasionale Botaniese Tuin, Februarie 2005, PlantZAfrica</ref> Die takke, wat skynbare litte of segmente vorm, het 4 tot 6 vlerke. Die dorings word in pare op die vlerkrande gedra. Die bome blom in die lente, wanneer talle geelgroen, tweeslagtige blomme op die vlerkrande van die laaste taksegment verskyn. Die blomme verskyn dig op mekaar, in drie rye tussen die dorings. Die groen vrugkapsule het drie kompartemente, en verkleur rooi as dit vroegsomer ryp word.<ref name=sanbi/> Die boom se FSA-nommer is 346.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref><ref name="Van Wyk">{{cite book | last = Van Wyk | first = Piet | title=Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher=Struik | location = Kaapstad | date = 2008 | page = 173 | isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> == Fotogalery == <gallery mode="packed" heights="145" style="font-size:100%; line-height:130%"> Lêer:Euphorbia cooperi, blomme, Pretoria NBT, b.jpg|Rangskikking van blomme Lêer:Euphorbia cooperi kz5.JPG|Blomme Lêer:Euphorbia cooperi, vrugte, Pretoria.jpg|Vrugte </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Euphorbia cooperi}} * {{Wikispecies-inlyn|Euphorbia cooperi}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Euphorbia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] p1kh1cgqox87fgkq8az1q4vycesjp7i 0 67497 2516734 2243174 2022-08-01T14:02:07Z Oesjaar 7467 Verbeter en nog besig! wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Celastraceae |image = Celastrus orbiculatus.jpg |image_caption = ''Celastrus orbiculatus'' |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = '''Celastraceae''' |familia_authority = [[Robert Brown (botanis)|R.Br.]] |subdivision_ranks = [[Familie (biologie)|Subfamilies]] |subdivision = [[Celastroideae]]<br /> [[Hippocrateoideae]]<br /> [[Salacioideae]]<br /> [[Stackhousioideae]] |}} [[Lêer:Loeseneriella africana MS 2430.jpg|links|duimnael|Vrugte van ''Loeseneriella africana'']] [[Lêer:Maytenus senegalensis MS 4496.jpg|links|duimnael|Bloeisels van ''Gymnosporia senegalensis'']] '''Celastraceae''' is die saffraan-[[familie (biologie)|familie]] wat hoort tot die [[Orde (biologie)|orde]] ''[[Celastrales]]''. Die familie is taamlik groot met 70 [[genus|genera]] in die warmer gedeeltes wêreldwyd en daar is 18 genera in [[Suid-Afrika]]. == Genera == Die familie het 98 genera: {{div col|colwidth=26em}} Acanthothamnus Brandegee Allocassine N.Robson Anthodon Ruiz & Pav. Apatophyllum McGill. Apodostigma R.Wilczek Arnicratea N.Hallé Bequaertia R.Wilczek Brassiantha A.C.Sm. Brexia Noronha ex Thouars Brexiella H.Perrier Campylostemon Welw. ex Benth. & Hook.f. Canotia Torr. Cassine L. Catha Forssk. ex Scop. Celastrus L. Cheiloclinium Miers Crossopetalum P.Browne Cuervea Triana ex Miers Denhamia Meisn. Dicarpellum (Loes.) A.C.Sm. Dinghoua R.H.Archer Elachyptera A.C.Sm. Elaeodendron Jacq. Empleuridium Sond. & Harv. Euonymus L. Evonymopsis H.Perrier Fraunhofera Mart. Glyptopetalum Thwaites Goniodiscus Kuhlm. Gyminda (Griseb.) Sarg. Gymnosporia (Wight & Arn.) Hook.f. Hartogiopsis H.Perrier Haydenoxylon M.P.Simmons Hedraianthera F.Muell. Helictonema Pierre Hexaspora C.T.White Hippocratea L. Hylenaea Miers Hypsophila F.Muell. Kokoona Thwaites Lauridia Eckl. & Zeyh. Lepuropetalon Elliott Loeseneriella A.C.Sm. Lophopetalum Wight ex Arn. Lydenburgia N.Robson Macgregoria F.Muell. Maurocenia Mill. Maytenus Molina Menepetalum Loes. Microtropis Wall. ex Meisn. Monimopetalum Rehder Mortonia A.Gray Mystroxylon Eckl. & Zeyh. Nicobariodendron Vasudeva Rao & Chakrab. Orthosphenia Standl. Parnassia L. Paxistima Raf. Peripterygia Loes. Peritassa Miers Plagiopteron Griff. Platypterocarpus Dunkley & Brenan Plenckia Reissek Pleurostylia Wight & Arn. Polycardia Juss. Pottingeria Prain Prionostemma Miers Pristimera Miers Psammomoya Diels & Loes. Pseudosalacia Codd Ptelidium Thouars Pterocelastrus Meisn. Putterlickia Endl. Quetzalia Lundell Reissantia N.Hallé Robsonodendron R.H.Archer Rzedowskia Medrano Salacia L. Salacighia Loes. Salaciopsis Baker f. Salvadoropsis H.Perrier Sarawakodendron Ding Hou Schaefferia Jacq. Semialarium N.Hallé Simicratea N.Hallé Siphonodon Griff. Stackhousia Sm. Tetrasiphon Urb. Thyrsosalacia Loes. Tontelea Miers Torralbasia Krug & Urb. Tripterococcus Endl. Tripterygium Hook.f. Tristemonanthus Loes. Trochantha (N.Hallé) R.H.Archer Wilczekra M.P.Simmons Wimmeria Schltdl. & Cham. Xylonymus Kalkman ex Ding Hou Zinowiewia Turcz. {{div col end}} == Spesies == Van die Suid-Afrikaanse [[spesie]]s is: * [[Boesmanstee]] ''Catha edulis'' * [[Boslepelhout]] ''Cassine peragua'' * [[Bossaffraan]] ''Elaeodendron croceum'' * [[Kershout]] ''Pterocelastrus tricuspidatus'' * [[Kleinblaarsaffraan]] ''Elaeodendron zeyheri'' * [[Koeboebessie]] ''Mystroxylon aethiopicum'' * [[Kokoboom]] ''Maytenus undata'' * [[Lepelhout]] ''Cassine schinoides'' * [[Pendoring]] ''Gymnosporia buxifolia'' * [[Rooikershout]] ''Pterocelastrus rostratus'' * [[Rooipendoring]] ''Gymnosporia senegalensis'' * [[Sybas]] ''Maytenus accuminata'' * [[Valssybas]] ''Robsonodendron eucleiforme'' * [[Witkershout]] ''Pterocelastrus echinatus'' == Sien ook == {{Commonskat|Celastraceae}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Plantfamilies]] ohnb3sdo0f79y6z7o407wd2xm4n1ohm 2516738 2516734 2022-08-01T14:11:52Z Oesjaar 7467 /* Genera */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Celastraceae |image = Celastrus orbiculatus.jpg |image_caption = ''Celastrus orbiculatus'' |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = '''Celastraceae''' |familia_authority = [[Robert Brown (botanis)|R.Br.]] |subdivision_ranks = [[Familie (biologie)|Subfamilies]] |subdivision = [[Celastroideae]]<br /> [[Hippocrateoideae]]<br /> [[Salacioideae]]<br /> [[Stackhousioideae]] |}} [[Lêer:Loeseneriella africana MS 2430.jpg|links|duimnael|Vrugte van ''Loeseneriella africana'']] [[Lêer:Maytenus senegalensis MS 4496.jpg|links|duimnael|Bloeisels van ''Gymnosporia senegalensis'']] '''Celastraceae''' is die saffraan-[[familie (biologie)|familie]] wat hoort tot die [[Orde (biologie)|orde]] ''[[Celastrales]]''. Die familie is taamlik groot met 70 [[genus|genera]] in die warmer gedeeltes wêreldwyd en daar is 18 genera in [[Suid-Afrika]]. == Genera == Die familie het 98 genera: {{div col|colwidth=26em}} * ''[[Acanthothamnus]]'' <small>Brandegee</small> * ''[[Allocassine]]'' <small>N.Robson</small> * ''[[Anthodon]]'' <small>Ruiz & Pav.</small> * ''[[Apatophyllum]]'' <small>McGill.</small> * ''[[Apodostigma]]'' <small>R.Wilczek</small> * ''[[Arnicratea]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Bequaertia]]'' <small>R.Wilczek</small> * ''[[Brassiantha]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Brexia]]'' <small>Noronha ex Thouars</small> * ''[[Brexiella]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Campylostemon]]'' <small>Welw. ex Benth. & Hook.f.</small> * ''[[Canotia]]'' <small>Torr.</small> * ''[[Cassine]]'' <small>L.</small> * ''[[Catha]]'' <small>Forssk. ex Scop.</small> * ''[[Celastrus]]'' <small>L.</small> * ''[[Cheiloclinium]]'' <small>Miers</small> * ''[[Crossopetalum]]'' <small>P.Browne</small> * ''[[Cuervea]]'' <small>Triana ex Miers</small> * ''[[Denhamia]]'' <small>Meisn.</small> * ''[[Dicarpellum]]'' <small>(Loes.) A.C.Sm.</small> * ''[[Dinghoua]]'' <small>R.H.Archer</small> * ''[[Elachyptera]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Elaeodendron]]'' <small>Jacq.</small> * ''[[Empleuridium]]'' <small>Sond. & Harv.</small> * ''[[Euonymus]]'' <small>L.</small> * ''[[Evonymopsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Fraunhofera]]'' <small>Mart.</small> * ''[[Glyptopetalum]]'' <small>Thwaites</small> * ''[[Goniodiscus]]'' <small>Kuhlm.</small> * ''[[Gyminda]]'' <small>(Griseb.) Sarg.</small> * ''[[Gymnosporia]]'' <small>(Wight & Arn.) Hook.f.</small> * ''[[Hartogiopsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Haydenoxylon]]'' <small>M.P.Simmons</small> * ''[[Hedraianthera]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Helictonema]]'' <small>Pierre</small> * ''[[Hexaspora]]'' <small>C.T.White</small> * ''[[Hippocratea]]'' <small>L.</small> * ''[[Hylenaea]]'' <small>Miers</small> * ''[[Hypsophila]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Kokoona]]'' <small>Thwaites</small> * ''[[Lauridia]]'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''[[Lepuropetalon]]'' <small>Elliott</small> * ''[[Loeseneriella]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Lophopetalum]]'' <small>Wight ex Arn.</small> * ''[[Lydenburgia]]'' <small>N.Robson</small> * ''[[Macgregoria]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Maurocenia]]'' <small>Mill.</small> * ''[[Maytenus]]'' <small>Molina</small> * ''[[Menepetalum]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Microtropis]]'' <small>Wall. ex Meisn.</small> * ''[[Monimopetalum]]'' <small>Rehder</small> * ''[[Mortonia]]'' <small>A.Gray</small> * ''[[Mystroxylon]]'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''[[Nicobariodendron]]'' <small>Vasudeva Rao & Chakrab.</small> * ''[[Orthosphenia]]'' <small>Standl.</small> * ''[[Parnassia]]'' <small>L.</small> * ''[[Paxistima]]'' <small>Raf.</small> * ''[[Peripterygia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Peritassa]]'' <small>Miers</small> * ''[[Plagiopteron]]'' <small>Griff.</small> * ''[[Platypterocarpus]]'' <small>Dunkley & Brenan</small> * ''[[Plenckia]]'' <small>Reissek</small> * ''[[Pleurostylia]]'' <small>Wight & Arn.</small> * ''[[Polycardia]]'' <small>Juss.</small> * ''[[Pottingeria]]'' <small>Prain</small> * ''[[Prionostemma]]'' <small>Miers</small> * ''[[Pristimera]]'' <small>Miers</small> * ''[[Psammomoya]]'' <small>Diels & Loes.</small> * ''[[Pseudosalacia]]'' <small>Codd</small> * ''[[Ptelidium]]'' <small>Thouars</small> * ''[[Pterocelastrus]]'' <small>Meisn.</small> * ''[[Putterlickia]]'' <small>Endl.</small> * ''[[Quetzalia]]'' <small>Lundell</small> * ''[[Reissantia]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Robsonodendron]]'' <small>R.H.Archer</small> * ''[[Rzedowskia]]'' <small>Medrano</small> * ''[[Salacia]]'' <small>L.</small> * ''[[Salacighia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Salaciopsis]]'' <small>Baker f.</small> * ''[[Salvadoropsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Sarawakodendron]]'' <small>Ding Hou</small> * ''[[Schaefferia]]'' <small>Jacq.</small> * ''[[Semialarium]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Simicratea]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Siphonodon]]'' <small>Griff.</small> * ''[[Stackhousia]]'' <small>Sm.</small> * ''[[Tetrasiphon]]'' <small>Urb.</small> * ''[[Thyrsosalacia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Tontelea]]'' <small>Miers</small> * ''[[Torralbasia]]'' <small>Krug & Urb.</small> * ''[[Tripterococcus]]'' <small>Endl.</small> * ''[[Tripterygium]]'' <small>Hook.f.</small> * ''[[Tristemonanthus]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Trochantha]]'' <small>(N.Hallé) R.H.Archer</small> * ''[[Wilczekra]]'' <small>M.P.Simmons</small> * ''[[Wimmeria]]'' <small>Schltdl. & Cham.</small> * ''[[Xylonymus]]'' <small>Kalkman ex Ding Hou</small> * ''[[Zinowiewia]]'' <small>Turcz.</small> {{div col end}} == Spesies == Van die Suid-Afrikaanse [[spesie]]s is: * [[Boesmanstee]] ''Catha edulis'' * [[Boslepelhout]] ''Cassine peragua'' * [[Bossaffraan]] ''Elaeodendron croceum'' * [[Kershout]] ''Pterocelastrus tricuspidatus'' * [[Kleinblaarsaffraan]] ''Elaeodendron zeyheri'' * [[Koeboebessie]] ''Mystroxylon aethiopicum'' * [[Kokoboom]] ''Maytenus undata'' * [[Lepelhout]] ''Cassine schinoides'' * [[Pendoring]] ''Gymnosporia buxifolia'' * [[Rooikershout]] ''Pterocelastrus rostratus'' * [[Rooipendoring]] ''Gymnosporia senegalensis'' * [[Sybas]] ''Maytenus accuminata'' * [[Valssybas]] ''Robsonodendron eucleiforme'' * [[Witkershout]] ''Pterocelastrus echinatus'' == Sien ook == {{Commonskat|Celastraceae}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Plantfamilies]] kgkgzxzz00j61xktg2oevuazd4tr2pg 2516743 2516738 2022-08-01T14:41:02Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Celastraceae |image = Celastrus orbiculatus.jpg |image_caption = ''Celastrus orbiculatus'' |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = '''Celastraceae''' |familia_authority = [[Robert Brown (botanis)|R.Br.]] |subdivision_ranks = [[Familie (biologie)|Subfamilies]] |subdivision = [[Celastroideae]]<br /> [[Hippocrateoideae]]<br /> [[Salacioideae]]<br /> [[Stackhousioideae]] |}} [[Lêer:Loeseneriella africana MS 2430.jpg|links|duimnael|Vrugte van ''Loeseneriella africana'']] [[Lêer:Maytenus senegalensis MS 4496.jpg|links|duimnael|Bloeisels van ''Gymnosporia senegalensis'']] '''Celastraceae''' is die saffraan-[[familie (biologie)|familie]] wat hoort tot die [[Orde (biologie)|orde]] ''[[Celastrales]]''. Die familie is taamlik groot met 70 [[genus|genera]] in die warmer gedeeltes wêreldwyd en daar is 18 genera in [[Suid-Afrika]]. == Genera == Die familie het 98 genera: {{div col|colwidth=26em}} * ''[[Acanthothamnus]]'' <small>Brandegee</small> * ''[[Allocassine]]'' <small>N.Robson</small> * ''[[Anthodon]]'' <small>Ruiz & Pav.</small> * ''[[Apatophyllum]]'' <small>McGill.</small> * ''[[Apodostigma]]'' <small>R.Wilczek</small> * ''[[Arnicratea]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Bequaertia]]'' <small>R.Wilczek</small> * ''[[Brassiantha]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Brexia]]'' <small>Noronha ex Thouars</small> * ''[[Brexiella]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Campylostemon]]'' <small>Welw. ex Benth. & Hook.f.</small> * ''[[Canotia]]'' <small>Torr.</small> * ''[[Cassine]]'' <small>L.</small> * ''[[Catha]]'' <small>Forssk. ex Scop.</small> * ''[[Celastrus]]'' <small>L.</small> * ''[[Cheiloclinium]]'' <small>Miers</small> * ''[[Crossopetalum]]'' <small>P.Browne</small> * ''[[Cuervea]]'' <small>Triana ex Miers</small> * ''[[Denhamia]]'' <small>Meisn.</small> * ''[[Dicarpellum]]'' <small>(Loes.) A.C.Sm.</small> * ''[[Dinghoua]]'' <small>R.H.Archer</small> * ''[[Elachyptera]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Elaeodendron]]'' <small>Jacq.</small> * ''[[Empleuridium]]'' <small>Sond. & Harv.</small> * ''[[Euonymus]]'' <small>L.</small> * ''[[Evonymopsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Fraunhofera]]'' <small>Mart.</small> * ''[[Glyptopetalum]]'' <small>Thwaites</small> * ''[[Goniodiscus]]'' <small>Kuhlm.</small> * ''[[Gyminda]]'' <small>(Griseb.) Sarg.</small> * ''[[Gymnosporia]]'' <small>(Wight & Arn.) Hook.f.</small> * ''[[Hartogiopsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Haydenoxylon]]'' <small>M.P.Simmons</small> * ''[[Hedraianthera]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Helictonema]]'' <small>Pierre</small> * ''[[Hexaspora]]'' <small>C.T.White</small> * ''[[Hippocratea]]'' <small>L.</small> * ''[[Hylenaea]]'' <small>Miers</small> * ''[[Hypsophila]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Kokoona]]'' <small>Thwaites</small> * ''[[Lauridia]]'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''[[Lepuropetalon]]'' <small>Elliott</small> * ''[[Loeseneriella]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Lophopetalum]]'' <small>Wight ex Arn.</small> * ''[[Lydenburgia]]'' <small>N.Robson</small> * ''[[Macgregoria]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Maurocenia]]'' <small>Mill.</small> * ''[[Maytenus]]'' <small>Molina</small> * ''[[Menepetalum]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Microtropis]]'' <small>Wall. ex Meisn.</small> * ''[[Monimopetalum]]'' <small>Rehder</small> * ''[[Mortonia]]'' <small>A.Gray</small> * ''[[Mystroxylon]]'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''[[Nicobariodendron]]'' <small>Vasudeva Rao & Chakrab.</small> * ''[[Orthosphenia]]'' <small>Standl.</small> * ''[[Parnassia]]'' <small>L.</small> * ''[[Paxistima]]'' <small>Raf.</small> * ''[[Peripterygia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Peritassa]]'' <small>Miers</small> * ''[[Plagiopteron]]'' <small>Griff.</small> * ''[[Platypterocarpus]]'' <small>Dunkley & Brenan</small> * ''[[Plenckia]]'' <small>Reissek</small> * ''[[Pleurostylia]]'' <small>Wight & Arn.</small> * ''[[Polycardia]]'' <small>Juss.</small> * ''[[Pottingeria]]'' <small>Prain</small> * ''[[Prionostemma]]'' <small>Miers</small> * ''[[Pristimera]]'' <small>Miers</small> * ''[[Psammomoya]]'' <small>Diels & Loes.</small> * ''[[Pseudosalacia]]'' <small>Codd</small> * ''[[Ptelidium]]'' <small>Thouars</small> * ''[[Pterocelastrus]]'' <small>Meisn.</small> * ''[[Putterlickia]]'' <small>Endl.</small> * ''[[Quetzalia]]'' <small>Lundell</small> * ''[[Reissantia]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Robsonodendron]]'' <small>R.H.Archer</small> * ''[[Rzedowskia]]'' <small>Medrano</small> * ''[[Salacia]]'' <small>L.</small> * ''[[Salacighia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Salaciopsis]]'' <small>Baker f.</small> * ''[[Salvadoropsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Sarawakodendron]]'' <small>Ding Hou</small> * ''[[Schaefferia]]'' <small>Jacq.</small> * ''[[Semialarium]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Simicratea]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Siphonodon]]'' <small>Griff.</small> * ''[[Stackhousia]]'' <small>Sm.</small> * ''[[Tetrasiphon]]'' <small>Urb.</small> * ''[[Thyrsosalacia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Tontelea]]'' <small>Miers</small> * ''[[Torralbasia]]'' <small>Krug & Urb.</small> * ''[[Tripterococcus]]'' <small>Endl.</small> * ''[[Tripterygium]]'' <small>Hook.f.</small> * ''[[Tristemonanthus]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Trochantha]]'' <small>(N.Hallé) R.H.Archer</small> * ''[[Wilczekra]]'' <small>M.P.Simmons</small> * ''[[Wimmeria]]'' <small>Schltdl. & Cham.</small> * ''[[Xylonymus]]'' <small>Kalkman ex Ding Hou</small> * ''[[Zinowiewia]]'' <small>Turcz.</small> {{div col end}} == Sien ook == {{Commonskat|Celastraceae}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:30000478-2 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Plantfamilies]] hty7iego7s8hfgm1fsgd3zkfvpd9wta 2516750 2516743 2022-08-01T15:04:04Z Oesjaar 7467 /* Genera */ En... wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Celastraceae |image = Celastrus orbiculatus.jpg |image_caption = ''Celastrus orbiculatus'' |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = '''Celastraceae''' |familia_authority = [[Robert Brown (botanis)|R.Br.]] |subdivision_ranks = [[Familie (biologie)|Subfamilies]] |subdivision = [[Celastroideae]]<br /> [[Hippocrateoideae]]<br /> [[Salacioideae]]<br /> [[Stackhousioideae]] |}} [[Lêer:Loeseneriella africana MS 2430.jpg|links|duimnael|Vrugte van ''Loeseneriella africana'']] [[Lêer:Maytenus senegalensis MS 4496.jpg|links|duimnael|Bloeisels van ''Gymnosporia senegalensis'']] '''Celastraceae''' is die saffraan-[[familie (biologie)|familie]] wat hoort tot die [[Orde (biologie)|orde]] ''[[Celastrales]]''. Die familie is taamlik groot met 70 [[genus|genera]] in die warmer gedeeltes wêreldwyd en daar is 18 genera in [[Suid-Afrika]]. == Genera == Die familie het 98 genera: {{div col|colwidth=21em}} * ''[[Acanthothamnus]]'' <small>Brandegee</small> * ''[[Allocassine]]'' <small>N.Robson</small> * ''[[Anthodon]]'' <small>Ruiz & Pav.</small> * ''[[Apatophyllum]]'' <small>McGill.</small> * ''[[Apodostigma]]'' <small>R.Wilczek</small> * ''[[Arnicratea]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Bequaertia]]'' <small>R.Wilczek</small> * ''[[Brassiantha]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Brexia]]'' <small>Noronha ex Thouars</small> * ''[[Brexiella]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Campylostemon]]'' <small>Welw. ex Benth. & Hook.f.</small> * ''[[Canotia]]'' <small>Torr.</small> * ''[[Cassine]]'' <small>L.</small> * ''[[Catha]]'' <small>Forssk. ex Scop.</small> * ''[[Celastrus]]'' <small>L.</small> * ''[[Cheiloclinium]]'' <small>Miers</small> * ''[[Crossopetalum]]'' <small>P.Browne</small> * ''[[Cuervea]]'' <small>Triana ex Miers</small> * ''[[Denhamia]]'' <small>Meisn.</small> * ''[[Dicarpellum]]'' <small>(Loes.) A.C.Sm.</small> * ''[[Dinghoua]]'' <small>R.H.Archer</small> * ''[[Elachyptera]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Elaeodendron]]'' <small>Jacq.</small> * ''[[Empleuridium]]'' <small>Sond. & Harv.</small> * ''[[Euonymus]]'' <small>L.</small> * ''[[Evonymopsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Fraunhofera]]'' <small>Mart.</small> * ''[[Glyptopetalum]]'' <small>Thwaites</small> * ''[[Goniodiscus]]'' <small>Kuhlm.</small> * ''[[Gyminda]]'' <small>(Griseb.) Sarg.</small> * ''[[Gymnosporia]]'' <small>(Wight & Arn.) Hook.f.</small> * ''[[Hartogiopsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Haydenoxylon]]'' <small>M.P.Simmons</small> * ''[[Hedraianthera]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Helictonema]]'' <small>Pierre</small> * ''[[Hexaspora]]'' <small>C.T.White</small> * ''[[Hippocratea]]'' <small>L.</small> * ''[[Hylenaea]]'' <small>Miers</small> * ''[[Hypsophila]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Kokoona]]'' <small>Thwaites</small> * ''[[Lauridia]]'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''[[Lepuropetalon]]'' <small>Elliott</small> * ''[[Loeseneriella]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Lophopetalum]]'' <small>Wight ex Arn.</small> * ''[[Lydenburgia]]'' <small>N.Robson</small> * ''[[Macgregoria]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Maurocenia]]'' <small>Mill.</small> * ''[[Maytenus]]'' <small>Molina</small> * ''[[Menepetalum]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Microtropis]]'' <small>Wall. ex Meisn.</small> * ''[[Monimopetalum]]'' <small>Rehder</small> * ''[[Mortonia]]'' <small>A.Gray</small> * ''[[Mystroxylon]]'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''[[Nicobariodendron]]'' <small>Vasudeva Rao & Chakrab.</small> * ''[[Orthosphenia]]'' <small>Standl.</small> * ''[[Parnassia]]'' <small>L.</small> * ''[[Paxistima]]'' <small>Raf.</small> * ''[[Peripterygia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Peritassa]]'' <small>Miers</small> * ''[[Plagiopteron]]'' <small>Griff.</small> * ''[[Platypterocarpus]]'' <small>Dunkley & Brenan</small> * ''[[Plenckia]]'' <small>Reissek</small> * ''[[Pleurostylia]]'' <small>Wight & Arn.</small> * ''[[Polycardia]]'' <small>Juss.</small> * ''[[Pottingeria]]'' <small>Prain</small> * ''[[Prionostemma]]'' <small>Miers</small> * ''[[Pristimera]]'' <small>Miers</small> * ''[[Psammomoya]]'' <small>Diels & Loes.</small> * ''[[Pseudosalacia]]'' <small>Codd</small> * ''[[Ptelidium]]'' <small>Thouars</small> * ''[[Pterocelastrus]]'' <small>Meisn.</small> * ''[[Putterlickia]]'' <small>Endl.</small> * ''[[Quetzalia]]'' <small>Lundell</small> * ''[[Reissantia]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Robsonodendron]]'' <small>R.H.Archer</small> * ''[[Rzedowskia]]'' <small>Medrano</small> * ''[[Salacia]]'' <small>L.</small> * ''[[Salacighia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Salaciopsis]]'' <small>Baker f.</small> * ''[[Salvadoropsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Sarawakodendron]]'' <small>Ding Hou</small> * ''[[Schaefferia]]'' <small>Jacq.</small> * ''[[Semialarium]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Simicratea]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Siphonodon]]'' <small>Griff.</small> * ''[[Stackhousia]]'' <small>Sm.</small> * ''[[Tetrasiphon]]'' <small>Urb.</small> * ''[[Thyrsosalacia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Tontelea]]'' <small>Miers</small> * ''[[Torralbasia]]'' <small>Krug & Urb.</small> * ''[[Tripterococcus]]'' <small>Endl.</small> * ''[[Tripterygium]]'' <small>Hook.f.</small> * ''[[Tristemonanthus]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Trochantha]]'' <small>(N.Hallé) R.H.Archer</small> * ''[[Wilczekra]]'' <small>M.P.Simmons</small> * ''[[Wimmeria]]'' <small>Schltdl. & Cham.</small> * ''[[Xylonymus]]'' <small>Kalkman ex Ding Hou</small> * ''[[Zinowiewia]]'' <small>Turcz.</small> {{div col end}} == Sien ook == {{Commonskat|Celastraceae}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:30000478-2 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Plantfamilies]] lc34cydp28nvjq3hx4byk5zke7s1wo6 2516751 2516750 2022-08-01T15:04:23Z Oesjaar 7467 /* Genera */ En... wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Celastraceae |image = Celastrus orbiculatus.jpg |image_caption = ''Celastrus orbiculatus'' |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = '''Celastraceae''' |familia_authority = [[Robert Brown (botanis)|R.Br.]] |subdivision_ranks = [[Familie (biologie)|Subfamilies]] |subdivision = [[Celastroideae]]<br /> [[Hippocrateoideae]]<br /> [[Salacioideae]]<br /> [[Stackhousioideae]] |}} [[Lêer:Loeseneriella africana MS 2430.jpg|links|duimnael|Vrugte van ''Loeseneriella africana'']] [[Lêer:Maytenus senegalensis MS 4496.jpg|links|duimnael|Bloeisels van ''Gymnosporia senegalensis'']] '''Celastraceae''' is die saffraan-[[familie (biologie)|familie]] wat hoort tot die [[Orde (biologie)|orde]] ''[[Celastrales]]''. Die familie is taamlik groot met 70 [[genus|genera]] in die warmer gedeeltes wêreldwyd en daar is 18 genera in [[Suid-Afrika]]. == Genera == Die familie het 98 genera: {{div col|colwidth=17em}} * ''[[Acanthothamnus]]'' <small>Brandegee</small> * ''[[Allocassine]]'' <small>N.Robson</small> * ''[[Anthodon]]'' <small>Ruiz & Pav.</small> * ''[[Apatophyllum]]'' <small>McGill.</small> * ''[[Apodostigma]]'' <small>R.Wilczek</small> * ''[[Arnicratea]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Bequaertia]]'' <small>R.Wilczek</small> * ''[[Brassiantha]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Brexia]]'' <small>Noronha ex Thouars</small> * ''[[Brexiella]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Campylostemon]]'' <small>Welw. ex Benth. & Hook.f.</small> * ''[[Canotia]]'' <small>Torr.</small> * ''[[Cassine]]'' <small>L.</small> * ''[[Catha]]'' <small>Forssk. ex Scop.</small> * ''[[Celastrus]]'' <small>L.</small> * ''[[Cheiloclinium]]'' <small>Miers</small> * ''[[Crossopetalum]]'' <small>P.Browne</small> * ''[[Cuervea]]'' <small>Triana ex Miers</small> * ''[[Denhamia]]'' <small>Meisn.</small> * ''[[Dicarpellum]]'' <small>(Loes.) A.C.Sm.</small> * ''[[Dinghoua]]'' <small>R.H.Archer</small> * ''[[Elachyptera]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Elaeodendron]]'' <small>Jacq.</small> * ''[[Empleuridium]]'' <small>Sond. & Harv.</small> * ''[[Euonymus]]'' <small>L.</small> * ''[[Evonymopsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Fraunhofera]]'' <small>Mart.</small> * ''[[Glyptopetalum]]'' <small>Thwaites</small> * ''[[Goniodiscus]]'' <small>Kuhlm.</small> * ''[[Gyminda]]'' <small>(Griseb.) Sarg.</small> * ''[[Gymnosporia]]'' <small>(Wight & Arn.) Hook.f.</small> * ''[[Hartogiopsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Haydenoxylon]]'' <small>M.P.Simmons</small> * ''[[Hedraianthera]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Helictonema]]'' <small>Pierre</small> * ''[[Hexaspora]]'' <small>C.T.White</small> * ''[[Hippocratea]]'' <small>L.</small> * ''[[Hylenaea]]'' <small>Miers</small> * ''[[Hypsophila]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Kokoona]]'' <small>Thwaites</small> * ''[[Lauridia]]'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''[[Lepuropetalon]]'' <small>Elliott</small> * ''[[Loeseneriella]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Lophopetalum]]'' <small>Wight ex Arn.</small> * ''[[Lydenburgia]]'' <small>N.Robson</small> * ''[[Macgregoria]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Maurocenia]]'' <small>Mill.</small> * ''[[Maytenus]]'' <small>Molina</small> * ''[[Menepetalum]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Microtropis]]'' <small>Wall. ex Meisn.</small> * ''[[Monimopetalum]]'' <small>Rehder</small> * ''[[Mortonia]]'' <small>A.Gray</small> * ''[[Mystroxylon]]'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''[[Nicobariodendron]]'' <small>Vasudeva Rao & Chakrab.</small> * ''[[Orthosphenia]]'' <small>Standl.</small> * ''[[Parnassia]]'' <small>L.</small> * ''[[Paxistima]]'' <small>Raf.</small> * ''[[Peripterygia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Peritassa]]'' <small>Miers</small> * ''[[Plagiopteron]]'' <small>Griff.</small> * ''[[Platypterocarpus]]'' <small>Dunkley & Brenan</small> * ''[[Plenckia]]'' <small>Reissek</small> * ''[[Pleurostylia]]'' <small>Wight & Arn.</small> * ''[[Polycardia]]'' <small>Juss.</small> * ''[[Pottingeria]]'' <small>Prain</small> * ''[[Prionostemma]]'' <small>Miers</small> * ''[[Pristimera]]'' <small>Miers</small> * ''[[Psammomoya]]'' <small>Diels & Loes.</small> * ''[[Pseudosalacia]]'' <small>Codd</small> * ''[[Ptelidium]]'' <small>Thouars</small> * ''[[Pterocelastrus]]'' <small>Meisn.</small> * ''[[Putterlickia]]'' <small>Endl.</small> * ''[[Quetzalia]]'' <small>Lundell</small> * ''[[Reissantia]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Robsonodendron]]'' <small>R.H.Archer</small> * ''[[Rzedowskia]]'' <small>Medrano</small> * ''[[Salacia]]'' <small>L.</small> * ''[[Salacighia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Salaciopsis]]'' <small>Baker f.</small> * ''[[Salvadoropsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Sarawakodendron]]'' <small>Ding Hou</small> * ''[[Schaefferia]]'' <small>Jacq.</small> * ''[[Semialarium]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Simicratea]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Siphonodon]]'' <small>Griff.</small> * ''[[Stackhousia]]'' <small>Sm.</small> * ''[[Tetrasiphon]]'' <small>Urb.</small> * ''[[Thyrsosalacia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Tontelea]]'' <small>Miers</small> * ''[[Torralbasia]]'' <small>Krug & Urb.</small> * ''[[Tripterococcus]]'' <small>Endl.</small> * ''[[Tripterygium]]'' <small>Hook.f.</small> * ''[[Tristemonanthus]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Trochantha]]'' <small>(N.Hallé) R.H.Archer</small> * ''[[Wilczekra]]'' <small>M.P.Simmons</small> * ''[[Wimmeria]]'' <small>Schltdl. & Cham.</small> * ''[[Xylonymus]]'' <small>Kalkman ex Ding Hou</small> * ''[[Zinowiewia]]'' <small>Turcz.</small> {{div col end}} == Sien ook == {{Commonskat|Celastraceae}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:30000478-2 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Plantfamilies]] 2f98n6zwrns41cn7y8pm2qztri09sql 2516752 2516751 2022-08-01T15:06:56Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Celastraceae |image = Celastrus orbiculatus.jpg |image_caption = ''Celastrus orbiculatus'' |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = '''Celastraceae''' |familia_authority = [[Robert Brown (botanis)|R.Br.]] |subdivision_ranks = [[Familie (biologie)|Subfamilies]] |subdivision = * [[Celastroideae]] * [[Hippocrateoideae]] * [[Salacioideae]] * [[Stackhousioideae]] | synonyms = * Brexiaceae <small>Loudon</small> * Hippocrateaceae * Malesherbiaceae * Parnassiaceae |}} [[Lêer:Loeseneriella africana MS 2430.jpg|links|duimnael|Vrugte van ''Loeseneriella africana'']] [[Lêer:Maytenus senegalensis MS 4496.jpg|links|duimnael|Bloeisels van ''Gymnosporia senegalensis'']] '''Celastraceae''' is die saffraan-[[familie (biologie)|familie]] wat hoort tot die [[Orde (biologie)|orde]] ''[[Celastrales]]''. Die familie is taamlik groot met 70 [[genus|genera]] in die warmer gedeeltes wêreldwyd en daar is 18 genera in [[Suid-Afrika]]. == Genera == Die familie het 98 genera: {{div col|colwidth=17em}} * ''[[Acanthothamnus]]'' <small>Brandegee</small> * ''[[Allocassine]]'' <small>N.Robson</small> * ''[[Anthodon]]'' <small>Ruiz & Pav.</small> * ''[[Apatophyllum]]'' <small>McGill.</small> * ''[[Apodostigma]]'' <small>R.Wilczek</small> * ''[[Arnicratea]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Bequaertia]]'' <small>R.Wilczek</small> * ''[[Brassiantha]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Brexia]]'' <small>Noronha ex Thouars</small> * ''[[Brexiella]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Campylostemon]]'' <small>Welw. ex Benth. & Hook.f.</small> * ''[[Canotia]]'' <small>Torr.</small> * ''[[Cassine]]'' <small>L.</small> * ''[[Catha]]'' <small>Forssk. ex Scop.</small> * ''[[Celastrus]]'' <small>L.</small> * ''[[Cheiloclinium]]'' <small>Miers</small> * ''[[Crossopetalum]]'' <small>P.Browne</small> * ''[[Cuervea]]'' <small>Triana ex Miers</small> * ''[[Denhamia]]'' <small>Meisn.</small> * ''[[Dicarpellum]]'' <small>(Loes.) A.C.Sm.</small> * ''[[Dinghoua]]'' <small>R.H.Archer</small> * ''[[Elachyptera]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Elaeodendron]]'' <small>Jacq.</small> * ''[[Empleuridium]]'' <small>Sond. & Harv.</small> * ''[[Euonymus]]'' <small>L.</small> * ''[[Evonymopsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Fraunhofera]]'' <small>Mart.</small> * ''[[Glyptopetalum]]'' <small>Thwaites</small> * ''[[Goniodiscus]]'' <small>Kuhlm.</small> * ''[[Gyminda]]'' <small>(Griseb.) Sarg.</small> * ''[[Gymnosporia]]'' <small>(Wight & Arn.) Hook.f.</small> * ''[[Hartogiopsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Haydenoxylon]]'' <small>M.P.Simmons</small> * ''[[Hedraianthera]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Helictonema]]'' <small>Pierre</small> * ''[[Hexaspora]]'' <small>C.T.White</small> * ''[[Hippocratea]]'' <small>L.</small> * ''[[Hylenaea]]'' <small>Miers</small> * ''[[Hypsophila]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Kokoona]]'' <small>Thwaites</small> * ''[[Lauridia]]'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''[[Lepuropetalon]]'' <small>Elliott</small> * ''[[Loeseneriella]]'' <small>A.C.Sm.</small> * ''[[Lophopetalum]]'' <small>Wight ex Arn.</small> * ''[[Lydenburgia]]'' <small>N.Robson</small> * ''[[Macgregoria]]'' <small>F.Muell.</small> * ''[[Maurocenia]]'' <small>Mill.</small> * ''[[Maytenus]]'' <small>Molina</small> * ''[[Menepetalum]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Microtropis]]'' <small>Wall. ex Meisn.</small> * ''[[Monimopetalum]]'' <small>Rehder</small> * ''[[Mortonia]]'' <small>A.Gray</small> * ''[[Mystroxylon]]'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''[[Nicobariodendron]]'' <small>Vasudeva Rao & Chakrab.</small> * ''[[Orthosphenia]]'' <small>Standl.</small> * ''[[Parnassia]]'' <small>L.</small> * ''[[Paxistima]]'' <small>Raf.</small> * ''[[Peripterygia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Peritassa]]'' <small>Miers</small> * ''[[Plagiopteron]]'' <small>Griff.</small> * ''[[Platypterocarpus]]'' <small>Dunkley & Brenan</small> * ''[[Plenckia]]'' <small>Reissek</small> * ''[[Pleurostylia]]'' <small>Wight & Arn.</small> * ''[[Polycardia]]'' <small>Juss.</small> * ''[[Pottingeria]]'' <small>Prain</small> * ''[[Prionostemma]]'' <small>Miers</small> * ''[[Pristimera]]'' <small>Miers</small> * ''[[Psammomoya]]'' <small>Diels & Loes.</small> * ''[[Pseudosalacia]]'' <small>Codd</small> * ''[[Ptelidium]]'' <small>Thouars</small> * ''[[Pterocelastrus]]'' <small>Meisn.</small> * ''[[Putterlickia]]'' <small>Endl.</small> * ''[[Quetzalia]]'' <small>Lundell</small> * ''[[Reissantia]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Robsonodendron]]'' <small>R.H.Archer</small> * ''[[Rzedowskia]]'' <small>Medrano</small> * ''[[Salacia]]'' <small>L.</small> * ''[[Salacighia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Salaciopsis]]'' <small>Baker f.</small> * ''[[Salvadoropsis]]'' <small>H.Perrier</small> * ''[[Sarawakodendron]]'' <small>Ding Hou</small> * ''[[Schaefferia]]'' <small>Jacq.</small> * ''[[Semialarium]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Simicratea]]'' <small>N.Hallé</small> * ''[[Siphonodon]]'' <small>Griff.</small> * ''[[Stackhousia]]'' <small>Sm.</small> * ''[[Tetrasiphon]]'' <small>Urb.</small> * ''[[Thyrsosalacia]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Tontelea]]'' <small>Miers</small> * ''[[Torralbasia]]'' <small>Krug & Urb.</small> * ''[[Tripterococcus]]'' <small>Endl.</small> * ''[[Tripterygium]]'' <small>Hook.f.</small> * ''[[Tristemonanthus]]'' <small>Loes.</small> * ''[[Trochantha]]'' <small>(N.Hallé) R.H.Archer</small> * ''[[Wilczekra]]'' <small>M.P.Simmons</small> * ''[[Wimmeria]]'' <small>Schltdl. & Cham.</small> * ''[[Xylonymus]]'' <small>Kalkman ex Ding Hou</small> * ''[[Zinowiewia]]'' <small>Turcz.</small> {{div col end}} == Sien ook == {{Commonskat|Celastraceae}} * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bronne == * Algemene gids tot BOME. Keith, Paul & Meg Coates Palgrave. 2000. ISBN 1-86872-527-8 * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:30000478-2 Plants of the World Online] {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Plantfamilies]] e15c4kwmwg8eefxaz2ub489ki7k0tej 0 68696 2516896 2362538 2022-08-02T10:24:35Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki 'n '''Orgaan''' is 'n versameling van verskillende liggaamsweefsels, soos [[spierweefsel|gladdespierweefsel]] en skeletspierweefsel, wat saamwerk om 'n spesifieke funksie te verrig. Voorbeelde is die [[hart]] waarvan die funksie is om bloed deur die liggaam te pomp en die [[longe]] wat die liggaam van suurstof voorsien. Organe is baie belangrik om lewensprosesse in lewende organismes te onderhou. Van die organe in die [[mens|menslike liggaam]] is: * [[Brein]] * [[Hart]] * [[Lewer]] * [[Long]]e * [[Maag]] * [[Mond]] * [[Nier]]e * [[Neus]] * [[Oog]] * [[Oor]] * [[Pankreas]] * [[Skelet]] * [[Skildklier]] * [[Spier]]e * [[Vel]] {{Commonskat|Organ systems}} {{Saadjie}} {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Organe| ]] k2nqb85zclbxczye8eqlme172x9v0sk 0 71720 2516897 2346939 2022-08-02T10:24:53Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Outomatiese taksoboks | taxon = Lewe | color = limegreen | name = '''Lewe op Aarde''' | fossil_range = Laat [[Hadeïkum]] – Onlangs | image = Eukaryota diversity 2.jpg | image_width = 240px | image_caption = | unranked_classis = Lewe op Aarde (''Gaeabionta'') |subdivision_ranks = [[Domein (biologie)|Domeine]] en [[Koninkryk (biologie)|Koninkryke]] | subdivision = * [[Nanobes]] (betwis) * [[Acytota]] (betwis) * [[Cytota]] (sellulêre lewe) ** [[Bacteria]] ** [[Neomura]] *** [[Archaea]] *** [[Eukaryota]] **** [[Bikonta]] ***** [[Apusozoa]] ***** [[Cabozoa]] ****** [[Rhizaria]] ****** [[Excavata]] ***** [[Corticata]] ****** [[Archaeplastida]] ******* [[Rhodophyta]] ******* [[Glaucophyta]] ******* '''[[Plantae]]''' ****** [[Chromalveolata]] ******* [[Heterokontophyta]] ******* [[Haptophyta]] ******* [[Cryptophyta]] ******* [[Alveolata]] **** [[Unikonta]] ***** [[Amoebozoa]] ***** [[Opisthokonta]] ****** [[Choanozoa]] ****** '''[[Fungi]]''' ****** '''[[Animalia]]''' }} 'n '''Organisme''' is 'n [[lewe]]nde ding met 'n eie metabolisme. [[Dier]]e, [[plant]]e, [[swam]]me en [[bakterie|bakterieë]] is organismes. Organismes vorm die biotiese, of lewende deel van die omgewing. Dinge soos rotse en sonskyn is deel van die abiotiese, of nie-lewende omgewing. [[Lêer:EscherichiaColi NIAID.jpg|duimnael|links|Selle van ''Escherichia coli'' – 'n mikro-organisme.]] [[Lêer:Fungi in Borneo.jpg|duimnael|links|Skimmels is organismes.]] Organismes het vyf basiese behoeftes. Hulle benodig [[lug]], [[water]], [[voedsel]] (nutriënte), [[energie]] en 'n plek om te lewe. Sommige organismes bestaan uit miljoene of miljarde [[sel]]le. Hulle word meersellige organismes genoem. Voorbeelde hiervan is [[hond]]e, [[boom|bome]] en [[mens]]e. Meeste meersellige organismes kan sonder 'n [[mikroskoop]] waargeneem word. Ander organismes is so klein dat hulle nie met die blote oog gesien kan word nie. Hulle word mikro-organismes genoem. 'n Mikroskoop is nodig om hulle waar te neem. Organismes kan ook uit net een sel bestaan. Hulle word eensellige organismes genoem. Voorbeelde hiervan is bakterie, amoeba en protozoa. {{Saadjie}} {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Organismes| ]] sz5mkbrf8w0gwy2ps4tbz7cdal0l6yu 0 74165 2516901 1615339 2022-08-02T10:30:58Z Rooiratel 90342 Verwyder dubbelspasies wikitext text/x-wiki {{skoonmaak}} {{Inligtingskas siekte |naam = Brandmondsindroom |beeld = |beeldgrootte = |onderskrif = |DiseasesDB = |ICD10 = {{ICD10|K|14|6|k|00}} |ICD9 = {{ICD9|529.6}} |ICDO = |DSMIV = |OMIM = |MedlinePlus = |eMedicineSubj = |eMedicineTopic = |MeshID = D005926 }} '''Brandmondsindroom''' (BMS) is a pynvolle, frustreerende toestand, wat as 'n skerp brandende sensasie van die [[tong]], [[lippe]], [[verhemelte]] en sommer dwarsdeur die hele mond, beskryf kan word, maar waar geen mediese tekens van die toestand in die mond gesien kan word nie. BMS kan ook die subjektiewe sensasie van ‘n droë mond (xerostomia) insluit. Xerostomia is ook 'n toestand waar geen oorsaak gevind kan word nie, soos byvoorbeeld dat daar nie minder speekselafskeiding waargeneem kan word nie. 'n Brand-gevoel in die mond kan ook 'n simptoom van 'n ander siektetoestand wees, waar ander sistemiese of plaaslike faktore 'n invloed het, maar dan word dit nie as 'n BMS gereken nie. Dit kan dan selfs ‘n sindroom van medies onverklaarbare simptome wees. Die Internasionale Vereniging vir die Studie van Pyn in [[Washington, D.C.]], definieer BMS as 'n pyn entiteit van aanhoudende brand pyn in die afwesigheid van mondslymvliesverandering. == Klassifikasie == 'n Brand gevoel in die mond kan primêr (d.w.s. Brandmondsindroom) of sekondêr wees waar ander faktore – sistemies of plaaslik – 'n invloed het. BMS is 'n voorbeeld van disestesie of 'n verdraaiing (distorsie) van sensasie. Party bronne sien BMS as 'n variant of wisselvorm van atipiese gesigspyn – amper soos neuralgie. BMS is onderverdeel in drie tipes: * Tipe 1 – Simptome nie teenwoordig as die pasiënt wakker word nie en dan word die simptome erger deur die dag: aanhoudende simptome * Tipe 2 – Simptome teenwoordig wanneer wakker word en deur die dag: aanhoudende simptome en die mees algemene tipe * Tipe 3 – Geen vaste patroon van simptome nie: mins algemene tipe. == Mediese Tekens en Simptome == Per definisie kan geen tekens van BMS in die mond gesien word nie. Party geaffekteerde pasiënte sal die simptome toeskryf aan seertjies in die mond, maar gewoonlik is dit normale anatomiese strukture, soos die knoppies op die tong of spataartjies onder die tong in ouer mense. Simptome van BMS varieer baie en die tipiese kliniese prentjie kan in die tabel onder gesien word. As daar kliniese tekens in die mond gesien kan word, dan is daar sekerlik 'n ander verklaring vir die brand gevoel: rooi of geswelde knoppies op die tippie van die tong kan wees as gevolg van irritasie van die tong as dit bv. teen die tande of veral grofheid aan die tande, geskuur word. As daar minder of geen knoppies op die tong is en die tong is rooi, kan dit a.g.v. Candida (swam) infeksie wees of [[bloedarmoede]]. {| class="wikitable" !Parameter !Gewone bevindings in Brandmondsindroom |- |Ligging |Gewoonlik albei kante van die tong of minder algemeen op die verhemelte, lippe of op die onderste tandvleise. |- |Aanvang |Pyn is kronies en kom en gaan selde. |- |Aard |Brand, skroei of prikkelend. Party mense beskryf dit as ‘ongemak’, ‘teer’, ‘rou’ of ‘lastig’ in stede van pyn of brandend. |- |Assosiasies |<nowiki>Miskien subjektiewe xerostomie (droë mond), disgeusie (veranderde smaak), | dors, hoofpyn, kroniese rygpyn, prikkelbare ingewandsindroom, menstruasiepyn, angstigheid, verminderde eetlus, depressie, persoonlikheid steurnisse.</nowiki> |- |Tydsduur |Tipe 2 (mees algemene): pyn as wakker word en deur die dag. |- |Verslegtende faktore |Pyn kan verlig word met alkohol of om te eet of te drink (dit is nie soos pyn wat veroorsaak of verminder word deur neuralgie of gewasse nie), of wanneer die persoon se gedagtes andersins besig is. Pyn word nie gewoonlik deur pynstillers stilgemaak nie. Warm, suur en gekruide kos of drank kan die pyn vererger. |- |Ergheidsgraad |Matig tot erg, 5 – 8 uit 10, dieselfde as tandpyn. |- |Effek op slaap |Verander soms slaappatrone, bv slaaploosheid. |- |Behandeling |Meestal was daar meer as een konsultasies en onsuksesvolle tandheelkundige of mediese behandeling. |} == Oorsake == In omtrent 50% van gevalle is daar geen identifiseerbare oorsaak nie. Die oorsaak van BMS is onbekend. Verskeie teorieë is al voorgestel en word ondersteun deur wisselende grade van bewyse, maar geeneen is al ten volle bewys nie. Omdat meeste mense met BMS post-menopouse vroue is, is een teorie dat daar 'n estrogeen of progesteroon tekort is, maar 'n sterk genoeg statistiese verwantskap is nog nie verkry nie. Nog 'n teorie is een van outo-immuniteit, soos dat abnormale anti-liggaampies en reumatoïde faktore in 50% van mense met BMS se bloedstroom gekry word, maar hierdie vlakke kan in ouer mense sonder BMS-simptome ook gesien word. Alhoewel speekselvloei normaal kan wees en daar nie enige tekens van droë mond is nie, kan die speeksel se suurgraad hoër wees. Depressie en angstigheid is algemeen in hierdie groep. Dit is nie bekend of depressie 'n oorsaak of 'n gevolg van BMS is nie, want Bms mag ontwikkel in die konstante siklus van onverligte pyn en slaap steurnisse. BMS kan 'n psigosomatiese ongesteldheid wees, wat veroorsaak word deur kankerfobia of 'n ander vorm van hipokondriase. Kroniese lae-graadse trauma a.g.v. 'n gewoonte soos om die tong teen die tande te vryf of om die tong teen die verhemelte te druk, kan 'n invloed hê. BMS is meer algemeen in Parkinsonismelyers en daarom mag dit miskien verband hou met 'n lae pyndrempel of 'n hoër sensitiwiteit. Baie mense met BMS het 'n hoë smaaksensitiwiteit en 'n bitter- of metaalsmaak is teenwoordig in omtrent 60% van mense met BMS. Dit kan dus aandui dat daar 'n defek in die senuweestelsel kan wees. As daar 'n verandering in die speeksel se samestelling kom, kan dit die senuweestelsel affekteer. Die aanvang van BMS is baie keer spontaan, maar kan ook geleidelik wees. Daar is tog partymaal 'n korrelasie met 'n groot lewensgebeurtenis of 'n stresvolle periode in die persoon se lewe. In vroue is die aanvang van BMS gewoonlik 3 tot 12 jaar na menopouse. == Ander oorsake van brandmond sensasie == * Preserveermiddels, soos bensoïensuur en sorbiensuur; * Kaneel, kitskoffie, grondboontjies; * Metale, soos kwik en nikkel; * Plastieke, soos Bisphenol A (BPA), epoksie harse, metielmetakrilaat (wit stopsel); * Ystertekort, foliensuur- of Vitamien B-tekort; * Onderaktiewe tiroïedklier; * Tipe 2 Diabetes (suikersiekte); * Sjögren se sindroom; * Sekere medikasies, soos captopril * Geografiese tong, Candida infeksie, erge sooibrand, M.I.V. == Diagnose == BMS kan net gediagnoseer word as alle ander oorsake en verduidelikings van die brandsensasie in die mond geëlimineer is. Daar is geen kliniese toetse wat kan help om BMS te diagnoseer nie. Bloedtoetse en urine toetse sal toestande soos bloedarmoede, tekorte, onderaktiewe tiroïedklier en suikersiekte elimineer. Candida-infeksie kan met 'n depper of smeer getoets word, speekselvloei kan gemeet word en depressie vraelyste kan ook gebruik word. == Behandeling == BMS word tradisioneel behandel met gerusstelling en ook met onder meer anti-depressante. 'n Ondersoek na behandeling van Bms in gepubliseerde navorsing, het gewys dat daar geen effektiewe behandeling beskikbaar is nie. == Prognose == BMS is nie kwaadaardig nie. Dit is belangrik om te onthou dat dit nie 'n simptoom van mondkanker is nie. Dit kan die kwaliteit van die persoon se lewe beïnvloed, omdat die kroniese pyn nie behandel kan word nie. Dit kan lei tot 'n fiksasie wat nie geïgnoreer kan word nie en dus die persoon se daaglikse lewe en werk benadeel. Tweederde van mense met BMS het 'n spontane gedeeltelike herstelling 6 tot 7 jaar na die aanvang van die sindroom, maar in sommige gevalle is dit permanent. Herstel kan voorafgegaan word deurdat die karakter van die simptoom van konstant na afwisselend verander. == Epidemiologie == BMS is wêreldwyd algemeen en affekteer 5 mense per 100 000 in die algemene bevolking. Mense met BMS is gewoonlik middeljarig of ouer en vroue is 3 keer meer vatbaar as mans. BMS word in 10 – 40% van vroue gesien wat vir menopouse simptome 'n dokter besoek. BMS kom in 14% post-menopouse vroue voor. Mans en jonger mense van beide geslagte kan partymaal geaffekteer word. Asiese en Amerikaanse Indiese mense het 'n baie groter risiko. {{Normdata}} [[Kategorie:Neurologie]] [[Kategorie:Sindrome]] 9ljwobxos8ibug89tfeiuta70xtam05 0 78674 2516819 1789135 2022-08-01T21:00:30Z SpesBona 2720 + Navigasie wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbykampioenskap | jaar = 2013 | beeld = | grootte = 100px | onderskrif = | begin = [[17 Augustus]] | eindig = [[5 Oktober]] | wenners = | aantal = | wedstryde = 12 | drieë = 66 | bywoning = 502838 | meeste punte = '''88''' [[Morné Steyn]] | meeste drieë = '''8''' Ben Smith | vorige = [[2012-Rugbykampioenskapreeks|2012]] | volgende = [[2014-Rugbykampioenskapreeks|2014]] }} Die '''2013-[[Rugbykampioenskap]]''' was die tweede jaarlikse [[rugby]]kompetisie tussen die nasionale spanne van [[Argentinië]], [[Suid-Afrika]], [[Australië]] en [[Nieu-Seeland]]. Die reeks is vanaf [[17 Augustus]] tot [[5 Oktober]] [[2013]] gespeel. Die spanne was onderskeidelik die [[Argentynse nasionale rugbyspan|Pumas]], [[Springbokke]], [[Wallabies]] en die [[All Blacks]]. Laasgenoemde span het die reeks gewen. == Telkaart == {| class="wikitable" !rowspan=2 width="6%"| !rowspan=2 width="18%"| Nasie !colspan=4 width="32%"| Wedstryde !colspan=3 width="24%"| Punte !rowspan=2 width="10%"| Bonuspunte !rowspan=2 width="10%"| Ligapunte |- !width="8%"| Speel !width="8%"| Wen !width="8%"| Gelyk !width="8%"| Verloor !width="8%"| Vir !width="8%"| Teen !width="8%"| Verskil |- align=center |- |style="background: #000000; color: #FFFFFF"|1||align=left|[[All Blacks|Nieu-Seeland]] | 6 || 6 || 0 || 0 || 202 || 115 || +87 || 4 || '''28''' |- align=center |- |style="background: #336600; color: #FFFF00"|2||align=left|[[Springbokke|Suid-Afrika]] | 6 || 4 || 0 || 2 || 203 || 117 || +86 || 3 || '''19''' |- align=center |- |style="background: #FFFF00; color: #336600"|3||align=left|[[Wallabies|Australië]] | 6 || 2 || 0 || 4 || 133 || 153 || −20 || 1 || '''9''' |- align=center |- |style="background: #75AADB; color: #FFFFFF"|4||align=left|[[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | 6 || 0 || 0 || 6 || 88 || 224 || −136 || 2 || '''2''' |} == Wedstryddatums == {| class="wikitable" style="text-align:center" |- border=1 cellpadding=5 cellspacing=0 !width="100"| !width="100"|Datum !width="100"| !width="100"|Datum |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 1|Week 1]]''' |''17 Augustus'' |'''[[#Week 4|Week 4]]''' |''14 September'' |- |'''[[#Week 2|Week 2]]''' |''24 Augustus'' |'''[[#Week 5|Week 5]]''' |''28 September'' |- bgcolor="#cedff2" |'''[[#Week 3|Week 3]]''' |''7 September'' |'''[[#Week 6|Week 6]]''' |''5 Oktober'' |} === Week 1 === {{rugbywedstryd | datum = 17 Augustus 2013 | tyd = 12:05 (SA tyd) | tuis = [[Wallabies|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 29 – 47 | rapport = [http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=104464&category=sarugby/springboks&leagueid=1154&homeid=11434&awayid=11444&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[All Blacks|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Will Genia]], [[James O’Connor (rugbyspeler)|James O’Connor]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Christian Lealiifano]] (2)<br />'''Strafdoele:''' [[Christian Lealiifano]] (5) | wegpunte = '''Drieë:''' [[Ben Smith]] (3), [[Aaron Cruden]], [[Richie McCaw]], [[Conrad Smith]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Aaron Cruden]] (3), [[Beauden Barrett]]<br />'''Strafdoele:''' [[Aaron Cruden]] (3)<br />'''Kaarte:''' [[Sam Whitelock]] {{Geelkaart|80|80}} | stadion = [[Stadion Australië|ANZ-stadion]], [[Sydney]] | bywoning = 68&nbsp;765 | skeidsregter = [[Craig Joubert]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|SA]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 17 Augustus 2013 | tyd = 17:05 | tuis = [[Springbokke|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 73 – 13 | rapport = [http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=102724&category=sarugby/springboks&leagueid=1154&homeid=11414&awayid=11424&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Drie (sport)#Strafdrie|Strafdrie]], [[JJ Engelbrecht]], [[Adriaan Strauss]], [[Willem Alberts]], [[Jean de Villiers]], [[Fourie du Preez]], [[Bryan Habana]], [[Duane Vermeulen]], [[Bismarck du Plessis]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Morné Steyn]] (8)<br />'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (4) | wegpunte = '''Drie:''' [[Felipe Contepomi]]<br />'''Doelskop:''' [[Felipe Contepomi]]<br />'''Strafdoele:''' [[Felipe Contepomi]] (2)<br />'''Kaarte:''' [[Eusebio Guinazu]] {{Geelkaart|30|40}}, [[Leonardo Senatore]] {{Geelkaart|51|61}} | stadion = [[ENB-stadion]], [[Johannesburg]] | bywoning = 52&nbsp;800 | skeidsregter = Chris Pollock ([[Nieu-Seelandse Rugbyunie|NS]]) }} === Week 2 === {{rugbywedstryd | datum = 24 Augustus 2013 | tyd = 19:35 | tuis = [[All Blacks|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 27 – 16 | rapport = [http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=104474&category=&leagueid=0&homeid=11444&awayid=11434&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Wallabies|Australië]] | wegpunte = '''Drie:''' [[Israel Folau]] <br />'''Doelskop:''' [[Christian Lealiifano]] <br />'''Strafdoele:''' [[Christian Lealiifano]] (3) | tuispunte = '''Drieë:''' [[Ben Smith]] (2), <br />'''Doelskop:''' [[Tom Taylor]] <br />'''Strafdoele:''' Taylor (4), [[Israel Dagg]] | stadion = [[Westpacstadion]], [[Wellington, Nieu-Seeland|Wellington]] | bywoning = 35&nbsp;583 | skeidsregter = [[Jaco Peyper]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|SA]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 24 Augustus 2013 | tyd = 16:10 (Arg.) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 17 – 22 | rapport = [http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=103854&category=&leagueid=0&homeid=11424&awayid=11414&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Springbokke|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Juan Manuel Leguizamón]], [[Marcelo Bosch]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Felipe Contepomi]] (2)<br />'''Strafdoel:''' [[Felipe Contepomi]] | wegpunte = '''Drie:''' [[Bjorn Basson]] <br />'''Doelskop:''' [[Morné Steyn]] <br />'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (5) | stadion = [[Estadio Malvinas Argentinas]], [[Mendoza (Argentinië)|Mendoza]] | bywoning = 23&nbsp;944 | skeidsregter = Steve Walsh ([[Australiese Rugbyunie|AUS]]) }} === Week 3 === {{rugbywedstryd | datum = 7 September 2013 | tyd = 19:35 (NS tyd) | tuis = [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 28 – 13 | rapport = [http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=104484&category=&leagueid=0&homeid=11444&awayid=11424&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Aaron Smith]] (2), [[Julian Savea]] <br />'''Doelskoppe:''' [[Dan Carter]] (2) <br />'''Strafdoele:'''[[Dan Carter]] (2) [[Beauden Barrett]] | wegpunte = '''Drie:''' [[Juan Manuel Leguizamón]] <br />'''Doelskop:''' [[Nicolás Sánchez]] <br />'''Strafdoel:''' [[Nicolás Sánchez]] (2) <br /> '''Kaart''' [[Eusebio Guiñazú]] {{Geelkaart|22|32}} | stadion = [[Waikatostadion]], [[Hamilton, Nieu-Seeland|Hamilton]] | bywoning = 25&nbsp;000 | skeidsregter = Jérôme Garcès ([[Franse Rugbyfederasie|FRA]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 7 September 2013 | tyd = 20:05 (Aus.) | tuis = [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 12 – 38 | rapport = [http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=103874&category=&leagueid=0&homeid=11434&awayid=11414&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Strafdoele:''' [[Christian Lealiifano]] (4) <br /> '''Kaart''' [[Michael Hooper (rugbyspeler)|Michael Hooper]] {{Geelkaart|49|59}} | wegpunte = '''Drieë:''' [[Coenie Oosthuizen]], [[Jean de Villiers]], [[Zane Kirchner]], [[Willie le Roux]] <br />'''Doelskoppe:''' [[Morné Steyn]] (3) <br />'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (4) <br /> '''Kaart''' [[Willem Alberts]] {{Geelkaart|8|18}} | stadion = [[Suncorpstadion]], [[Brisbane]] | bywoning = 43&nbsp;715 | skeidsregter = George Clancy ([[Ierse Rugbyvoetbalunie|IRL]]) }} === Week 4 === {{rugbywedstryd | datum = 14 September 2013 | tyd = 19:35 (NS) | tuis = [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] {{vlagikoon|NZL}} | telling = 29 – 15 | rapport = [http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=103864&category=&leagueid=0&homeid=11444&awayid=11414&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|RSA}} [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Kieran Read]] (2), [[Brodie Retallick]], [[Sam Cane]]<br />'''Doelskoppe:''' [[Dan Carter]], [[Beauden Barrett]] (2)<br />'''Strafdoel:''' Beauden Barrett<br /> '''Kaarte:''' [[Kieran Read]] {{Geelkaart|71|80}}, [[Ma'a Nonu]] {{Geelkaart|74|80}} | wegpunte = '''Drieë:''' [[Bismarck du Plessis]], [[Patrick Lambie]]<br />'''Doelskop:''' [[Morné Steyn]]<br />'''Strafdoel:''' [[Morné Steyn]]<br /> '''Kaarte''' [[Bismarck du Plessis]] {{Rooikaart|2|15|42}} [Later teruggetrek] | stadion = [[Edenpark]], [[Auckland]] | bywoning = 47&nbsp;362 | skeidsregter = Romain Poite ([[Franse Rugbyfederasie|FRA]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 14 September 2013 | tyd = 18:05 (Aus) | tuis = [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] {{vlagikoon|AUS}} | telling = 14 – 13 | rapport = [http://www.sarugby.net/matchbreakdown.aspx?id=104494&category=&leagueid=0&homeid=11434&awayid=11424&fullview=true Verslag] | weg = {{vlagikoon|ARG}} [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] | tuispunte = '''Drie:''' [[Israel Folau]]<br />'''Strafdoele:''' [[Christian Lealiifano]] (3) | wegpunte = '''Drie:''' [[Juan Manuel Leguizamón]]<br />'''Doelskop:''' [[Juan Martín Hernández]]<br />'''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (2) | stadion = [[Subiaco Ovaal]], [[Perth]] | bywoning = 18&nbsp;214 | skeidsregter = Nigel Owens ([[Walliese Rugbyunie|Wallis]]) }} === Week 5 === {{rugbywedstryd | datum = 28 September 2013 | tyd = 17:00 (SA) | tuis = [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 28 – 8 | rapport = [http://www.espn.co.uk/the-rugby-championship-2013/rugby/story/200019.html Verslag] | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Adriaan Strauss]], [[Zane Kirchner]], [[Willie le Roux]] <br />'''Doelskoppe:''' [[Morné Steyn]] (2/3) <br />'''Strafdoele:''' [[Morné Steyn]] (3/3)<br /> '''Kaarte:''' [[Flip van der Merwe]] {{Geelkaart|39|49}}, [[Duane Vermeulen]] {{Geelkaart|66|76}} | wegpunte = '''Drie:''' [[Chris Feauai-Sautia]] <br />'''Strafdoel:''' [[Christian Lealiifano]] | stadion = [[Nuwelandstadion|Nuweland]], [[Kaapstad]] | bywoning = 48&nbsp;500 | skeidsregter = [[Jérôme Garcès]] ([[Franse Rugbyfederasie|FRA]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 28 September 2013 | tyd = 19:40 (Arg) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 15 – 33 | rapport = [http://www.espn.co.uk/the-rugby-championship-2013/rugby/story/200085.html Verslag] | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Strafdoele:''' [[Nicolás Sánchez]] (4), [[Marcelo Bosch]] | wegpunte = '''Drieë:''' [[Julian Savea]], [[Sam Cane]], [[Ben Smith]] (2) <br />'''Doelskoppe:''' [[Aaron Cruden]], [[Beauden Barrett]] <br />'''Strafdoele:''' [[Aaron Cruden]] (3) | stadion = [[Estadio Ciudad de La Plata]], [[La Plata]] | bywoning = 37&nbsp;500 | skeidsregter = [[Jaco Peyper]] ([[Suid-Afrikaanse Rugbyunie|SA]]) }} === Week 6 === {{rugbywedstryd | datum = 5 Oktober 2013 | tyd = 17:00 | tuis = [[Suid-Afrikaanse nasionale rugbyspan|Suid-Afrika]] {{vlagikoon|RSA}} | telling = 27 – 38 | rapport = [http://www.espn.co.uk/the-rugby-championship-2013/rugby/story/200953.html Verslag] | weg = {{vlagikoon|NZL}} [[Nieu-Seelandse nasionale rugbyspan|Nieu-Seeland]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Bryan Habana]] (2), [[Willie le Roux]], [[Jean de Villiers]] <br />'''Doelskoppe:''' [[Morné Steyn]] (2)<br />'''Strafdoel:''' [[Morné Steyn]] | wegpunte = '''Drieë:''' [[Ben Smith]], [[Liam Messam]] (2), [[Beauden Barrett]], [[Kieran Read]] <br />'''Doelskoppe:''' [[Aaron Cruden]] (3), [[Beauden Barrett]] (2)<br />'''Strafdoele:''' [[Beauden Barrett]] | stadion = [[Ellispark]], [[Johannesburg]] | bywoning = 63&nbsp;888 | skeidsregter = Nigel Owens ([[Walliese Rugbyunie|WAL]]) }} {{rugbywedstryd | datum = 5 Oktober 2013 | tyd = 19:40 (Arg) | tuis = [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]] {{vlagikoon|ARG}} | telling = 17 – 54 | rapport = [http://www.espn.co.uk/scrum/rugby/story/201041.html Verslag] | weg = {{vlagikoon|AUS}} [[Australiese nasionale rugbyspan|Australië]] | tuispunte = '''Drieë:''' [[Marcelo Bosch]], [[Martín Landajo]] <br />'''Doelskoppe:''' [[Nicolás Sánchez]] (2)<br />'''Strafdoel:''' [[Nicolás Sánchez]] | wegpunte = '''Drieë:''' [[Israel Folau]] (3), [[Adam Ashley-Cooper]], [[Joe Tomane]], [[Benn Robinson]], [[Bernard Foley]]<br />'''Doelskoppe:'''[[Christian Lealiifano]] (2), [[Quade Cooper]], [[Bernard Foley]] (2) <br />'''Strafdoele:''' [[Christian Lealiifano]] (2) [[Quade Cooper]] | stadion = [[Estadio Gigante de Arroyito]], [[Rosario]] | bywoning = 37&nbsp;500 | skeidsregter = Wayne Barnes ([[Rugbyvoetbalunie|ENG]]) }} == Eksterne skakels == * {{en}} [http://www.espn.co.uk/the-rugby-championship-2013/rugby/series/172093.html 2013 Rugby Championship op ESPN] {{Die Rugbykampioenskap}} {{Normdata}} [[Kategorie:Die Rugbykampioenskap]] [[Kategorie:Sport in 2013]] snlih1d1fel1dn36pk39sh2osi3kh3q 0 83329 2516910 2440968 2022-08-02T11:08:22Z JMK 649 verspreiding wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Delagoadoring | image = Delagoa Thorn (Acacia welwitschii) (11451399583).jpg | image2 = Delagoa Thorn (Acacia welwitschii) (11451465826).jpg | regnum = [[Plantae]] | subregnum = [[Tracheobionta]] | superdivisio = [[Spermatophyta]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] | subfamilia = [[Mimosoideae]] | genus = ''[[Acacia]]'' | species = '''''A. welwitschii''''' | binomial = ''Acacia welwitschii'' | binomial_authority = Oliv. }} Die '''Delagoadoring''' (''Acacia welwitschii'') is 'n [[boom|doringboom]] wat inheems is aan [[Suid-Afrika]]. Dit kom voor in die provinsies [[Mpumalanga]] en [[Limpopo (provinsie)|Limpopo]]. Op die [[SANBI-rooilys]] is dit as 'veilig' (LC) gelys.<ref>{{cite web |url= http://redlist.sanbi.org/species.php?species=15469-20 |title=SANBI-rooilys |language=en |archive-url= https://web.archive.org/web/20160414223827/http://redlist.sanbi.org/species.php?species=15469-20 |archive-date=14 April 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die boom is gewoonlik groot en regop met 'n platterige kroon. Dit vorm digte stande op die noordelike vloedvlaktes soos in die Orpen-gebied van die [[Krugerwildtuin|Kruger Nasionale Park]]. In die suide van die wildtuin vorm dit ook 'n belangrike element van die Delagoa-ruigtes.<ref name="gra1">{{cite book |last1=Grant |first1=Rina |last2=Van Gogh |first2=Joan |title=Sappi Tree Spotting: Lowveld, Including Kruger National Park |date=2006 |publisher=Jacana Media |isbn=1770092374 |page=41 |url=https://books.google.co.za/books?id=4YhqnA60jUEC&pg=PA41&lpg=PA41#v=onepage&q&f=false |access-date=2 Augustus 2022}}</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Acacia]] [[Kategorie:Bome van Afrika]] nfydmbkqbzkpa1lajsgoyhamoo64u3a 0 83370 2516909 2251195 2022-08-02T11:04:54Z JMK 649 +prent, detail wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Meerstamvalsdoring | national_number = 153 <ref>{{cite book |last = Van Wyk |first = Piet |title = Field guide to the TREES of the Kruger National Park|publisher = Struik |location = Kaapstad |date = 2008 |page = 54 |isbn = 978-1-77007-759-1}}</ref> | image = Albizia petersiana subsp. evansii 1DS-II 6601.jpg | image_caption = Loof en bloeiwyses | regnum = [[Plantae]] | divisio = [[Magnoliophyta]] | classis = [[Magnoliopsida]] | subclassis = [[Rosidae]] | unranked_ordo = [[Eurosids I]] | ordo = [[Fabales]] | familia = [[Fabaceae]] | subfamilia = [[Mimosoideae]] | tribus = [[Ingeae]] | genus = '''''[[Albizia]]''''' | genus_authority = [[Antonio Durazzini|Durazz.]], 1772 |species = '''''A. petersiana''''' |binomial = ''Albizia petersiana'' |binomial_authority = (Bolle) Oliv. }} Die '''Meerstamvalsdoring''' (''Albizia petersiana'') is 'n meerstammige, middelgroot [[boom]] met 'n tregtervormige kroon. Die boom groei in die [[Laeveld]]. In die suide van die [[Krugerwildtuin]] vorm dit 'n belangrike element van die Delagoa-ruigtes.<ref name="gra1">{{cite book |last1=Grant |first1=Rina |last2=Van Gogh |first2=Joan |title=Sappi Tree Spotting: Lowveld, Including Kruger National Park |date=2006 |publisher=Jacana Media |isbn=1770092374 |page=41 |url=https://books.google.co.za/books?id=4YhqnA60jUEC&pg=PA41&lpg=PA41#v=onepage&q&f=false |access-date=2 Augustus 2022}}</ref> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] 0sjmx11k52q7ltbh01z4umsxo9lnsjn 0 83669 2516708 2224616 2022-08-01T12:04:13Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Kershout |other_names = Candlewood ''of'' Cherrywood |image = Pterocelastrus tricuspidatus Candlewood tree South Africa 8.JPG |status = LC |status_system = IUCN3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = [[Celastraceae]] |genus = ''[[Pterocelastrus]]'' |species = '''''P. tricuspidatus''''' |binomial = ''Pterocelastrus tricuspidatus'' |binomial_authority = (Lam.) Walp. |synonyms = * ''Asterocarpus arboreus'' <small>[[Christian Friedrich Ecklon|Eckl.]] & [[Karl Ludwig Philipp Zeyher|Zeyh.]]</small> * ''Asterocarpus burmanni'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Asterocarpus litoralis'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Asterocarpus nervosus'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Asterocarpus stenopterus'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Asterocarpus tetrapterus'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Asterocarpus tricuspidatus'' <small>(Lam.) Kuntze</small> * ''Asterocarpus typicus'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Celastrus pterocarpus'' <small>DC.</small> * ''Celastrus tricuspidatus'' <small>Lam.</small> * ''Pterocelastrus arboreus'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus burmanni'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus litoralis'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus nervosus'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus stenopterus'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus tetrapterus'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus typicus'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus variabilis'' <small>Sond.</small> |}} Die '''Kershout''' (''Pterocelastrus tricuspidatus'') is 'n [[boom]] wat amper soos die [[Klipkershout]] lyk. Die boom word gevind vanaf [[Kaapstad]] tot by [[Durban]] en ook in die [[Lebomboberge]]. Die boom dra kenmerkende, driehokkige, gehoringde, bottergeel [[vrug]]te. [[Lêer:Pterocelastrus tricuspidatus, habitus, Jan Celliers Park.jpg|duimnael|links|'n Kershout in Jan Celliers Park, [[Pretoria]].]] == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Pterocelastrus tricuspidatus}} * {{Wikispecies-inlyn|Pterocelastrus tricuspidatus}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] mb6wygo72ghz7bpppf91vna1tryhdbo 2516709 2516708 2022-08-01T12:10:12Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Kershout |other_names = Candlewood ''of'' Cherrywood |image = Pterocelastrus tricuspidatus Candlewood tree South Africa 8.JPG |status = LC |status_system = IUCN3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = [[Celastraceae]] |genus = ''[[Pterocelastrus]]'' |species = '''''P. tricuspidatus''''' |binomial = ''Pterocelastrus tricuspidatus'' |binomial_authority = (Lam.) Walp. |synonyms = * ''Asterocarpus arboreus'' <small>[[Christian Friedrich Ecklon|Eckl.]] & [[Karl Ludwig Philipp Zeyher|Zeyh.]]</small> * ''Asterocarpus burmanni'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Asterocarpus litoralis'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Asterocarpus nervosus'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Asterocarpus stenopterus'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Asterocarpus tetrapterus'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Asterocarpus tricuspidatus'' <small>(Lam.) Kuntze</small> * ''Asterocarpus typicus'' <small>Eckl. & Zeyh.</small> * ''Celastrus pterocarpus'' <small>DC.</small> * ''Celastrus tricuspidatus'' <small>Lam.</small> * ''Pterocelastrus arboreus'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus burmanni'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus litoralis'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus nervosus'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus stenopterus'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus tetrapterus'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus typicus'' <small>Walp.</small> * ''Pterocelastrus variabilis'' <small>Sond.</small> |}} Die '''Kershout''' (''Pterocelastrus tricuspidatus'') is 'n [[boom]] wat amper soos die [[Klipkershout]] lyk. Die boom word gevind vanaf [[Kaapstad]] tot by [[Durban]] en ook in die [[Lebomboberge]] en is dus [[endemies]] in [[Suid-Afrika]]. Die boom dra kenmerkende, driehokkige, gehoringde, bottergeel [[vrug]]te en sy FSA-nommer is 409.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> [[Lêer:Pterocelastrus tricuspidatus, habitus, Jan Celliers Park.jpg|duimnael|links|'n Kershout in Jan Celliers Park, [[Pretoria]].]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1876-8 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:162445-1 Plants of the World Online] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Pterocelastrus tricuspidatus}} * {{Wikispecies-inlyn|Pterocelastrus tricuspidatus}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Endemiese plante van Suid-Afrika]] 3qhx1yu6gxipluu4u7uwxzpgjutl0bw 0 83688 2516710 2216125 2022-08-01T12:20:06Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Witkershout |image = Pterocelastrus echinatus, habitus, Little Eden.jpg |image_caption = Groeivorm in De Tweedespruitbewaria, Gauteng |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = [[Celastraceae]] |genus = ''[[Pterocelastrus]]'' |species = '''''P. echinatus''''' |binomial = ''Pterocelastrus echinatus'' |binomial_authority = N.E.Br., 1906 }} Die '''Witkershout''' (''Pterocelastrus echinatus'') is 'n [[boom]] wat voorkom vanaf die noordelike dele van die [[Oos-Kaap]] tot in die [[Soutpansberg]] en ook in die oostelike hooglande van [[Zimbabwe]]. Die boom se [[vrug]]te lyk baie soos die van die [[Kershout]] maar die horings is groter en sagter. Die [[blaar|blare]] is smal en die takkies rooi. == Fotogalery == <gallery> Pterocelastrus echinatus, struik, Little Eden.jpg|<center>Struik Pterocelastrus echinatus, loof, Little Eden.jpg|<center>Loof Pterocelastrus echinatus01.jpg|<center>Vrugte </gallery> == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Pterocelastrus echinatu}} * {{Wikispecies-inlyn|Pterocelastrus echinatu}} {{Saadjie}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] 8f0js98n2epzv9we0zbhh5ke33vn5yh 2516724 2516710 2022-08-01T13:49:38Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Witkershout |image = Pterocelastrus echinatus, habitus, Little Eden.jpg |image_caption = Groeivorm in De Tweedespruitbewaria, Gauteng |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = [[Celastraceae]] |genus = ''[[Pterocelastrus]]'' |species = '''''P. echinatus''''' |binomial = ''Pterocelastrus echinatus'' |binomial_authority = N.E.Br., 1906 }} Die '''Witkershout''' (''Pterocelastrus echinatus'') is 'n [[boom]] wat voorkom vanaf die noordelike dele van die [[Oos-Kaap]] tot in die [[Soutpansberg]] en ook in die oostelike hooglande van [[Zimbabwe]]. Dit is ook [[inheems]] aan [[Eswatini]], [[Malawi]] en [[Mosambiek]]. Die boom se [[vrug]]te lyk baie soos die van die [[Kershout]] maar die horings is groter en sagter. Die [[blaar|blare]] is smal en die takkies rooi. == Fotogalery == <gallery> Pterocelastrus echinatus, struik, Little Eden.jpg|<center>Struik Pterocelastrus echinatus, loof, Little Eden.jpg|<center>Loof Pterocelastrus echinatus01.jpg|<center>Vrugte </gallery> == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 {{Verwysings}} == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Pterocelastrus echinatu}} * {{Wikispecies-inlyn|Pterocelastrus echinatu}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] rpy5jjyo998c835zd2mng45ybiua4sl 2516726 2516724 2022-08-01T13:52:37Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Witkershout |image = Pterocelastrus echinatus, habitus, Little Eden.jpg |image_caption = Groeivorm in De Tweedespruitbewaria, Gauteng |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = [[Celastraceae]] |genus = ''[[Pterocelastrus]]'' |species = '''''P. echinatus''''' |binomial = ''Pterocelastrus echinatus'' |binomial_authority = N.E.Br., 1906 |synonyms = * ''Gymnosporia nyasica'' <small>Burtt Davy & Hutch.</small> * ''Pterocelastrus galpinii'' <small>Loes.</small> * ''Pterocelastrus rehmannii'' <small>Davison</small> }} Die '''Witkershout''' (''Pterocelastrus echinatus'') is 'n [[boom]] wat voorkom vanaf die noordelike dele van die [[Oos-Kaap]] tot in die [[Soutpansberg]] en ook in die oostelike hooglande van [[Zimbabwe]]. Dit is ook [[inheems]] aan [[Eswatini]], [[Malawi]] en [[Mosambiek]]. Die boom se [[vrug]]te lyk baie soos die van die [[Kershout]] maar die horings is groter en sagter. Die [[blaar|blare]] is smal en die takkies rooi. == Fotogalery == <gallery> Pterocelastrus echinatus, struik, Little Eden.jpg|<center>Struik Pterocelastrus echinatus, loof, Little Eden.jpg|<center>Loof Pterocelastrus echinatus01.jpg|<center>Vrugte </gallery> == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1876-1 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:162433-1 Plants of the World On;ine] == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Pterocelastrus echinatu}} * {{Wikispecies-inlyn|Pterocelastrus echinatu}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] n5yslj0qny4qkxfi8e6eeuo4h4ay9a0 2516727 2516726 2022-08-01T13:53:53Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name = Witkershout |image = Pterocelastrus echinatus, habitus, Little Eden.jpg |image_caption = Groeivorm in De Tweedespruitbewaria, Gauteng |status = LC |status_system = iucn3.1 |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = [[Celastraceae]] |genus = ''[[Pterocelastrus]]'' |species = '''''P. echinatus''''' |binomial = ''Pterocelastrus echinatus'' |binomial_authority = N.E.Br., 1906 |synonyms = * ''Gymnosporia nyasica'' <small>Burtt Davy & Hutch.</small> * ''Pterocelastrus galpinii'' <small>Loes.</small> * ''Pterocelastrus rehmannii'' <small>Davison</small> }} Die '''Witkershout''' (''Pterocelastrus echinatus'') is 'n [[boom]] wat voorkom vanaf die noordelike dele van die [[Oos-Kaap]] tot in die [[Soutpansberg]] en ook in die oostelike hooglande van [[Zimbabwe]]. Dit is ook [[inheems]] aan [[Eswatini]], [[Malawi]] en [[Mosambiek]]. Die boom se [[vrug]]te lyk baie soos die van die [[Kershout]] maar die horings is groter en sagter. Die [[blaar|blare]] is smal en die takkies rooi. Die boom se FSA-nommer is 405.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Fotogalery == <gallery> Pterocelastrus echinatus, struik, Little Eden.jpg|<center>Struik Pterocelastrus echinatus, loof, Little Eden.jpg|<center>Loof Pterocelastrus echinatus01.jpg|<center>Vrugte </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bron == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1876-1 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:162433-1 Plants of the World On;ine] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Pterocelastrus echinatu}} * {{Wikispecies-inlyn|Pterocelastrus echinatu}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] qpgiardud7wsh94u1srzleo9czgjxuo 2516767 2516727 2022-08-01T17:04:20Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Spesieboks | name = Witkershout | image = Pterocelastrus echinatus, habitus, Little Eden.jpg | image_caption = Groeivorm in De Tweedespruitbewaria, Gauteng | status = LC | status_system = iucn3.1 | taxon = Pterocelastrus echinatu | authority = N.E.Br., 1906 | synonyms = * ''Gymnosporia nyasica'' <small>Burtt Davy & Hutch.</small> * ''Pterocelastrus galpinii'' <small>Loes.</small> * ''Pterocelastrus rehmannii'' <small>Davison</small> }} Die '''Witkershout''' (''Pterocelastrus echinatus'') is 'n [[boom]] wat voorkom vanaf die noordelike dele van die [[Oos-Kaap]] tot in die [[Soutpansberg]] en ook in die oostelike hooglande van [[Zimbabwe]]. Dit is ook [[inheems]] aan [[Eswatini]], [[Malawi]] en [[Mosambiek]]. Die boom se [[vrug]]te lyk baie soos die van die [[Kershout]] maar die horings is groter en sagter. Die [[blaar|blare]] is smal en die takkies rooi. Die boom se FSA-nommer is 405.<ref>https://www.treetags.co.za/national-list-of-indigenous-trees/</ref> == Fotogalery == <gallery> Pterocelastrus echinatus, struik, Little Eden.jpg|<center>Struik Pterocelastrus echinatus, loof, Little Eden.jpg|<center>Loof Pterocelastrus echinatus01.jpg|<center>Vrugte </gallery> == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Bronne == * ''Watter Boom is dit?'' Eugene Moll 2013 ISBN 978 1 77007 832 1 * [http://redlist.sanbi.org/species.php?species=1876-1 REDLIST Sanbi] * [https://powo.science.kew.org/taxon/urn:lsid:ipni.org:names:162433-1 Plants of the World On;ine] == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Pterocelastrus echinatu}} * {{Wikispecies-inlyn|Pterocelastrus echinatu}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] [[Kategorie:Flora van Eswatini]] [[Kategorie:Flora van Malawi]] [[Kategorie:Flora van Mosambiek]] [[Kategorie:Flora van Suid-Afrika]] [[Kategorie:Flora van Zimbabwe]] 4fvqmw31wtjacvq9qi8vslyhf6ye6tp 0 84465 2516775 2501322 2022-08-01T17:57:30Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Lugredery |airline = Emirates Airline |image = Emirates logo.svg |image_size = 160px |IATA = EK |ICAO = UAE |callsign = EMIRATES |parent = Die Emirates-groep |lounge = Emirates Lounge |founded = 1985 |commenced = 25 Oktober 1985 |frequent_flyer = Emirates Skywards |company_slogan = ''Fly Emirates, Hello Tomorrow''<br /> ''Fly Emirates. Keep Discovering'' (oud)<br /> ''Fly Emirates. To over 140 destinations''<br /> ''Fly Emirates, in six continents'' |headquarters = Garhoud, [[Doebai (stad)|Doebai]], [[Verenigde Arabiese Emirate|V.A.E.]] |key_people = <div> * Ahmed bin Saeed Al Maktoum <br />(Voorsitter en H.U.B.) * Tim Clark <br />(President) * Maurice Flanagan <br /> (Uitv. Visevoorsitter)</div> | num_employees = 59&nbsp;519 (Maart 2020)<ref name="about2020"/> | revenue = {{increase}} VS$ 25,1 miljard (Maart 2020)<ref name=EM>{{cite web|url=https://www.emirates.com/media-centre/download/867829/fy19-20-fastfacts.docx|title=Annual Report 2019-20 Highlights | publisher=Emirates Group|date=10 Mei 2020}}</ref> | net_income = {{increase}} VS$ 288 miljoen (Maart 2020)<ref name=EM/> | hubs = [[Doebai Internasionale Lughawe]] | focus_cities= | fleet_size = 257<ref name="about2020">{{Cite web|url=https://www.emirates.com/za/english/about-us/?article=1403528&offset=0|title=Emirates: About us|access-date=24 Desember 2020}}</ref> |destinations = 157<ref name="about2020"/> |subsidiaries = <div> * Arabian Adventures * Congress Solutions International * Emirates Holidays * Emirates Tours</div> |website = http://www.emirates.com/ }} [[Lêer:A380 Emirates A6-EDC.jpg|duimnael|links|280px|Een van Emirates se 109 [[Airbus A380]]s]] [[Lêer:Emirates Boeing 777-200LR A6-EWD IAD.jpg|duimnael|420px|'n Emirates [[Boeing 777]]-200LR land op [[George Bush Interkontinentale Lughawe]] in [[Houston]].]] '''Emirates Airlines Limited''' ([[Arabies]]: طيران الإمارات DMG: Ṭayarān Al- Imārāt) ([[IATA-kode|IATA]]: '''EK''', [[ICAO]]: '''UAE''') is 'n [[lugredery]] gebaseer in [[Doebai (stad)|Doebai]], [[Verenigde Arabiese Emirate]]. Die lugredery is 'n filiaal van die Emirates Groep, wat geheel en al deur die regering van Doebai se "Investment Corporation of Dubai" besit word.<ref>GulfNews.com – [http://www.gulfnews.com/business/Aviation/10271373.html Emirates and Dnata now under ICD] {{Webarchive|url=https://archive.is/20130103040416/http://www.gulfnews.com/business/Aviation/10271373.html |date= 3 Januarie 2013 }}</ref> Dit is die grootste lugredery in die Midde-Ooste, wat byna 3 600 vlugte per week bedryf<ref>{{cite web |url=http://www.emirates.com/de/german/about/news/news_detail.aspx?article=1403528&offset=0 |title=Emirates to Fly 70 Million Passengers in 2020 &#124; News &#124; Emirates Deutschland |publisher=Emirates.com |date=23 Oktober 2013 |access-date=6 Desember 2013 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160402151043/http://www.emirates.com/de/german/about/news/news_detail.aspx?article=1403528 |archive-date=2 April 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref>{{cite web |title=Airfleets: Emirates |publisher=Airfleets.com |url=http://airfleets.net/flightlog/?file=result&opp=Emirates |access-date=1 Julie 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20080210070433/http://www.airfleets.net/flightlog/?file=result |archive-date=10 Februarie 2008 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> van sy middelpunt by [[Doebai Internasionale Lughawe]], na meer as 150 stede in 80 lande regoor ses vastelande. <ref>{{cite web|url=http://www.emirates.com/media-centre/emirates-aircraft-cover-432-million-kilometres-across-the-globe-in-six-months |title=Emirates aircraft cover 432 million kilometres across the globe in six months |publisher=Emirates.com |date=28 Julie 2016 |accessdate=18 Januarie 2018}}</ref><ref>{{cite web|title=Emirates destinations|url=http://www.emirates.com/ae/english/destinations_offers/destinations/index.aspx}}</ref> Vragverskeping word onderneem deur die Emirates Groep se "Emirates SkyCargo"-afdeling.<ref>{{cite web |url=http://www.theemiratesgroup.com/english/our-brands/air-transportation/emirates-skycargo.aspx |title=Emirates SkyCargo |publisher=The Emirates Group |access-date=26 Augustus 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20171127040223/http://www.theemiratesgroup.com/english/our-brands/air-transportation/emirates-skycargo.aspx |archive-date=27 November 2017 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Die lugredery is in die geledere van die top 5 wêreldwyd in terme van kilometers gevlieg, en is die grootste lugredery in die [[Midde-Ooste]] wat betref inkomste, vlootgrootte en passasiers gekarwei in 2018.<ref>{{cite web |url=http://www.iata.org/docx/WATS_2016-infographic.pdf |title=2016 Infographic |accessdate=3 Julie 2016 |url-status=dead |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160705112926/http://www.iata.org/docx/WATS_2016-infographic.pdf |archivedate=5 Julie 2016}}</ref> In 2018 was die lugredery die vierde grootste lugredery ter wêreld in terme van internasionale passasiers vervoer <ref>{{Cite web |url=http://www.iata.org/publications/Pages/wats-passenger-carried.aspx |title=IATA – WATS 57th – Schedlued Passengers Carried – 2012 |access-date= 3 Februarie 2014 |archive-date=28 Oktober 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20151028233310/https://www.iata.org/publications/pages/wats-passenger-carried.aspx |url-status=dead }}</ref> en geskeduleerde passasierskilometers gevlieg.<ref>{{Cite web |url=http://www.iata.org/publications/pages/wats-passenger-km.aspx |title=IATA – 57th – Scheduled Passengers-Kilometres flown – 2018 |access-date= 3 Februarie 2014 |archive-date=11 Maart 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170311003725/https://www.iata.org/publications/pages/wats-passenger-km.aspx |url-status=dead }}</ref> Die redery was die tweede grootste in terme van geskeduleerde vrag ton-kilometers gevlieg.<ref>{{Cite web |url=http://www.iata.org/publications/Pages/wats-freight-km.aspx |title=IATA – 57th – Scheduled Freight-Tonne-Kilometres flown – 2018 |access-date= 3 Februarie 2014 |archive-date=15 Desember 2012 |archive-url=https://web.archive.org/web/20121215045020/http://www.iata.org/publications/Pages/wats-freight-km.aspx |url-status=dead }}</ref> Die maatskappy bedryf ook vier van die wêreld se langste direkte kommersiële vlugte van Doebai na [[Los Angeles]], [[San Francisco]], [[Dallas|Dallas/Fort Worth]], en [[Houston]].<ref>{{cite web |author=Advanced Digital Technology |url=http://www.gulfnews.com/BUSINESS/Aviation/10254770.html |title=Emirates' longest flight makes inaugural touchdown in LA |publisher=Gulfnews |access-date=15 Julie 2009 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20090510131514/http://www.gulfnews.com/business/Aviation/10254770.html |archive-date=10 Mei 2009 |url-status=dead |df=dmy-all }}</ref><ref>{{cite web|url=http://www.abtn.co.uk/press-releases/emirates-airline-launches-san-francisco-service-with-worlds-longest-green-flight-trial|title=Emirates Launches San Francisco Service With World's Longest Green Flight Trial|publisher=ABTN|url-status=dead|access-date=15 Julie 2009}}</ref> Gedurende die middel-1980's het Gulf Air begin om sy dienste na Doebai af te skaal. As gevolg hiervan is Emirates op die been gebring in Maart 1985 met steun van Doebai se koninklike familie, met Pakistan International Airlines wat twee van die lugredery se eerste vliegtuie op 'n volhuurkontrak verskaf het. Dit was nodig om onafhanklik te funksioneer van regeringsubsidies, afgesien van $10 miljoen wat in aanvangskapitaal voorgeskiet is. Die redery het ontstaan onder leiding van Ahmed bin Saeed Al Maktoum, steeds die huidige voorsitter. In die jare na sy stigting het die lugredery sterk uitgebrei in beide sy vloot en bestemmings. In Oktober 2008 skuif Emirates al sy operasies by Doebai Internasionale Lughawe na Terminaal 3 om sy vinnige uitbreiding en groeiplanne te volhou.<ref>{{Cite press release|title=Emirates Announces 2009 Expansion Plan|publisher=Emirates|date=18 Februarie 2009|url=http://www.emirates.com/english/about/news/news_detail.aspx?article=411638&offset=0|accessdate=3 Augustus 2010}}</ref> Emirates besit 'n groot vloot [[Airbus]] en [[Boeing]] wyerompvliegtuie en is een van 'n paar rederye wat slegs 'n wyerompvloot bedryf, die staatmaker hier is die [[Boeing 777|Boeing 777-300ER]]. Emirates het die tweede operateur van die [[Airbus A380]] geword na [[Singapore Airlines]]. Emirates is 'n toonaangewende aankoper van vliegtuie, hy bekom nog 200 nuwe vliegtuie slegs in 2013.<ref>[http://www.emirates.com/english/about/news/news_detail.aspx?article=1443077 www.emirates.com]</ref> Emirates het 'n sterk handelsnaam as 'n leier in die lugvaartbedryf, veral in terme van uitstekende diens en sy baie vinnige groei, tesame met volgehoue winsgewendheid. Emirates het verskeie toekennings gewen – dit was in die agtste posisie geplaas deur Air Transport World vir "Lugredery van die Jaar" in 2012. Die toekenning is gedoen op grond van die erkenning van sy verbintenis tot veiligheid en operasionele uitmuntendheid, kliëntediens, finansiële gesondheid, insluitend 'n 25-jaar agtereenvolgende jaarlikse wins.<ref>{{cite web |url=http://www.etravelblackboard.com/article/114762/emirates-named-airline-of-the-year-for-2011-by-air-transport-world |title=Emirates Named Airline of the Year for 2011 by Air Transport World – Airline News |publisher=etravelblackboard.com |access-date=5 Maart 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20160306145135/http://etravelblackboard.com/article/114762/emirates-named-airline-of-the-year-for-2011-by-air-transport-world |archive-date=6 Maart 2016 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Emirates is aangewys as 'n viersterlugredery deur die lugvaartkonsultantgroep ''Skytrax''. Die lugredery is bekroon as "Lugredery van die Jaar" in 2013.<ref>{{cite web |url=http://www.airlinequality.com/Airlines/EK.htm |title=Emirates 4-Star Airline Ranking &#124; SKYTRAX |publisher=Airlinequality.com |access-date=14 Oktober 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20150512091426/http://www.airlinequality.com/Airlines/EK.htm |archive-date=12 Mei 2015 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> == Passasiersvloot == In Julie 2021 bedryf Emirates die volgende vliegtuie: {| class="toccolours" border="1" cellpadding="3" style="border-collapse:collapse;text-align:center" |- style="background:#f00;" ! rowspan="2" | {{Kleur|white|Soort}} ! rowspan="2" | {{Kleur|white|Aantal}} ! rowspan="2" | {{Kleur|white|Bestel}} ! colspan="4" | {{Kleur|white|Passasiers}} ! rowspan="2" | {{Kleur|white|Notas}} |- style="background:#f00;" ! style="width:33px;" | <abbr title="Eersteklas">{{Kleur|white|F}}</abbr> ! style="width:33px;" | <abbr title="Besigheidsklas">{{Kleur|white|B}}</abbr> ! style="width:33px;" | <abbr title="Ekonomieklas">{{Kleur|white|E}}</abbr> ! style="width:33px;" | {{Kleur|white|Totaal}} |- | [[Airbus A350|Airbus A350-900]] | — | 50 | colspan=4 | Moet nog aangekondig word | Lewering vanaf 2024. |- | rowspan=6 | [[Airbus A380|Airbus A380-800]] | rowspan=6 | 115<ref name="dubai-flights">{{cite web |url=https://www.dubai-flights.com/emirates-booking |title=Emirates Fleet |access-date=8 Maart 2019 |work=dubai-flights.com |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200615141925/https://www.dubai-flights.com/emirates-booking |archive-date=15 Junie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | rowspan=6 | 8 | rowspan=5 | 14 | rowspan=5 | 76 | 399 | 489 | rowspan=6 | Grootste operateur van Airbus A380-800. |- | 401 || 491 |- | 426 || 516 |- | 427 || 517 |- | 429 || 519 |- | 0 || 58 || 557 || 615 |- | rowspan=2 | [[Boeing 777|Boeing 777-200LR]] | rowspan=2 | 10<ref name="dubai-flights" /> | rowspan=2 | — | 8 | 42 | 216 | 266 | rowspan=2 | Gaan in 'n 2-klaskonfigurasie herkonfigureer word. |- | 0 || 38 || 264 || 302 |- | rowspan=5 | [[Boeing 777|Boeing 777-300ER]] | rowspan=5 | 132<ref name="dubai-flights" /> | rowspan=5 | — | rowspan=3 | 8 | rowspan=5 | 42 | 310 | 360 | rowspan=5 | Grootste operateur van Boeing 777-300ER. |- | 304 || 354 |- | 306 || 356 |- | 6 || 306 || 354 |- | 0 || 386 || 428 |- | [[Boeing 787|Boeing 787-9]] | — | 30 | colspan=4 | Moet nog aangekondig word | Lewering in 2023. |- | [[Boeing 777|Boeing 777-9]] | — | 115 | colspan=4 | Moet nog aangekondig word | Lewering in 2021. |- ! Totaal ! 257 ! 203 ! colspan="5" class="unsortable"| |} <br /> '''Emirates''' bedryf 'n vloot uitsluitlik gebaseer op langafstand-vliegtuie met hoë passasierskapasiteit. Die gebrek aan alternatiewe binnelandse bestemmings vereis nie die ontwikkeling van 'n nutsdraer, of dat 'n deel van die vloot klein vliegtuie hoef te wees nie. Dit blyk egter, ten spyte van die gebruik van groter vliegtuie op kort- en mediumafstandroetes ('n Airbus A380 word byvoorbeeld gebruik op die roete Doebai – [[Djedda]], slegs 1700&nbsp;km), dat Emirates steeds sukses behaal met 'n goeie laaifaktor vir sy vloot vliegtuie. == Eksterne skakels == {{Commonskat|Emirates Airline}} * [http://travel.theemiratesnetwork.com/airlines/emirates_airlines.php Emirates] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090721115356/http://travel.theemiratesnetwork.com/airlines/emirates_airlines.php |date=21 Julie 2009 }} * [http://www.planespotters.net/Airline/Emirates?show=all Vloot] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120220133808/http://www.planespotters.net/Airline/Emirates?show=all |date=20 Februarie 2012 }} * [http://www.flightinternational.com/Articles/2005/11/16/Navigation/355/203634/Flanagan+the+elder+statesman+of+Emirates.html Emirates Chairman Interview] * [http://www.theemiratesgroup.com/english/facts-figures/annual-reports.aspx Emirates Jaarverslag] * [http://www.theemiratesgroup.com/english/news-events/news-releases/news-releases.aspx Emirates persvrystelling] * [http://www.sky-cargo.com/ Emirates Skycargo] == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{en-vertaal|Emirates Airline}} [[Kategorie:Lugrederye]] [[Kategorie:Vervoer in die Verenigde Arabiese Emirate]] 2nro6nan8b3zw26bqlf2xdoytwbx3yp 0 93787 2516844 2297538 2022-08-02T06:57:34Z Mieliestronk 53283 wikitext text/x-wiki {{Taksoboks |name=Australiese dingo |image=Dingo walking.jpg |image_caption='n Reun |status=VU |status_system=iucn3.1 |status_ref=<ref name="iucn">{{IUCN2012.2|assessors=Corbett, L.K.|year=2008|id=41585|title=Canis lupus ssp. dingo|downloaded=1 Julie 2012}}</ref> | regnum=[[Animalia]] | phylum=[[Chordata]] | classis=[[Mammalia]] | ordo=[[Carnivora]] | familia=[[Canidae]] | genus=''[[Canis]]'' | species = ''[[C. lupus]]'' | subspecies = '''''C. l. dingo''''' | trinomial = ''Canis lupus dingo'' (alternatiewelik: ''Canis dingo'')<ref>http://onlinelibrary.wiley.com/doi/10.1111/jzo.12134/abstract</ref> | trinomial_authority = ([[Friedrich Albrecht Anton Meyer|Meyer]], 1793) | range_map = Dingo-map.png | range_map_caption = Verspreiding in 2006 }} 'n '''Dingo''' (''Canis lupus dingo'') is 'n [[soogdier]] wat in [[Australië]] en Suid-Oos Asië voorkom. Hulle is soortgelyk aan wilde [[hond]]e en is waarskynlik 5&nbsp;000 jaar gelede as huisdiere aangehou. Hulle het egter weer wild geword en het 'n leefwyse soortgelyk aan die van die [[wolf]] ontwikkel. Dingo's is kleiner as wolwe en het die massa van 'n middelgrootte hond (10 tot 20 kilogram). Dingo's is ongeveer 4&nbsp;000 jaar gelede vanaf Suid-Oos Asië na Australië gebring. Hulle word egter nie in [[Tasmanië]] aangetref nie, omdat die seevlak 10&nbsp;000 jaar gelede gestyg en dié eiland van die Australiese vasteland afgesny is. Die meeste dingo's in die natuur is nie meer opreg nie. Hulle wetenskaplike naam is onlangs van ''Canis familiaris (hond) dingo'' na ''Canis lupis (wolf) dingo'' verander. Dit is gedoen om aan te toon dat hulle verwant is aan die witvoetige wolf wat in Asië voorkom. [[Lêer:Dingo3.jpg|duimnael|links|'n Dingo]] == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * {{Commonskat-inlyn|Canis lupus dingo}} * {{Wikispecies-inlyn|Canis lupus dingo}} {{Saadjie}} [[Kategorie:Hondagtiges]] mgbo4vals4bnghh65p4nebafx31d77w 0 102185 2516880 1375230 2022-08-02T09:56:23Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Skoonmaak}} [[Lêer:Easter-Eggs-1.jpg|regs|duimnael|200px|Kinders kan vir paaseiers soos hierdie jag.]] '''Skattejag''' word deur 'n groepie [[kind]]ers gespeel. Hoe meer siele hoe meer vreugde. Dit leer kinders om in 'n span saam te werk, te luister na leidrade en om leidrade te ontsyfer. Leidrade vir kleuters sal makliker wees as vir skoolgaande kinders. Dit kan 'n prentjie wees waarmee die wegsteekplek geassosieer kan word. Die persoon wat die leidrade skryf, kan rympies maak oor die wegsteekplek of die wegsteekplek vaagweg beskryf. Gee ses leidrade indien daar ses kinders is of indien daar te veel kinders vir beskikbare wegsteekplekke is, kan minder leidrade gegee word, solank daar net vir elke kind 'n skat is. Skryf 'n naam op elke leidraad. 'n Volwassene verduidelik die reëls van die spel vooraf. Dit is spanwerk. Elke kind kry 'n beurt om 'n leidraad te lees. Almal luister en bespreek dan moontlikhede van wegsteekplekke. Almal soek dan saam na die volgende leidraad of skat. Die skatte mag eers oopgemaak of geëet word nadat die groep kinders vir die gasvrou/heer, ouers ensovoorts, gesing het: ''Ons sê baie, baie dankie, ons sê baie, baie dankie... vir 'n lekker dag!'' Dit kan op twee maniere gespeel word. == Hoe spel een werk == Skryf die leidrade op 'n papier wat in 'n rolletjie gerol word. Hier kan u eie verbeelding gebruik. Leidraad no.1 word aan die groep oorhandig deur 'n volwassene. Leidraad no.1 lei na leidraad no. 2, ensovoorts. Leidraad no.2 word weggesteek op die plek wat deur leidraad no.1 beskryf word, ensovoorts. Die laaste leidraad lei na die skat. Almal se geskenkies word op een plek weggesteek. == Hoe spel twee werk == Skryf die leidrade op 'n papier wat in 'n rolletjie gerol word. Hier kan u eie verbeelding gebruik. Leidraad no.1 word aan die groep oorhandig deur 'n volwassene. Leidraad no.1 lei na leidraad no. 2, ensovoorts. Leidraad no.2 word weggesteek op die plek wat deur leidraad no.1 beskryf word, ensovoorts. By die variasie op die speletjie, word daar een van die kinders se geskenkie saam met leidraad no. 2 weggesteek, ensovoorts. Almal moet help soek totdat elke kind se skat gevind is. == Voorbeelde van leidrade == Lapa of kuiervertrek : Kinders, Daar word gewoonlik vleis gebraai, : dit lyk of die Skattejagters hier moet draai, : Waar die tafel staan met blomme opgedres : Baie koeldranke en water in 'n fles : Frikkadelle, worsies en mengelslaai, : koek en poedings met sous so taai : Brood, hoender en skaap se boud – : daar vind julle die pot met goud. Pophuis : Daar staan 'n huisie so klein : Stoeltjie, bedjie, koppies so fyn : Tussen varings en witstinkhout boom : Kan ek maar net daaroor droom : Kom jy na hierdie poppe-paleis : Sal Poppie die volgende leidraad wys. Glyplank : Sussie, Boeta almal kan baljaar : Gil, skreeu in water daar : Trappe klim en veilig sit : Gly-gly, so doen mens dit : Maar nou is almal bly : hier kan hul nog 'n leidraad kry. {{Normdata}} [[Kategorie:Kinderspeletjies]] d3mrlkjed5ibvzjqd7g8x0baro01ld5 0 103829 2516737 2516002 2022-08-01T14:11:49Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Equidae | image = Przewalski 26-9-2004-2.jpg | image_width = | image_caption = Wilde perde | fossil_range = {{Fossiel tydperk|54|0}}Vroeë [[Eoseen]]-[[Holoseen]] | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Mammalia]] | ordo = [[Perissodactyla]] | familia = '''Equidae''' | familia_authority = [[John Edward Gray|Gray]], 1821 | genus = '''''Equus''''' | genus_authority = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758 }} '''Perdagtiges''' (''Equidae'') is 'n [[familie (biologie)|familie]] van [[Onewehoewiges|onewehoewige]] [[soogdier]]e. Die familie het nog net een lewende [[genus]], naamlik ''Equus''. Al die [[perd]]e, [[donkie]]s en [[sebra]]s behoort aan die genus. [[Spesie]]s van die genus kan verbaster, maar die nageslag is gewoonlik steriel. Wilde perdaftiges kom nog op grasvlaktes in oostelike en suidelike [[Afrika]], asook in [[Sentraal-Asië]] voor. Verwilderde perde word ook in [[Amerika]] en [[Australië]] aangetref. Twee spesies, die perd en donkie, is suksesvol [[mak maak|gedomestikeer]] en word wêreldwyd (hoofsaaklik as las- en rydiere) aangehou. Die huidige spesies is almal medium tot groot [[herbivoor|herbivore]]. Hulle het lang pote, elk met 'n enkele hoef, lang nekke en koppe. Die ore is groot en omhoog gerig. Al die spesies het maanhare en 'n lang stert. Hulle kom in 'n verskeidenheid van kleure voor. Die mannetjies is groter as die wyfies. Perdagtiges leef hoofsaaklik van [[gras]], maar hulle vreet ook ander plantmateriaal, soos blare, takkies en wortels. Hulle is groepsdiere. Sommige spesies (veral die [[bontkwagga]]) wei soms in gemengde troppe saam met ander hoefdiere. == Spesies == * ''Equus ferus'' - die wildeperd * ''Equus africanus'' - die donkie * ''Equus hemionus'' - die onager * ''Equus kiang'' - die kiang * ''Equus quagga'' - die bontkwagga * ''Equus zebra'' - die bergkwagga * ''Equus grevyi'' - Grevy se sebra == Fotogalery == <gallery> Lêer:Nokota Horses cropped.jpg|Twee perde Lêer:Donkey 1 arp 750px.jpg|'n Donkie Lêer:Equus quagga quagga, coloured.jpg|Die uitgestorwe [[kwagga]] Lêer:Hartmanns Mountain Zebra 12.jpg|[[Bergkwagga]] Lêer:Burchell's Zebra (Etosha).jpg|[[Bontkwagga]] Lêer:HartmannsZebraByTrisha.jpg|[[Hartmannse bergkwagga]] Lêer:Mountain zebras.jpg|[[Kaapse bergkwagga]] </gallery> == Eksterne skakels == * {{Wikispecies-inlyn|Equidae}} * {{Commonskat-inlyn|Equidae}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Perdagtiges| ]] nbx79uupw01d65m92ytfr5f7fjjcgaa 2516745 2516737 2022-08-01T14:45:18Z Oesjaar 7467 /* Spesies */ Skakels wikitext text/x-wiki {{Taksoboks | name = Equidae | image = Przewalski 26-9-2004-2.jpg | image_width = | image_caption = Wilde perde | fossil_range = {{Fossiel tydperk|54|0}}Vroeë [[Eoseen]]-[[Holoseen]] | regnum = [[Animalia]] | phylum = [[Chordata]] | classis = [[Mammalia]] | ordo = [[Perissodactyla]] | familia = '''Equidae''' | familia_authority = [[John Edward Gray|Gray]], 1821 | genus = '''''Equus''''' | genus_authority = [[Carolus Linnaeus|Linnaeus]], 1758 }} '''Perdagtiges''' (''Equidae'') is 'n [[familie (biologie)|familie]] van [[Onewehoewiges|onewehoewige]] [[soogdier]]e. Die familie het nog net een lewende [[genus]], naamlik ''Equus''. Al die [[perd]]e, [[donkie]]s en [[sebra]]s behoort aan die genus. [[Spesie]]s van die genus kan verbaster, maar die nageslag is gewoonlik steriel. Wilde perdaftiges kom nog op grasvlaktes in oostelike en suidelike [[Afrika]], asook in [[Sentraal-Asië]] voor. Verwilderde perde word ook in [[Amerika]] en [[Australië]] aangetref. Twee spesies, die perd en donkie, is suksesvol [[mak maak|gedomestikeer]] en word wêreldwyd (hoofsaaklik as las- en rydiere) aangehou. Die huidige spesies is almal medium tot groot [[herbivoor|herbivore]]. Hulle het lang pote, elk met 'n enkele hoef, lang nekke en koppe. Die ore is groot en omhoog gerig. Al die spesies het maanhare en 'n lang stert. Hulle kom in 'n verskeidenheid van kleure voor. Die mannetjies is groter as die wyfies. Perdagtiges leef hoofsaaklik van [[gras]], maar hulle vreet ook ander plantmateriaal, soos blare, takkies en wortels. Hulle is groepsdiere. Sommige spesies (veral die [[bontkwagga]]) wei soms in gemengde troppe saam met ander hoefdiere. == Spesies == * ''Equus ferus'' - die wildeperd * ''Equus africanus'' - die donkie * ''Equus hemionus'' - die onager * ''Equus kiang'' - die kiang * ''[[Equus quagga]]'' - die bontkwagga * ''[[Equus zebra]]'' - die bergkwagga * ''Equus grevyi'' - Grevy se sebra == Fotogalery == <gallery> Lêer:Nokota Horses cropped.jpg|Twee perde Lêer:Donkey 1 arp 750px.jpg|'n Donkie Lêer:Equus quagga quagga, coloured.jpg|Die uitgestorwe [[kwagga]] Lêer:Hartmanns Mountain Zebra 12.jpg|[[Bergkwagga]] Lêer:Burchell's Zebra (Etosha).jpg|[[Bontkwagga]] Lêer:HartmannsZebraByTrisha.jpg|[[Hartmannse bergkwagga]] Lêer:Mountain zebras.jpg|[[Kaapse bergkwagga]] </gallery> == Eksterne skakels == * {{Wikispecies-inlyn|Equidae}} * {{Commonskat-inlyn|Equidae}} {{Taksonbalk}} [[Kategorie:Perdagtiges| ]] q4pvylysb2az8t6s51dib52d98qyaza 0 104661 2516800 2489103 2022-08-01T19:53:06Z Oesjaar 7467 /* Roete */ Skakels wikitext text/x-wiki {{Infobox road | country = ZAF | type = R | route = 58 | maint = [[Departement Paaie en Openbare Werke (Noord-Kaap)|NKDPOW]] en [[Departement Paaie en Openbare Werke (Oos-Kaap)|OKDPOW]] | map = Map of the R58 (South Africa).svg | length_mi = | length_km = 413 | length_round = | length_ref = | established = | direction_a = Wes | terminus_a = {{Jct|country=ZAF|N|1}} in [[Colesberg]] | junction = {{Jct|country=ZAF|N|6}} in [[Aliwal-Noord]]<br />{{Jct|country=ZAF|R|56}} in [[Elliot]] | direction_b = Oos | terminus_b = {{Jct|country=ZAF|R|61}} in [[Ngcobo]] | cities = [[Colesberg]]<br/>[[Burgersdorp]]<br/>[[Aliwal-Noord]]<br/>[[Lady Grey]]<br/>[[Barkly-Oos]]<br/>[[Elliot]]<br/>[[Ngcobo]] | previous_type = R | previous_route = 57 | next_type = R | next_route = 59 }} [[Lêer:Aliwal North-001.JPG|duimnael|300px|Uitsig op [[Aliwal-Noord]] vanuit die weste op die R58]] Die '''R58''' is een van die [[Noord-Kaap|Noord-]] en [[Oos-Kaap]] se provinsiale paaie in [[Suid-Afrika]]. Dit begin by die [[N1 (Suid-Afrika)|N1]] in [[Colesberg]] in die [[Noord-Kaap]], kruis die [[N6 (Suid-Afrika)|N6]] deur [[Aliwal-Noord]], en gaan voort tot waar dit by die [[R56 (Suid-Afrika)|R56]] aansluit in [[Elliot]]. <ref>{{en}}{{Cite web|url=http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|title= Suid-Afrikaanse genommerde roetebeskrywing en bestemmingsontleding|last=Falkner|first=John|date=1 Mei 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140606100245/http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|url-status=dead|page=63|publisher=Nasionale Departement van Vervoer|access-date=1 September 2014|archivedate=6 Junie 2014}}</ref> == Roete == [[Lys van nedersettings in Suid-Afrika#Oos-Kaap|Dorpe]] op die roete van die R58 sluit Colesberg, Norvalspont, [[Venterstad]], [[Burgersdorp]], [[Aliwal-Noord]], [[Lady Grey]], [[Barkly-Oos]] en Elliot in. Die R58 begin in Colesberg, Noord-Kaap by 'n wisselaar met die [[N1 (Suid-Afrika)|N1 Nasionale roete]], die [[R369 (Suid-Afrika)|R369-streeksroete]] en die [[R717 (Suid-Afrika)|R717-streeksroete]]. Dit strek ooswaarts vir 77 kilometer, deur [[Norvalspont]], en kruis in die Oos-Kaap, verby die [[Gariepdam]], na die dorp Venterstad. Vanaf Venterstad gaan die R58 oos-suid-oos vir 58 kilometer na die dorpie Burgersdorp, waar dit die R391-pad ontmoet. Dit draai na die noordooste en gaan vir 56 kilometer na die dorp Aliwal-Noord, waar dit as Greystraat ingaan en die N6 Nasionale Roete ontmoet. Die R58 en die N6 loop suidwaarts saam vir 120 meter tot by die Youngstraat-kruising, waar die R58 sy eie pad ooswaarts word. Vanaf Aliwal-Noord gaan die R58 ooswaarts vir 54 kilometer, steek die [[Kraairivier]] oor, na die dorpie Lady Grey en ontmoet die R392-pad net voor die dorp. Hulle word een pad verby Lady Grey vir 26 kilometer suidwaarts, voordat die R392 sy eie pad suidwaarts word terwyl die R58 na die suidooste draai. Dit gaan vir nog 39 kilometer suidoos, en steek die Kraairivier 'n laaste keer oor, na die dorpie Barkly-Oos. Net voor Barkly-Oos ontmoet dit die R396-pad en hulle is een pad ooswaarts die dorp in voordat hulle in die middedorp verdeel. Vanaf Barkly-Oos gaan die R58 suid-suid-oos vir 62 kilometer na die dorp [[Elliot]] (voorheen Khowa), waar dit die R56-pad in die middedorp ontmoet. Hulle is een pad suidwes vir 8 kilometer voor die R58 sy eie pad suidwaarts word. Na 5 kilometer ontmoet die R58 die noordelike terminus van die R410-pad ([[Calapas]]) en die R58 word die pad na die suidooste vanaf hierdie aansluiting. Dit gaan vir 40 kilometer om sy einde te bereik by 'n aansluiting met die R61-pad in die dorp [[Ngcobo]]. == Sien ook == * [[Nasionale paaie in Suid-Afrika]] * [[Lys van provinsiale roetes in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Provinsiale roetes in Suid-Afrika}} [[Kategorie:Noord-Kaap]] [[Kategorie:Oos-Kaap]] [[Kategorie:Provinsiale roetes in Suid-Afrika|R58 (Suid-Afrika)]] 56s07pbawhtzcn817bm7d80n5115sfi 2516801 2516800 2022-08-01T19:58:09Z Oesjaar 7467 /* Roete */ Verbeter wikitext text/x-wiki {{Infobox road | country = ZAF | type = R | route = 58 | maint = [[Departement Paaie en Openbare Werke (Noord-Kaap)|NKDPOW]] en [[Departement Paaie en Openbare Werke (Oos-Kaap)|OKDPOW]] | map = Map of the R58 (South Africa).svg | length_mi = | length_km = 413 | length_round = | length_ref = | established = | direction_a = Wes | terminus_a = {{Jct|country=ZAF|N|1}} in [[Colesberg]] | junction = {{Jct|country=ZAF|N|6}} in [[Aliwal-Noord]]<br />{{Jct|country=ZAF|R|56}} in [[Elliot]] | direction_b = Oos | terminus_b = {{Jct|country=ZAF|R|61}} in [[Ngcobo]] | cities = [[Colesberg]]<br/>[[Burgersdorp]]<br/>[[Aliwal-Noord]]<br/>[[Lady Grey]]<br/>[[Barkly-Oos]]<br/>[[Elliot]]<br/>[[Ngcobo]] | previous_type = R | previous_route = 57 | next_type = R | next_route = 59 }} [[Lêer:Aliwal North-001.JPG|duimnael|300px|Uitsig op [[Aliwal-Noord]] vanuit die weste op die R58]] Die '''R58''' is een van die [[Noord-Kaap|Noord-]] en [[Oos-Kaap]] se provinsiale paaie in [[Suid-Afrika]]. Dit begin by die [[N1 (Suid-Afrika)|N1]] in [[Colesberg]] in die [[Noord-Kaap]], kruis die [[N6 (Suid-Afrika)|N6]] deur [[Aliwal-Noord]], en gaan voort tot waar dit by die [[R56 (Suid-Afrika)|R56]] aansluit in [[Elliot]]. <ref>{{en}}{{Cite web|url=http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|title= Suid-Afrikaanse genommerde roetebeskrywing en bestemmingsontleding|last=Falkner|first=John|date=1 Mei 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140606100245/http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|url-status=dead|page=63|publisher=Nasionale Departement van Vervoer|access-date=1 September 2014|archivedate=6 Junie 2014}}</ref> == Roete == [[Lys van nedersettings in Suid-Afrika#Oos-Kaap|Dorpe]] op die roete van die R58 sluit Colesberg, Norvalspont, [[Venterstad]], [[Burgersdorp]], [[Aliwal-Noord]], [[Lady Grey]], [[Barkly-Oos]] en Elliot in. Die R58 begin in Colesberg, Noord-Kaap by 'n wisselaar met die [[N1 (Suid-Afrika)|N1 Nasionale roete]], die [[R369 (Suid-Afrika)|R369-streeksroete]] en die [[R717 (Suid-Afrika)|R717-streeksroete]]. Dit strek ooswaarts vir 77 kilometer, deur [[Norvalspont]], en kruis in die Oos-Kaap, verby die [[Gariepdam]], na die dorp Venterstad. Vanaf Venterstad gaan die R58 oos-suid-oos vir 58 kilometer na die dorpie Burgersdorp, waar dit die R391-pad ontmoet. Dit draai na die noordooste en gaan vir 56 kilometer na die dorp Aliwal-Noord, waar dit as Greystraat ingaan en die N6 Nasionale Roete ontmoet. Die R58 en die N6 loop suidwaarts saam vir 120 meter tot by die Youngstraat-kruising, waar die R58 sy eie pad ooswaarts word. Vanaf Aliwal-Noord gaan die R58 ooswaarts vir 54 kilometer, steek die [[Kraairivier]] oor, na die dorpie Lady Grey en ontmoet die R392-pad net voor die dorp. Hulle word een pad verby Lady Grey vir 26 kilometer suidwaarts, voordat die R392 sy eie pad suidwaarts word terwyl die R58 na die suidooste draai. Dit gaan vir nog 39 kilometer suidoos, en steek die Kraairivier 'n laaste keer oor, na die dorpie Barkly-Oos. Net voor Barkly-Oos ontmoet dit die R396-pad en hulle is een pad ooswaarts die dorp in voordat hulle in die middedorp verdeel. Vanaf Barkly-Oos gaan die R58 suid-suid-oos vir 62 kilometer na die dorp [[Elliot]] (voorheen Khowa). Dit kruis die [[Barklypas]] en sluit by die R56-pad in die middedorp aan. Hulle is een pad suidwes vir 8 kilometer voor die R58 sy eie pad suidwaarts word. Na 5 kilometer ontmoet die R58 die noordelike terminus van die R410-pad ([[Calapas]]) en die R58 word die pad na die suidooste vanaf hierdie aansluiting. Dit gaan vir 40 kilometer om sy einde te bereik by 'n aansluiting met die R61-pad in die dorp [[Ngcobo]]. == Sien ook == * [[Nasionale paaie in Suid-Afrika]] * [[Lys van provinsiale roetes in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Provinsiale roetes in Suid-Afrika}} [[Kategorie:Noord-Kaap]] [[Kategorie:Oos-Kaap]] [[Kategorie:Provinsiale roetes in Suid-Afrika|R58 (Suid-Afrika)]] mge6b5f9pmokfe4pwv2uiunnnltct4v 2516802 2516801 2022-08-01T20:00:01Z Oesjaar 7467 /* Roete */ Skakel wikitext text/x-wiki {{Infobox road | country = ZAF | type = R | route = 58 | maint = [[Departement Paaie en Openbare Werke (Noord-Kaap)|NKDPOW]] en [[Departement Paaie en Openbare Werke (Oos-Kaap)|OKDPOW]] | map = Map of the R58 (South Africa).svg | length_mi = | length_km = 413 | length_round = | length_ref = | established = | direction_a = Wes | terminus_a = {{Jct|country=ZAF|N|1}} in [[Colesberg]] | junction = {{Jct|country=ZAF|N|6}} in [[Aliwal-Noord]]<br />{{Jct|country=ZAF|R|56}} in [[Elliot]] | direction_b = Oos | terminus_b = {{Jct|country=ZAF|R|61}} in [[Ngcobo]] | cities = [[Colesberg]]<br/>[[Burgersdorp]]<br/>[[Aliwal-Noord]]<br/>[[Lady Grey]]<br/>[[Barkly-Oos]]<br/>[[Elliot]]<br/>[[Ngcobo]] | previous_type = R | previous_route = 57 | next_type = R | next_route = 59 }} [[Lêer:Aliwal North-001.JPG|duimnael|300px|Uitsig op [[Aliwal-Noord]] vanuit die weste op die R58]] Die '''R58''' is een van die [[Noord-Kaap|Noord-]] en [[Oos-Kaap]] se provinsiale paaie in [[Suid-Afrika]]. Dit begin by die [[N1 (Suid-Afrika)|N1]] in [[Colesberg]] in die [[Noord-Kaap]], kruis die [[N6 (Suid-Afrika)|N6]] deur [[Aliwal-Noord]], en gaan voort tot waar dit by die [[R56 (Suid-Afrika)|R56]] aansluit in [[Elliot]]. <ref>{{en}}{{Cite web|url=http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|title= Suid-Afrikaanse genommerde roetebeskrywing en bestemmingsontleding|last=Falkner|first=John|date=1 Mei 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140606100245/http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|url-status=dead|page=63|publisher=Nasionale Departement van Vervoer|access-date=1 September 2014|archivedate=6 Junie 2014}}</ref> == Roete == [[Lys van nedersettings in Suid-Afrika#Oos-Kaap|Dorpe]] op die roete van die R58 sluit Colesberg, Norvalspont, [[Venterstad]], [[Burgersdorp]], [[Aliwal-Noord]], [[Lady Grey]], [[Barkly-Oos]] en Elliot in. Die R58 begin in Colesberg, Noord-Kaap by 'n wisselaar met die [[N1 (Suid-Afrika)|N1 Nasionale roete]], die [[R369 (Suid-Afrika)|R369-streeksroete]] en die [[R717 (Suid-Afrika)|R717-streeksroete]]. Dit strek ooswaarts vir 77 kilometer, deur [[Norvalspont]], en kruis in die Oos-Kaap, verby die [[Gariepdam]], na die dorp Venterstad. Vanaf Venterstad gaan die R58 oos-suid-oos vir 58 kilometer na die dorpie Burgersdorp, waar dit die [[R391 (Suid-Afrika)|R391-streeksroete]] ontmoet. Dit draai na die noordooste en gaan vir 56 kilometer na die dorp Aliwal-Noord, waar dit as Greystraat ingaan en die N6 Nasionale Roete ontmoet. Die R58 en die N6 loop suidwaarts saam vir 120 meter tot by die Youngstraat-kruising, waar die R58 sy eie pad ooswaarts word. Vanaf Aliwal-Noord gaan die R58 ooswaarts vir 54 kilometer, steek die [[Kraairivier]] oor, na die dorpie Lady Grey en ontmoet die R392-pad net voor die dorp. Hulle word een pad verby Lady Grey vir 26 kilometer suidwaarts, voordat die R392 sy eie pad suidwaarts word terwyl die R58 na die suidooste draai. Dit gaan vir nog 39 kilometer suidoos, en steek die Kraairivier 'n laaste keer oor, na die dorpie Barkly-Oos. Net voor Barkly-Oos ontmoet dit die R396-pad en hulle is een pad ooswaarts die dorp in voordat hulle in die middedorp verdeel. Vanaf Barkly-Oos gaan die R58 suid-suid-oos vir 62 kilometer na die dorp [[Elliot]] (voorheen Khowa). Dit kruis die [[Barklypas]] en sluit by die R56-pad in die middedorp aan. Hulle is een pad suidwes vir 8 kilometer voor die R58 sy eie pad suidwaarts word. Na 5 kilometer ontmoet die R58 die noordelike terminus van die R410-pad ([[Calapas]]) en die R58 word die pad na die suidooste vanaf hierdie aansluiting. Dit gaan vir 40 kilometer om sy einde te bereik by 'n aansluiting met die R61-pad in die dorp [[Ngcobo]]. == Sien ook == * [[Nasionale paaie in Suid-Afrika]] * [[Lys van provinsiale roetes in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Provinsiale roetes in Suid-Afrika}} [[Kategorie:Noord-Kaap]] [[Kategorie:Oos-Kaap]] [[Kategorie:Provinsiale roetes in Suid-Afrika|R58 (Suid-Afrika)]] kbpfp75j8kf4i97ni1b2039nazkzi8s 2516804 2516802 2022-08-01T20:00:55Z Oesjaar 7467 /* Roete */ Skakel wikitext text/x-wiki {{Infobox road | country = ZAF | type = R | route = 58 | maint = [[Departement Paaie en Openbare Werke (Noord-Kaap)|NKDPOW]] en [[Departement Paaie en Openbare Werke (Oos-Kaap)|OKDPOW]] | map = Map of the R58 (South Africa).svg | length_mi = | length_km = 413 | length_round = | length_ref = | established = | direction_a = Wes | terminus_a = {{Jct|country=ZAF|N|1}} in [[Colesberg]] | junction = {{Jct|country=ZAF|N|6}} in [[Aliwal-Noord]]<br />{{Jct|country=ZAF|R|56}} in [[Elliot]] | direction_b = Oos | terminus_b = {{Jct|country=ZAF|R|61}} in [[Ngcobo]] | cities = [[Colesberg]]<br/>[[Burgersdorp]]<br/>[[Aliwal-Noord]]<br/>[[Lady Grey]]<br/>[[Barkly-Oos]]<br/>[[Elliot]]<br/>[[Ngcobo]] | previous_type = R | previous_route = 57 | next_type = R | next_route = 59 }} [[Lêer:Aliwal North-001.JPG|duimnael|300px|Uitsig op [[Aliwal-Noord]] vanuit die weste op die R58]] Die '''R58''' is een van die [[Noord-Kaap|Noord-]] en [[Oos-Kaap]] se provinsiale paaie in [[Suid-Afrika]]. Dit begin by die [[N1 (Suid-Afrika)|N1]] in [[Colesberg]] in die [[Noord-Kaap]], kruis die [[N6 (Suid-Afrika)|N6]] deur [[Aliwal-Noord]], en gaan voort tot waar dit by die [[R56 (Suid-Afrika)|R56]] aansluit in [[Elliot]]. <ref>{{en}}{{Cite web|url=http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|title= Suid-Afrikaanse genommerde roetebeskrywing en bestemmingsontleding|last=Falkner|first=John|date=1 Mei 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140606100245/http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|url-status=dead|page=63|publisher=Nasionale Departement van Vervoer|access-date=1 September 2014|archivedate=6 Junie 2014}}</ref> == Roete == [[Lys van nedersettings in Suid-Afrika#Oos-Kaap|Dorpe]] op die roete van die R58 sluit Colesberg, Norvalspont, [[Venterstad]], [[Burgersdorp]], [[Aliwal-Noord]], [[Lady Grey]], [[Barkly-Oos]] en Elliot in. Die R58 begin in Colesberg, Noord-Kaap by 'n wisselaar met die [[N1 (Suid-Afrika)|N1 Nasionale roete]], die [[R369 (Suid-Afrika)|R369-streeksroete]] en die [[R717 (Suid-Afrika)|R717-streeksroete]]. Dit strek ooswaarts vir 77 kilometer, deur [[Norvalspont]], en kruis in die Oos-Kaap, verby die [[Gariepdam]], na die dorp Venterstad. Vanaf Venterstad gaan die R58 oos-suid-oos vir 58 kilometer na die dorpie Burgersdorp, waar dit die [[R391 (Suid-Afrika)|R391-streeksroete]] ontmoet. Dit draai na die noordooste en gaan vir 56 kilometer na die dorp Aliwal-Noord, waar dit as Greystraat ingaan en die N6 Nasionale Roete ontmoet. Die R58 en die N6 loop suidwaarts saam vir 120 meter tot by die Youngstraat-kruising, waar die R58 sy eie pad ooswaarts word. Vanaf Aliwal-Noord gaan die R58 ooswaarts vir 54 kilometer, steek die [[Kraairivier]] oor, na die dorpie Lady Grey en ontmoet die [[R392 (Suid-Afrika)|R392-streekroete]] net voor die dorp. Hulle word een pad verby Lady Grey vir 26 kilometer suidwaarts, voordat die R392 sy eie pad suidwaarts word terwyl die R58 na die suidooste draai. Dit gaan vir nog 39 kilometer suidoos, en steek die Kraairivier 'n laaste keer oor, na die dorpie Barkly-Oos. Net voor Barkly-Oos ontmoet dit die R396-pad en hulle is een pad ooswaarts die dorp in voordat hulle in die middedorp verdeel. Vanaf Barkly-Oos gaan die R58 suid-suid-oos vir 62 kilometer na die dorp [[Elliot]] (voorheen Khowa). Dit kruis die [[Barklypas]] en sluit by die R56-pad in die middedorp aan. Hulle is een pad suidwes vir 8 kilometer voor die R58 sy eie pad suidwaarts word. Na 5 kilometer ontmoet die R58 die noordelike terminus van die R410-pad ([[Calapas]]) en die R58 word die pad na die suidooste vanaf hierdie aansluiting. Dit gaan vir 40 kilometer om sy einde te bereik by 'n aansluiting met die R61-pad in die dorp [[Ngcobo]]. == Sien ook == * [[Nasionale paaie in Suid-Afrika]] * [[Lys van provinsiale roetes in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Provinsiale roetes in Suid-Afrika}} [[Kategorie:Noord-Kaap]] [[Kategorie:Oos-Kaap]] [[Kategorie:Provinsiale roetes in Suid-Afrika|R58 (Suid-Afrika)]] d4ga69jupwyt586ecmcpu6vs5374zt4 2516805 2516804 2022-08-01T20:02:08Z Oesjaar 7467 /* Roete */ Skakel wikitext text/x-wiki {{Infobox road | country = ZAF | type = R | route = 58 | maint = [[Departement Paaie en Openbare Werke (Noord-Kaap)|NKDPOW]] en [[Departement Paaie en Openbare Werke (Oos-Kaap)|OKDPOW]] | map = Map of the R58 (South Africa).svg | length_mi = | length_km = 413 | length_round = | length_ref = | established = | direction_a = Wes | terminus_a = {{Jct|country=ZAF|N|1}} in [[Colesberg]] | junction = {{Jct|country=ZAF|N|6}} in [[Aliwal-Noord]]<br />{{Jct|country=ZAF|R|56}} in [[Elliot]] | direction_b = Oos | terminus_b = {{Jct|country=ZAF|R|61}} in [[Ngcobo]] | cities = [[Colesberg]]<br/>[[Burgersdorp]]<br/>[[Aliwal-Noord]]<br/>[[Lady Grey]]<br/>[[Barkly-Oos]]<br/>[[Elliot]]<br/>[[Ngcobo]] | previous_type = R | previous_route = 57 | next_type = R | next_route = 59 }} [[Lêer:Aliwal North-001.JPG|duimnael|300px|Uitsig op [[Aliwal-Noord]] vanuit die weste op die R58]] Die '''R58''' is een van die [[Noord-Kaap|Noord-]] en [[Oos-Kaap]] se provinsiale paaie in [[Suid-Afrika]]. Dit begin by die [[N1 (Suid-Afrika)|N1]] in [[Colesberg]] in die [[Noord-Kaap]], kruis die [[N6 (Suid-Afrika)|N6]] deur [[Aliwal-Noord]], en gaan voort tot waar dit by die [[R56 (Suid-Afrika)|R56]] aansluit in [[Elliot]]. <ref>{{en}}{{Cite web|url=http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|title= Suid-Afrikaanse genommerde roetebeskrywing en bestemmingsontleding|last=Falkner|first=John|date=1 Mei 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140606100245/http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|url-status=dead|page=63|publisher=Nasionale Departement van Vervoer|access-date=1 September 2014|archivedate=6 Junie 2014}}</ref> == Roete == [[Lys van nedersettings in Suid-Afrika#Oos-Kaap|Dorpe]] op die roete van die R58 sluit Colesberg, Norvalspont, [[Venterstad]], [[Burgersdorp]], [[Aliwal-Noord]], [[Lady Grey]], [[Barkly-Oos]] en Elliot in. Die R58 begin in Colesberg, Noord-Kaap by 'n wisselaar met die [[N1 (Suid-Afrika)|N1 Nasionale roete]], die [[R369 (Suid-Afrika)|R369-streeksroete]] en die [[R717 (Suid-Afrika)|R717-streeksroete]]. Dit strek ooswaarts vir 77 kilometer, deur [[Norvalspont]], en kruis in die Oos-Kaap, verby die [[Gariepdam]], na die dorp Venterstad. Vanaf Venterstad gaan die R58 oos-suid-oos vir 58 kilometer na die dorpie Burgersdorp, waar dit die [[R391 (Suid-Afrika)|R391-streeksroete]] ontmoet. Dit draai na die noordooste en gaan vir 56 kilometer na die dorp Aliwal-Noord, waar dit as Greystraat ingaan en die N6 Nasionale Roete ontmoet. Die R58 en die N6 loop suidwaarts saam vir 120 meter tot by die Youngstraat-kruising, waar die R58 sy eie pad ooswaarts word. Vanaf Aliwal-Noord gaan die R58 ooswaarts vir 54 kilometer, steek die [[Kraairivier]] oor, na die dorpie Lady Grey en ontmoet die [[R392 (Suid-Afrika)|R392-streekroete]] net voor die dorp. Hulle word een pad verby Lady Grey vir 26 kilometer suidwaarts, voordat die R392 sy eie pad suidwaarts word terwyl die R58 na die suidooste draai. Dit gaan vir nog 39 kilometer suidoos, en steek die Kraairivier 'n laaste keer oor, na die dorpie Barkly-Oos. Net voor Barkly-Oos ontmoet dit die [[R396 (Suid-Afrika)|R396-streekroete]] en hulle is een pad ooswaarts die dorp in voordat hulle in die middedorp verdeel. Vanaf Barkly-Oos gaan die R58 suid-suid-oos vir 62 kilometer na die dorp [[Elliot]] (voorheen Khowa). Dit kruis die [[Barklypas]] en sluit by die R56-pad in die middedorp aan. Hulle is een pad suidwes vir 8 kilometer voor die R58 sy eie pad suidwaarts word. Na 5 kilometer ontmoet die R58 die noordelike terminus van die [[R410 (Suid-Afrika)|R410-streekroete]] ([[Calapas]]) en die R58 word die pad na die suidooste vanaf hierdie aansluiting. Dit gaan vir 40 kilometer om sy einde te bereik by 'n aansluiting met die R61-pad in die dorp [[Ngcobo]]. == Sien ook == * [[Nasionale paaie in Suid-Afrika]] * [[Lys van provinsiale roetes in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Provinsiale roetes in Suid-Afrika}} [[Kategorie:Noord-Kaap]] [[Kategorie:Oos-Kaap]] [[Kategorie:Provinsiale roetes in Suid-Afrika|R58 (Suid-Afrika)]] 6s777ifeg1vpyjnj18z99zhqk132uuh 2516806 2516805 2022-08-01T20:05:49Z Oesjaar 7467 /* Roete */ Skakel wikitext text/x-wiki {{Infobox road | country = ZAF | type = R | route = 58 | maint = [[Departement Paaie en Openbare Werke (Noord-Kaap)|NKDPOW]] en [[Departement Paaie en Openbare Werke (Oos-Kaap)|OKDPOW]] | map = Map of the R58 (South Africa).svg | length_mi = | length_km = 413 | length_round = | length_ref = | established = | direction_a = Wes | terminus_a = {{Jct|country=ZAF|N|1}} in [[Colesberg]] | junction = {{Jct|country=ZAF|N|6}} in [[Aliwal-Noord]]<br />{{Jct|country=ZAF|R|56}} in [[Elliot]] | direction_b = Oos | terminus_b = {{Jct|country=ZAF|R|61}} in [[Ngcobo]] | cities = [[Colesberg]]<br/>[[Burgersdorp]]<br/>[[Aliwal-Noord]]<br/>[[Lady Grey]]<br/>[[Barkly-Oos]]<br/>[[Elliot]]<br/>[[Ngcobo]] | previous_type = R | previous_route = 57 | next_type = R | next_route = 59 }} [[Lêer:Aliwal North-001.JPG|duimnael|300px|Uitsig op [[Aliwal-Noord]] vanuit die weste op die R58]] Die '''R58''' is een van die [[Noord-Kaap|Noord-]] en [[Oos-Kaap]] se provinsiale paaie in [[Suid-Afrika]]. Dit begin by die [[N1 (Suid-Afrika)|N1]] in [[Colesberg]] in die [[Noord-Kaap]], kruis die [[N6 (Suid-Afrika)|N6]] deur [[Aliwal-Noord]], en gaan voort tot waar dit by die [[R56 (Suid-Afrika)|R56]] aansluit in [[Elliot]]. <ref>{{en}}{{Cite web|url=http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|title= Suid-Afrikaanse genommerde roetebeskrywing en bestemmingsontleding|last=Falkner|first=John|date=1 Mei 2012|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140606100245/http://www.transport.gov.za/LinkClick.aspx?fileticket=5qOHvOI4KuY%3d|url-status=dead|page=63|publisher=Nasionale Departement van Vervoer|access-date=1 September 2014|archivedate=6 Junie 2014}}</ref> == Roete == [[Lys van nedersettings in Suid-Afrika#Oos-Kaap|Dorpe]] op die roete van die R58 sluit Colesberg, Norvalspont, [[Venterstad]], [[Burgersdorp]], [[Aliwal-Noord]], [[Lady Grey]], [[Barkly-Oos]] en Elliot in. Die R58 begin in Colesberg, Noord-Kaap by 'n wisselaar met die [[N1 (Suid-Afrika)|N1 Nasionale roete]], die [[R369 (Suid-Afrika)|R369-streeksroete]] en die [[R717 (Suid-Afrika)|R717-streeksroete]]. Dit strek ooswaarts vir 77 kilometer, deur [[Norvalspont]], en kruis in die Oos-Kaap, verby die [[Gariepdam]], na die dorp Venterstad. Vanaf Venterstad gaan die R58 oos-suid-oos vir 58 kilometer na die dorpie Burgersdorp, waar dit die [[R391 (Suid-Afrika)|R391-streeksroete]] ontmoet. Dit draai na die noordooste en gaan vir 56 kilometer na die dorp Aliwal-Noord, waar dit as Greystraat ingaan en die N6 Nasionale Roete ontmoet. Die R58 en die N6 loop suidwaarts saam vir 120 meter tot by die Youngstraat-kruising, waar die R58 sy eie pad ooswaarts word. Vanaf Aliwal-Noord gaan die R58 ooswaarts vir 54 kilometer, steek die [[Kraairivier]] oor, na die dorpie Lady Grey en ontmoet die [[R392 (Suid-Afrika)|R392-streekroete]] net voor die dorp. Hulle word een pad verby Lady Grey vir 26 kilometer suidwaarts, voordat die R392 sy eie pad suidwaarts word terwyl die R58 na die suidooste draai. Dit gaan vir nog 39 kilometer suidoos, en steek die Kraairivier 'n laaste keer oor, na die dorpie Barkly-Oos. Net voor Barkly-Oos ontmoet dit die [[R396 (Suid-Afrika)|R396-streekroete]] en hulle is een pad ooswaarts die dorp in voordat hulle in die middedorp verdeel. Vanaf Barkly-Oos gaan die R58 suid-suid-oos vir 62 kilometer na die dorp [[Elliot]] (voorheen Khowa). Dit kruis die [[Barklypas]] en sluit by die R56-pad in die middedorp aan. Hulle is een pad suidwes vir 8 kilometer voor die R58 sy eie pad suidwaarts word. Na 5 kilometer ontmoet die R58 die noordelike terminus van die [[R410 (Suid-Afrika)|R410-streekroete]] ([[Calapas]]) en die R58 word die pad na die suidooste vanaf hierdie aansluiting. Dit gaan vir 40 kilometer om sy einde te bereik by 'n aansluiting met die [[R61 (Suid-Afrika)|R61-provinsiale pad]] in die dorp [[Ngcobo]]. == Sien ook == * [[Nasionale paaie in Suid-Afrika]] * [[Lys van provinsiale roetes in Suid-Afrika]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Provinsiale roetes in Suid-Afrika}} [[Kategorie:Noord-Kaap]] [[Kategorie:Oos-Kaap]] [[Kategorie:Provinsiale roetes in Suid-Afrika|R58 (Suid-Afrika)]] 6lszej6sf3pjw1q6sr9sdcnszvjplzv 0 113517 2516739 2470933 2022-08-01T14:12:19Z Oesjaar 7467 Nie meer wees nie! wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:''Lydenburgia''}} {{taksoboks |name=''Lydenburgia'' |image = |image_caption = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = [[Celastraceae]] |genus = '''''Lydenburgia''''' |subdivision_ranks = Spesies |subdivision = ''[[Lydenburgia cassinoides]]''<br />''[[Lydenburgia abbottii]]'' |}} '''''Lydenburgia''''' is 'n [[plant]]genus in die [[Celastraceae]]-familie. Twee van die genus se spesies, ''Lydenburgia&nbsp;cassinoides'' ('''Sekhukhuni-boesmanstee''', {{en}} ''Sekhukhuni Bushman's Tea'') en ''Lydenburgia&nbsp;abbottii'' ('''Pondo-boesmanstee''', {{en}} ''Pondo Bushman's Tea''), is beskermde [[boom|bome]] in [[Suid-Afrika]].<ref name="dwaf">{{en}} {{cite web |url=http://www2.dwaf.gov.za/dwaf/cmsdocs/4116___poster%20protected%20trees.pdf |title=Protected Trees |date=15 Junie 2013 |publisher=Departement van Waterwese en Bosbou, Republiek van Suid-Afrika |access-date=31 Augustus 2016 |archive-date= 5 Julie 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100705085122/http://www2.dwaf.gov.za/dwaf/cmsdocs/4116___poster%20protected%20trees.pdf |url-status=dead }}</ref> {{Klade | label1 = '''''Lydenburgia&nbsp;''''' | 1={{Klade | 1=''Lydenburgia abbottii'' | 2=''Lydenburgia cassinoides'' }} }} == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{en-vertaal|Lydenburgia}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] 2563hhnkbcv7kxbf9ey453xef9ddazo 2516748 2516739 2022-08-01T14:52:23Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:''Lydenburgia''}} {{taksoboks |name=''Lydenburgia'' |image = |image_caption = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = [[Celastraceae]] |genus = '''''Lydenburgia''''' |subdivision_ranks = Spesies |subdivision = * ''[[Lydenburgia cassinoides]]'' *''[[Lydenburgia abbottii]]'' |}} '''''Lydenburgia''''' is 'n [[plant]]genus in die [[Celastraceae]]-familie. Twee van die genus se spesies, ''Lydenburgia cassinoides'' ('''Sekhukhuni-boesmanstee''', {{en}} ''Sekhukhuni Bushman's Tea'') en ''Lydenburgia abbottii'' ('''Pondo-boesmanstee''', {{en}} ''Pondo Bushman's Tea''), is beskermde [[boom|bome]] in [[Suid-Afrika]].<ref name="dwaf">{{en}} {{cite web |url=http://www2.dwaf.gov.za/dwaf/cmsdocs/4116___poster%20protected%20trees.pdf |title=Protected Trees |date=15 Junie 2013 |publisher=Departement van Waterwese en Bosbou, Republiek van Suid-Afrika |access-date=31 Augustus 2016 |archive-date= 5 Julie 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100705085122/http://www2.dwaf.gov.za/dwaf/cmsdocs/4116___poster%20protected%20trees.pdf |url-status=dead }}</ref> {{Klade | label1 = '''''Lydenburgia&nbsp;''''' | 1={{Klade | 1=''Lydenburgia abbottii'' | 2=''Lydenburgia cassinoides'' }} }} == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{en-vertaal|Lydenburgia}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] acz87kf4ovdaj6k91cpco9b8ir5gj40 2516749 2516748 2022-08-01T14:53:41Z Oesjaar 7467 Orde! wikitext text/x-wiki {{DISPLAYTITLE:''Lydenburgia''}} {{taksoboks |name=''Lydenburgia'' |image = |image_caption = |regnum = [[Plantae]] |unranked_divisio = [[Angiosperms]] |unranked_classis = [[Eudicots]] |unranked_ordo = [[Rosids]] |ordo = [[Celastrales]] |familia = [[Celastraceae]] |genus = '''''Lydenburgia''''' |subdivision_ranks = Spesies |subdivision = *''[[Lydenburgia abbottii]]'' * ''[[Lydenburgia cassinoides]]'' |}} '''''Lydenburgia''''' is 'n [[plant]]genus in die [[Celastraceae]]-familie. Twee van die genus se spesies, ''Lydenburgia cassinoides'' ('''Sekhukhuni-boesmanstee''', {{en}} ''Sekhukhuni Bushman's Tea'') en ''Lydenburgia abbottii'' ('''Pondo-boesmanstee''', {{en}} ''Pondo Bushman's Tea''), is beskermde [[boom|bome]] in [[Suid-Afrika]].<ref name="dwaf">{{en}} {{cite web |url=http://www2.dwaf.gov.za/dwaf/cmsdocs/4116___poster%20protected%20trees.pdf |title=Protected Trees |date=15 Junie 2013 |publisher=Departement van Waterwese en Bosbou, Republiek van Suid-Afrika |access-date=31 Augustus 2016 |archive-date= 5 Julie 2010 |archive-url=https://web.archive.org/web/20100705085122/http://www2.dwaf.gov.za/dwaf/cmsdocs/4116___poster%20protected%20trees.pdf |url-status=dead }}</ref> {{Klade | label1 = '''''Lydenburgia&nbsp;''''' | 1={{Klade | 1=''Lydenburgia abbottii'' | 2=''Lydenburgia cassinoides'' }} }} == Sien ook == * [[Alfabetiese lys van Suid-Afrikaanse bome]] == Verwysings == {{Verwysings}} {{Saadjie}} {{en-vertaal|Lydenburgia}} [[Kategorie:Bome van Afrika]] 68xlnbvg6ott9gdqifrlloyiab5nrn9 0 115928 2516850 2456469 2022-08-02T07:26:05Z 102.219.42.17 wikitext text/x-wiki John Dryden het in 1668 in sy “Essay of Dramatick Poesie” feestelik beweer dat '''[[drama]]''' 'n “lewendige beeld van die menslike natuur is, wat die passies en humor en die lot waaraan die mens onderworpe is verteenwoordig tot genot en lering van die mensdom.” Dis veral die “lewendige beeld” wat drama anders maak as blote geskrewe stories, liedere of skilderwerke. Drama kom van die woord “''dran''” wat “om te doen” in Grieks beteken. Ons kan redeneer dat drama ontstaan het uit die mens se behoefte om 'n storie te vertel oor daaglikse gebeurtenisse. Sommige van ons is in staat om hierdie gebeure meer “dramaties” uit te beeld. Dit is veral die storievertellers tussen ons wat ons vermaak met hul vermoë om mense na te aap en gebeure met klanknabootsing, gebare en bewegings te vertel. 'n Dramatiese storie word dus deur die liggaam en stem vergestalt as karakters. Drama gebruik die mens se liggaam en stem om ander mense voor te stel in situasies. Dit is dus 'n kinestetiese of bewegende en ouditiewe of verklankte kunsvorm. Carel Trichardt, 'n bekende Suid-Afrikaanse akteur beweer dat akteurs beeldhouers in sneeu is as hul toneelspeel op die verhoog. Hulle vergestalt die werklikheid en die beelde wat hul skep, verdwyn net weer daarna. == Situasies wat deur dramas uitgebeeld word == Die situasie wat uitgebeeld word in 'n drama kan die werklikheid van die lewe weergee. Hierdie werklikheid kan so waar wees dat dit as 'n dokumentêre drama beskryf kan word. Die situasie kan ook in 'n milieu plaasvind wat 'n fantasie van 'n ander tipe werklikheid is waar ander reëls of wette geld. Ons kan praat van die “wêreld van die werk”. Die drama hoef nie noodwendig tot genot van die mensdom te wees nie en ook nie noodwendig tot lering soos Dryden (1668) beweer nie. Dit kan ook net 'n uitbeelding van 'n situasie wees waarin 'n mens of mense hul bevind. Dit kan 'n gebeurtenis voorstel wat vir jou bloot net wil laat weet “so is die lewe” of wat vir jou vra “is die lewe nie maar so nie?”. Dramas kan jou laat dink oor die lewe of net 'n spieëlbeeld van die lewe voor hou. Die drama kan gebruik word om jou in 'n situasie te plaas waar jy as deelnemer iets kan leer. Sulke opvoedkundige dramas kan dus in skoolsituasies plaasvind waar 'n deelnemer 'n geskiedkundige persoon voorstel en die ander leerlinge die persoon vrae vra oor sy geskiedenis en motiewe soos in die drama strategie, “warmplek “of “hotseating”. Dramas kan ook gebruik word om 'n saak te beveg. Dit kan protes aanteken teen 'n huidige bestel. Dramas hoef nie noodwendig 'n logiese storielyn te volg nie. Dit kan soos musiekteater kort-kort onderbreek word deur sang of deur dans of soos in die film of teater onderbreek word deur terugflitse. Dramas wat net met beweging uitgevoer word kan as mimiek, dansdramas of fisiese teater geklassifiseer word. == Waar vind hierdie uitbeelding van die mens in verskeie situasies plaas? == Dit kan plaasvind op 'n verhoog of bloot net in 'n afgebakende ruimte, binne of buite, dit kan op 'n filmdoek vasgelê word of as 'n radiodrama aangebied word. == Hoe word dramas beplan? == Alle dramas word nie noodwendig vooruit beplan en vooruit geskryf nie. Daar is ook dramas waarin die speler improviseer wat gebeur. Dit beteken dat die speler net daar en dan besluit hoe die drama gaan verloop. Die drama kan ook van die gehoor 'n deelnemer maak en hul laat besluit wat verder moet gebeur. Akteurs in dramas kan dus met die gehoor kommunikeer dus interaktief wees of non-interaktief. == Die gehoor == Drama kan tot nut, lering en vermaak van 'n gehoor opgevoer word of sonder 'n gehoor plaas vind. Sulke gehoorlose-dramas staan bekend as prosesdramas. In so 'n drama word die deelnemers in 'n fiktiewe situasie geplaas. Die deelnemers vergestalt die funksionaliteit van die karakter of verbeeld hierdie situasie deur dit uit die karakter se perspektief te belewe op 'n emosionele en rasionele wyse. Daarna kan die deelnemers nadink oor wat hul beleef het as die karakter en saam as 'n groep dalk tot nuwe insigte kom. In hierdie geval behoort die deelnemer dus empaties verbind te wees tot hul karakters. Hulle plaas hulself in die karakter se skoene! == Wat is die verskil tussen die term "drama" en "teater"? == Die geskiedenis van die teater en die drama is ineengevleg. In Suid-Afrikaanse skole word die vak wat die dissipline van die teater en die drama bestudeer, “dramatiese kunste” genoem. Die term “teater” stem baie ooreen met die term “drama”. Volgens Carlson (2011) in sy “Journal of Dramatic Theory and Criticism” is die teater 'n vorm van die skone kunste wat akteurs en aktrises gebruik om 'n ervaring wat fantasties of realisties van aard is voor 'n lewendige gehoor op 'n spesifieke geallokeerde plek, soos 'n teater, uit te beeld. Die uitbeelding vind plaas deur middel van gebare, spraak, sang en selfs dans. Tegniese hulpmiddelle soos dekor, beligting, klank, kostuums, grimering en spesiale effekte kan gebruik word om die ervaring wat uitgebeeld word meer geloofbaar te maak. Die benaming teater word dus nie in ons inligtingstuk gebruik as vakbeskrywing nie omdat dit die drama beperk tot lewendige teater terwyl ons graag die filmmedium en die van die radiodrama ook wil insluit. Ons gebruik dus die term “drama” as die oorkoepelende term vir ons doeleindes.you ma se poes == Hoofstyle van die dramatiese kuns == Die genres of hoofstyle in die letterkunde en in die dramatiese kunste soos in drama en film stem redelik ooreen. Dit sluit die hoofstyle van die skilderkuns uit. Dit gee ons dus 'n idee hoe baie verskillende tipe stories daar op aarde bestaan. '''Komedies:''' Daar is byvoorbeeld talle verskillende komedies wat mens laat lag of met die lewe en mense spot. Daar is Comedy of Manners of Komedie van Maniere wat 'n sosiale skandaal uitgebeeld. Daar is gewoonlik baie misverstande wat voorkom en die karakters is gewoonlik die tiperings van mense op 'n karikatuuragtige wyse, soos byvoorbeeld die tipiese “dom, blonde meisie”, daar is die streng pa en die ma wat die rol van moederhen speel en oorbeskermend is, die windlawaai seun met te veel selfvertroue of die tiener dogter wat glo dat alles net om haar draai en die verstrooide vergeetagtige ouma. Hierdie komedies kom al van die Romeinse teater. Shakespeare het ook so 'n komedie geskryf genaamd ''Much ado about nothing.'' Ons kyk daagliks na sulke komedies in die “sitkom-televisie dramas”. Onder die genre komedies kan komiese fantasie wees soos ons in talle animasiefilms. Vele kinderstories soos die van Roald Dahl, byvoorbeeld ''Matilda'' is 'n voorbeeld van komiese fantasie. Verder is daar die romantiese komedies wat 'n ligte liefdesverhaal uitbeeld waarin die meisie die ou ontmoet, hul eers 'n klomp misverstande beleef en dan vir altyd daarna gelukkig en tevrede saamleef. Verder is daar die swart komedies. Hierdie verhale spot met ernstige goed soos die dood, siekte en moord. 'n Tipiese voorbeeld van so 'n komedie is die film “Throw Momma from the Train” (1987) waarin Billy Chrystel speel. 'n Mens kry ook Zombie Komedie en Komediese Wetenskapsfiksie genres. 'n Klug is nog 'n vorm van komedie wat totaal laf is. Dit is die tipiese roomkoek komedie waarin die karakters baie keer 'n nar-agtige style aanneem. Dink aan Charlie Chaplin se films of die klugte van Molière ('n 17e eeuse dramaturg) of 'n klugtige drama soos geskryf deur P.G. du Plessis, ''‘n Seder val in Waterkloof''. '''Die satire:''' Dit is ook 'n uitvoerende kunste genre. Dit is as daar gespot word met mense of 'n saak maar op 'n meer ernstige wyse om eerder 'n bitterheid oor 'n kwessie bekend te maak as net om mense bloot te laat lag. Die saak waarmee gespot word wys op die ironie van 'n kwessie of situasie. 'n Goeie voorbeeld van 'n satire is die kortverhaal van Ettienne le Roux, ''‘n Dag in Berg-en-Dal'' waarin daar met die valsheid van die mense gespot word. '''Die tragedie:''' Daar is ook genres soos die tragedie waar ernstige dramatiese spel navore kom. Die Grieke het veral gekonsentreer op tragedies wat gehandel het oor groot veldslae, soos byvoorbeeld die tragedie ''Die vroue van Troje'' deur Euripedes. In sulke dramas is daar altyd 'n tragiese held wat as gevolg van een fout in sy karakter homself op die ou end in die voet skiet soos in die Griekse drama ''Koning Oedipus'' deur Sophokles. Hier volg 'n lys van talle ander genres wat in die letterkunde en dramatiese kunste voorkom: '''Die tragie-komedie''': Dit is daardie tipe stories wat ons kan beskryf as “lag met 'n traan” stories. '''Absurde genre:''' Hierdie genre kan ook sur-realisme insluit. Hierdie genre beeld gewoonlik karakters uit wat geen ware doel in die lewe kan vind nie. Die lewe is vir hulle doelloos en betekenisloos soos in die drama ''Waiting for Godot'' deur [[Samuel Beckett]]. '''Aksie drama:''' Dit sluit stories in waarin die [[hoofkarakter]] of protagonis (die goeie outjie) sy lewe waag in gevaarlike situasies om ander te red. Dis die tipiese [[James Bond]]-dramas. '''Avontuur drama:''' Hierdie genre sal uitbeeld hoe die hoofkarakter op 'n lang reis gaan om 'n belangrike taak te vermag. Die dramas met super helde val ook in hierdie genre. '''Speurgenres:''' Dit is soos hofdramas, bende dramas en dramas waar 'n moord opgelos moet word. Dink maar aan die film wat deur Gerrit Schoonhoven gemaak is, ''Twee grade van moord'' wat op die oog op slag onder speurdramas geklassifiseer kan word maar ook op die ou end 'n liefdesverhaal is en 'n sielkundige drama wat die motiverings van mense agter hul dade ondersoek. '''Fantasie''': Hierdie genre kan baie stories insluit wat 'n “magiese” of “bo-natuurlike” element insluit. Daar is natuurlik fabels (verhale waarin diere kan praat en vir mense lesse leer), feeverhale, epiese verhale soos die ''Lord of the Rings'' tipe verhale. Legendes of stories van helde uit die ou dae en mites wat oor dinge gaan wat gode doen, en natuurlik wetenskapsfiksie. '''Die historiese drama:''' Hierdie genre beeld 'n tydperk in die geskiedenis van 'n volk uit soos Braveheart (1995) . Die dramas is op die werklikheid gebasseer. Ons kan ook noem dat daar in die filmgenres oorlogsdramas is wat baie gewild is, soos byvoorbeeld die film ''Platoon'' of die toneelstuk wat ''War Horse.'' '''Die riller drama:''' Voorbeelde hiervan is die Engelse drama ''Baggage Claim'' deur Simon Parker en ''The Basement'' deur Ashley Nader. Onder hierdie genre val dus die tipiese vampier verhale en spookstories ook. '''Magiese Realisme:''' Dit is 'n genre wat byvoorbeeld voorkom in die Afrikaanse toneelstuk ''Mis'' deur Reza de Wet. In sulke genres is daar die bo-natuurlike of fantastiese elemente wat met die werklikheid vervelg is. '''Naturalisme:''' Hierdie genre gee die werklikheid baie realisties weer. Dit word ook die genre “slice of life” genoem. 'n Stuk van die werklike lewe word verbeeld soos in die toneelstukke van Anton Tjekov gedoen is byvoorbeeld in die stuk ''Die drie susters.'' Hierdie lys is ver van volledig. Daar is nog soveel ander genres wat 'n mens kan ontdek beide in die film, drama, letterkunde en musiek! == Die ontwikkeling van die drama as 'n kunsvorm deur die eeue == Die aard van die dramatiese kunsvorm verander en ontwikkel deur die eeue: Die konvensionele indeling van die drama volgens die geskiedkundige ontwikkelling daarvan kan so gelys word: # Griekse drama # Romeinse drama # Sanskrit of die teater van Indië # Chinese teater # Drama van die Middeleeue # Die post-klassieke drama (15de tot die 19de eeue) van die Weste bestaan uit die volgende ontwikkelings: Die Commedia dell’arte, Elizabethaanse teater, Romantisisme, Melodrama, die “Well-made play”, Naturalisme, Probleemdramas, Realisme, Simbolisme, Ekspresionisme, Edwardiaanse Musiekdramas, Musiekteater. # Die twintigste eeuse en een-en-twintigste eeuse teater wat onder andere die Realisme, Naturalisme, [[Teater van die Absurde]], Die Postmoderne drama, Teater van die Onderdrukte en die Eksperimentele drama insluit. # Die twintigste en een-en-twintigste eeuse Toegepaste Drama of “Applied Drama” of “Applied Theatre”: “Applied Theatre/Drama” behels volgens Nicholson (2005:2) 'n dramatiese aktiwiteite wat buite die grense van die hoofstroom teater bestaan. Die “Applied Theatre se doelwit is om tot voordeel van die enkeling en die gemeenskap aangewend te word deur 'n positiewe verandering op die sosiale en sielkundige platvorms te ontgin. Die “Applied” of Toegepaste teater dien as die oorkoepelende term vir Drama in die Onderwys, Teater in die Onderwys, Prosesdrama, Gemeenskapsdrama, Tronkdrama en Forum Teater. In die geval van hierdie genres vind die aanbiedings en drama of teater belewenisse in gewone ruimtes plaas en nie noodwendig in teaters nie. Die gehore neem aktief en of interaktief deel aan die aanbiedings om sekere sake te ondersoek of meer daaroor te leer. Soms sal die teatergroep en die gemeenskap saam deur middel van die “Applied Drama” genre 'n saak ondersoek om 'n oplossing te ontdek. Sulke dramas soos byvoorbeeld die genre “Entertainment Education” of “Vermaaklike Onderwys” trek groot groepe en die visuele en vermaaklike manier waarop die inligting oor HIV/VIGS weergegee word betrek die gehore en volgens studies word die boodskappe langer en beter onthou as andersins (Durden, 2011:2). # Drama as terapie: Hierdie tipe drama word terapeuties aangebied as heling. Die terapeut gebruik die simboliek van die drama om die pasiënt te help om tot self-insig te kom net soos wat in Poësieterapie en Musiekterapie gedoen word. Opvoedkundige drama kan gereken word as voorkomend en helend terwyl die terapeutiese drama helend optree. == Die dramatiese kunste as skoolvak == Aangesien drama in ons land bekend gestel word deur middel van 'n skoolvak is dit interessant om te weet wat die voordele is wat hierdie vak vir leerders inhou. Deelname aan die vak Dramatiese Kunste is nie hoofsaaklik daarop uit om van die talentvolle leerders televisiesterre te maak nie, maar eerder om die leerders op 'n algehele vlak te ontwikkel. Deelname aan hierdie vak bied 'n tipe mensontwikkellings geleentheid wat nie in ander vakke so voorop staan nie. Drama betrek die hele mens se menswees naamlik, sy denke, emosies, wil en waardes. Hierdie vak stimuleer nie net die leerling se kognitiewe denke nie, maar ook sy of haar emosionele intelligensie. Volgens Mayer en Salovay se definisie (1995:10) is emosionele intelligensie die identifisering van emosies, die uitdrukking van emosies, die insig in emosies en die bestuur van emosies in jouself as mens en ook in ander. Die Dramatiese Kunste bied 'n geleentheid om emosies van karakters in improvisatoriese werk of in tekste te identifiseer en die “sub-teks” of die dieper motivering agter die woorde te verstaan. Die deelnemers kry dan ook 'n geleentheid om hierdie emosies fisiek te vergestalt, ouditief te laat klink en emosioneel te voel. Hulle leer ook om die emosies van die deelnemers te lees en daarop te reageer. Uitdrukking van en insig in die ontstaan van emosies word dus versterk by die deelnemer. Deur middel van die strategieë van Prosesdrama kan deelnemers deur die belewenis van die wêreld van die werk, empatie met die karakters wat hul vergestalt en met die ander karakters ontwikkel. Empatie is die bron van alle morele waardes. Sonder 'n empatiese verbintenis met ander mense kan 'n mens nie goeie verhoudings opbou met ander mense nie. Die belewenis van 'n situasie deur die oë van 'n karakter en die insig wat 'n mens kan bekom oor ander karakters versterk ook die kritiese denke van die deelnemer. Die deelnemers kan buite die wêreld van die werk gaan staan en so krities daaroor dink. Indien hul sou deelneem aan 'n Proses Drama wat byvoorbeeld oor die krisis van behuising gaan kry die deelnemers die geleentheid om hulself in ander se skoene te plaas en te voel hoe dit sou wees as jy nie 'n dak oor jou kop het nie. Die genre van die Proses Drama bied dan ook die geleentheid aan die deelnemer om oplossings vir probleme te skep. Die denkprosesse wat dan ontwikkel word is nie net bloot die rasionele en kritiese denke van 'n deelnemer nie maar ook hul kreatiewe denke. == Die optimale neuro-opvoedkundige voordele van drama vir leerders == Volgens die neurologiese opvoedkundiges Jensen<ref>Jensen, E. 2001. ''Arts with the brain in mind.'' Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development.</ref> (1995), Hannaford<ref>Hannaford, C. 1995. ''Smart moves: why learning is not all in your head.'' Atlanta, Ga: Great Ocean Publishers</ref> (1995), Caine, Caine McKlimek en Klintek<ref>Caine, RN, Caine, G, McClintic, CL & Klimek, KJ  (eds). 2005. ''12'' ''Brain/mind learning principles in action: developing executive functions of the human brain.'' Thousand Oaks, CA: Corwin Press.</ref> (2005), Sousa<ref>Sousa, DA. 2006. ''How the brain learns.'' 3rd edition. Thousand Oaks, CA: Corwin Press.</ref> (2006), Feinstein<ref>Feinstein, S. 2009. ''Inside the teenage brain: parenting a work in progress''. UK: Rowman & Littlefield.</ref> (2009) moet daar vir leerders geleenthede gebied word waar leer fisiek, sosiaal, emosioneel, en volgens die ontwikkellingsfase van die leerder plaasvind. Die leergeleenthede in die dramatiese kunste vind plaas in 'n veilige ruimte waar daar gestreef word na 'n ontspanne, gefokusde atmosfeer. Diep emosionele belewenisse moet altyd deur die fasiliteerder ontlont word sodat die deelnemer uit die fiktiewe wêreld kan tree en weer deel van die realiteit kan word. So 'n ontspanne maar gefokusde atmosfeer sorg dan vir die optimale inneem van inligting en stimuleer kreatiewe deelname. Die dramatiese kunste bevorder konsentrasie en fokus omdat die leerder in totaliteit by die leerproses betrek word. 'n Deelnemer kan byvoorbeeld op die verhoog besig wees om 'n rol in 'n Shakespeare drama te vertolk. Die deelnemer word genoop om sy of haar breinkapasiteit ten volle te gebruik. Ned Herrmann<ref>Herrmann, N. 1995. ''The creative brain''. North Carolina: Ned Herrmann.</ref> (1995) het 'n simbolliese breinkaart voorgestel, genaamd die ''Herrmann Brain Dominance Instrument of Teaching and Learning,'' wat daarop wys dat die brein op 'n logiese, analitiese wyse dink, asook op 'n intuitiewe, kreatiewe wyse waar die geheelbeeld van 'n saak ingesien word. Die brein dink ook in terme van die sosiale struktuur en die emosionele impak. Verder wil die brein weet hoe om 'n ding prakties, sekwensieël te benader met ander woorde oor hoe of op watter wyse of met watter struktuur iets gedoen word. Dit gaan dus oor die feite die vorm, die vloei en die gevoel. As 'n mens besig is om toneel te speel analiseer jy wat gesê word op 'n logiese manier, jy voel intuïtief aan wat die betekenis is en weet waar jy in die volle prentjie van die verhaal pas, jy neem die sosiale konneksie, interpersoonlik, van jou karakter met die ander karakters waar en dink ook aan hoe jy jouself tegnies in spraak moet uitdruk om met die gehoor te kan kommunikeer en hoe jou liggaam se lyftaal moet praat om betekenis weer te gee. Jy voel en vergestalt ook die emosies van die karakter. Dit is dus 'n aktiwiteit wat vir diep konsentrasie vra omdat al vier van die brein se kwadrante, soos deur Herrmann (1995) weergegee, betrek word. Ander voor die hand liggende voordele van drama is die feit dat dit spanwerk bevorder, taalstrukture in die brein vaslê in verskillende landstale, letterkundige kennis uitbrei asook algemene kennis omdat die sosio-ekonomiese en godsdienstige aspekte van 'n teks ook bestudeer word as 'n rol in 'n teks bestudeer word. Hierdie vak bied by uitstek die geleentheid vir elke deelnemer om self-vertroue te verhoog omdat dit die leerder uitdaag om voor ander op te tree, sy of haar insig in die mens se lot verhoog en kreatiewe denke stimuleer. Die drama kurrikulum van Suid-Afrika is so ontwerp dat dit die volle spektrum van die Dramatiese Kunste in ag neem: Die teoretiese kennis maar ook die belangrike kennis oor die emosionele, fisieke, kognitiewe, kommunikatiewe en kreatiewe ontwikkelling van die deelnemer voor op stel. Drama as 'n vak sluit verskeie intelligensie tipes in soos deur Gardener<ref>Gardner, H. 2004. ''Frames of mind: the theory of multiple intelligences''. New York: Basic Books.</ref> (2004) bekendgestel is, in. Dit raak die linguistiese geheue omdat drama met woorde werk en met woorde skep. Die visuele-ruimtelike intelligensie word betrek omdat die deelnemer aan die dramatiese kunste hul verbeelding moet gebruik om die fiktiewe wêreld van die werk te kan voorstel. Die liggaamlike-kinestetiese intelligensie word ingespan by die vergestalting van 'n dramatiese kunswerk omdat die kommunikasie deur die liggaam plaasvind. Die musikale intelligensie kan verhoog word en ingespan word omrede vertolkende stemwerk deel van die kuns is. Intrapersoonlike en Interpersoonlike intelligensie word ingespan en verhoog. Die deelnemer moet in staat wees om sy of haar eie gevoelens te kan identifiseer en te kan empatiseer met die karakter wat vertolk word of die idee wat uitgebeeld word. Dit is ook belangrik dat die interpersoonlike intelligensie betrek word om die verhoudings tussen karakters te verstaan en ook in staat te wees om met mede-akteurs en almal betrokke gedurende die skeppende proses van 'n drama te kan saamwerk. Logiese en analitiese denke is belangrik omdat die deelnemer aan dramatiese kunswerke abstrak en logies moet kan dink. Die werk moet geanaliseer word en dan weer krities heroorweeg word. Drama as 'n vak is dus 'n multi-intelligensie stimulant. Dit is dus 'n voorreg om te kan noem dat hierdie vak op Suid-Afrikaanse skole tot op FET-vlak aangebied word. == Die ontstaan van die drama == Daar word in baie handboeke deur verskeie geskiedskrywers beweer dat drama as kunsvorm ontstaan het uit die beoefening van godsdienstige rituele. Alvorens hierdie kwessie bespreek kan word moet die betekenis van die begrip “ritueel” verstaan word. Daar is verskeie redes hoekom rituele beoefen word: # Om met die gode of God te kommunikeer – te bid, te prys, te loof # Om nuwe lewensfases in te wy of die lewe te herdenk: soos by inisiasieprosesse, huwelikseremonies, begrafnisse. # Nuwe seisoene te vier soos: lente, oestyd, Kersfees, volmaan # Rituele kan ook sekere gewoonte-vaste gedrag wees – jy borsel jou tande voor jy gaan slaap, jy sluit jou huis, jy groet altyd jou familie op 'n sekere manier of om altyd voor 'n maaltyd te bid. Persone wat obsessiewe gedrag toon is baie maal in spesifieke rituele vasgevang. Hulle moet eers 'n sekere aktiwiteit uitvoer alvorens hul die volgende aktiwiteit mag aanpak Baie vroeë kulture het godsdienstige rituele uitgevoer wat dramaties verbeeld was deur dans, sang en lofgedigte. Hierdie rituele het egter nie tot geskrewe dramas gelei nie maar het wel ook vertellings behels. In Egipte word daar byvoorbeeld rituele opgevoer deur die priesters. Gewone mense woon dit blykbaar nie by nie. 'n Voorbeeld van so 'n rituele drama is die ''Triomf van Horus''. Daar was 'n proloog, epiloog en storie wat die geveg tussen Horus en Seth uitgebeeld het. Daar is aanduidings dat tamboeryne gespeel is en 'n siter. Hierdie inligting is op ou klei tablette aan die oewer van die Nyl uitgebeeld. Die begrip van rituele word hier verder verduidelik aan die hand van voorbeelde van stamrituele. === Suid-Afrikaanse stamrituele === Suid-Afrikaanse stamrituele word steeds beoefen. 'n Ritueel is gewoonlik 'n godsdienstige aktiwiteit wat herhaaldelik op 'n sekere wyse moet plaasvind. 'n Ritueel word gewoonlik in godsdienstige verband beoefen om die krag van 'n god of gees af te bid en om die god te behaag of, in die Afrikakultuur, kontak met die voorvadersgeeste te soek. In Afrika is daar talle voorbeelde van godsdiensrituele wat uitgevoer is met epiese vertellings, musiek, dans, kostuums en grimering. In Mozambiek en Zambië is daar 'n tradisie wat deur die Shewastam uitgevoer word. Hulle sit maskers op en word dan bosmense of ''zirombo'' wat vir die mense kom lewenslesse leer. In die geval van die Afrikarituele is daar dikwels ook deelname van die gewone mense tydens die ritueel. Hierdie rituele as godsdienstige uitvoerings is ongelukkig nie in teksvorm neergeskryf nie, maar deur mondelingse oorlewering deur geestelike leiers van geslag tot geslag oorgedra. Die geestelike leiers is dikwels ook helers, genaamd ''shamans'' of ''sangomas''. Voorbeelde van so 'n godsdienstige ritueel in Afrika is die ritueel van Modjadi, die reënkoning, die ritueel van Lobola en die ritueel van die Rietdanse van die Zoeloestam. '''Die [[Reënkoningin]] se ritueel vir reën:''' Modjadji se geskiedenis begin omstreeks 1800 toe haar vader deur sy voorvaders se geeste gewaarsku is dat sy seuns hom uit die pad wil kry en self die koninkryk wil regeer. Hy het dus sy dogter geleer hoe om volgens hul godsdienstige rituele reën te maak. Haar stam, die Balobedumense het, moes vanuit Monamotapo in Zimbabwe vlug en het hul naby [[Tzaneen]] gevestig. Dis 'n gebied waar daar duisende [[broodbome]] groei. Op die eerste Saterdag van Oktober word die stam se gelukbringers wat reën bring uitgehaal en die Balobedustam kom byeen in hul [[Modjadji Hoofkraal|koninklike kraal]]. 'n Koei, wat hul Makhubo noem, word in die kraal ingelei. Bier word geskink en prysliedere word gesing. Daar word ook dan vir Makhubo, die koei, 'n bier aangebied en daarna word die koei uit die kraal gelei. Terwyl die bier oor die gelukbringers gegooi word sing die oudstes van hul stam. Modjadji, die Reënkoningin, onder lofprysings van die oudstes van hul stam, roep dan hul voorvadergeeste aan om vir hul reën te stuur. Nou slaan die musikante hul groot tromme en dans die stamleiers om die altaar met gelukbringers. Die res van die dag is 'n fees. Die kinders en grootmense dans en sing en vier die seën van reën wat gaan kom. Ongelukkig is die laaste Modjadi, die sesde oorlede en daar is nog nie een in haar plek aangestel nie. Sy laat 'n dogter en seun agter. Masalanabo Modjadji, die dogtertjie, is nou vyftien jaar oud en sou volgens die pers in 2016 ingehuldig word as die nuwe Reënkoningin. Prins Mpapatla neem intussen waar as reënmaker van die stam. '''Die Rietdansseremonie:''' 'n Ander ritueel wat gevier word is die Rietdansseremonie wat in Eshowe in September elke jaar by die paleis van die huidige Zoeloekoning gevier word. Duisende jong Zoeloemeisies kom bymekaar met lang riete en tradisionele dansrokkies wat met kralewerk versier is. Dit is om aan te toon dat hul nog seksueel onaktief is. Die optog van die Zoeloemeisies word gelei deur die hoof Zoeloeprinses. Daar word beweer dat hierdie seremonie gehou word om ook te help om HIV-oordrag te bekamp. '''Lobola:''' 'n Tradisionele Afrika huwelik word ook dikwels voorafgegaan deur die ritueel wat as die eenwording van twee families beskou kan word naamlik, die ritueel van Lobola. Die bruidegom se familie kom ooreen hoeveel hul gaan betaal vir die bruid se familie. Dit kan tien koeie wees wat nie noodwendig tien regte koeie is nie, maar die prys van tien koeie. As die prys per koei R1000 is, word die geld in kontanthopies van R100’e by 'n plegtige seremonie by die bruidshuis uitgetel deur die manlike familie van die bruidegom. Dis gewoonlik net die mans van die families wat hierdie seremonie bywoon. Die bruid is nie teenwoordig nie. == Polemiek rondom die ritueel as oorsprong van die dramatiese kunste == Alhoewel baie geskiedenisboeke rituele as die oorsprong van die dramatiese kunsvorm beskou, word dit betwyfel deur ander kundiges. Eli Rozik se studie: “The roots of Theatre, rethinking ritual and other theories of origin” (2002) twyfel dat die drama as kunsvorm direk uit die ritueel as aanbiddingsvorm ontstaan het. Hy beweer eerstens dat Aristotel wat oorspronklik verantwoordelik was vir die teorie dat drama uit rituele ontstaan het, sy geskiedskrif eers 200 jaar na die ontstaan van die Griekseteater geskryf het. Rozik (2002) beweer ook dat daar uiteraard ook nie genoeg geskiedkundige geskrifte bestaan om hierdie teorie te kan bewys nie. Hy beweer dat die ritueel en drama eerder parallel ontwikkel het. Hy erken dat die ritueel as 'n aksie van aanbidding baie van die verskeie kunste soos musiek, sang, verse, kostuum en dans gebruik om die proses van aanbidding uit te beeld. Rozik bevraagteken egter die feit dat die rituele in dramas verander het. As dit die geval sou wees sou kuns, dans en musiek ook uit rituele moes ontstaan. Hy glo eerder dat die dramatiese kunsvorm as 'n medium van kommunikasie ontstaan het uit die behoefte van die mens om sy stories spontaan en kreatief te wil verbeeld in dramatiese vertellings. Die ritueel is immers gerig tot die diens van die gode. Die geskrewe dramas wat vir ons deur die Grieke nagelaat is vertel stories van die gode se betrokkenheid met die mense en vergestalt eerder die verhale van veldslae en koninklike families se intriges, byvoorbeeld ''Medea'' en die ''Vroue van Troje''. Maar dit is interessant om te weet dat ware rituele wat in die realiteit van die werklike lewe as deel van stamkulture uitgevoer word (soos byvoorbeeld die ritueel van inisiasie) as heilig beskou word. Zakes Mda (Harding, 2002:287 ) beweer in sy artikel oor die Suid-Afrikaanse teater in die era van rekonsiliasie dat hy opgemerk het dat wit regisseurs geneig is om die rituele van swart stamme te inkorporeer in toneelopvoerings. Hy gebruik die voorbeeld van Brett Bailey se teateraanbieding naamlik ''iMumbo Jumbo (2003)''. Die idee om 'n nuwe ritueel in die fiktiewe realiteit van die toneel te skep is aanvaarbaar soos wat in vele opvoedkundige dramas gebruik word. Die doel van nuutgemaakte rituele is om sekere afbakenings van betekenis te skep. Die verhaal van ''iMumbo Jumbo'' is meesterlik vertel, maar die fisieke teenwoordigheid van ware sangomas met hul rituele is blykbaar nie deur almal so goed ervaar nie. Daar kan dus tot die slotsom gekom word dat rituele die ontwikkelling van alle uitvoerende kunste aangemoedig het as 'n wyse waarop die gode vereer is, maar dat die drama eerder as storievertellings ontstaan het. Die drama het eerder die rituele ter ere van die gode se motiverings verduidelik in die vorm van storievertellings. Die belangrikheid van die mondelingse storieverteltradisies was van die vroegste tye 'n wyse waarop 'n stam morele en sedelesse geleer het. Die Grieke het 'n hoë agting gehad vir die verhale wat mondelings oorgedra is. Dit was 'n wyse waarop die mens sin probeer maak het van die wêreld om hom. Om dus die ontstaan van die teater te bespreek moet daar gekyk word na die belangrikheid van verhaalkuns in ouer kulture soos die van Afrika en soos die van die Grieke. == Die verband tussen die ontstaan van die drama en storievertelling == Die dramatiese kunste beeld byna altyd 'n gebeurtenis of storie uit. Storievertellings is dus die grondstof van hierdie kunsvorm. Storievertelling bestaan ook in eie reg as 'n kunsvorm. Volgens Sheppard (2009) is dit 'n kunsvorm wat reeds 50 000 jaar bestaan. Storievertelling vind plaas wanneer 'n storieverteller of storievertellers 'n gebeurtenis met enige van die volgende elemente vertel soos woorde, gebare, bewegings, dans, musiek, kostuums, grimering en maskers. 'n Storie word met die emosionele belewenis van die wat dit oordra ingekleur. Die luisteraars is aktief betrokke by hierdie vertellings. Die gehoor vorm beelde en klanke in hul verbeeldings van dit waaroor die storie gaan en hul emosies word daardeur aangeraak. Die storie bestaan uit menslike karakters, en/of gepersonifiseerde dinge, plante, diere of enige fantastiese karakter. Stories moet interessant en aangrypend begin om die aandag van die luisteraars te trek. Daar kan beskrywings van die omgewing waarin die storie plaasvind wees en ook dialoog waar die karakters in gesprek met mekaar tree. Volgens die storieverteller kundige Matateyou (1997) moet 'n storie in die Afrikakultuur 'n aangrypende begin, ontwikkelling en klimaks en 'n einde wat die finale boodskap van die storie versterk. Afrika het 'n baie sterk storieverteltradisie wat letterlik oor eeue strek. Deur mondelingse stories, by die gebrek aan skryfkuns, dra stories tradisies, gedragskodes, geskiedenis, sedelesse en insig oor die lewe oor. Die beste van alles is dat hierdie stories ook vermaaklik is. Emmanuel Matateyou (1997) beklemtoon dat daar volgens die Afrikatradisies groot krag in woorde is. In die Bambara Komo stam is daar 'n spesiale lofgedig wat opgedra word aan die krag van woorde soos in Gleason (1994:37) vertaal en aangehaal: '''Praise of the Word''' {{cquote|This word is total:<br /> it cuts, excoriates<br /> forms, modulates<br /> perturbs, maddens<br /> cures or directly kills<br /> amplifies or reduces<br /> According to intention<br /> It excites or calms souls}} In die Afrikakultuur het elke stat sy eie storieverteller gehad en as dit aand word kan iemand wat 'n storie wil vertel roep: Kom! Luister! Dan begin tromme speel en die mense haas hulle om om 'n vuur na die storieverteller te kom luister. Kinders word dan deur volksvertellings vermaak en geleer soos die wonderlike stories wat in Ghana vertel word, volgens Emmanuel Asihene (1997). Daar is 'n reeks stories met 'n hoofkarakter, 'n spinnekop met die naam Ananse. In die stories oor Ananse oorlê die spinnekop ander diere en mense uit. Hierdie verhale is nie net deel van Ghana se kultuur nie, maar word in baie ander Afrikalande ook vertel. 'n Paar stories oor Ananse is “Ananse en die sterk diere”, “Ananse en die koeie”, “Anansie die brawe boodskapper” en “Ananse en die gulsige leeu”. Daar is ook stories oor die skilpad, Ajapa, wat keer op keer mens en dier met slinkse streke uitoorlê. Dit is interessant om te weet dat daar vele Afrikafilms beskikbaar is op Youtube waarna 'n mens kan gaan kyk om jou kennis oor Afrika se storievertelkuns uit te brei. Daar is 'n opkomende filmbedryf in Afrika wat hierdie storievertelkuns verder voer. Die volgende drie stories wat ryk aan emosie en kreatiewe verbeelding is kan ook meer inligting verskaf oor die leefwêreld van kinders in Afrika. Die eerste film is ''Abouna'' deur die regisseur Mahamat Saleh Haroun wat in 2002 gemaak is. Die film speel af in 'n stowwerige dorpie in Chad en gaan oor twee seuns wat hul vader verloor. Die ander storie is 'n epiese verhaal oor die lewe van 'n Griot (uitgespreek Grie-ou). Die film beweeg tussen die mitiese wêreld van die storie en die probleme van die moderne wêreld en storievertellings. Die naam van die film is Keita: The Heritage of the Griot. Dit bring ons dan by die bespreking van die rol van die Griot in die volksvertellings van Afrika. In Suid-Afrika ken ons hierdie storievertellers as die persone wat die lofgedigte voordra by groot nasionale feesdae en inhuldigings. Daar is byvoorbeeld 'n film gemaak oor President Nelson Mandela van Suid-Afrika se lofdigter: ''Mandela's Poet Laureate: Zolani Mkiva''. Hierdie film kan ook op Youtube gesien word. In die groter prentjie speel die Griot deur die eeue die volgende rolle soos bepreek word in die volgende gedeelte. 'n Griot is 'n storieverteller van die Afrika-kultuur wat baie keer die sosiale geheue van hul stam is. Hierdie hoofstorievertellers moet ook belangrike geskiedkundige gebeure onthou. Hulle moet dikwels ook die genealogie of stambome van hul stam onthou. Hulle is oorspronklik aangestel as hofmusikante wat moes sing by troues en belangrike seremonies. Hulle was ook raadgewers en ambassadeurs vir die koning. Hulle moes lofgedigte ter ere van hul koning kon sing. Griots kon ook wyshede kwyt raak soos spreuke. Die vroulike Griotte (Grie-oet) sing ook baie kere by belangrike geleenthede. In die verlede was daar gewoonlik een storieverteller per stat of dorpie. Nou, na kolonisasie plaasgevind het en ou strukture van outoriteit afgebreek is, speel hul steeds 'n belangrike rol in die kultuur van hul gemeenskap. Baie van hulle is nou populêre sangers wat die tradisionele liedere herinterpreteer, op televisie optree en ook in Afrikafilms as vertellers optree. Daar is steeds van hulle wat geskiedkundiges is, raadgewers en lofsangers in hul gemeenskappe. Suid-Afrika kan spog met uitstekende Griotte storievertellers. Gaan kyk gerus na die werk van Dr Gcina Mhlope, die belangrikste storieverteller van Suid-Afrika. Sy is ook 'n toneelskrywer, regisseur en aktrise. Die toneelstuk ''Have you seen Zandile'' is op haar lewenservaring gebasseer. In Suid-Afrika word lofdigters “''imbongi”'', in Nguni (Xhosa, Zulu and Swati) genoem. Peter Horn skryf in sy boek naamlik ''The imbongi and the people’s poet'' dat lofgedigte 'n genre is wat deur almal in Afrika vanaf die dinastie van Ur 2060 voor Christus beoefen is. Hierdie imbongi kan gedigte maak oor enige tema. Hulle dra gewoonlik klere gemaak uit diervelle en 'n spesiale hoed wat in Xhosa 'n “isidlokolo” genoem word. Hier volg 'n voorbeeld van 'n vertaalde lofgedig van die Swazistam, naamlik die ''Lofgedig aan Sobhuza 1''. Hy was die heerser in Swaziland (nou [[Eswatini]]) van 1815 tot sy dood in 1836. Hy is Somholo, die Wonder genoem. Hy het sy mense weggelei van die oorloë met die opkoms van Shaka Zulu en hul laat bly in 'n area bekend as Sentraal-Swaziland. In hierdie lofgedig word Sobhuza geëer omdat hy sy mense gered het en hul weggesteek het in die bosse van die Drakensberge. Die Imbongi is Mutsi Dlamini, 'n neef van Sobhuza 2. '''''Lofgedig aan Sobhuza 1 deur Thoko Ginindza'''''<ref>Thoko Ginindza uit ''Tibongo te Makhosi netetiNdlovukazi'' (London 1975 page 15.)</ref> {{cquote|Laat hom alleen<br /> die seun van Langa (Die legendariese Koning van Swaziland)<br /> Laat hom stroom-op gaan<br /> in die Krokkodilrivier.<br /> Laat hom sy moederhuis onthou.<br /> Laat hom die plek van Mjindini onthou.<br /> Laat hom die plek van Mdlulis onthou.<br /> Die Bhekiswakos.<br /> Mense van Logoba, hulle wat swaargekry het<br /> voordat Sobhuza se tyd gekom het.<br /> Die Koninginmoeder het regeer, sy, die klein oggendster,<br /> tot hy koning geword het.<br /> Jy het soos 'n rots in die niet verdwyn, Kind van Ndaba.<br /> Hulle het jou begrawe in die groot woud op die Mdzimbaberg.<br /> En in hulle, Masikasale en in hulle, Mangulube,<br /> die onder-heersers wat saam met<br /> Sobhuza weggekruip het!<br /> Nou kan julle nie na mekaar kyk nie.<br /> Dis te dof.<br /> Jy tel die takke, Kalf van die Olifant.<br /> Wee jou vyande. Dit is wat ons sê.<br /> Want jy beheer die reën.<br /> Want jy beheer die son, Kalf van die Olifant.<br /> Oor die koning se kinders spuit bloed en vlees.<br /> Skoonheid soos die bok se gal.<br /> Skoonheid soos die voëls van Showe<br /> waarvan die wit stertverre in die modder is.<br /> Ek kan jou nie genoeg prys nie,<br /> Kind van Ndaba.<br /> Tot hierdie dag drup die trane in my kussing.<br /> Afgestroop staan hy,<br /> Staan die krygers steeds.<br /> Hy kom te voorskyn uit die houtagtige beskutting<br /> en die bome breek.<br /> Heil, U Majesteit, groot soos die Swazi krygers,<br /> Matsapha en Delude,<br /> met Nkothake. Jy van die Binne Kring.<br /> Kom te voorskyn.<br /> Sodat ons in jou lig kan baai.<br /> Soos ons met jou in die wolke was.}} == Westerse indeling van volksvertellings en stories en hoe dit in die dramatiese kunste aangewend word == Elke kultuur en volk in die wêreld vertel stories oor hul ervarings, geskiedenis en ook oor hoe hul die lewe probeer verstaan, die natuurmagte wil beheer, oor lesse wat hul vir kinders wil leer of oor die gode wat hul aanbid. Die hele wêreld word verenig deur stories wat in elke taal en streek op aarde voorkom. Daar is ook baie tipes stories wat vertel word. Dit kan ingedeel word in die volgende afdelings: Legendes, mites, epiese werke, fabels, volksvertellings, sprokies of avontuur verhale. Dit is belangrik om te weet dat die dramadeelnemer die kuns van storievertel moet bemeester as een van die vaardighede wat aangeleer moet word. Die tipiese storievertellinggenre staan as prosa of gedramatiseerde prosa bekend. In so 'n stuk kan een persoon of 'n groep die storieverteller wees wat direk met die gehoor kontak maak en dan ook deur stemwisseling en veranderde liggaamshouding en voortbeweging die karakaters van die storie uitbeeld. Ander tipe genres van stories wat 'n deelnemer moet baasraak is hoe om 'n monoloog of samespraak of toneel aan te bied. In 'n monoloog is dit net een karakter wat met beweging 'n storie oordra. 'n Dialoog bestaan uit twee karakters wat 'n samespraak lewer. Dan is daar ook 'n karakteruitbeelding wat deur een persoon aangebied word. Daar is nie 'n verteller nie maar die een persoon beeld verskeie karakters alleen uit. Indien 'n groep so 'n storie met net karakters aanbied is dit 'n toneelstuk. Daar kan natuurlik ook vertellers in 'n toneelstuk wees, soos in die geval van ''Kanna hy kô hys toe'' deur Adam Small. Gedigte wat stilstaande soos stilstaande vertellings/prosas/verhale aangebied word, gewoonlik epiese of verhalende gedigte genoem, kan ook stories vertel. Dit is ook moontlik om gedigte te dramatiseer deur middel van die bewegings van 'n groep of alleen. Verder is mimiek 'n genre waar die persoon net 'n storie vertel deur gebare en geen spraak nie. Dit is juis om hierdie rede dat die akteur/aktrise of storieverteller sy of haar instrument, naamlik die liggaam en stem so soepel en beïnvloedbaar as moontlik moet hê sodat die impuls van 'n sekere woord of betekenis 'n reaksie kan uitlok om die liggaam en stem te verander en sodoende betekenis oor te kan dra. In die vak Dramatiese Kunste word die instrument van die potensiële storievertellers of akteurs ontwikkel; daar is 'n vak wat die liggaamsbeweging van die mens bestudeer en ook 'n vak wat die stemontwikkeling ten doen stel. '''Hier volg 'n lys van die tipe stories wat 'n storieverteller kan vertel. Daar is oneindig baie tipe stories en 'n mens sal nooit so 'n lys volledig kan voltooi nie.''' '''Legendes:''' Legendes behandel die lewens van 'n volk wat gewoonlik verweef is rondom 'n historiese figuur. Legendes is nie mites nie. Mites handel oor die doen en late van gode. Legendes kan byvoorbeeld 'n storie soos die van ''Robin Hood, King Arthur of Die Vlieënde Hollander'' wees. In die Afrikaanse taal is daar byvoorbeeld die storie van ''Antjie Somers''. Die verhaal het in 1866 in ''The Friend'', in Bloemfontein verskyn. Daar word beweer dat Antjie Somers 'n Kaapse rower was wat hom soos 'n vrou aangetrek het en mense snags beroof het. Mettertyd vervaag die feite en die storie kry stertjies. Antjie Somers word gebruik om kinders skrik te maak. '''Mites''' Mites is verhale wat oor die gode gaan. Dit ontstaan tydens die Griekse tyd as “mitologia” wat “storie” beteken. 'n Bekende mite is die van ''Pandora se Kis.'' Hier is 'n kort vertelling van die mite van ''Pandora se kis.'' ''''''Pandora se kis.'''''' In die ou Griekeland was daar twee broers. Die een se naam was Epimeth en die ander ou was Prometheus. Hulle het die grote god, Zeus so ontstel dat hy hulle gestraf het deur hul vermoë om vuur te maak weg te neem. Die broeders wou nie rouvleis eet nie en toe maak hulle 'n plan. So steel Prometheus dus vuur uit die smeltoond van die smid op die eiland Lemnos. Nou is Zeus eers woedend kwaad. Zeus het toe saam met die smid, Hephaestos 'n klei vrou gemaak en vir die godin van Athena gevra om asseblief die vroutjie te laat lewe en vir die mooie godin Aphrodite gevra om aan haar skoonheid te skenk. Zeus noem toe die klein dametjie, Pandora, en stuur haar as geskenk vir Epimetheus. Sy was so mooi dat Epimetheus vergeet het dat sy broer hom al baie keer gewaarsku het dat dit gevaarlik is om geskenke van die gode te ontvang. Epimetheus trou toe met Pandora. Zeus se trougeskenk aan hul was toe 'n kis – wat nooit oopgemaak moes word nie. Die nuuskierige Pandora kon haarself naderhand nie keer nie. Toe haar man eendag weg is draai sy die sleutel van die kis om dit oop te maak. Sy bedwing haar. Maar die derde slag voel sy sy gaan mal word. Sy moet weet wat daarbinne is. Tot haar grootste skok is dit nie 'n kis vol skatte nie maar vol bose dinge wat uit die kis uitstroom soos 'n klomp insekte: siekte, armoede, hartseer en die dood. Die bose kreature kry haar beet en Epimetheus vind sy vrou gebroke en in pyn. Toe hoor hul 'n stemmetjie in die kis wat smeek om losgelaat te word. 'n Naaldekoker van hoop. Die naaldekoker het haar wonde aangeraak en sy is gesond gemaak. Pandora het pyn en lyding in die wêreld losgelaat maar ook hoop toegelaat om die pyn en leiding te genees. '''Epiese verhale:''' Epiese verhale is verhale waarin belangrike karakters se heldedade of ervarings n 'n poëtiese styl vertel word. 'n Voorbeeld van 'n epiese gedig in Afrikaans is die gedig van ''Raka'' deur NP van Wyk Louw. In die gedig word Koki, die leier van die stam, se stryd teen ''Raka'', die aapmens, “hy wat nie kan dink, wat slu en donker is, 'n lenigboog en enkeld dier”. '''Fabels:''' Hierdie stories is diereverhale. Die diere besit egter menslike eienskappe, soos byvoorbeeld by die wyse uil gevind word en die slu jakkals. Die skrywer van fabels wil deur middel van hierdie diererverhale vir mense 'n waarheid oordra. Die bogegewe storie, ''Sop met Skop'', is ook 'n voorbeeld van 'n diere fabel '''Volksvertellings:''' Hierdie stories is mondelings oorgedra deur mense van geslag tot geslag. Die oorsprong daarvan is gewoonlik moeilik vas te stel. 'n Storie soos byvoorbeeld gevind word in die werk van Pieter W. Grobbelaar. Hy het baie volksvertellings opgeskryf van die San Boesmans op soos ''Ou Mi’kai vertel hoe die melkweg sy vuur gekry het'' en ''Tafelberg se karos.'' Volksverhale wat in die Westerse lande hul oorsprong het, word ook in Afrikaans opgeskryf soos byvoorbeeld “'''''Aandstories vir kinders'''''”, waarin Grobbelaar die verhaal van ''Koning Arthur'' vertel. '''Sprokies:''' Hierdie is die stories wat vol fantasie karakters is. Ons ken dit in Engels as “fairy tales”. 'n Sprokie is 'n fantasie skepping en kan nie aan historiese plekke of persone gebind word soos 'n sage of legende nie. Dit is een van die oudste genres van die vertelkuns. In 'n sprokie het die wonderbaarlike 'n groot rol wat dit daarin speel. Die broers Jacob en Willem Grimm laat baie sprokies vir ons in Duits na in hul boek ''Kinder en huissprokies''. ID du Plessis het sprokies uit die Slamse verhale vir ons nagelaat en Eugène N. Marais het die Boesmansprokies in ''Dwaalstories en ander vertellings'' neergeskryf. Die skrywer, Langenhoven laat ook vir ons ''Brolloks en Bittergal'' en die ''Krismiskinders'' as sprokies na. Hans Christian Andersen, 'n skrywer van Denemarke, laat 'n hele skatkis van sprokies vir die Westerse kind na: onder andere D''ie Sneeu Koningin, Die Lelike Eendjie, Die Lood Soldaatjie, Die Keiser se nuwe Klere'' en D''ie Klein Meermin.'' '''Avontuurverhale:''' In hierdie stories gaan die hoofkarakter/s op 'n aksiebelaaide avontuur of reis – dikwels om 'n goeie doel te bereik soos byvoorbeeld om 'n draak te verslaan of 'n skat te vind. '''Spookstories:''' Hierdie stories gaan oor bo-natuurlike gebeure; spoke en geeste van die "onsigbare wêreld". == Bronverwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Teater]] f31h0u3q5mk10fz8oa11gr9cut1lzdk 2516879 2516850 2022-08-02T09:56:19Z Oesjaar 7467 Wysigings deur [[Special:Contributions/102.219.42.17|102.219.42.17]] teruggerol na laaste weergawe deur [[User:Aliwal2012|Aliwal2012]] wikitext text/x-wiki John Dryden het in 1668 in sy “Essay of Dramatick Poesie” feestelik beweer dat '''[[drama]]''' 'n “lewendige beeld van die menslike natuur is, wat die passies en humor en die lot waaraan die mens onderworpe is verteenwoordig tot genot en lering van die mensdom.” Dis veral die “lewendige beeld” wat drama anders maak as blote geskrewe stories, liedere of skilderwerke. Drama kom van die woord “''dran''” wat “om te doen” in Grieks beteken. Ons kan redeneer dat drama ontstaan het uit die mens se behoefte om 'n storie te vertel oor daaglikse gebeurtenisse. Sommige van ons is in staat om hierdie gebeure meer “dramaties” uit te beeld. Dit is veral die storievertellers tussen ons wat ons vermaak met hul vermoë om mense na te aap en gebeure met klanknabootsing, gebare en bewegings te vertel. 'n Dramatiese storie word dus deur die liggaam en stem vergestalt as karakters. Drama gebruik die mens se liggaam en stem om ander mense voor te stel in situasies. Dit is dus 'n kinestetiese of bewegende en ouditiewe of verklankte kunsvorm. Carel Trichardt, 'n bekende Suid-Afrikaanse akteur beweer dat akteurs beeldhouers in sneeu is as hul toneelspeel op die verhoog. Hulle vergestalt die werklikheid en die beelde wat hul skep, verdwyn net weer daarna. == Situasies wat deur dramas uitgebeeld word == Die situasie wat uitgebeeld word in 'n drama kan die werklikheid van die lewe weergee. Hierdie werklikheid kan so waar wees dat dit as 'n dokumentêre drama beskryf kan word. Die situasie kan ook in 'n milieu plaasvind wat 'n fantasie van 'n ander tipe werklikheid is waar ander reëls of wette geld. Ons kan praat van die “wêreld van die werk”. Die drama hoef nie noodwendig tot genot van die mensdom te wees nie en ook nie noodwendig tot lering soos Dryden (1668) beweer nie. Dit kan ook net 'n uitbeelding van 'n situasie wees waarin 'n mens of mense hul bevind. Dit kan 'n gebeurtenis voorstel wat vir jou bloot net wil laat weet “so is die lewe” of wat vir jou vra “is die lewe nie maar so nie?”. Dramas kan jou laat dink oor die lewe of net 'n spieëlbeeld van die lewe voor hou. Die drama kan gebruik word om jou in 'n situasie te plaas waar jy as deelnemer iets kan leer. Sulke opvoedkundige dramas kan dus in skoolsituasies plaasvind waar 'n deelnemer 'n geskiedkundige persoon voorstel en die ander leerlinge die persoon vrae vra oor sy geskiedenis en motiewe soos in die drama strategie, “warmplek “of “hotseating”. Dramas kan ook gebruik word om 'n saak te beveg. Dit kan protes aanteken teen 'n huidige bestel. Dramas hoef nie noodwendig 'n logiese storielyn te volg nie. Dit kan soos musiekteater kort-kort onderbreek word deur sang of deur dans of soos in die film of teater onderbreek word deur terugflitse. Dramas wat net met beweging uitgevoer word kan as mimiek, dansdramas of fisiese teater geklassifiseer word. == Waar vind hierdie uitbeelding van die mens in verskeie situasies plaas? == Dit kan plaasvind op 'n verhoog of bloot net in 'n afgebakende ruimte, binne of buite, dit kan op 'n filmdoek vasgelê word of as 'n radiodrama aangebied word. == Hoe word dramas beplan? == Alle dramas word nie noodwendig vooruit beplan en vooruit geskryf nie. Daar is ook dramas waarin die speler improviseer wat gebeur. Dit beteken dat die speler net daar en dan besluit hoe die drama gaan verloop. Die drama kan ook van die gehoor 'n deelnemer maak en hul laat besluit wat verder moet gebeur. Akteurs in dramas kan dus met die gehoor kommunikeer dus interaktief wees of non-interaktief. == Die gehoor == Drama kan tot nut, lering en vermaak van 'n gehoor opgevoer word of sonder 'n gehoor plaas vind. Sulke gehoorlose-dramas staan bekend as prosesdramas. In so 'n drama word die deelnemers in 'n fiktiewe situasie geplaas. Die deelnemers vergestalt die funksionaliteit van die karakter of verbeeld hierdie situasie deur dit uit die karakter se perspektief te belewe op 'n emosionele en rasionele wyse. Daarna kan die deelnemers nadink oor wat hul beleef het as die karakter en saam as 'n groep dalk tot nuwe insigte kom. In hierdie geval behoort die deelnemer dus empaties verbind te wees tot hul karakters. Hulle plaas hulself in die karakter se skoene! == Wat is die verskil tussen die term "drama" en "teater"? == Die geskiedenis van die teater en die drama is ineengevleg. In Suid-Afrikaanse skole word die vak wat die dissipline van die teater en die drama bestudeer, “dramatiese kunste” genoem. Die term “teater” stem baie ooreen met die term “drama”. Volgens Carlson (2011) in sy “Journal of Dramatic Theory and Criticism” is die teater 'n vorm van die skone kunste wat akteurs en aktrises gebruik om 'n ervaring wat fantasties of realisties van aard is voor 'n lewendige gehoor op 'n spesifieke geallokeerde plek, soos 'n teater, uit te beeld. Die uitbeelding vind plaas deur middel van gebare, spraak, sang en selfs dans. Tegniese hulpmiddelle soos dekor, beligting, klank, kostuums, grimering en spesiale effekte kan gebruik word om die ervaring wat uitgebeeld word meer geloofbaar te maak. Die benaming teater word dus nie in ons inligtingstuk gebruik as vakbeskrywing nie omdat dit die drama beperk tot lewendige teater terwyl ons graag die filmmedium en die van die radiodrama ook wil insluit. Ons gebruik dus die term “drama” as die oorkoepelende term vir ons doeleindes. == Hoofstyle van die dramatiese kuns == Die genres of hoofstyle in die letterkunde en in die dramatiese kunste soos in drama en film stem redelik ooreen. Dit sluit die hoofstyle van die skilderkuns uit. Dit gee ons dus 'n idee hoe baie verskillende tipe stories daar op aarde bestaan. '''Komedies:''' Daar is byvoorbeeld talle verskillende komedies wat mens laat lag of met die lewe en mense spot. Daar is Comedy of Manners of Komedie van Maniere wat 'n sosiale skandaal uitgebeeld. Daar is gewoonlik baie misverstande wat voorkom en die karakters is gewoonlik die tiperings van mense op 'n karikatuuragtige wyse, soos byvoorbeeld die tipiese “dom, blonde meisie”, daar is die streng pa en die ma wat die rol van moederhen speel en oorbeskermend is, die windlawaai seun met te veel selfvertroue of die tiener dogter wat glo dat alles net om haar draai en die verstrooide vergeetagtige ouma. Hierdie komedies kom al van die Romeinse teater. Shakespeare het ook so 'n komedie geskryf genaamd ''Much ado about nothing.'' Ons kyk daagliks na sulke komedies in die “sitkom-televisie dramas”. Onder die genre komedies kan komiese fantasie wees soos ons in talle animasiefilms. Vele kinderstories soos die van Roald Dahl, byvoorbeeld ''Matilda'' is 'n voorbeeld van komiese fantasie. Verder is daar die romantiese komedies wat 'n ligte liefdesverhaal uitbeeld waarin die meisie die ou ontmoet, hul eers 'n klomp misverstande beleef en dan vir altyd daarna gelukkig en tevrede saamleef. Verder is daar die swart komedies. Hierdie verhale spot met ernstige goed soos die dood, siekte en moord. 'n Tipiese voorbeeld van so 'n komedie is die film “Throw Momma from the Train” (1987) waarin Billy Chrystel speel. 'n Mens kry ook Zombie Komedie en Komediese Wetenskapsfiksie genres. 'n Klug is nog 'n vorm van komedie wat totaal laf is. Dit is die tipiese roomkoek komedie waarin die karakters baie keer 'n nar-agtige style aanneem. Dink aan Charlie Chaplin se films of die klugte van Molière ('n 17e eeuse dramaturg) of 'n klugtige drama soos geskryf deur P.G. du Plessis, ''‘n Seder val in Waterkloof''. '''Die satire:''' Dit is ook 'n uitvoerende kunste genre. Dit is as daar gespot word met mense of 'n saak maar op 'n meer ernstige wyse om eerder 'n bitterheid oor 'n kwessie bekend te maak as net om mense bloot te laat lag. Die saak waarmee gespot word wys op die ironie van 'n kwessie of situasie. 'n Goeie voorbeeld van 'n satire is die kortverhaal van Ettienne le Roux, ''‘n Dag in Berg-en-Dal'' waarin daar met die valsheid van die mense gespot word. '''Die tragedie:''' Daar is ook genres soos die tragedie waar ernstige dramatiese spel navore kom. Die Grieke het veral gekonsentreer op tragedies wat gehandel het oor groot veldslae, soos byvoorbeeld die tragedie ''Die vroue van Troje'' deur Euripedes. In sulke dramas is daar altyd 'n tragiese held wat as gevolg van een fout in sy karakter homself op die ou end in die voet skiet soos in die Griekse drama ''Koning Oedipus'' deur Sophokles. Hier volg 'n lys van talle ander genres wat in die letterkunde en dramatiese kunste voorkom: '''Die tragie-komedie''': Dit is daardie tipe stories wat ons kan beskryf as “lag met 'n traan” stories. '''Absurde genre:''' Hierdie genre kan ook sur-realisme insluit. Hierdie genre beeld gewoonlik karakters uit wat geen ware doel in die lewe kan vind nie. Die lewe is vir hulle doelloos en betekenisloos soos in die drama ''Waiting for Godot'' deur [[Samuel Beckett]]. '''Aksie drama:''' Dit sluit stories in waarin die [[hoofkarakter]] of protagonis (die goeie outjie) sy lewe waag in gevaarlike situasies om ander te red. Dis die tipiese [[James Bond]]-dramas. '''Avontuur drama:''' Hierdie genre sal uitbeeld hoe die hoofkarakter op 'n lang reis gaan om 'n belangrike taak te vermag. Die dramas met super helde val ook in hierdie genre. '''Speurgenres:''' Dit is soos hofdramas, bende dramas en dramas waar 'n moord opgelos moet word. Dink maar aan die film wat deur Gerrit Schoonhoven gemaak is, ''Twee grade van moord'' wat op die oog op slag onder speurdramas geklassifiseer kan word maar ook op die ou end 'n liefdesverhaal is en 'n sielkundige drama wat die motiverings van mense agter hul dade ondersoek. '''Fantasie''': Hierdie genre kan baie stories insluit wat 'n “magiese” of “bo-natuurlike” element insluit. Daar is natuurlik fabels (verhale waarin diere kan praat en vir mense lesse leer), feeverhale, epiese verhale soos die ''Lord of the Rings'' tipe verhale. Legendes of stories van helde uit die ou dae en mites wat oor dinge gaan wat gode doen, en natuurlik wetenskapsfiksie. '''Die historiese drama:''' Hierdie genre beeld 'n tydperk in die geskiedenis van 'n volk uit soos Braveheart (1995) . Die dramas is op die werklikheid gebasseer. Ons kan ook noem dat daar in die filmgenres oorlogsdramas is wat baie gewild is, soos byvoorbeeld die film ''Platoon'' of die toneelstuk wat ''War Horse.'' '''Die riller drama:''' Voorbeelde hiervan is die Engelse drama ''Baggage Claim'' deur Simon Parker en ''The Basement'' deur Ashley Nader. Onder hierdie genre val dus die tipiese vampier verhale en spookstories ook. '''Magiese Realisme:''' Dit is 'n genre wat byvoorbeeld voorkom in die Afrikaanse toneelstuk ''Mis'' deur Reza de Wet. In sulke genres is daar die bo-natuurlike of fantastiese elemente wat met die werklikheid vervelg is. '''Naturalisme:''' Hierdie genre gee die werklikheid baie realisties weer. Dit word ook die genre “slice of life” genoem. 'n Stuk van die werklike lewe word verbeeld soos in die toneelstukke van Anton Tjekov gedoen is byvoorbeeld in die stuk ''Die drie susters.'' Hierdie lys is ver van volledig. Daar is nog soveel ander genres wat 'n mens kan ontdek beide in die film, drama, letterkunde en musiek! == Die ontwikkeling van die drama as 'n kunsvorm deur die eeue == Die aard van die dramatiese kunsvorm verander en ontwikkel deur die eeue: Die konvensionele indeling van die drama volgens die geskiedkundige ontwikkelling daarvan kan so gelys word: # Griekse drama # Romeinse drama # Sanskrit of die teater van Indië # Chinese teater # Drama van die Middeleeue # Die post-klassieke drama (15de tot die 19de eeue) van die Weste bestaan uit die volgende ontwikkelings: Die Commedia dell’arte, Elizabethaanse teater, Romantisisme, Melodrama, die “Well-made play”, Naturalisme, Probleemdramas, Realisme, Simbolisme, Ekspresionisme, Edwardiaanse Musiekdramas, Musiekteater. # Die twintigste eeuse en een-en-twintigste eeuse teater wat onder andere die Realisme, Naturalisme, [[Teater van die Absurde]], Die Postmoderne drama, Teater van die Onderdrukte en die Eksperimentele drama insluit. # Die twintigste en een-en-twintigste eeuse Toegepaste Drama of “Applied Drama” of “Applied Theatre”: “Applied Theatre/Drama” behels volgens Nicholson (2005:2) 'n dramatiese aktiwiteite wat buite die grense van die hoofstroom teater bestaan. Die “Applied Theatre se doelwit is om tot voordeel van die enkeling en die gemeenskap aangewend te word deur 'n positiewe verandering op die sosiale en sielkundige platvorms te ontgin. Die “Applied” of Toegepaste teater dien as die oorkoepelende term vir Drama in die Onderwys, Teater in die Onderwys, Prosesdrama, Gemeenskapsdrama, Tronkdrama en Forum Teater. In die geval van hierdie genres vind die aanbiedings en drama of teater belewenisse in gewone ruimtes plaas en nie noodwendig in teaters nie. Die gehore neem aktief en of interaktief deel aan die aanbiedings om sekere sake te ondersoek of meer daaroor te leer. Soms sal die teatergroep en die gemeenskap saam deur middel van die “Applied Drama” genre 'n saak ondersoek om 'n oplossing te ontdek. Sulke dramas soos byvoorbeeld die genre “Entertainment Education” of “Vermaaklike Onderwys” trek groot groepe en die visuele en vermaaklike manier waarop die inligting oor HIV/VIGS weergegee word betrek die gehore en volgens studies word die boodskappe langer en beter onthou as andersins (Durden, 2011:2). # Drama as terapie: Hierdie tipe drama word terapeuties aangebied as heling. Die terapeut gebruik die simboliek van die drama om die pasiënt te help om tot self-insig te kom net soos wat in Poësieterapie en Musiekterapie gedoen word. Opvoedkundige drama kan gereken word as voorkomend en helend terwyl die terapeutiese drama helend optree. == Die dramatiese kunste as skoolvak == Aangesien drama in ons land bekend gestel word deur middel van 'n skoolvak is dit interessant om te weet wat die voordele is wat hierdie vak vir leerders inhou. Deelname aan die vak Dramatiese Kunste is nie hoofsaaklik daarop uit om van die talentvolle leerders televisiesterre te maak nie, maar eerder om die leerders op 'n algehele vlak te ontwikkel. Deelname aan hierdie vak bied 'n tipe mensontwikkellings geleentheid wat nie in ander vakke so voorop staan nie. Drama betrek die hele mens se menswees naamlik, sy denke, emosies, wil en waardes. Hierdie vak stimuleer nie net die leerling se kognitiewe denke nie, maar ook sy of haar emosionele intelligensie. Volgens Mayer en Salovay se definisie (1995:10) is emosionele intelligensie die identifisering van emosies, die uitdrukking van emosies, die insig in emosies en die bestuur van emosies in jouself as mens en ook in ander. Die Dramatiese Kunste bied 'n geleentheid om emosies van karakters in improvisatoriese werk of in tekste te identifiseer en die “sub-teks” of die dieper motivering agter die woorde te verstaan. Die deelnemers kry dan ook 'n geleentheid om hierdie emosies fisiek te vergestalt, ouditief te laat klink en emosioneel te voel. Hulle leer ook om die emosies van die deelnemers te lees en daarop te reageer. Uitdrukking van en insig in die ontstaan van emosies word dus versterk by die deelnemer. Deur middel van die strategieë van Prosesdrama kan deelnemers deur die belewenis van die wêreld van die werk, empatie met die karakters wat hul vergestalt en met die ander karakters ontwikkel. Empatie is die bron van alle morele waardes. Sonder 'n empatiese verbintenis met ander mense kan 'n mens nie goeie verhoudings opbou met ander mense nie. Die belewenis van 'n situasie deur die oë van 'n karakter en die insig wat 'n mens kan bekom oor ander karakters versterk ook die kritiese denke van die deelnemer. Die deelnemers kan buite die wêreld van die werk gaan staan en so krities daaroor dink. Indien hul sou deelneem aan 'n Proses Drama wat byvoorbeeld oor die krisis van behuising gaan kry die deelnemers die geleentheid om hulself in ander se skoene te plaas en te voel hoe dit sou wees as jy nie 'n dak oor jou kop het nie. Die genre van die Proses Drama bied dan ook die geleentheid aan die deelnemer om oplossings vir probleme te skep. Die denkprosesse wat dan ontwikkel word is nie net bloot die rasionele en kritiese denke van 'n deelnemer nie maar ook hul kreatiewe denke. == Die optimale neuro-opvoedkundige voordele van drama vir leerders == Volgens die neurologiese opvoedkundiges Jensen<ref>Jensen, E. 2001. ''Arts with the brain in mind.'' Alexandria, VA: Association for Supervision and Curriculum Development.</ref> (1995), Hannaford<ref>Hannaford, C. 1995. ''Smart moves: why learning is not all in your head.'' Atlanta, Ga: Great Ocean Publishers</ref> (1995), Caine, Caine McKlimek en Klintek<ref>Caine, RN, Caine, G, McClintic, CL & Klimek, KJ  (eds). 2005. ''12'' ''Brain/mind learning principles in action: developing executive functions of the human brain.'' Thousand Oaks, CA: Corwin Press.</ref> (2005), Sousa<ref>Sousa, DA. 2006. ''How the brain learns.'' 3rd edition. Thousand Oaks, CA: Corwin Press.</ref> (2006), Feinstein<ref>Feinstein, S. 2009. ''Inside the teenage brain: parenting a work in progress''. UK: Rowman & Littlefield.</ref> (2009) moet daar vir leerders geleenthede gebied word waar leer fisiek, sosiaal, emosioneel, en volgens die ontwikkellingsfase van die leerder plaasvind. Die leergeleenthede in die dramatiese kunste vind plaas in 'n veilige ruimte waar daar gestreef word na 'n ontspanne, gefokusde atmosfeer. Diep emosionele belewenisse moet altyd deur die fasiliteerder ontlont word sodat die deelnemer uit die fiktiewe wêreld kan tree en weer deel van die realiteit kan word. So 'n ontspanne maar gefokusde atmosfeer sorg dan vir die optimale inneem van inligting en stimuleer kreatiewe deelname. Die dramatiese kunste bevorder konsentrasie en fokus omdat die leerder in totaliteit by die leerproses betrek word. 'n Deelnemer kan byvoorbeeld op die verhoog besig wees om 'n rol in 'n Shakespeare drama te vertolk. Die deelnemer word genoop om sy of haar breinkapasiteit ten volle te gebruik. Ned Herrmann<ref>Herrmann, N. 1995. ''The creative brain''. North Carolina: Ned Herrmann.</ref> (1995) het 'n simbolliese breinkaart voorgestel, genaamd die ''Herrmann Brain Dominance Instrument of Teaching and Learning,'' wat daarop wys dat die brein op 'n logiese, analitiese wyse dink, asook op 'n intuitiewe, kreatiewe wyse waar die geheelbeeld van 'n saak ingesien word. Die brein dink ook in terme van die sosiale struktuur en die emosionele impak. Verder wil die brein weet hoe om 'n ding prakties, sekwensieël te benader met ander woorde oor hoe of op watter wyse of met watter struktuur iets gedoen word. Dit gaan dus oor die feite die vorm, die vloei en die gevoel. As 'n mens besig is om toneel te speel analiseer jy wat gesê word op 'n logiese manier, jy voel intuïtief aan wat die betekenis is en weet waar jy in die volle prentjie van die verhaal pas, jy neem die sosiale konneksie, interpersoonlik, van jou karakter met die ander karakters waar en dink ook aan hoe jy jouself tegnies in spraak moet uitdruk om met die gehoor te kan kommunikeer en hoe jou liggaam se lyftaal moet praat om betekenis weer te gee. Jy voel en vergestalt ook die emosies van die karakter. Dit is dus 'n aktiwiteit wat vir diep konsentrasie vra omdat al vier van die brein se kwadrante, soos deur Herrmann (1995) weergegee, betrek word. Ander voor die hand liggende voordele van drama is die feit dat dit spanwerk bevorder, taalstrukture in die brein vaslê in verskillende landstale, letterkundige kennis uitbrei asook algemene kennis omdat die sosio-ekonomiese en godsdienstige aspekte van 'n teks ook bestudeer word as 'n rol in 'n teks bestudeer word. Hierdie vak bied by uitstek die geleentheid vir elke deelnemer om self-vertroue te verhoog omdat dit die leerder uitdaag om voor ander op te tree, sy of haar insig in die mens se lot verhoog en kreatiewe denke stimuleer. Die drama kurrikulum van Suid-Afrika is so ontwerp dat dit die volle spektrum van die Dramatiese Kunste in ag neem: Die teoretiese kennis maar ook die belangrike kennis oor die emosionele, fisieke, kognitiewe, kommunikatiewe en kreatiewe ontwikkelling van die deelnemer voor op stel. Drama as 'n vak sluit verskeie intelligensie tipes in soos deur Gardener<ref>Gardner, H. 2004. ''Frames of mind: the theory of multiple intelligences''. New York: Basic Books.</ref> (2004) bekendgestel is, in. Dit raak die linguistiese geheue omdat drama met woorde werk en met woorde skep. Die visuele-ruimtelike intelligensie word betrek omdat die deelnemer aan die dramatiese kunste hul verbeelding moet gebruik om die fiktiewe wêreld van die werk te kan voorstel. Die liggaamlike-kinestetiese intelligensie word ingespan by die vergestalting van 'n dramatiese kunswerk omdat die kommunikasie deur die liggaam plaasvind. Die musikale intelligensie kan verhoog word en ingespan word omrede vertolkende stemwerk deel van die kuns is. Intrapersoonlike en Interpersoonlike intelligensie word ingespan en verhoog. Die deelnemer moet in staat wees om sy of haar eie gevoelens te kan identifiseer en te kan empatiseer met die karakter wat vertolk word of die idee wat uitgebeeld word. Dit is ook belangrik dat die interpersoonlike intelligensie betrek word om die verhoudings tussen karakters te verstaan en ook in staat te wees om met mede-akteurs en almal betrokke gedurende die skeppende proses van 'n drama te kan saamwerk. Logiese en analitiese denke is belangrik omdat die deelnemer aan dramatiese kunswerke abstrak en logies moet kan dink. Die werk moet geanaliseer word en dan weer krities heroorweeg word. Drama as 'n vak is dus 'n multi-intelligensie stimulant. Dit is dus 'n voorreg om te kan noem dat hierdie vak op Suid-Afrikaanse skole tot op FET-vlak aangebied word. == Die ontstaan van die drama == Daar word in baie handboeke deur verskeie geskiedskrywers beweer dat drama as kunsvorm ontstaan het uit die beoefening van godsdienstige rituele. Alvorens hierdie kwessie bespreek kan word moet die betekenis van die begrip “ritueel” verstaan word. Daar is verskeie redes hoekom rituele beoefen word: # Om met die gode of God te kommunikeer – te bid, te prys, te loof # Om nuwe lewensfases in te wy of die lewe te herdenk: soos by inisiasieprosesse, huwelikseremonies, begrafnisse. # Nuwe seisoene te vier soos: lente, oestyd, Kersfees, volmaan # Rituele kan ook sekere gewoonte-vaste gedrag wees – jy borsel jou tande voor jy gaan slaap, jy sluit jou huis, jy groet altyd jou familie op 'n sekere manier of om altyd voor 'n maaltyd te bid. Persone wat obsessiewe gedrag toon is baie maal in spesifieke rituele vasgevang. Hulle moet eers 'n sekere aktiwiteit uitvoer alvorens hul die volgende aktiwiteit mag aanpak Baie vroeë kulture het godsdienstige rituele uitgevoer wat dramaties verbeeld was deur dans, sang en lofgedigte. Hierdie rituele het egter nie tot geskrewe dramas gelei nie maar het wel ook vertellings behels. In Egipte word daar byvoorbeeld rituele opgevoer deur die priesters. Gewone mense woon dit blykbaar nie by nie. 'n Voorbeeld van so 'n rituele drama is die ''Triomf van Horus''. Daar was 'n proloog, epiloog en storie wat die geveg tussen Horus en Seth uitgebeeld het. Daar is aanduidings dat tamboeryne gespeel is en 'n siter. Hierdie inligting is op ou klei tablette aan die oewer van die Nyl uitgebeeld. Die begrip van rituele word hier verder verduidelik aan die hand van voorbeelde van stamrituele. === Suid-Afrikaanse stamrituele === Suid-Afrikaanse stamrituele word steeds beoefen. 'n Ritueel is gewoonlik 'n godsdienstige aktiwiteit wat herhaaldelik op 'n sekere wyse moet plaasvind. 'n Ritueel word gewoonlik in godsdienstige verband beoefen om die krag van 'n god of gees af te bid en om die god te behaag of, in die Afrikakultuur, kontak met die voorvadersgeeste te soek. In Afrika is daar talle voorbeelde van godsdiensrituele wat uitgevoer is met epiese vertellings, musiek, dans, kostuums en grimering. In Mozambiek en Zambië is daar 'n tradisie wat deur die Shewastam uitgevoer word. Hulle sit maskers op en word dan bosmense of ''zirombo'' wat vir die mense kom lewenslesse leer. In die geval van die Afrikarituele is daar dikwels ook deelname van die gewone mense tydens die ritueel. Hierdie rituele as godsdienstige uitvoerings is ongelukkig nie in teksvorm neergeskryf nie, maar deur mondelingse oorlewering deur geestelike leiers van geslag tot geslag oorgedra. Die geestelike leiers is dikwels ook helers, genaamd ''shamans'' of ''sangomas''. Voorbeelde van so 'n godsdienstige ritueel in Afrika is die ritueel van Modjadi, die reënkoning, die ritueel van Lobola en die ritueel van die Rietdanse van die Zoeloestam. '''Die [[Reënkoningin]] se ritueel vir reën:''' Modjadji se geskiedenis begin omstreeks 1800 toe haar vader deur sy voorvaders se geeste gewaarsku is dat sy seuns hom uit die pad wil kry en self die koninkryk wil regeer. Hy het dus sy dogter geleer hoe om volgens hul godsdienstige rituele reën te maak. Haar stam, die Balobedumense het, moes vanuit Monamotapo in Zimbabwe vlug en het hul naby [[Tzaneen]] gevestig. Dis 'n gebied waar daar duisende [[broodbome]] groei. Op die eerste Saterdag van Oktober word die stam se gelukbringers wat reën bring uitgehaal en die Balobedustam kom byeen in hul [[Modjadji Hoofkraal|koninklike kraal]]. 'n Koei, wat hul Makhubo noem, word in die kraal ingelei. Bier word geskink en prysliedere word gesing. Daar word ook dan vir Makhubo, die koei, 'n bier aangebied en daarna word die koei uit die kraal gelei. Terwyl die bier oor die gelukbringers gegooi word sing die oudstes van hul stam. Modjadji, die Reënkoningin, onder lofprysings van die oudstes van hul stam, roep dan hul voorvadergeeste aan om vir hul reën te stuur. Nou slaan die musikante hul groot tromme en dans die stamleiers om die altaar met gelukbringers. Die res van die dag is 'n fees. Die kinders en grootmense dans en sing en vier die seën van reën wat gaan kom. Ongelukkig is die laaste Modjadi, die sesde oorlede en daar is nog nie een in haar plek aangestel nie. Sy laat 'n dogter en seun agter. Masalanabo Modjadji, die dogtertjie, is nou vyftien jaar oud en sou volgens die pers in 2016 ingehuldig word as die nuwe Reënkoningin. Prins Mpapatla neem intussen waar as reënmaker van die stam. '''Die Rietdansseremonie:''' 'n Ander ritueel wat gevier word is die Rietdansseremonie wat in Eshowe in September elke jaar by die paleis van die huidige Zoeloekoning gevier word. Duisende jong Zoeloemeisies kom bymekaar met lang riete en tradisionele dansrokkies wat met kralewerk versier is. Dit is om aan te toon dat hul nog seksueel onaktief is. Die optog van die Zoeloemeisies word gelei deur die hoof Zoeloeprinses. Daar word beweer dat hierdie seremonie gehou word om ook te help om HIV-oordrag te bekamp. '''Lobola:''' 'n Tradisionele Afrika huwelik word ook dikwels voorafgegaan deur die ritueel wat as die eenwording van twee families beskou kan word naamlik, die ritueel van Lobola. Die bruidegom se familie kom ooreen hoeveel hul gaan betaal vir die bruid se familie. Dit kan tien koeie wees wat nie noodwendig tien regte koeie is nie, maar die prys van tien koeie. As die prys per koei R1000 is, word die geld in kontanthopies van R100’e by 'n plegtige seremonie by die bruidshuis uitgetel deur die manlike familie van die bruidegom. Dis gewoonlik net die mans van die families wat hierdie seremonie bywoon. Die bruid is nie teenwoordig nie. == Polemiek rondom die ritueel as oorsprong van die dramatiese kunste == Alhoewel baie geskiedenisboeke rituele as die oorsprong van die dramatiese kunsvorm beskou, word dit betwyfel deur ander kundiges. Eli Rozik se studie: “The roots of Theatre, rethinking ritual and other theories of origin” (2002) twyfel dat die drama as kunsvorm direk uit die ritueel as aanbiddingsvorm ontstaan het. Hy beweer eerstens dat Aristotel wat oorspronklik verantwoordelik was vir die teorie dat drama uit rituele ontstaan het, sy geskiedskrif eers 200 jaar na die ontstaan van die Griekseteater geskryf het. Rozik (2002) beweer ook dat daar uiteraard ook nie genoeg geskiedkundige geskrifte bestaan om hierdie teorie te kan bewys nie. Hy beweer dat die ritueel en drama eerder parallel ontwikkel het. Hy erken dat die ritueel as 'n aksie van aanbidding baie van die verskeie kunste soos musiek, sang, verse, kostuum en dans gebruik om die proses van aanbidding uit te beeld. Rozik bevraagteken egter die feit dat die rituele in dramas verander het. As dit die geval sou wees sou kuns, dans en musiek ook uit rituele moes ontstaan. Hy glo eerder dat die dramatiese kunsvorm as 'n medium van kommunikasie ontstaan het uit die behoefte van die mens om sy stories spontaan en kreatief te wil verbeeld in dramatiese vertellings. Die ritueel is immers gerig tot die diens van die gode. Die geskrewe dramas wat vir ons deur die Grieke nagelaat is vertel stories van die gode se betrokkenheid met die mense en vergestalt eerder die verhale van veldslae en koninklike families se intriges, byvoorbeeld ''Medea'' en die ''Vroue van Troje''. Maar dit is interessant om te weet dat ware rituele wat in die realiteit van die werklike lewe as deel van stamkulture uitgevoer word (soos byvoorbeeld die ritueel van inisiasie) as heilig beskou word. Zakes Mda (Harding, 2002:287 ) beweer in sy artikel oor die Suid-Afrikaanse teater in die era van rekonsiliasie dat hy opgemerk het dat wit regisseurs geneig is om die rituele van swart stamme te inkorporeer in toneelopvoerings. Hy gebruik die voorbeeld van Brett Bailey se teateraanbieding naamlik ''iMumbo Jumbo (2003)''. Die idee om 'n nuwe ritueel in die fiktiewe realiteit van die toneel te skep is aanvaarbaar soos wat in vele opvoedkundige dramas gebruik word. Die doel van nuutgemaakte rituele is om sekere afbakenings van betekenis te skep. Die verhaal van ''iMumbo Jumbo'' is meesterlik vertel, maar die fisieke teenwoordigheid van ware sangomas met hul rituele is blykbaar nie deur almal so goed ervaar nie. Daar kan dus tot die slotsom gekom word dat rituele die ontwikkelling van alle uitvoerende kunste aangemoedig het as 'n wyse waarop die gode vereer is, maar dat die drama eerder as storievertellings ontstaan het. Die drama het eerder die rituele ter ere van die gode se motiverings verduidelik in die vorm van storievertellings. Die belangrikheid van die mondelingse storieverteltradisies was van die vroegste tye 'n wyse waarop 'n stam morele en sedelesse geleer het. Die Grieke het 'n hoë agting gehad vir die verhale wat mondelings oorgedra is. Dit was 'n wyse waarop die mens sin probeer maak het van die wêreld om hom. Om dus die ontstaan van die teater te bespreek moet daar gekyk word na die belangrikheid van verhaalkuns in ouer kulture soos die van Afrika en soos die van die Grieke. == Die verband tussen die ontstaan van die drama en storievertelling == Die dramatiese kunste beeld byna altyd 'n gebeurtenis of storie uit. Storievertellings is dus die grondstof van hierdie kunsvorm. Storievertelling bestaan ook in eie reg as 'n kunsvorm. Volgens Sheppard (2009) is dit 'n kunsvorm wat reeds 50 000 jaar bestaan. Storievertelling vind plaas wanneer 'n storieverteller of storievertellers 'n gebeurtenis met enige van die volgende elemente vertel soos woorde, gebare, bewegings, dans, musiek, kostuums, grimering en maskers. 'n Storie word met die emosionele belewenis van die wat dit oordra ingekleur. Die luisteraars is aktief betrokke by hierdie vertellings. Die gehoor vorm beelde en klanke in hul verbeeldings van dit waaroor die storie gaan en hul emosies word daardeur aangeraak. Die storie bestaan uit menslike karakters, en/of gepersonifiseerde dinge, plante, diere of enige fantastiese karakter. Stories moet interessant en aangrypend begin om die aandag van die luisteraars te trek. Daar kan beskrywings van die omgewing waarin die storie plaasvind wees en ook dialoog waar die karakters in gesprek met mekaar tree. Volgens die storieverteller kundige Matateyou (1997) moet 'n storie in die Afrikakultuur 'n aangrypende begin, ontwikkelling en klimaks en 'n einde wat die finale boodskap van die storie versterk. Afrika het 'n baie sterk storieverteltradisie wat letterlik oor eeue strek. Deur mondelingse stories, by die gebrek aan skryfkuns, dra stories tradisies, gedragskodes, geskiedenis, sedelesse en insig oor die lewe oor. Die beste van alles is dat hierdie stories ook vermaaklik is. Emmanuel Matateyou (1997) beklemtoon dat daar volgens die Afrikatradisies groot krag in woorde is. In die Bambara Komo stam is daar 'n spesiale lofgedig wat opgedra word aan die krag van woorde soos in Gleason (1994:37) vertaal en aangehaal: '''Praise of the Word''' {{cquote|This word is total:<br /> it cuts, excoriates<br /> forms, modulates<br /> perturbs, maddens<br /> cures or directly kills<br /> amplifies or reduces<br /> According to intention<br /> It excites or calms souls}} In die Afrikakultuur het elke stat sy eie storieverteller gehad en as dit aand word kan iemand wat 'n storie wil vertel roep: Kom! Luister! Dan begin tromme speel en die mense haas hulle om om 'n vuur na die storieverteller te kom luister. Kinders word dan deur volksvertellings vermaak en geleer soos die wonderlike stories wat in Ghana vertel word, volgens Emmanuel Asihene (1997). Daar is 'n reeks stories met 'n hoofkarakter, 'n spinnekop met die naam Ananse. In die stories oor Ananse oorlê die spinnekop ander diere en mense uit. Hierdie verhale is nie net deel van Ghana se kultuur nie, maar word in baie ander Afrikalande ook vertel. 'n Paar stories oor Ananse is “Ananse en die sterk diere”, “Ananse en die koeie”, “Anansie die brawe boodskapper” en “Ananse en die gulsige leeu”. Daar is ook stories oor die skilpad, Ajapa, wat keer op keer mens en dier met slinkse streke uitoorlê. Dit is interessant om te weet dat daar vele Afrikafilms beskikbaar is op Youtube waarna 'n mens kan gaan kyk om jou kennis oor Afrika se storievertelkuns uit te brei. Daar is 'n opkomende filmbedryf in Afrika wat hierdie storievertelkuns verder voer. Die volgende drie stories wat ryk aan emosie en kreatiewe verbeelding is kan ook meer inligting verskaf oor die leefwêreld van kinders in Afrika. Die eerste film is ''Abouna'' deur die regisseur Mahamat Saleh Haroun wat in 2002 gemaak is. Die film speel af in 'n stowwerige dorpie in Chad en gaan oor twee seuns wat hul vader verloor. Die ander storie is 'n epiese verhaal oor die lewe van 'n Griot (uitgespreek Grie-ou). Die film beweeg tussen die mitiese wêreld van die storie en die probleme van die moderne wêreld en storievertellings. Die naam van die film is Keita: The Heritage of the Griot. Dit bring ons dan by die bespreking van die rol van die Griot in die volksvertellings van Afrika. In Suid-Afrika ken ons hierdie storievertellers as die persone wat die lofgedigte voordra by groot nasionale feesdae en inhuldigings. Daar is byvoorbeeld 'n film gemaak oor President Nelson Mandela van Suid-Afrika se lofdigter: ''Mandela's Poet Laureate: Zolani Mkiva''. Hierdie film kan ook op Youtube gesien word. In die groter prentjie speel die Griot deur die eeue die volgende rolle soos bepreek word in die volgende gedeelte. 'n Griot is 'n storieverteller van die Afrika-kultuur wat baie keer die sosiale geheue van hul stam is. Hierdie hoofstorievertellers moet ook belangrike geskiedkundige gebeure onthou. Hulle moet dikwels ook die genealogie of stambome van hul stam onthou. Hulle is oorspronklik aangestel as hofmusikante wat moes sing by troues en belangrike seremonies. Hulle was ook raadgewers en ambassadeurs vir die koning. Hulle moes lofgedigte ter ere van hul koning kon sing. Griots kon ook wyshede kwyt raak soos spreuke. Die vroulike Griotte (Grie-oet) sing ook baie kere by belangrike geleenthede. In die verlede was daar gewoonlik een storieverteller per stat of dorpie. Nou, na kolonisasie plaasgevind het en ou strukture van outoriteit afgebreek is, speel hul steeds 'n belangrike rol in die kultuur van hul gemeenskap. Baie van hulle is nou populêre sangers wat die tradisionele liedere herinterpreteer, op televisie optree en ook in Afrikafilms as vertellers optree. Daar is steeds van hulle wat geskiedkundiges is, raadgewers en lofsangers in hul gemeenskappe. Suid-Afrika kan spog met uitstekende Griotte storievertellers. Gaan kyk gerus na die werk van Dr Gcina Mhlope, die belangrikste storieverteller van Suid-Afrika. Sy is ook 'n toneelskrywer, regisseur en aktrise. Die toneelstuk ''Have you seen Zandile'' is op haar lewenservaring gebasseer. In Suid-Afrika word lofdigters “''imbongi”'', in Nguni (Xhosa, Zulu and Swati) genoem. Peter Horn skryf in sy boek naamlik ''The imbongi and the people’s poet'' dat lofgedigte 'n genre is wat deur almal in Afrika vanaf die dinastie van Ur 2060 voor Christus beoefen is. Hierdie imbongi kan gedigte maak oor enige tema. Hulle dra gewoonlik klere gemaak uit diervelle en 'n spesiale hoed wat in Xhosa 'n “isidlokolo” genoem word. Hier volg 'n voorbeeld van 'n vertaalde lofgedig van die Swazistam, naamlik die ''Lofgedig aan Sobhuza 1''. Hy was die heerser in Swaziland (nou [[Eswatini]]) van 1815 tot sy dood in 1836. Hy is Somholo, die Wonder genoem. Hy het sy mense weggelei van die oorloë met die opkoms van Shaka Zulu en hul laat bly in 'n area bekend as Sentraal-Swaziland. In hierdie lofgedig word Sobhuza geëer omdat hy sy mense gered het en hul weggesteek het in die bosse van die Drakensberge. Die Imbongi is Mutsi Dlamini, 'n neef van Sobhuza 2. '''''Lofgedig aan Sobhuza 1 deur Thoko Ginindza'''''<ref>Thoko Ginindza uit ''Tibongo te Makhosi netetiNdlovukazi'' (London 1975 page 15.)</ref> {{cquote|Laat hom alleen<br /> die seun van Langa (Die legendariese Koning van Swaziland)<br /> Laat hom stroom-op gaan<br /> in die Krokkodilrivier.<br /> Laat hom sy moederhuis onthou.<br /> Laat hom die plek van Mjindini onthou.<br /> Laat hom die plek van Mdlulis onthou.<br /> Die Bhekiswakos.<br /> Mense van Logoba, hulle wat swaargekry het<br /> voordat Sobhuza se tyd gekom het.<br /> Die Koninginmoeder het regeer, sy, die klein oggendster,<br /> tot hy koning geword het.<br /> Jy het soos 'n rots in die niet verdwyn, Kind van Ndaba.<br /> Hulle het jou begrawe in die groot woud op die Mdzimbaberg.<br /> En in hulle, Masikasale en in hulle, Mangulube,<br /> die onder-heersers wat saam met<br /> Sobhuza weggekruip het!<br /> Nou kan julle nie na mekaar kyk nie.<br /> Dis te dof.<br /> Jy tel die takke, Kalf van die Olifant.<br /> Wee jou vyande. Dit is wat ons sê.<br /> Want jy beheer die reën.<br /> Want jy beheer die son, Kalf van die Olifant.<br /> Oor die koning se kinders spuit bloed en vlees.<br /> Skoonheid soos die bok se gal.<br /> Skoonheid soos die voëls van Showe<br /> waarvan die wit stertverre in die modder is.<br /> Ek kan jou nie genoeg prys nie,<br /> Kind van Ndaba.<br /> Tot hierdie dag drup die trane in my kussing.<br /> Afgestroop staan hy,<br /> Staan die krygers steeds.<br /> Hy kom te voorskyn uit die houtagtige beskutting<br /> en die bome breek.<br /> Heil, U Majesteit, groot soos die Swazi krygers,<br /> Matsapha en Delude,<br /> met Nkothake. Jy van die Binne Kring.<br /> Kom te voorskyn.<br /> Sodat ons in jou lig kan baai.<br /> Soos ons met jou in die wolke was.}} == Westerse indeling van volksvertellings en stories en hoe dit in die dramatiese kunste aangewend word == Elke kultuur en volk in die wêreld vertel stories oor hul ervarings, geskiedenis en ook oor hoe hul die lewe probeer verstaan, die natuurmagte wil beheer, oor lesse wat hul vir kinders wil leer of oor die gode wat hul aanbid. Die hele wêreld word verenig deur stories wat in elke taal en streek op aarde voorkom. Daar is ook baie tipes stories wat vertel word. Dit kan ingedeel word in die volgende afdelings: Legendes, mites, epiese werke, fabels, volksvertellings, sprokies of avontuur verhale. Dit is belangrik om te weet dat die dramadeelnemer die kuns van storievertel moet bemeester as een van die vaardighede wat aangeleer moet word. Die tipiese storievertellinggenre staan as prosa of gedramatiseerde prosa bekend. In so 'n stuk kan een persoon of 'n groep die storieverteller wees wat direk met die gehoor kontak maak en dan ook deur stemwisseling en veranderde liggaamshouding en voortbeweging die karakaters van die storie uitbeeld. Ander tipe genres van stories wat 'n deelnemer moet baasraak is hoe om 'n monoloog of samespraak of toneel aan te bied. In 'n monoloog is dit net een karakter wat met beweging 'n storie oordra. 'n Dialoog bestaan uit twee karakters wat 'n samespraak lewer. Dan is daar ook 'n karakteruitbeelding wat deur een persoon aangebied word. Daar is nie 'n verteller nie maar die een persoon beeld verskeie karakters alleen uit. Indien 'n groep so 'n storie met net karakters aanbied is dit 'n toneelstuk. Daar kan natuurlik ook vertellers in 'n toneelstuk wees, soos in die geval van ''Kanna hy kô hys toe'' deur Adam Small. Gedigte wat stilstaande soos stilstaande vertellings/prosas/verhale aangebied word, gewoonlik epiese of verhalende gedigte genoem, kan ook stories vertel. Dit is ook moontlik om gedigte te dramatiseer deur middel van die bewegings van 'n groep of alleen. Verder is mimiek 'n genre waar die persoon net 'n storie vertel deur gebare en geen spraak nie. Dit is juis om hierdie rede dat die akteur/aktrise of storieverteller sy of haar instrument, naamlik die liggaam en stem so soepel en beïnvloedbaar as moontlik moet hê sodat die impuls van 'n sekere woord of betekenis 'n reaksie kan uitlok om die liggaam en stem te verander en sodoende betekenis oor te kan dra. In die vak Dramatiese Kunste word die instrument van die potensiële storievertellers of akteurs ontwikkel; daar is 'n vak wat die liggaamsbeweging van die mens bestudeer en ook 'n vak wat die stemontwikkeling ten doen stel. '''Hier volg 'n lys van die tipe stories wat 'n storieverteller kan vertel. Daar is oneindig baie tipe stories en 'n mens sal nooit so 'n lys volledig kan voltooi nie.''' '''Legendes:''' Legendes behandel die lewens van 'n volk wat gewoonlik verweef is rondom 'n historiese figuur. Legendes is nie mites nie. Mites handel oor die doen en late van gode. Legendes kan byvoorbeeld 'n storie soos die van ''Robin Hood, King Arthur of Die Vlieënde Hollander'' wees. In die Afrikaanse taal is daar byvoorbeeld die storie van ''Antjie Somers''. Die verhaal het in 1866 in ''The Friend'', in Bloemfontein verskyn. Daar word beweer dat Antjie Somers 'n Kaapse rower was wat hom soos 'n vrou aangetrek het en mense snags beroof het. Mettertyd vervaag die feite en die storie kry stertjies. Antjie Somers word gebruik om kinders skrik te maak. '''Mites''' Mites is verhale wat oor die gode gaan. Dit ontstaan tydens die Griekse tyd as “mitologia” wat “storie” beteken. 'n Bekende mite is die van ''Pandora se Kis.'' Hier is 'n kort vertelling van die mite van ''Pandora se kis.'' ''''''Pandora se kis.'''''' In die ou Griekeland was daar twee broers. Die een se naam was Epimeth en die ander ou was Prometheus. Hulle het die grote god, Zeus so ontstel dat hy hulle gestraf het deur hul vermoë om vuur te maak weg te neem. Die broeders wou nie rouvleis eet nie en toe maak hulle 'n plan. So steel Prometheus dus vuur uit die smeltoond van die smid op die eiland Lemnos. Nou is Zeus eers woedend kwaad. Zeus het toe saam met die smid, Hephaestos 'n klei vrou gemaak en vir die godin van Athena gevra om asseblief die vroutjie te laat lewe en vir die mooie godin Aphrodite gevra om aan haar skoonheid te skenk. Zeus noem toe die klein dametjie, Pandora, en stuur haar as geskenk vir Epimetheus. Sy was so mooi dat Epimetheus vergeet het dat sy broer hom al baie keer gewaarsku het dat dit gevaarlik is om geskenke van die gode te ontvang. Epimetheus trou toe met Pandora. Zeus se trougeskenk aan hul was toe 'n kis – wat nooit oopgemaak moes word nie. Die nuuskierige Pandora kon haarself naderhand nie keer nie. Toe haar man eendag weg is draai sy die sleutel van die kis om dit oop te maak. Sy bedwing haar. Maar die derde slag voel sy sy gaan mal word. Sy moet weet wat daarbinne is. Tot haar grootste skok is dit nie 'n kis vol skatte nie maar vol bose dinge wat uit die kis uitstroom soos 'n klomp insekte: siekte, armoede, hartseer en die dood. Die bose kreature kry haar beet en Epimetheus vind sy vrou gebroke en in pyn. Toe hoor hul 'n stemmetjie in die kis wat smeek om losgelaat te word. 'n Naaldekoker van hoop. Die naaldekoker het haar wonde aangeraak en sy is gesond gemaak. Pandora het pyn en lyding in die wêreld losgelaat maar ook hoop toegelaat om die pyn en leiding te genees. '''Epiese verhale:''' Epiese verhale is verhale waarin belangrike karakters se heldedade of ervarings n 'n poëtiese styl vertel word. 'n Voorbeeld van 'n epiese gedig in Afrikaans is die gedig van ''Raka'' deur NP van Wyk Louw. In die gedig word Koki, die leier van die stam, se stryd teen ''Raka'', die aapmens, “hy wat nie kan dink, wat slu en donker is, 'n lenigboog en enkeld dier”. '''Fabels:''' Hierdie stories is diereverhale. Die diere besit egter menslike eienskappe, soos byvoorbeeld by die wyse uil gevind word en die slu jakkals. Die skrywer van fabels wil deur middel van hierdie diererverhale vir mense 'n waarheid oordra. Die bogegewe storie, ''Sop met Skop'', is ook 'n voorbeeld van 'n diere fabel '''Volksvertellings:''' Hierdie stories is mondelings oorgedra deur mense van geslag tot geslag. Die oorsprong daarvan is gewoonlik moeilik vas te stel. 'n Storie soos byvoorbeeld gevind word in die werk van Pieter W. Grobbelaar. Hy het baie volksvertellings opgeskryf van die San Boesmans op soos ''Ou Mi’kai vertel hoe die melkweg sy vuur gekry het'' en ''Tafelberg se karos.'' Volksverhale wat in die Westerse lande hul oorsprong het, word ook in Afrikaans opgeskryf soos byvoorbeeld “'''''Aandstories vir kinders'''''”, waarin Grobbelaar die verhaal van ''Koning Arthur'' vertel. '''Sprokies:''' Hierdie is die stories wat vol fantasie karakters is. Ons ken dit in Engels as “fairy tales”. 'n Sprokie is 'n fantasie skepping en kan nie aan historiese plekke of persone gebind word soos 'n sage of legende nie. Dit is een van die oudste genres van die vertelkuns. In 'n sprokie het die wonderbaarlike 'n groot rol wat dit daarin speel. Die broers Jacob en Willem Grimm laat baie sprokies vir ons in Duits na in hul boek ''Kinder en huissprokies''. ID du Plessis het sprokies uit die Slamse verhale vir ons nagelaat en Eugène N. Marais het die Boesmansprokies in ''Dwaalstories en ander vertellings'' neergeskryf. Die skrywer, Langenhoven laat ook vir ons ''Brolloks en Bittergal'' en die ''Krismiskinders'' as sprokies na. Hans Christian Andersen, 'n skrywer van Denemarke, laat 'n hele skatkis van sprokies vir die Westerse kind na: onder andere D''ie Sneeu Koningin, Die Lelike Eendjie, Die Lood Soldaatjie, Die Keiser se nuwe Klere'' en D''ie Klein Meermin.'' '''Avontuurverhale:''' In hierdie stories gaan die hoofkarakter/s op 'n aksiebelaaide avontuur of reis – dikwels om 'n goeie doel te bereik soos byvoorbeeld om 'n draak te verslaan of 'n skat te vind. '''Spookstories:''' Hierdie stories gaan oor bo-natuurlike gebeure; spoke en geeste van die "onsigbare wêreld". == Bronverwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Teater]] nzp2vdhzeqqlij6h9gsda6r1qnz09gt 0 121441 2516893 2438760 2022-08-02T10:23:37Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki [[Lêer:010 large subunit-1FFK.gif|duimnael|Struktuur van 'n makromolekulêre samestelling (MA), die 50S ribosomale subeenheid van H. marismortui, gebaseer op X-straal-kristallografie uit die laboratorium van Thomas Steitz. Van die 31 komponent proteïene word 27 (blou) getoon, tesame met sy 2 RNA-stringe (oranje, geel). Animasie deur D.S. Goodsell, Scripps. Die grootte van die vergadering is ongeveer 240 Å (24 nm) oor, vir beide die vertikale en horisontale asse.<ref>https://www.bio.cmu.edu/courses/03231/LecF03/Lec22/lec22img.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20051124223341/http://www.bio.cmu.edu/courses/03231/LecF03/Lec22/lec22img.html |date=24 November 2005 }}; besoek op 21 Januarie 2013.</ref>]] [[Lêer:Physical model of a bacterial flagellum.jpg|regs|duimnael|Model van 'n MA, bakteriese flagellumstruktuur, "motor", en gedeeltelike staaf van Salmonella. Digitaal gedrukte fisiese model van ongeveer 40 proteïen tipe gebaseer op molekulêre strukture, uit die laboratorium van David DeRosier. Van onder na bo, herhaal FliM en FliN, motor / skakel proteïene in donkerblou, FliG motor / skakel proteïene in rooi, FliF transmembrane koppelingsproteïen in geel-, L- en P-ringproteïene in ligblou en (bo) die pet , Haak-filament aansluiting, haak, en staaf proteïene alles in donkerder blou<br /> <ref>legend, cover art, J. Bacteriol., Oktober 2006</ref>]] Die term '''makromolekulêre samestelling''' (MA) verwys na massiewe chemiese strukture soos virusse en nie-biologiese nanopartikels, sellulêre organelle en membrane en ribosome, ens. Dit is komplekse mengsels van polipeptied, polinukleotied, polisakkariede of ander polimeriese makromolekules. Hulle is oor die algemeen van meer as een van hierdie tipes, en die mengsels word ruimtelik gedefinieer (dws met betrekking tot hul chemiese vorm), en met betrekking tot hul onderliggende chemiese samestelling en struktuur. Makromolekules word in lewende en nie-lewende dinge aangetref, en bestaan uit baie honderde of duisende atome wat saamgevoeg word deur kovalente bindings. Hulle word dikwels gekenmerk deur herhalende eenhede (dit is polimere). Vergaderings hiervan kan ook biologies of nie-biologies wees, alhoewel die MA-term meer algemeen in biologie gebruik word, en die term supramolekulêre samestelling word meer dikwels in nie-biologiese kontekste (bv. In supramolekulêre chemie en nanotegnologie) toegepas. MA's van makromolekules word in hul gedefinieerde vorms gehou deur nie-kovalente intermolekulêre interaksies (eerder as kovalente bindings), en kan in óf nie-herhalende strukture wees (bv. Soos in die ribosoom (beeld) en selmembraan-argitektuur) of in herhalende Lineêre, sirkelvormige, spiraalvormige of ander patrone (bv. Soos in aktienfilamente en die vlagellaarmotor, beeld). Die proses waardeur MA's gevorm word, word molekulêre selfmonitering genoem, 'n term wat veral in nie-biologiese kontekste toegepas word. 'N Wye verskeidenheid fisiese / biofisiese, chemiese / biochemiese en berekeningsmetodes bestaan vir die studie van MA; Gegewe die skaal (molekulêre dimensies) van MA's, is die pogings om hul samestelling en struktuur te verdeel en die onderskeidingsmeganismes wat hul funksies onderliggend is, aan die voorpunt van die moderne struktuurwetenskap te wees. == Rolle == Die komplekse van makromolekules wat na verwys word as MA's kom alomteenwoordig in die natuur voor, waar hulle betrokke is by die konstruksie van virusse en alle lewende selle. Daarbenewens speel hulle basiese rolle in alle basiese lewensprosesse (proteïenvertaling, seldeling, vesikale handel, intra- en inter-sellulêre uitruil van materiaal tussen kompartemente, ens.). In elkeen van hierdie rolle word komplekse mengsels op spesifieke strukturele en ruimtelike maniere georganiseer. Terwyl die individuele makromolekules bymekaar gehou word deur 'n kombinasie van kovalente bindings en intramolekulêre nie-kovalente kragte (dws assosiasies tussen dele binne elke molekule, via ladings-wisselwerking, van der Waals kragte en dipool-dipool interaksies soos waterstofbindings) , Per definisie word hulle self alleen deur die nie-kovalente kragte gehou, behalwe nou tussen molekules (dit wil sê intermolekulêre interaksies) == MA skale en voorbeelde == Die bostaande beelde gee 'n aanduiding van die komposisies en skaal (dimensies) wat met MA's geassosieer word, alhoewel dit net begin om die kompleksiteit van die strukture aan te raak. In beginsel bestaan elke lewende sel uit MA's, maar is self ook 'n MA. In die voorbeelde en ander sulke komplekse en gemeentes is MA's elkeen dikwels miljoene daltone in molekulêre gewig (megadaltone, dit wil sê miljoene keer die gewig van 'n enkele, eenvoudige atoom), maar het steeds meetbare komponentverhoudings (stoïgiometrie) op 'n sekere vlak Van presisie. Soos in die beeldgegewens aangedui, kan MA's of komponent subkomplekse van MA's, wanneer dit reggestel is, dikwels gekristalliseer word vir studie deur proteïenkristallografie en verwante metodes, of bestudeer word deur ander fisiese metodes (bv. Spektroskopie, mikroskopie). [[Lêer:CowpeaMosaicVirus3D.png|duimnael|Struktuur van 'n virale MA, cowpea-mosaïekvirus, met 30 kopieë van elk van sy kleedproteïene, die Klein (S, geel) en die Groot (L, groen), tesame met 2 molekules positiewe-sin RNA (RNA-1 en RNA-2, nie getoon nie). Die samestelling is simmetries en is ongeveer 280 Å (28 nm) oor]] Virusstrukture was een van die eerste MA's; Ander biologiese voorbeelde sluit in ribosome (gedeeltelike beeld hierbo), proteasome, en vertaalkomplekse (met proteïen- en nukleïensuurkomponente), prokariotiese en eukariotiese transkripsiekomplekse, en kern- en ander biologiese porieë wat materiële deurgang tussen selle en sellulêre kompartemente toelaat. Biomembrane word ook algemeen as MA's beskou, alhoewel die vereiste vir strukturele en ruimtelike definisie aangepas word om die inherente molekulêre dinamika van membraan lipiede en van proteïene binne lipied bilayers te akkommodeer. == Navorsing in MAs == Die studie van MA struktuur en funksie is uitdagend, veral weens hul megadalton grootte, maar ook as gevolg van hul komplekse komposisies en wisselende dinamiese natuur. Die meeste het standaard chemiese en biochemiese metodes toegepas (metodes van proteïensuiwering en sentrifugering, chemiese en elektrochemiese karakterisering, ens.). Daarbenewens sluit hulle studiemetodes moderne proteomiese benaderings, rekenkundige en atoomresolusie-strukturele metodes (bv. X-straal-kristallografie), kleinhoek-X-straalverstrooiing (SOS) en kleinhoek-neutronverstrooiing (SANS), kragspektroskopie , En transmissie-elektronmikroskopie en krië-elektronmikroskopie. Aaron Klug is erken met die 1982 Nobel-prys in Chemie vir sy werk oor strukturele verklarings deur middel van elektronmikroskopie, veral vir proteïen-nukleïensuur-MAs, insluitende die tabakmozaïekvirus ('n struktuur wat 'n 6400 basis ssRNA-molekuul en> 2000-laagproteïenmolekules bevat) . Die kristallisasie- en struktuuroplossing vir die ribosoom, MW ~ 2.5 MDa, 'n voorbeeld van 'n gedeelte van die proteïen sintetiese 'masjinerie' van lewende selle, was die voorwerp van die 2009 Nobel-prys in Chemie toegeken aan Venkatraman Ramakrishnan, Thomas A. Steitz en [[Ada Yonath|Ada E. Yonath]]. == Nie-biologiese eweknieë == Laastens is biologie nie die enigste domein van MA's nie. Die velde van supramolekulêre chemie en nanotegnologie het elk gebiede wat ontwikkel het om die beginsels wat eers in biologiese MA's getoon is, uit te brei en uit te brei. Van besondere belangstelling in hierdie gebiede is die fundamentele prosesse van molekulêre masjiene uitgebrei, en bekende masjienontwerpe uitgebrei na nuwe tipes en prosesse. == Sien ook == * Biomolekulêre kompleks (ook bekend as makromolekulêre kompleks of biomakromolekulêre kompleks) is 'n subgroep van makromolekulêre samestellings, wat alle biologiese strukture en komplekse bevat wat in lewende organismes voorkom, insluitend virusse. *  Multi-state modellering van biomolekules == Verwysings == {{Verwysings}} == Verdere leesstof == * {{Cite journal|last=Russel|first=D.|year=2012|title=Putting the pieces together: integrative modeling platform software for structure determination of macromolecular assemblies|journal=PLoS Biol.|volume=10|issue=1|pages=e1001244|doi=10.1371/journal.pbio.1001244}} * {{Cite journal|last=Lasker|first=K.|year=2012|title=Molecular architecture of the 26S proteasome holocomplex determined by an integrative approach|journal=Proc Natl Acad Sci USA|volume=109|issue=5|pages=1380–7|doi=10.1073/pnas.1120559109}} * {{Cite journal|last=Williamson|first=J.R.|year=2008|title=Cooperativity in macromolecular assembly|journal=Nature Chemical Biology|volume=4|pages=458–465|doi=10.1038/nchembio.102}} * Beck Groep (2011), Struktuur en funksie van die groot makromolekulêre gemeentes (Beck groep home page), http://www.embl.de/research/units/scb/beck/, verkry 13 Junie 2011. * DBG Groep (2011), die Dinamika van makromolekulêre vergadering (DBG Groep home page), http://www.nibib.nih.gov/Research/Intramural/LCIMB/DMA {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160316211141/https://www.nibib.nih.gov/Research/Intramural/LCIMB/DMA |date=16 Maart 2016 }}, verkry 13 Junie 2011. * Nobelpryse in Chemie (2012), Die Nobelprys in Chemie 2009, Venkatraman Ramakrishnan, Thomas A. Steitz, Ada E. Yonath, http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/2009/illpres.html, verkry 13 Junie 2011. * Nobelpryse in Chemie (2012), Die Nobelprys in Chemie 1982, Aaron Klug, http://www.nobelprize.org/nobel_prizes/chemistry/laureates/1982/press.html, verkry 13 Junie 2011. {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Molekulêre biologie]] [[Kategorie:Biochemie]] jisbrrc3kbfgg8nvel9qb0aw39qgjp1 0 124652 2516891 1852247 2022-08-02T10:23:18Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki '''Makromolekule''' is baie groot molekule, wat 'n groot molêre massa besit. Hulle is dikwels [[organiese chemie|organiese]] [[molekuul|molekule]], maar daar is ook stowwe soos silikagel wat op [[silikon]] gebaseer is. Makromolekule kan [[polimeer|polimere]] wees, wat uit 'n herhaling van een monomeer opgebou is. 'n Voorbeeld hiervan is [[poliëtileen]] wat uit [[eteen]]-monomere is opgebou. Soms is die molekuul 'n ko-polimeer wat meer as een soort monomeer bevat Daar is egter ook nie-polimere makromolekule wat uit verskeie verskillende blokke opgebou is. 'n Voorbeeld hiervan is die blok-polimere waarin stukke van die een polimeer afwissel met stukke van die ander. <ref>Encyclopedic Dictionary of Polymers, Deel 1, Springer reference, {{Outeur|Jan W. Gooch}}, Springer Science & Business Media, 2010, ISBN 1441962468, ISBN 9781441962461, bls. 1004</ref>Makromolekule kan ook op een bepaalde manier uit 'n groot aantal kleiner eenhede van verskeie soorte opgebou is. Dit is die geval met [[proteïne]] wat op een spesifieke manier uit 'n twintigtal [[aminosuur|aminosure]] opgebou is. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Chemiesaadjie}} {{Biologiese organisasie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Biochemie]] [[Kategorie:Organiese chemie]] [[Kategorie:Polimeerchemie]] g8f93y8lmmse3awy69lnsbh6zooreke 0 126023 2516795 2515975 2022-08-01T19:29:25Z JMK 649 kampdetails wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Mbiyamitirivier |beeld = Giraffe (Giraffa camelopardalis) male crossing Biyamiti river (15989757763).jpg |beeld_byskrif = Gesig op die rivier in die [[Krugerwildtuin]] |byskrif = |oorsprong = |oorsprong_hoogte = |monding = [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] |stroomgebied_lande = [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]] |lengte = |hoogte = |monding_hoogte = 198 m |afloop = |stroomgebied = Krugerwildtuin |duimdrukkerkaart = Mpumalanga |duimdrukkeretiketposisie = bokant |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |breedtegraad = 25 |breedtegraad_m = 10 |breedtegraad_s = 59 |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 31 |lengtegraad_m = 18 |lengtegraad_s = 39 |lengtegraad_OW = O }} Die '''Mbiyamitirivier''' is 'n rivier wat vir sy hele lengte in die verre suide van die [[Krugerwildtuin]] vloei. Sy monding is aan die noordoewer van die [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] oorkant [[Marlothpark]] in [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]]. Die [[eMlambenirivier]] se samevloeiing met die Krokodil is 13 km stroomop, en die [[Bumespruit]] se samevloeiing 2,6 km stroomaf. Mbiyamiti is 'n [[Tsonga]]naam wat omheinde statte in herinnering roep.<ref>[http://anyflip.com/mand/ihlg/basic/1-50 Van der Wateren, Floors: Pocket Guide to the Placenames of the Kruger National Park], bladsy 6, April 2018</ref> ==Verblyfplekke== Op die regteroewer, net stroomop van die H3-toeristeroete, word die Jock Safari Lodge en Fitzpatricks Lodge deur private konsessiehouers bedryf. Stroomaf, 5 km van die Krokodilsamevloeiing, is die relatief klein Biyamiti-bosveldkamp ook op die regteroewer geleë. Dit word deur [[Sanparke]] bestuur en bestaan uit slegs vyftien selfsorg-akkommodasie-eenhede, sonder 'n restaurant of winkel. Die 22 km lange S139-rivierpad wat dit met die buitewêreld verbind is vir die uitsluitlike gebruik van Biyamiti-gaste.<ref name=dewet1>[https://dewetswild.com/tag/biyamiti-bushveld-camp/ Biyamiti Bushveld Camp], De Wets Wild, 29 Junie 2013</ref> Begeleide staptogte en dag- en nagritte kan ook bespreek word, en die uitkykpunt sowat 2 km van die kamp bied vergesigte oor die omgewing. Digby die S139 se aansluiting met die S114-roete is die Biyamiti-keerwal, waarvan die standhoudende rotspoele veral in droër tye 'n bestendige toeloop van dier- en voëllewe verseker.<ref name=dewet1/> == Sytakke == * [[Mitomenispruit]] * [[Meetsemohlaba]] * [[Matimachwewu]] * [[Mtlhowa]] * [[Mahlambamadube]] * [[Siphampanane]] * [[Dabidabi]] * [[Komapiti]] * [[Mhukweni]] * [[Samarhole]] * [[Napispruit]] * [[Shitlhavespruit]] == Monding == * {{koördinate|25.18297|S|31.31088|O|region:ZA-MP_type:waterbody |aansig=inlyn}} == Fotogalery == <gallery mode=packed heights=160 style="font-size:100%; line-height:130%"> Kruger-Park-Hippo-And-Crocodile.jpg|Dierelewe naby Biyamiti-bosveldkamp Shitlhave Dam (196147750).jpg|Shitlhavedam in die [[Shitlhavespruit]], 'n Mbiyamiti-boloop Transport Dam (3472212911).jpg|Vervoerdam in die [[Siphampanane]]spruit, 'n boloop van die Mbiyamiti </gallery> == Eksterne skakel == * [http://www.geonames.org/977510/mbiyamiti.html Google-kaart van die Mbiyamitirivier se monding] by Geonames.org (cc-by) == Verwysings == {{Verwysings}} {{Wikivertaling|taal=ceb |titel=Mbiyamitirivier |datum=20170924 }} {{Mpumalanga saadjie}} [[Kategorie:Krokodilrivier (Mpumalanga)]] [[Kategorie:Riviere in Mpumalanga]] [[Kategorie:Krugerwildtuin]] tvsgur0xla5d16x331e3n23fbne27q3 2516912 2516795 2022-08-02T11:12:02Z JMK 649 hofie, verw wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Mbiyamitirivier |beeld = Giraffe (Giraffa camelopardalis) male crossing Biyamiti river (15989757763).jpg |beeld_byskrif = Gesig op die rivier in die [[Krugerwildtuin]] |byskrif = |oorsprong = |oorsprong_hoogte = |monding = [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] |stroomgebied_lande = [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]] |lengte = |hoogte = |monding_hoogte = 198 m |afloop = |stroomgebied = Krugerwildtuin |duimdrukkerkaart = Mpumalanga |duimdrukkeretiketposisie = bokant |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |breedtegraad = 25 |breedtegraad_m = 10 |breedtegraad_s = 59 |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 31 |lengtegraad_m = 18 |lengtegraad_s = 39 |lengtegraad_OW = O }} Die '''Mbiyamitirivier''' is 'n rivier in die verre suide van die [[Krugerwildtuin]], in [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]]. Die opvangsgebied ontvang 'n neerslag van 500 tot 600 mm per jaar, en die monding is aan die noordoewer van die [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] oorkant sirkelbesproeiingslanderye en die nabye [[Marlothpark]]. Die rivier is oorwegend 'n klein stroompie op 'n breë sandbedding wat uit [[Karoo-supergroep|Ecca-skalie]] verweer is.<ref name="gra1"/> Mbiyamiti is 'n [[Tsonga]]naam wat omheinde statte in herinnering roep.<ref>[http://anyflip.com/mand/ihlg/basic/1-50 Van der Wateren, Floors: Pocket Guide to the Placenames of the Kruger National Park], bladsy 6, April 2018</ref> Die [[eMlambenirivier]] se samevloeiing met die Krokodil is 13 km stroomop, en die [[Bumespruit]] se samevloeiing 2,6 km stroomaf. ==Flora en geologie== Reg op die rivierwalle groei ondermeer [[jakkalsbessie]]s en [[trosvy]]e, waarvan groot eksemplare by Biyamiti-bosveldkamp aangetref word.<ref name=dewet1/> Deur die vlaktes weerskante van die S139-rivierpad loop 'n band van relatief sagte Ecca-skalie noord- en suidwaarts deur die laeveld, wat ook plaaslike riviere se vloeirigting beïnvloed. Die eiesoortige veldtipe op hierdie substraat beslaan slegs 3% van die wildtuin en word die Delagoa-ruigtes genoem.<ref name="gra1">{{cite book |last1=Grant |first1=Rina |last2=Van Gogh |first2=Joan |title=Sappi Tree Spotting: Lowveld, Including Kruger National Park |date=2006 |publisher=Jacana Media |isbn=1770092374 |page=41 |url=https://books.google.co.za/books?id=4YhqnA60jUEC&pg=PA41&lpg=PA41#v=onepage&q&f=false |access-date=2 Augustus 2022}}</ref> Dit word oorheers deur die [[Delagoadoring]] en die [[Meerstamvalsdoring]]. ==Verblyfplekke== Op die regteroewer, net stroomop van die H3-toeristeroete, word die Jock Safari Lodge en Fitzpatricks Lodge deur private konsessiehouers bedryf. Stroomaf, 5 km van die Krokodilsamevloeiing, is die relatief klein Biyamiti-bosveldkamp ook op die regteroewer geleë. Dit word deur [[Sanparke]] bestuur en bestaan uit slegs vyftien selfsorg-akkommodasie-eenhede, sonder 'n restaurant of winkel. Die 22 km lange S139-rivierpad wat dit met die buitewêreld verbind is vir die uitsluitlike gebruik van Biyamiti-gaste.<ref name=dewet1>[https://dewetswild.com/tag/biyamiti-bushveld-camp/ Biyamiti Bushveld Camp], De Wets Wild, 29 Junie 2013</ref> Begeleide staptogte en dag- en nagritte kan ook bespreek word, en die uitkykpunt sowat 2 km van die kamp bied vergesigte oor die omgewing. Digby die S139 se aansluiting met die S114-roete is die Biyamiti-keerwal, waarvan die standhoudende rotspoele veral in droër tye 'n bestendige toeloop van dier- en voëllewe verseker.<ref name=dewet1/> == Sytakke == * [[Mitomenispruit]] * [[Meetsemohlaba]] * [[Matimachwewu]] * [[Mtlhowa]] * [[Mahlambamadube]] * [[Siphampanane]] * [[Dabidabi]] * [[Komapiti]] * [[Mhukweni]] * [[Samarhole]] * [[Napispruit]] * [[Shitlhavespruit]] == Monding == * {{koördinate|25.18297|S|31.31088|O|region:ZA-MP_type:waterbody |aansig=inlyn}} == Fotogalery == <gallery mode=packed heights=160 style="font-size:100%; line-height:130%"> Kruger-Park-Hippo-And-Crocodile.jpg|Dierelewe naby Biyamiti-bosveldkamp Shitlhave Dam (196147750).jpg|Shitlhavedam in die [[Shitlhavespruit]], 'n Mbiyamiti-boloop Transport Dam (3472212911).jpg|Vervoerdam in die [[Siphampanane]]spruit, 'n boloop van die Mbiyamiti </gallery> == Eksterne skakel == * [http://www.geonames.org/977510/mbiyamiti.html Google-kaart van die Mbiyamitirivier se monding] by Geonames.org (cc-by) == Verwysings == {{Verwysings}} {{Wikivertaling|taal=ceb |titel=Mbiyamitirivier |datum=20170924 }} {{Mpumalanga saadjie}} [[Kategorie:Krokodilrivier (Mpumalanga)]] [[Kategorie:Riviere in Mpumalanga]] [[Kategorie:Krugerwildtuin]] q69zv3tbupisz40puk4ug8gracledxb 2516917 2516912 2022-08-02T11:16:44Z JMK 649 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Mbiyamitirivier |beeld = Giraffe (Giraffa camelopardalis) male crossing Biyamiti river (15989757763).jpg |beeld_byskrif = Gesig op die rivier in die [[Krugerwildtuin]] |byskrif = |oorsprong = |oorsprong_hoogte = |monding = [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] |stroomgebied_lande = [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]] |lengte = |hoogte = |monding_hoogte = 198 m |afloop = |stroomgebied = Krugerwildtuin |duimdrukkerkaart = Mpumalanga |duimdrukkeretiketposisie = bokant |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |breedtegraad = 25 |breedtegraad_m = 10 |breedtegraad_s = 59 |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 31 |lengtegraad_m = 18 |lengtegraad_s = 39 |lengtegraad_OW = O }} Die '''Mbiyamitirivier''' is 'n rivier in die verre suide van die [[Krugerwildtuin]], in [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]]. Die opvangsgebied ontvang 'n neerslag van 500 tot 600 mm per jaar, en die monding is aan die noordoewer van die [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] oorkant sirkelbesproeiingslanderye en die nabye [[Marlothpark]]. Die rivier is oorwegend 'n klein stroompie op 'n breë sandbedding wat uit [[Karoo-supergroep|Ecca-skalie]] verweer is.<ref name="gra1"/> Mbiyamiti is 'n [[Tsonga]]naam wat omheinde statte in herinnering roep.<ref>[http://anyflip.com/mand/ihlg/basic/1-50 Van der Wateren, Floors: Pocket Guide to the Placenames of the Kruger National Park], bladsy 6, April 2018</ref> Die [[eMlambenirivier]] se samevloeiing met die Krokodil is 13 km stroomop, en die [[Bumespruit]] se samevloeiing 2,6 km stroomaf. ==Flora en geologie== Reg op die rivierwalle groei ondermeer [[jakkalsbessie]]s en [[trosvy]]e, waarvan groot eksemplare by Biyamiti-bosveldkamp aangetref word.<ref name=dewet1/> Deur die vlaktes weerskante van die S139-rivierpad loop 'n band van relatief sagte Ecca-skalie noord- en suidwaarts deur die laeveld, wat ook plaaslike riviere se vloeirigting beïnvloed. Die eiesoortige veldtipe op hierdie substraat beslaan slegs 3% van die wildtuin en word die Delagoa-ruigtes genoem.<ref name="gra1">{{cite book |last1=Grant |first1=Rina |last2=Van Gogh |first2=Joan |title=Sappi Tree Spotting: Lowveld, Including Kruger National Park |date=2006 |publisher=Jacana Media |isbn=1770092374 |page=41 |url=https://books.google.co.za/books?id=4YhqnA60jUEC&pg=PA41&lpg=PA41#v=onepage&q&f=false |access-date=2 Augustus 2022}}</ref> Die ruigtes word oorheers deur [[Delagoadoring]]s en [[meerstamvalsdoring]]s, met [[swartapiesdoring]]s plek-plek. ==Verblyfplekke== Op die regteroewer, net stroomop van die H3-toeristeroete, word die Jock Safari Lodge en Fitzpatricks Lodge deur private konsessiehouers bedryf. Stroomaf, 5 km van die Krokodilsamevloeiing, is die relatief klein Biyamiti-bosveldkamp ook op die regteroewer geleë. Dit word deur [[Sanparke]] bestuur en bestaan uit slegs vyftien selfsorg-akkommodasie-eenhede, sonder 'n restaurant of winkel. Die 22 km lange S139-rivierpad wat dit met die buitewêreld verbind is vir die uitsluitlike gebruik van Biyamiti-gaste.<ref name=dewet1>[https://dewetswild.com/tag/biyamiti-bushveld-camp/ Biyamiti Bushveld Camp], De Wets Wild, 29 Junie 2013</ref> Begeleide staptogte en dag- en nagritte kan ook bespreek word, en die uitkykpunt sowat 2 km van die kamp bied vergesigte oor die omgewing. Digby die S139 se aansluiting met die S114-roete is die Biyamiti-keerwal, waarvan die standhoudende rotspoele veral in droër tye 'n bestendige toeloop van dier- en voëllewe verseker.<ref name=dewet1/> == Sytakke == * [[Mitomenispruit]] * [[Meetsemohlaba]] * [[Matimachwewu]] * [[Mtlhowa]] * [[Mahlambamadube]] * [[Siphampanane]] * [[Dabidabi]] * [[Komapiti]] * [[Mhukweni]] * [[Samarhole]] * [[Napispruit]] * [[Shitlhavespruit]] == Monding == * {{koördinate|25.18297|S|31.31088|O|region:ZA-MP_type:waterbody |aansig=inlyn}} == Fotogalery == <gallery mode=packed heights=160 style="font-size:100%; line-height:130%"> Kruger-Park-Hippo-And-Crocodile.jpg|Dierelewe naby Biyamiti-bosveldkamp Shitlhave Dam (196147750).jpg|Shitlhavedam in die [[Shitlhavespruit]], 'n Mbiyamiti-boloop Transport Dam (3472212911).jpg|Vervoerdam in die [[Siphampanane]]spruit, 'n boloop van die Mbiyamiti </gallery> == Eksterne skakel == * [http://www.geonames.org/977510/mbiyamiti.html Google-kaart van die Mbiyamitirivier se monding] by Geonames.org (cc-by) == Verwysings == {{Verwysings}} {{Wikivertaling|taal=ceb |titel=Mbiyamitirivier |datum=20170924 }} {{Mpumalanga saadjie}} [[Kategorie:Krokodilrivier (Mpumalanga)]] [[Kategorie:Riviere in Mpumalanga]] [[Kategorie:Krugerwildtuin]] ohp0mz4dwiax59mf0c3w912c18towyf 2516925 2516917 2022-08-02T11:57:05Z Aliwal2012 39067 rivierwalle->rivieroewers (beter Afrikaans) wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Mbiyamitirivier |beeld = Giraffe (Giraffa camelopardalis) male crossing Biyamiti river (15989757763).jpg |beeld_byskrif = Gesig op die rivier in die [[Krugerwildtuin]] |byskrif = |oorsprong = |oorsprong_hoogte = |monding = [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] |stroomgebied_lande = [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]] |lengte = |hoogte = |monding_hoogte = 198 m |afloop = |stroomgebied = Krugerwildtuin |duimdrukkerkaart = Mpumalanga |duimdrukkeretiketposisie = bokant |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |breedtegraad = 25 |breedtegraad_m = 10 |breedtegraad_s = 59 |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 31 |lengtegraad_m = 18 |lengtegraad_s = 39 |lengtegraad_OW = O }} Die '''Mbiyamitirivier''' is 'n rivier in die verre suide van die [[Krugerwildtuin]], in [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]]. Die opvangsgebied ontvang 'n neerslag van 500 tot 600 mm per jaar, en die monding is aan die noordoewer van die [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] oorkant sirkelbesproeiingslanderye en die nabye [[Marlothpark]]. Die rivier is oorwegend 'n klein stroompie op 'n breë sandbedding wat uit [[Karoo-supergroep|Ecca-skalie]] verweer is.<ref name="gra1"/> Mbiyamiti is 'n [[Tsonga]]naam wat omheinde statte in herinnering roep.<ref>[http://anyflip.com/mand/ihlg/basic/1-50 Van der Wateren, Floors: Pocket Guide to the Placenames of the Kruger National Park], bladsy 6, April 2018</ref> Die [[eMlambenirivier]] se samevloeiing met die Krokodil is 13 km stroomop, en die [[Bumespruit]] se samevloeiing 2,6 km stroomaf. ==Flora en geologie== Langs die rivieroewers groei ondermeer [[jakkalsbessie]]s en [[trosvy]]e, waarvan groot eksemplare by Biyamiti-bosveldkamp aangetref word.<ref name=dewet1/> Deur die vlaktes weerskante van die S139-rivierpad loop 'n band van relatief sagte Ecca-skalie noord- en suidwaarts deur die laeveld, wat ook plaaslike riviere se vloeirigting beïnvloed. Die eiesoortige veldtipe op hierdie substraat beslaan slegs 3% van die wildtuin en word die Delagoa-ruigtes genoem.<ref name="gra1">{{cite book |last1=Grant |first1=Rina |last2=Van Gogh |first2=Joan |title=Sappi Tree Spotting: Lowveld, Including Kruger National Park |date=2006 |publisher=Jacana Media |isbn=1770092374 |page=41 |url=https://books.google.co.za/books?id=4YhqnA60jUEC&pg=PA41&lpg=PA41#v=onepage&q&f=false |access-date=2 Augustus 2022}}</ref> Die ruigtes word oorheers deur [[Delagoadoring]]s en [[meerstamvalsdoring]]s, met [[swartapiesdoring]]s plek-plek. ==Verblyfplekke== Op die regteroewer, net stroomop van die H3-toeristeroete, word die Jock Safari Lodge en Fitzpatricks Lodge deur private konsessiehouers bedryf. Stroomaf, 5 km van die Krokodilsamevloeiing, is die relatief klein Biyamiti-bosveldkamp ook op die regteroewer geleë. Dit word deur [[Sanparke]] bestuur en bestaan uit slegs vyftien selfsorg-akkommodasie-eenhede, sonder 'n restaurant of winkel. Die 22 km lange S139-rivierpad wat dit met die buitewêreld verbind is vir die uitsluitlike gebruik van Biyamiti-gaste.<ref name=dewet1>[https://dewetswild.com/tag/biyamiti-bushveld-camp/ Biyamiti Bushveld Camp], De Wets Wild, 29 Junie 2013</ref> Begeleide staptogte en dag- en nagritte kan ook bespreek word, en die uitkykpunt sowat 2 km van die kamp bied vergesigte oor die omgewing. Digby die S139 se aansluiting met die S114-roete is die Biyamiti-keerwal, waarvan die standhoudende rotspoele veral in droër tye 'n bestendige toeloop van dier- en voëllewe verseker.<ref name=dewet1/> == Sytakke == * [[Mitomenispruit]] * [[Meetsemohlaba]] * [[Matimachwewu]] * [[Mtlhowa]] * [[Mahlambamadube]] * [[Siphampanane]] * [[Dabidabi]] * [[Komapiti]] * [[Mhukweni]] * [[Samarhole]] * [[Napispruit]] * [[Shitlhavespruit]] == Monding == * {{koördinate|25.18297|S|31.31088|O|region:ZA-MP_type:waterbody |aansig=inlyn}} == Fotogalery == <gallery mode="packed" heights="160" style="font-size:100%; line-height:130%"> Kruger-Park-Hippo-And-Crocodile.jpg|Dierelewe naby Biyamiti-bosveldkamp Shitlhave Dam (196147750).jpg|Shitlhavedam in die [[Shitlhavespruit]], 'n Mbiyamiti-boloop Transport Dam (3472212911).jpg|Vervoerdam in die [[Siphampanane]]spruit, 'n boloop van die Mbiyamiti </gallery> == Eksterne skakel == * [http://www.geonames.org/977510/mbiyamiti.html Google-kaart van die Mbiyamitirivier se monding] by Geonames.org (cc-by) == Verwysings == {{Verwysings}} {{Wikivertaling|taal=ceb |titel=Mbiyamitirivier |datum=20170924 }} {{Mpumalanga saadjie}} [[Kategorie:Krokodilrivier (Mpumalanga)]] [[Kategorie:Riviere in Mpumalanga]] [[Kategorie:Krugerwildtuin]] fpgh9gekxfk69axf353nd5ontcvdkxp 2 126483 2516852 2514061 2022-08-02T07:46:18Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Babel|af|en}} {{Gebruiker Gebruikersboksies omraam| &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Wikimedia-dinge&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Gebruiker:Rooiratel/Gebruikersbokse/Tuiswiki}} {{Gebruiker administrateur}} {{Gebruiker:Rooiratel/Gebruikersbokse/Wikidata-bydraer}} {{Gebruikersbydraes|1696}} {{Sjabloon:Gebruikersnederigheid|1696}} {{Ontbreekte artikels|250000}} {{Ontbreekte artikels|1000000}} {{Gebruiker:Rooiratel/Gebruikersbokse/GeenBeeldeIsVervelig}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;IRC&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Gebruiker:Rooiratel/Gebruikersbokse/Libera Chat|rooiratel}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Ligging&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Gebruiker Johannesburg}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Werk&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Gebruiker Sagteware-ingenieur}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Opvoeding&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Gebruiker:Rooiratel/Gebruikersbokse/BS-graad|Rekenaarwetenskap}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Sagteware&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Firefox gebruiker}}<!-- &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Ideologie&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{User:Rooiratel/Userboxes/Žižek}} {{User:GavriilaDmitriev/Userboxes/Stallman1}} {{User Infofreedom}} {{User web archive}} {{User Anti-Deletionist}} {{User:AndrewOne/Userboxes/OpenResearch}} {{User:Wine Guy/NoImage BoringUBX}} {{User:Stranger195/Userboxes/uBlockOrigin}} {{User:VeeTHis/Userboxes/duckduckgo}} {{User facebook free}} &boxh;&boxh;&boxh;&nbsp;Belangstellings&nbsp;&boxh;&boxh;&boxh; {{Wikipedia:WikiProject Anime and manga/Userbox/User anime}} {{User:Eman235/Original UBX/User Historical Fiction}} {{User:UBX/Linux gamer}} {{User Total Annihilation}} {{User LiChess}} {{User hiking}} {{User runner}} {{User:Rlandmann/Userboxes/Parkrunner}} --> }} Welkom op my blad. Ek is Rooiratel. Ek werk as 'n [[Sagteware-ingenieurswese|sagteware-ingenieur]] in die [[Bank (finansiële instelling)|bank]]- en [[Telekommunikasie|telekommunikasiebedryf]]. Ek fokus egter nie op enige spesifieke onderwerp wanneer ek aan Wikipedia werk nie, en gaan waar my nuuskierigheid my ook al lei. My fokus is op die verbetering van die [[Afrikaanse Wikipedia]] sowel as [[Wikidata]] en tot 'n mindere mate [[Wikimedia Commons]] en ander wikis. Ek is van die opinie dat dit baie makliker is vir nuwe gebruikers om 'n bestaande bladsy te wysig, as om 'n nuwe bladsy te skep. So ek probeer om die moeilike werk vir hulle te doen. (skepping van die bladsy, skakel met wikidata, sjablone, beelde ens.) Dus [[Wikipedia:Saadjieplanters|skep ek meestal saadjies]] van belangrike onderwerpe. Ek doen ook 'n klomp vertalings, maar vertaalwerk is nie my sterkpunt nie. Ek waardeer enige proeflees wat gedoen word op bladsye wat ek vertaal het. Ek is darem trots op die een bladsy wat ek geskep het: [[Rosamund Everard-Steenkamp]]. Dit bestaan nie op enige ander wiki nie, en ek moes self al die navorsing doen, en bronne versamel. Lys van bladsye wat ek geskep het op die Afrikaanse Wikipedia in orde van bladtrekke : [https://pageviews.toolforge.org/userviews/?project=af.wikipedia.org&platform=all-access&agent=all-agents&namespace=0&redirects=2&range=all-time&sort=views&direction=1&view=list&user=Rooiratel hier] [[Spesiaal:PrefixIndex/Gebruiker:Rooiratel|My subbladsye]] == Hulpbronne == === Goeie bronne === * https://johannesburg1912.com/ * https://amabhungane.org/stories/ * http://www.s2a3.org.za/bio/Main.php lys van mense wat in Suider Afrika noemenswaardige bydrae gemaak het na wetenskap. * http://www.ourcivilisation.com/smartboard/shop/indexhi.htm * https://www.lekkeslaap.co.za/lekkeslaap-blog/suid-afrika-se-streke-in-n-neutedop * https://bwm.org.au/mgs.php * https://www.tactical-life.com/firearms/second-boer-war-rifles/ * https://m2u7e2f8.stackpathcdn.com/wp-content/uploads/2019/10/ROADMAP-FOR-ESKOM_0015_29102019_FINAL1.pdf * https://www.litnet.co.za/the-heart-has-spaces/ (oor André Brink en Ingrid Jonker) * http://southafrica.co.za/contemporary-south-african-musicians.html * http://southafrica.co.za/ * https://www.colonialvoyage.com/ * https://www.worldstatesmen.org/ * https://www.klausdierks.com/Biographies/ * https://www.mountainpassessouthafrica.co.za/ * http://www.kznhass-history.net/files/seminars/Sparks2009.pdf - Die oorsprong van SASOL. * http://www.lausti.com/focus/2001/reime2.html - Finland en Stalinisme * http://www.indexinvestor.co.za/index_files/navorsing.htm * https://corporatefinanceinstitute.com/resources/knowledge/ === Woordeboeke === * http://www.roekeloos.co.za/woordeboeke/ === Gereedskap === * https://meta.wikimedia.org/wiki/Small_wiki_toolkits * https://not-in-the-other-language.toolforge.org/? * https://mix-n-match.toolforge.org/#/ == Take == === Daaglikse takies om ons wiki te verbeter === Hier is 'n paar take wat ek van tyd tot tyd verrig. Spring gerus in om te help. Vele hande maak ligte werk. Ek het hierdie lys van [[Gebruiker:Naudefj]] en [[Gebruiker:Anrie]] gesteel, en effens verander. * [[:Kategorie:Gewensde_beelde|Hierdie bladsye kort fotos!]] : '''{{PAGESINCATEGORY:Gewensde_beelde}}''' * Skep een van ons mees [[Spesiaal:GesoekteBladsye|begeerde artikels]] * [[Spesiaal:UnconnectedPages|Bladsye wat nie gekoppel is aan wikidata nie]]. Sien ook [https://wikidata-todo.toolforge.org/duplicity.php?wiki=afwiki&mode=list duplicity]. * Gee aandag aan [[meta:List_of_Wikipedias_by_sample_of_articles/Neglected#af_Afrikaans|verwaarloosde artikels]]. * Skep die [[meta:List of Wikipedias by sample of articles/Absent Articles|artikels wat elke Wikipedia moet hê]], maar nog nie hier bestaan nie. Sien ook [[Wikipedia:Kernartikels]]. * Plaas interne skakels op hierdie [[Spesiaal:DoodloopBladsye|doodloopBladsye]]. * Gryp die [[Spesiaal:KortBladsye|kortste artikel]] op die wiki en brei dit uit of herskryf dit. * Kies 'n [[Spesiaal:EensaamBladsye|eensame weesbladsy]] en plaas skakels daarheen in ander artikels. * Vertaal die teks op Wikipedia se koppelvlak na Afrikaans op [http://translatewiki.net/ translatewiki.net]. * [[:Kategorie:Artikels wat geproeflees moet word|Artikels wat geproeflees moet word]]: '''{{PAGESINCATEGORY:Artikels wat geproeflees moet word}}''' (waaronder [[Wikipedia:Kandidaatartikels vir voorblad|potensiële voorbladartikels]]) * [[:Kategorie:Wikipedia_skoonmaak|Artikels wat skoongemaak moet word]]: '''{{PAGESINCATEGORY:Wikipedia_skoonmaak}}''' * [[:Kategorie:Artikels_vir_versmelting|Artikels wat saamgesmelt moet word]]: '''{{PAGESINCATEGORY:Artikels_vir_versmelting}}''' * [[:Kategorie:Gaan taal na|Artikels wat dringende taalversorging kort]]: '''{{PAGESINCATEGORY:Gaan_taal_na}}''' * Herkategoriseer bladsye in [[:Kategorie:Verouderde kategorieë]]. * [[:Kategorie:Bladsye met gebreekte lêerskakels|Bladsye met gebreekte lêerskakels]]: '''{{PAGESINCATEGORY:Bladsye met gebreekte lêerskakels|}}''' === Uitgestelde take === As jy wil hê ek moet iets vir jou doen, voeg dit by op [[Gebruiker:Rooiratel/Nog Doen Lys|my nog doen lys]], en ek sal eendag daarby uitkom. [[en:User:Rooiratel]] 297axtp34z58mz1tbiu0ay5osjcy6ex 1 178228 2516842 1736471 2022-08-02T05:50:43Z Oesjaar 7467 /* Bensien vs Benseen */ nuwe afdeling wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} == Bensien vs Benseen == {{ping|Burgert Behr}}, ek vermoed hierdie gaan 'n voorblad wees binnekort! Ek sien jy het rooiskakel ''Bensien'' terwyl [[Benseen]] bestaan. Ek vermoed laasgenoemde is 'n taalfout. Jou mening? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 05:50, 2 Augustus 2022 (UTC) jc7b89v1n2ywddva4cdkkv0hwzqai8a 2516858 2516842 2022-08-02T08:23:40Z Burgert Behr 2401 /* Bensien vs Benseen */ wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} == Bensien vs Benseen == {{ping|Burgert Behr}}, ek vermoed hierdie gaan 'n voorblad wees binnekort! Ek sien jy het rooiskakel ''Bensien'' terwyl [[Benseen]] bestaan. Ek vermoed laasgenoemde is 'n taalfout. Jou mening? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 05:50, 2 Augustus 2022 (UTC) :Jy's reg! [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 08:23, 2 Augustus 2022 (UTC) gy8wzok9guaf1x0rdpjn1xnye3z2ipc 2516865 2516858 2022-08-02T08:45:26Z Aliwal2012 39067 /* Bensien vs Benseen */ Reply wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} == Bensien vs Benseen == {{ping|Burgert Behr}}, ek vermoed hierdie gaan 'n voorblad wees binnekort! Ek sien jy het rooiskakel ''Bensien'' terwyl [[Benseen]] bestaan. Ek vermoed laasgenoemde is 'n taalfout. Jou mening? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 05:50, 2 Augustus 2022 (UTC) :Jy's reg! [[Gebruiker:Burgert_Behr|~ <span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">Burgert</span>]] [[Gebruikerbespreking:Burgert Behr|<span style="font-family: Segoe Print; font-size: 10.5pt">(kontak)</span>]] 08:23, 2 Augustus 2022 (UTC) ::Beaam! [[Lêer:Wapen van die Oos-Kaap.png|20px]]&nbsp;[[Gebruiker:Aliwal2012|Aliwal2012]] 08:45, 2 Augustus 2022 (UTC) c8olozxe5mfel7sr3d02j1ktg5a71mi 0 206990 2516811 2158628 2022-08-01T20:26:39Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Mariterivier |byskrif = |oorsprong = |oorsprong_hoogte = |monding = [[Sabierivier]] |stroomgebied_lande = [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]] |lengte = |hoogte = 436 m |monding_hoogte = |afloop = |stroomgebied = |duimdrukkerkaart = Mpumalanga |duimdrukkeretiketposisie = regs |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |breedtegraad = 25 |breedtegraad_m = 01 |breedtegraad_s = 30 |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 31 |lengtegraad_m = 08 |lengtegraad_s = 39 |lengtegraad_OW = O }} Die '''Mariterivier''' of Maritsane is 'n sytak van die [[Sabierivier]], op sy beurt 'n takrivier van die [[Komatirivier]] in [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]]. Die rivier vloei suidwaarts vanaf [[Bosbokrand]] om in [[Hazyview]] by die linkeroewer van die Sabierivier aan te sluit (langs die Sanbonani-tyddeeloord en 8 km wes van die Krugerwildtuin se grens). == Eksterne skakel == * [http://www.geonames.org/978784/marite.html Google-kaart van die Mariterivier se monding] by Geonames.org (cc-by) {{Mpumalanga saadjie}} {{Wikivertaling|taal=ceb |titel=Marite|datum=20200404 }} [[Kategorie:Riviere in Mpumalanga]] [[Kategorie:Sabierivier-sytakke]] dg1mp0gtgh3s4m9d2c0qbc3il1qs9cy 0 212745 2516716 2100655 2022-08-01T13:14:56Z 107.204.186.13 Sioux City, IA. wikitext text/x-wiki {{Weesbladsy}} {{Inligtingskas Akteur | Naam = Jerry Mathers | Beeld = Jerry Mathers.jpg | Beeldbeskrywing = <!-- Vir oormuis-info/ vir siggestremdes; sonder wiki-sintaks --> | Beeldonderskrif = | Geboortenaam = Gerald Patrick Mathers | Alias = | Geboortedatum = {{Geboortedatum en ouderdom|1948|6|2}} | Geboorteplek = Sioux City, [[Iowa]], [[Verenigde State]] | Nasionaliteit = [[Verenigde State|Amerikaans]] | Sterfdatum = | Sterfplek = | Ouers = | Lewensmaat = | Kinders = Noah Mathers<br>Mercedes Mathers<br>Gretchen Mathers | Skool = | Universiteit = | Beroep = Akteur en regisseur | Aktiewe jare = | Noemenswaardige rolprente = | Webwerf = | IMDb = 0558487 | Toekennings = <!-- slegs noemenswaardiges --> }} '''Jerry Mathers''' (gebore 2 Junie 1948) is 'n [[Verenigde State|Amerikaanse]] akteur en regisseur. Hy is bekend vir sy rolle in die rolprente ''The Trouble with Harry'' (1955) en ''That Certain Feeling'' (1956), en in die televisiereekse ''Leave It to Beaver'' (1957) en ''The Love Boat'' (1977). == Filmografie == === Rolprente === * 1955: ''The Trouble with Harry'' * 1956: ''That Certain Feeling'' * 2008: ''Will to Power'' * ''Now and Forever'' === Televisiereekse === * 1957: ''Leave It to Beaver'' * 1977: ''The Love Boat'' * 1983: ''The New Leave It to Beaver'' * 2000: ''I've Got a Secret'' === Televisierolprente === * 1975: ''Holmes and Walston'' * 1983: ''Still the Beaver'' * 1995: ''TV's All Time Favorites'' * 2006: ''Getting Around: Alternatives for Seniors Who No Longer Drive'' * 2010: ''Modern TV Dads: Father Doesn't Know Best'' * 2011: ''Diabetic Nerve Pain'' === Video's === * 2017: ''Jerry Mathers aka Beaver and the Spaz'' == Eksterne skakels == * {{IMDb|0558487|Jerry Mathers}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Mathers, Jerry}} [[Kategorie:Geboortes in 1948]] [[Kategorie:Amerikaanse entrepreneurs]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Amerikaanse manlike akteurs van die 20ste eeu]] [[Kategorie:Amerikaanse manlike akteurs van die 21ste eeu]] ec26zv91bqxw3b2v8gv21f9e5ela8jh 0 224269 2516892 2214110 2022-08-02T10:23:22Z Richaringan 149206 Kaart wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Taalfamilie |naam=Ryukyu-tale |altnaam= |familiekleur=Altaïes |gebied=[[Ryukyu-eilande]] |fam1=[[Altaïese tale]] |fam2=[[Japannese tale]] |dogter1=Noord-Ryukyu |dogter2=Suid-Ryukyu |kaart=[[Lêer:Langues Ryūkyū.png|300px]] |kaart_byskrif=Franse kaart van die Ryukyu-tale. }} Die '''Ryukyu-tale''' (琉球語派 ''Ryūkyū-goha'', ook 琉球諸語 ''Ryūkyū-shogo'' of しまくとぅば ''Shima kutuba'', letterlik: "eilandspraak") is 'n [[taalfamilie]] wat uit 11 [[Taal|tale]] bestaan en deur sowat 1 miljoen mense op die [[Ryukyu-eilande]] gepraat word. Dié taalfamilie bestaan uit twee groepe, naamlik die Noord-Ryukyu-tale en die Suid-Ryukyu-tale.<ref>{{cite web |url=https://glottolog.org/resource/languoid/id/ryuk1243 |title=Ryukyuan |author=Hammarström, Harald; Forkel, Robert; Haspelmath, Martin |year=2017 |work=Glottolog 3.0 |location=Jena, Duitsland |publisher=Max Planck Institute for the Science of Human History |access-date=24 November 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191212014112/https://glottolog.org/resource/languoid/id/ryuk1243 |archive-date=12 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die Ryukyu-tale vorm saam met [[Japannees]] die [[Japannese tale]]. Die grootste tale (volgens [[moedertaal]]sprekers) is: Okinawa-Amami (900&nbsp;000) en Sakisjima (100&nbsp;000). Die Ryukyu-tale word nes die verwante [[Japannees]] met die [[Japannese skryfstelsel]], bestaande uit [[Kanji]], [[Hiragana]] en [[Katakana]], geskryf. Die Ryukyu-tale word deur sommige [[Taalwetenskappe|taalkundiges]] as [[dialek]]te van Japannees beskou wat darem saam net as een Japannese taal gegroepeer word. Ander taalkundiges sien egter groter verskille tussen die Ryukyu-tale en Japannees wat nie hierdie groepering regverdig nie. Hulle argumenteer dat Japannees en die Ryukyu-tale nie onderling verstaanbaar is nie. Net die genetiese verwantskap tussen albei takke is 'n algemene konsensus. Van die Ryukyu-tale is as gevolg van die taalverskuiwing na Japannees [[Bedreigde taal|ernstig bedreigde tale]]; [[Unesco]] lys vier van die tale as "beslis bedreig" en twee ander as "ernstig bedreig".<ref>{{cite web |url=http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-1975.html |title=UNESCO Atlas of the World's Languages in danger |publisher=[[Unesco]] |access-date=24 November 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20151105020314/http://www.unesco.org/languages-atlas/en/atlasmap/language-id-1975.html |archive-date=5 November 2015 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Verdere leesstof == * {{en}} Shimabukuro, Moriyo. (2007). ''The Accentual History of the Japanese and Ryukyuan Languages: a Reconstruction.'' London: Global Oriental. {{ISBN|9781901903638}}; [http://www.worldcat.org/title/reconstruction-of-the-accentual-history-of-the-japanese-and-ryukyuan-languages/oclc/149189163 OCLC 149189163] == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Ryukyuan languages}} * {{en}} {{cite web |url=https://www.ethnologue.com/subgroups/ryukyuan | title=Ethnologue: Languages of the World, Seventeenth edition, Ryukyuan | publisher=[[Ethnologue]] | accessdate=24 November 2018}} {{Normdata}} [[Kategorie:Japannese tale]] [[Kategorie:Taalfamilies]] t61yvcw09upok2ravfmktfl4mf5m0rf 0 232080 2516759 2437078 2022-08-01T16:14:50Z Sobaka 328 bywerk wikitext text/x-wiki {| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+<big>'''Republiek Karakalpakië'''</big><br />''Qaraqalpaqstan Respublikası'' Қарақалпақстан Республикасы <small>([[Karakalpaks]])</small><br />''Qoraqalpogʻiston Respublikasi'' <small>([[Oesbekies]])</small> |- | style="background:#efefef;" align="center" colspan=2 | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" style="padding-top: 0.5em;" |- | align="center" width="170px" | [[Lêer:Flag of Karakalpakstan.svg|140px]] | align="center" width="170px" | [[Lêer:Emblem of Karakalpakstan.svg|70px]] |- | align="center" width="170px" | <small>([[Vlag]])</small> | align="center" width="170px" | <small>([[Wapen (heraldiek)|Wapen]])</small> |} |- | align="center" colspan=2 | <small>''Volkslied'': Қарақалпақстан Республикасының Мәмлекетлик Гимни<br /><small>''([[Karakalpaks]] vir: "Volkslied van die Republiek Karakalpakië")''</small><br /><center>[[Lêer:State Anthem of Ķaraķalpaķstan - Қарақалпақстан Республикасының Мәмлекетлик Гимни.ogg]]</center>''</small> |- | align=center colspan=2 style="background: #ffffff;" | [[Lêer:Qaraqalpaqstan Respublikasi in Uzbekistan.svg|180px|Ligging van Karakalpakië in Oesbekistan]]<br /><small>Ligging van Karakalpakië in Oesbekistan</small> |- | align=center colspan=2 style="background: #ffffff;" | [[Lêer:Karakalpakstan map.png|180px|Kaart van Karakalpakië]]<br /><small>Kaart van Karakalpakië</small> |- | '''[[Amptelike taal|Amptelike tale]]''' | [[Karakalpaks]] en [[Oesbekies]] |- | '''[[Hoofstad]]''' | [[Nukus]] |- | '''Grootste stad''' | [[Nukus]] |- | '''[[Eerste minister]]''' | [[Musa Jernijazof]] |- | '''[[Oppervlakte]]'''<br />&nbsp;- Totaal||161&nbsp;358&nbsp;km² |- | '''[[Bevolking]]'''<br />&nbsp;- Totaal ([[2017]]) <br />&nbsp;- [[Bevolkingsdigtheid]] ||1&nbsp;817&nbsp;500<br /> 11,26/vk km |- | '''[[Geldeenheid]]''' | [[Oesbekiese som]] (UZS) |- | '''[[Tydsone]]''' | [[Coordinated Universal Time|UTC]]: [[UTC+05:00|+5]] (UZT) |} '''Karakalpakië''' ([[Karakalpaks]]: ''Qaraqalpaqstan'', Қарақалпақстан; [[Oesbekies]]: ''Qoraqalpogʻiston''), amptelik die '''Republiek Karakalpakië''' (Karakalpaks: ''Qaraqalpaqstan Respublikası'', Қарақалпақстан Республикасы; Oesbekies: ''Qoraqalpogʻiston Respublikasi''), is 'n outonome [[republiek]] binne [[Oesbekistan]] in [[Sentraal-Asië]].<ref>{{cite web |url=https://www.britannica.com/place/Karakalpakstan |title=Karakalpakstan |publisher=[[Encyclopædia Britannica]] |access-date=25 Januarie 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20180703190948/https://www.britannica.com/place/Karakalpakstan |archive-date=3 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dit beslaan die hele noordweste van Oesbekistan en is geleë tussen [[Kasakstan]] in die noorde en [[Turkmenistan]] in die suide. Karakalpakië beslaan 'n oppervlakte van 161&nbsp;358&nbsp;km² en het 'n bevolking van 1&nbsp;817&nbsp;500 in 2017 gehad.<ref>{{cite web |url=http://www.citypopulation.de/Uzbekistan.html |title=Uzbekistan: Regions, Major Cities & Towns – Population Statistics in Maps and Charts |access-date=25 Januarie 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190730112649/http://citypopulation.de/Uzbekistan.html |archive-date=30 Julie 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Die [[hoofstad]] en grootste stad is [[Nukus]]. [[Lêer:UZNukuspano.JPG|duimnael|links|[[Nukus]] is die [[hoofstad]] en grootste stedelike sentrum van Karakalpakië]] Die naam ''Qaraqalpaq'' is afgelei van twee woorde: ''qara'' beteken "swart" en ''qalpaq'' "hoed"; Karakalpak beteken dus "swart hoed" en verwys na die [[Karakalpakke]] se tradisionele hoofbedekking.<ref>{{de}} Heinz-Gerhard Zimpel: ''Lexikon der Weltbevölkerung'', Artikel „Karakalpaken“, bl. 259</ref> Die landskap word gekenmerk deur die eens groot [[Aralmeer]] asook die [[rivier]] [[Amoedarja]] wat dié meer weens [[landbou]]geriewe nie meer kan bereik nie. Karakalpakië beskik oor 'n hoe vlak van outonomie binne Oesbekistan en het 'n eie [[parlement]], 'n eie [[regering]] en eie nasionale simbole. Karakalpaks vorm saam met Oesbekies die [[Amptelike taal|amptelike tale]]. Die republiek se bevolking bestaan uit etniese groepe soos 36% [[Oesbeke]], 33% Karakalpakke, 25% [[Kasakke]], 6% [[Turkmene]], [[Russe]] en ander minderhede.<ref>{{de}} ''Der Fischer Weltalmanach 2011'', Artikel „Karakalpakstan“, bl. 496</ref> In Julie 2022 het groot betogings in die streek uitgebreek oor 'n voorgestelde grondwetlike verandering wat Karakalpakstan van sy outonomie sou ontneem.<ref>{{Cite web |title=Uzbekistan's new constitution: More for Mirziyoyev, less for Karakalpakstan |url=https://eurasianet.org/uzbekistans-new-constitution-more-for-mirziyoyev-less-for-karakalpakstan |access-date=1 Julie 2022 |website=eurasianet.org |language=en |archive-date=2 Julie 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220702173630/https://eurasianet.org/uzbekistans-new-constitution-more-for-mirziyoyev-less-for-karakalpakstan |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |date=1 Julie 2022 |title=Жители Узбекистана вышли на митинги после конституционной реформы |url=https://www.kommersant.ru/doc/5445408 |access-date=1 Julie 2022 |website=www.kommersant.ru |language=ru |archive-date=1 Julie 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220701193427/https://www.kommersant.ru/doc/5445408 |url-status=live }}</ref>] Die voorgestelde verandering is later geskrap in reaksie op die betogings.<ref>{{cite news |title=Uzbekistan scraps plans to curb Karakalpak autonomy after protest |url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/protests-break-out-uzbek-autonomous-region-over-constitution-reform-plan-2022-07-02/ |access-date=2 Julie 2022 |work=Reuters |date=2 Julie 2022 |language=en |archive-date=2 Julie 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220702083400/https://www.reuters.com/world/asia-pacific/protests-break-out-uzbek-autonomous-region-over-constitution-reform-plan-2022-07-02/ |url-status=live }}</ref> == Distrikte == [[Lêer:Karakalpakstan districts numbered2.png|duimnael|links|Karakalpakië se 14 distrikte, sedert 2014]] Karakalpakië bestaan uit 14 distrikte (Karakalpaks: ''rayon''; Oesbekies: ''tuman'') en sewe selfregerende stede (Karakalpaks: ''qalas''; Oesbekies: ''shahar''). {|class="wikitable" |+ Distrikte in Karakalpakië |- !No.!!Distrik!!Hoofstad!!style="border-left:4px solid black;"|No.!!Distrik!!Hoofstad!!style="border-left:4px solid black;"|No.!!Distrik!!Hoofstad!!style="border-left:4px solid black;"|No.!!Distrik!!Hoofstad |- |1||Amudaryo<br />Aʻmu daʻrya||Mangʻit<br />Manʻgʻıt |style="border-left:4px solid black;"|5||Kegeyli<br />Kegeyli||Kegeyli<br />Kegeyli |style="border-left:4px solid black;"|9||Qoʻngʻirot<br />Qonʻırat||Qoʻngʻirot<br />Qonʻırat |style="border-left:4px solid black;"|13||Toʻrtkoʻl<br />Toʻrtkuʻl||Toʻrtkoʻl<br />Toʻrtkuʻl |- |2||Beruniy<br />Biruniy||Beruniy<br />Biruniy |style="border-left:4px solid black;"|6||Moʻynoq<br />Moynaq||Moʻynoq<br />Moynaq |style="border-left:4px solid black;"|10||Qoraoʻzak<br />Qaraoʻzek||Qoraoʻzak<br />Qaraoʻzek |style="border-left:4px solid black;"|14||Xoʻjayli<br />Xojeli||Xoʻjayli<br />Xojeli |- |3||Chimboy<br />Chimbay||Chimboy<br />Chimbay |style="border-left:4px solid black;"|7||Nukus<br />Noʻkis||Oqmangʻit<br />Aqmanʻgʻıt |style="border-left:4px solid black;"|11||Shumanay<br />Shomanay||Shumanay<br />Shomanay |style="border-left:4px solid black;" colspan="3" rowspan=2 width=1px|<small>Die eersgenoemde benamings is die Oesbekiese s'n, die tweede die Karakalpakse naam</small> |- |4||Ellikqalʼa<br />Ellikqala||Boʻston<br />Bustan |style="border-left:4px solid black;"|8||Qanlikoʻl<br />Qanʻlıkuʻl||Qanlikoʻl<br />Qanʻlıkuʻl |style="border-left:4px solid black;"|12||Taxtakoʻpir<br />Taxtakoʻpir||Taxtakoʻpir<br />Taxtakoʻpir |} == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie-inlyn|Karakalpakstan}} {{Normdata}} [[Kategorie:Karakalpakië| ]] npeg2degw0d7uishunl0hep5u0c14jk 2516760 2516759 2022-08-01T16:15:36Z Sobaka 328 wikitext text/x-wiki {| border=1 align=right cellpadding=4 cellspacing=0 width=300 style="margin: 0 0 1em 1em; background: #f9f9f9; border: 1px #aaaaaa solid; border-collapse: collapse; font-size: 95%;" |+<big>'''Republiek Karakalpakië'''</big><br />''Qaraqalpaqstan Respublikası'' Қарақалпақстан Республикасы <small>([[Karakalpaks]])</small><br />''Qoraqalpogʻiston Respublikasi'' <small>([[Oesbekies]])</small> |- | style="background:#efefef;" align="center" colspan=2 | {| border="0" cellpadding="2" cellspacing="0" style="padding-top: 0.5em;" |- | align="center" width="170px" | [[Lêer:Flag of Karakalpakstan.svg|140px]] | align="center" width="170px" | [[Lêer:Emblem of Karakalpakstan.svg|70px]] |- | align="center" width="170px" | <small>([[Vlag]])</small> | align="center" width="170px" | <small>([[Wapen (heraldiek)|Wapen]])</small> |} |- | align="center" colspan=2 | <small>''Volkslied'': Қарақалпақстан Республикасының Мәмлекетлик Гимни<br /><small>''([[Karakalpaks]] vir: "Volkslied van die Republiek Karakalpakië")''</small><br /><center>[[Lêer:State Anthem of Ķaraķalpaķstan - Қарақалпақстан Республикасының Мәмлекетлик Гимни.ogg]]</center>''</small> |- | align=center colspan=2 style="background: #ffffff;" | [[Lêer:Qaraqalpaqstan Respublikasi in Uzbekistan.svg|180px|Ligging van Karakalpakië in Oesbekistan]]<br /><small>Ligging van Karakalpakië in Oesbekistan</small> |- | align=center colspan=2 style="background: #ffffff;" | [[Lêer:Karakalpakstan map.png|180px|Kaart van Karakalpakië]]<br /><small>Kaart van Karakalpakië</small> |- | '''[[Amptelike taal|Amptelike tale]]''' | [[Karakalpaks]] en [[Oesbekies]] |- | '''[[Hoofstad]]''' | [[Nukus]] |- | '''Grootste stad''' | [[Nukus]] |- | '''[[Eerste minister]]''' | [[Musa Jernijazof]] |- | '''[[Oppervlakte]]'''<br />&nbsp;- Totaal||161&nbsp;358&nbsp;km² |- | '''[[Bevolking]]'''<br />&nbsp;- Totaal ([[2017]]) <br />&nbsp;- [[Bevolkingsdigtheid]] ||1&nbsp;817&nbsp;500<br /> 11,26/vk km |- | '''[[Geldeenheid]]''' | [[Oesbekiese som]] (UZS) |- | '''[[Tydsone]]''' | [[Coordinated Universal Time|UTC]]: [[UTC+05:00|+5]] (UZT) |} '''Karakalpakië''' ([[Karakalpaks]]: ''Qaraqalpaqstan'', Қарақалпақстан; [[Oesbekies]]: ''Qoraqalpogʻiston''), amptelik die '''Republiek Karakalpakië''' (Karakalpaks: ''Qaraqalpaqstan Respublikası'', Қарақалпақстан Республикасы; Oesbekies: ''Qoraqalpogʻiston Respublikasi''), is 'n outonome [[republiek]] binne [[Oesbekistan]] in [[Sentraal-Asië]].<ref>{{cite web |url=https://www.britannica.com/place/Karakalpakstan |title=Karakalpakstan |publisher=[[Encyclopædia Britannica]] |access-date=25 Januarie 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20180703190948/https://www.britannica.com/place/Karakalpakstan |archive-date=3 Julie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Dit beslaan die hele noordweste van Oesbekistan en is geleë tussen [[Kasakstan]] in die noorde en [[Turkmenistan]] in die suide. Karakalpakië beslaan 'n oppervlakte van 161&nbsp;358&nbsp;km² en het 'n bevolking van 1&nbsp;817&nbsp;500 in 2017 gehad.<ref>{{cite web |url=http://www.citypopulation.de/Uzbekistan.html |title=Uzbekistan: Regions, Major Cities & Towns – Population Statistics in Maps and Charts |access-date=25 Januarie 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190730112649/http://citypopulation.de/Uzbekistan.html |archive-date=30 Julie 2019 |url-status=live |df=dmy-all }}</ref> Die [[hoofstad]] en grootste stad is [[Nukus]]. [[Lêer:UZNukuspano.JPG|duimnael|links|[[Nukus]] is die [[hoofstad]] en grootste stedelike sentrum van Karakalpakië]] Die naam ''Qaraqalpaq'' is afgelei van twee woorde: ''qara'' beteken "swart" en ''qalpaq'' "hoed"; Karakalpak beteken dus "swart hoed" en verwys na die [[Karakalpakke]] se tradisionele hoofbedekking.<ref>{{de}} Heinz-Gerhard Zimpel: ''Lexikon der Weltbevölkerung'', Artikel „Karakalpaken“, bl. 259</ref> Die landskap word gekenmerk deur die eens groot [[Aralmeer]] asook die [[rivier]] [[Amoedarja]] wat dié meer weens [[landbou]]geriewe nie meer kan bereik nie. Karakalpakië beskik oor 'n hoe vlak van outonomie binne Oesbekistan en het 'n eie [[parlement]], 'n eie [[regering]] en eie nasionale simbole. Karakalpaks vorm saam met Oesbekies die [[Amptelike taal|amptelike tale]]. Die republiek se bevolking bestaan uit etniese groepe soos 36% [[Oesbeke]], 33% Karakalpakke, 25% [[Kasakke]], 6% [[Turkmene]], [[Russe]] en ander minderhede.<ref>{{de}} ''Der Fischer Weltalmanach 2011'', Artikel „Karakalpakstan“, bl. 496</ref> In Julie 2022 het groot betogings in die streek uitgebreek oor 'n voorgestelde grondwetlike verandering wat Karakalpakstan van sy outonomie sou ontneem.<ref>{{Cite web |title=Uzbekistan's new constitution: More for Mirziyoyev, less for Karakalpakstan |url=https://eurasianet.org/uzbekistans-new-constitution-more-for-mirziyoyev-less-for-karakalpakstan |access-date=1 Julie 2022 |website=eurasianet.org |language=en |archive-date=2 Julie 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220702173630/https://eurasianet.org/uzbekistans-new-constitution-more-for-mirziyoyev-less-for-karakalpakstan |url-status=live }}</ref><ref>{{Cite web |date=1 Julie 2022 |title=Жители Узбекистана вышли на митинги после конституционной реформы |url=https://www.kommersant.ru/doc/5445408 |access-date=1 Julie 2022 |website=www.kommersant.ru |language=ru |archive-date=1 Julie 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220701193427/https://www.kommersant.ru/doc/5445408 |url-status=live }}</ref> Die voorgestelde verandering is later geskrap in reaksie op die betogings.<ref>{{cite news |title=Uzbekistan scraps plans to curb Karakalpak autonomy after protest |url=https://www.reuters.com/world/asia-pacific/protests-break-out-uzbek-autonomous-region-over-constitution-reform-plan-2022-07-02/ |access-date=2 Julie 2022 |work=Reuters |date=2 Julie 2022 |language=en |archive-date=2 Julie 2022 |archive-url=https://web.archive.org/web/20220702083400/https://www.reuters.com/world/asia-pacific/protests-break-out-uzbek-autonomous-region-over-constitution-reform-plan-2022-07-02/ |url-status=live }}</ref> == Distrikte == [[Lêer:Karakalpakstan districts numbered2.png|duimnael|links|Karakalpakië se 14 distrikte, sedert 2014]] Karakalpakië bestaan uit 14 distrikte (Karakalpaks: ''rayon''; Oesbekies: ''tuman'') en sewe selfregerende stede (Karakalpaks: ''qalas''; Oesbekies: ''shahar''). {|class="wikitable" |+ Distrikte in Karakalpakië |- !No.!!Distrik!!Hoofstad!!style="border-left:4px solid black;"|No.!!Distrik!!Hoofstad!!style="border-left:4px solid black;"|No.!!Distrik!!Hoofstad!!style="border-left:4px solid black;"|No.!!Distrik!!Hoofstad |- |1||Amudaryo<br />Aʻmu daʻrya||Mangʻit<br />Manʻgʻıt |style="border-left:4px solid black;"|5||Kegeyli<br />Kegeyli||Kegeyli<br />Kegeyli |style="border-left:4px solid black;"|9||Qoʻngʻirot<br />Qonʻırat||Qoʻngʻirot<br />Qonʻırat |style="border-left:4px solid black;"|13||Toʻrtkoʻl<br />Toʻrtkuʻl||Toʻrtkoʻl<br />Toʻrtkuʻl |- |2||Beruniy<br />Biruniy||Beruniy<br />Biruniy |style="border-left:4px solid black;"|6||Moʻynoq<br />Moynaq||Moʻynoq<br />Moynaq |style="border-left:4px solid black;"|10||Qoraoʻzak<br />Qaraoʻzek||Qoraoʻzak<br />Qaraoʻzek |style="border-left:4px solid black;"|14||Xoʻjayli<br />Xojeli||Xoʻjayli<br />Xojeli |- |3||Chimboy<br />Chimbay||Chimboy<br />Chimbay |style="border-left:4px solid black;"|7||Nukus<br />Noʻkis||Oqmangʻit<br />Aqmanʻgʻıt |style="border-left:4px solid black;"|11||Shumanay<br />Shomanay||Shumanay<br />Shomanay |style="border-left:4px solid black;" colspan="3" rowspan=2 width=1px|<small>Die eersgenoemde benamings is die Oesbekiese s'n, die tweede die Karakalpakse naam</small> |- |4||Ellikqalʼa<br />Ellikqala||Boʻston<br />Bustan |style="border-left:4px solid black;"|8||Qanlikoʻl<br />Qanʻlıkuʻl||Qanlikoʻl<br />Qanʻlıkuʻl |style="border-left:4px solid black;"|12||Taxtakoʻpir<br />Taxtakoʻpir||Taxtakoʻpir<br />Taxtakoʻpir |} == Verwysings == {{Verwysings|2}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie-inlyn|Karakalpakstan}} {{Normdata}} [[Kategorie:Karakalpakië| ]] t8ivmtw5clinw53iw7kcjmwd1xccuo0 0 234828 2516875 2498616 2022-08-02T09:16:14Z Kueswap 152393 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Nedersetting |amptelike_naam = Albrandswaard |ander_naam = |inheemse_naam = |nedersetting_tipe = Munisipaliteit |bynaam = |slagspreuk = |translit_taal1 = |translit_taal1_tipe = |translit_taal1_inligting = |translit_taal2 = |translit_taal2_tipe = |translit_taal2_inligting = |beeld_stadsilhoeët = Rhoon P1300261.jpg |beeldgrootte = |beeldbyskrif = Uitsig op [[Rhoon]] |beeld_vlag = Albrandswaard flag.svg |vlaggrootte = |vlagskakel = |beeld_seël = |seëlskakel = |seëlgrootte = |beeld_skild = Albrandswaard wapen.svg |skildskakel = |skildgrootte = |beeld_leë_embleem = |leë_embleemtipe = |leë_embleemgrootte = |leë_embleemskakel = |beeld_kaart = NL - locator map municipality code GM0613 (2016).png |kaartgrootte = |kaartbyskrif = Ligging van Albrandswaard in Zuid-Holland-provinsie |beeld_kaart1 = Gem-Albrandswaard-OpenTopo.jpg |kaartgrootte1 = |kaartbyskrif1 = Kaart van Albrandswaard-munisipaliteit |beeld_punt_kaart = |puntkaartgrootte = |puntkaartbyskrif = |punt-x = |punt-y = |duimdrukkerkaart = |duimdrukkeretiketposisie = |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |duimdrukkerkaart1 = |duimdrukkeretiketposisie1 = |duimdrukkerkaartgrootte1 = |duimdrukkerkaartbyskrif1 = |onderafdelingtipe = [[Land]] |onderafdelingnaam = {{vlag|Nederland}} |onderafdelingtipe1 = [[Provinsies van Nederland|Provinsie]] |onderafdelingtipe2 = |onderafdelingtipe3 = |onderafdelingtipe4 = |onderafdelingnaam1 = [[Zuid-Holland]] |onderafdelingnaam2 = |onderafdelingnaam3 = |onderafdelingnaam4 = |regeringvoetnotas = |regeringstipe = |leiertitel = Burgemeester |leiernaam = Jolanda de Witte ([[D66]]) |leiertitel1 = |leiertitel2 = |leiertitel3 = |leiertitel4 = |leiernaam1 = |leiernaam2 = |leiernaam3 = |leiernaam4 = |stigtingstitel = Stigting |stigtingsdatum = 1985 |stigtingstitel2 = |stigtingsdatum2 = |stigtingstitel3 = |stigtingsdatum3 = |eenheidvoorkeur = |oppervlakvoetnotas = |oppervlakgroottes = |oppervlak_totaal_km2 = 23.76 |oppervlak_land_km2 = 21.67 |oppervlak_water_km2 = 2.09 |oppervlak_totaal_myl2 = |oppervlak_land_myl2 = |oppervlak_water_myl2 = |oppervlak_water_persent = |oppervlak_stedelik_km2 = |oppervlak_stedelik_myl2 = |oppervlak_metro_km2 = |oppervlak_metro_myl2 = |oppervlak_leeg1_titel = |oppervlak_leeg1_km2 = |oppervlak_leeg1_myl2 = |oppervlak_leeg2_titel = |oppervlak_leeg2_km2 = |oppervlak_leeg2_myl2 = |hoogtevoetnotas = |hoogte_m = -0.5 |hoogte_voet = |koördinaattipe = |koördinate = {{Koördinate|51|51|N|4|24|O|aansig=inlyn,titel}} |bevolking_soos_op = |bevolkingnotas = |bevolking_totaal = 25934 |bevolkingsdigtheid_km2 = 1197 |bevolkingsdigtheid_myl2 = |bevolking_metro = |bevolkingsdigtheid_metro_km2 = |bevolkingsdigtheid_metro_myl2 = |bevolking_stedelik = |bevolkingsdigtheid_stedelik_km2 = |bevolkingsdigtheid_stedelik_myl2 = |bevolking_leeg1_titel = |bevolking_leeg1 = |bevolkingsdigtheid_leeg1_km2 = |bevolkingsdigtheid_leeg1_myl2 = |bevolking_leeg2_titel = |bevolking_leeg2 = |bevolkingsdigtheid_leeg2_km2 = |bevolkingsdigtheid_leeg2_myl2 = |bevolkingnota = 1 Januarie 2022 |tydsone = IST |utcafset = +1 |tydsone_DST = IDT |uctafset_DST = +2 |poskodetipe = Poskode |poskode = 3161–3176 |skakelkode = 010 |leë_naam = Bestuurlike sentrum |leë_inligting = [[Poortugaal]] |leë1_naam = Saamvoeging van |leë1_inligting = Poortugaal, [[Rhoon]] |leë2_naam = |leë2_inligting = |leë3_naam = |leë3_inligting = |leë4_naam = |leë4_inligting = |leë5_naam = |leë5_inligting = |voetnotas = |webwerf = [https://www.albrandswaard.nl www.albrandswaard.nl] }} '''Albrandswaard''' is 'n munisipaliteit in die Nederlandse provinsie [[Zuid-Holland]], met 'n bevolking van sowat 26&nbsp;000 in 2022 en 'n oppervlakte van 24 km². Die munisipaliteit is in 1985 gestig deur die saamvoeging van [[Poortugaal]] en [[Rhoon]] en is in die weste van die [[IJsselmonde (eiland)|IJsselmonde]]-eiland geleë, aan die noordoewer van die [[Ou Maas]]-rivier. == Plekke == Dorpies: * Poortugaal * Rhoon ** Portland (nuwe buurt) Gehuggies: * Koedood (deels in [[Barendrecht]]) * Smitshoek (grootliks in Barendrecht) Nywerheidsterrein (amptelik woonplek): * Rotterdam-Albrandswaard == Munisipale raad == Verkiesings sedert 2010: {| Class = "wikitable sortable" |- ! Party ! Setels <br/ > 2010 ! Setels <br/ > 2014 ! Setels <br/ > 2018 ! Setels <br/ > 2022 |- | Echt voor Albrandswaard (EVA) | 7 | 5 | 4 | 6 |- | [[VVD]] | 5 | 6 | 5 | 4 |- | Stem-Lokaal | | | 3 | 3 |- | [[GL]]–[[PvdA]] | | | | 3 |- | [[CDA]] | 2 | 2 | 2 | 3 |- | Leefbaar Albrandswaard | | | 3 | 1 |- | Nieuwe Albrandswaardse <br> Partij (NAP) | 1 | 2 | 1 | 1 |- | [[PvdA]] | 3 | 2 | 1 | |- | [[CU]]–[[SGP]] | 1 | 1 | 1 | |- | [[GL]] | | | 1 | |- | Onafhankelijke Partij <br/ > Albrandswaard (OPA) | | 3 | | |- ! Totaal ! 19 ! 21 ! 21 ! 21 |- |} == Bekende mense == * [[Alexander Pechtold]] (*1965), politikus == Naburige munisipaliteite == {{Naburige munisipaliteite | Noord= [[Rotterdam]] | Noordoos= | Noordwes= | TEXTORPICTURE= | Oos= [[Barendrecht]] | Wes= [[Rotterdam]] ([[Hoogvliet]]) | Suidwes= [[Nissewaard]] | Suid= [[Hoeksche Waard (munisipaliteit)|Hoeksche Waard]] | Suidoos= }} == Galery == <Gallery> Kasteel van Rhoon Achterkant.JPG|Kasteel van [[Rhoon]] R Rogman 1650.jpg|Voormalige Slot Valckesteyn Overzicht voorgevel - Poortugaal - 20376608 - RCE.jpg|Raadhuis [[Poortugaal]] Overzicht voorgevel, fronton met een door leeuwen gedragen wapen - Rhoon - 20376617 - RCE.jpg|Huis te [[Pendrecht]] Overzicht voorgevel met toppilasters - Rhoon - 20376624 - RCE.jpg|Boerdery Rheestein Overzicht voorgevel boerderij met schuur - Rhoon - 20376620 - RCE.jpg|Boerdery De Werckershoeve Overzicht van de voorgevel en de rechter zijgevel van de boerderij met schuur - Poortugaal - 20384023 - RCE.jpg|Boerdery Brinkhoeve WLM - RobertsNL - 32180 (2).jpg|Hervormde kerk Poortugaal Rhoonse Grienden P1300163.jpg|Rhoonse Griende Skyline Rotterdam vanaf Portlandse Zeedijk.JPG|Albrandwaard se platteland by [[Rotterdam]] Omgeving met zicht op de voorgevel van de boerderij - Poortugaal - 20384021 - RCE.jpg|Poortugaal se omgewing Rhoon P1300263.jpg|Platteland naby Rhoon Jachthaven Rhoon P1300259.jpg|Hawe van Rhoon Oude Maas.JPG|[[Oude Maas]]-rivier by Albrandswaard Topografische kaart Rhoon 1910.png|Kaart van Rhoon in 1910 Atlas Slot Valckesteyn.jpg|Kaart van Poortugaal in ± 1865 </Gallery> {{Clear}} == Eksterne skakels == * [https://www.albrandswaard.nl/ Amptelike webwerf] * [https://www.plaatsengids.nl/albrandswaard Plaatsengids] (beskrywing) * [https://allecijfers.nl/gemeente/albrandswaard/ AlleCijfers] (statistiek) {{Saadjie}} {{IJsselmonde}} {{Munisipaliteite in Zuid-Holland}} {{Normdata}} [[Kategorie:Munisipaliteite in Zuid-Holland]] 848fun3fx2ptfa7mkyd9xypovc1lecn 0 251893 2516915 2136873 2022-08-02T11:13:14Z Rooiratel 90342 Nie meer wees nie. wikitext text/x-wiki '''Morfogenese''' is die reeks gebeurtenisse in die ontwikkeling van ʼn embrio waartydens die embrio ʼn spesifieke vorm kry as gevolg van seldifferensiasie, die vorming van weefsels ([[histogenese]]) en die vorming van organe ([[organogenese]]). Die vorming word deur die erflike genetiese materiaal en deur sekere omgewingsfaktore bepaal. In die proses word 'n enkele sel, die bevrugte [[eiersel]], stap vir stap opgebou tot 'n volwaardige organisme. Die morfogenese as studieveld is 'n afdeling van die biologiese wetenskap waarin talle biochemici, fisioloë en genetici intens navorsing doen oor al die vraagstukke rondom die verskynsel. Talle vraagstukke bly egter onopgelos. Die ontwikkeling van enige organisme begin met 'n bevrugte eiersel, die [[sigoot]]. Dit was lank onbekend hoe een sel oorsprong kan gee aan 'n organisme wat uit etlike miljoene selle bestaan en waarvan baie selle radikaal van mekaar verskil. Die rede lê deels daarin opgesluit dat die sigoot die erflike eienskappe van albe; ouers en dus die inligting bevat van hoe die organisme uiteindelik gaan lyk. Die groot vraagstukke wat nog opgelos moet word, is hoe daar bepaal word watter instruksies wanneer gehoorsaam moet word en hoe daar aan die opdragte uiting gegee moet word. Die ontwikkeling van 'n individu begin met die eiersel se eerste deling en word voortgesit deur ʼn groot aantal opeenvolgende delings, totdat daar uiteindelik ʼn plaat selle, die blastodisk, gevorm is. Tydens die proses kan 3 hoofsoorte selle onderskei word. [[Gastrulasie]], dit wil sê 'n reeks selmigrasies, vind dan plaas, gevolg deur 'n toenemende mate van spesialisasie in die seltipes. Uit die verskillende seltipes ontstaan verskillende weefseltipes, 'n proses bekend as histogenese. Die verskillende weefsels word saamgegroepeer en vorm organe, ʼn proses wat organogenese genoem word. Die begrip morfogenese omvat dus al die prosesse wat onder beheer van genetiese programmering ontstaan. Die morfogenetiese vorming van weefseltipes en organe word deur ʼn aantal meganismes bewerkstellig, naamlik: migrasie (verplasing van selle, wat veral tydens gastrulasie geskied); die konsentrasie van selle op kenmerkende plekke, waardeur selmassas, -bundels en –Iae ontstaan; plaaslike groei van wee die vergroting van selle of die insnoering daarvan; selsamesmelting, soos met die vorming van spierselle; seldeling, waardeur een laag selle in 'n aantal lae omgesit word; die vorming van holtes en die vertakking van selbundels; plooiing, waardeur insinking en uitstulping ontstaan; en laastens kromming, wat saam met plooiing die resultaat is van ongelyke groei. By die vorming van die weefseltipes kry die selle waaruit die weefsels opgebou word, ook hul toekomstige funksie en vorm. Tydens histogenese word die selle "blaste" genoem en toekomstige senuweeselle dus neuroblaste, toekomstige been selle osteoblaste en toekomstige spierselle [[mioblaste]]. Die selle het 'n duidelike identiteit nadat hulle gedifferensieer het. Tydens gastrulasie het daar reeds 3 hoofsoorte selle ontstaan, naamlik die ektodermale, mesodermale en endodermale sellaag. [[Senuweeselle]] ontstaan byvoorbeeld uit sekere ektodermale selle, terwyl bloed-, been- en spierselle van mesodermale oorsprong is. Die gedifferensieerde blaste het ʼn duidelike identiteit, dit wil sê daar kan nie 'n oorgangstadium van byvoorbeeld senuweeselle tot spierselle onderskei word nie, aangesien hulle van verskillende selsoorte afkomstig is. Wanneer laasgenoemde stelling in ag geneem word, is dit duidelik waarom dit moeilik is om te verklaar hoe die selle ontstaan, aangesien hulle uit slegs een sel, die bevrugte eiersel ontwikkel. Elke sel bevat dieselfde genetiese samestelling, want elke dogtersel ontvang tydens elke seldeling 'n identiese stel chromosome van die ouersel. 'n Verdere waarneming is dat indien selle eers gedifferensieer het, die ontwikkelingsproses nie verander kan word nie omdat 'n sel nie van 'n bepaalde ontwikkelingsrigting kan afwyk nie. 'n Spiersel, byvoorbeeld, sal dus nie in 'n senuweesel kan verander nie. Onder sekere omstandighede kan ʼn gedifferensieerde sel terugkeer tot sy oorspronklike, nie-gedifferensieerde status, maar is dan tog duidelik herkenbaar as een van sy soort. Die toe stand ontstaan byvoorbeeld by herstel na beskadiging, soos byvoorbeeld wanneer 'n gebreekte been gesond word of 'n sny toegroei. Sodra die skade herstel is, keer die sel terug na sy gedifferensieerde toestand. Die uiteindelike resultaat van histogenese is die ontstaan van ʼn verskeidenheid weefsels. Weefsels is selversamelings met 'n spesiale vorm en funksie. Vier hoofsoorte weefsels word onderskei: epiteelweefsel, wat organismes en hul organe bedek, senuweeweefsel, spierweefsel en bindweefsel. Die weefsels wat gevorm is, groepeer hulself totdat hulle verskillende organe vorm. Navorsing kon tot dusver nog net verskeie moontlikhede voorstel vir die wyse waarop organogenese geskied. Behalwe die chemiese veranderinge in die sitoplasma is daar ook fisieke veranderinge, soos selmigrasie. 'n Groot deel van die struktuuropbouing vind plaas in die embrio se morfogenetiese sones, waar die weefselmassas uiteindelik hul eie struktuur kry. == Seldifferensiasie == Omdat die bevrugte sigoot sy genetiese inligting van die ouers gekry het, hel die sel reeds al die inligting wat nodig is om chemiese en strukturele verskeidenheid aan selle te verskaf. Die proses waardeur selle chemiese en strukturele verskeidenheid verkry, word seldifferensiasie genoem, maar die proses se juiste meganisme is nog nie bekend nie. [[Seldifferensiasie]] is van groot belang vir histogenese en die daaropvolgende organogenese omdat die spesifieke seltipes wat tydens differensiasie gevorm word, weefselvorming moontlik maak. Die vernaamste vraagstuk in die studie van seldifferensiasie is hoe die selle "weet" watter weefselsoort op watter tydstip gevorm moet word. Omdat al die reaksies onder beheer van die genoom (ʼn organisme se funksionele gene) staan en daar in 'n set bale meer gene is as wat nodig is, moet slegs die instruksies gehoorsaam word wat op 'n spesifieke differensiasieproses van toepassing is. Met ander woorde, net 'n spesifieke deel van die genetiese inligting moet gemobiliseer word. Die onnodige inligting moet onaktief gehou word. Verdere navorsing oor differensiasie sal vir die mensdom van groot belang wees omdat die oplossings vir hierdie probleme ook talle ander fundamentele vraagstukke in die biologie en verwante wetenskappe (soos kankernavorsing en [[immunologie]]) sal verklaar. Uit navorsing wat op [[Amfibie|amfibieë]] gedoen is, blyk dit dat die eerste paar delings in die sigoot reeds oorsprong gee aan differensiasie en spesialisasie, want dit veroorsaak die ontstaan van mikromere (klein selle aan die bokant of animale pool van die [[blastula]]) en [[makromere]] (groot selle aan die onderkant of vegetale pool van die blastula). Iets wat ook reeds in 'n vroeë stadium opgemerk word, is dat die vervaardigde proteïene van seltipe tot seltipe verskil. Spierselle bevat byvoorbeeld miosien en aktien, terwyl sommige [[spysverteringselle]] die ensimatiese proteïen amilase bevat. Omdat 'n spesifieke geen die kode vir die sintese van 'n bepaalde proteïen bevat, dui die verskillende proteïene daarop dat verskillende dele van die DNS-kode in die onderskeie seltipes geaktiveer is. Intensiewe navorsing het aanleiding gegee tot 'n aantal teorieë oor die beheer van die uiting van gene. Sommige navorsers beweer dat die uiting van genetiese inligting grotendeels bepaal word deur die uitwendige omstandighede waaraan 'n sel of sellyn gedurende ontogenese (die ontwikkeling van die eier tot individu) blootgestel is. Die aanraking met buurselle en die ontvangs van bepaalde eksterne stimuli, soos [[Hormoon|hormone]] of medisyne, beïnvloed ook die genetiese aksie. Behalwe teorieë oor die faktore wat die uiting van gene beïnvloed, is daar ook 'n aantal teorieë oor die seleksie van die gene wat geaktiveer moet word. 'n Moontlikheid is dat ʼn bepaalde deel van 'n chromosoomstruktuur in die liggaamselle (somatiese selle) verlore gaan, wat beteken dat al die onnodige inligting saam daarmee verdwyn. Dit is negatiewe seleksie en mag nooit in geslagselle (die gonade) gebeur nie, omdat die selle juis al die genetiese inligting ongeskonde na die volgende geslag oordra. Daar is 'n tweede seleksiemetode wat vir enige organisme aanvaarbaarder is omdat dit die strawwe gevolge en die groot energie vermorsing van die vorige metode uitskakel. Hierdie seleksiemetode hou in die eerste plek verband met proteïensintese. Dit is waarskynlik dat proteïensintese op twee vlakke gereguleer word. Die eerste vlak van beheer is by die transkripsie van die [[DNS-kode]]. Die oordrag van die DNS-kode (vir die sintese van ʼn [[proteïen]]) op die [[RNS]] word beheer of deur die gene te blokkeer en so te verhinder dat hul kode getranskribeer word, of deur dit moontlik te maak om die kode op die RNS oor te dra omdat 'n blokkasie verwyder is. Die tweede vlak van beheer is op die gebied van translasie, waar die kode vir proteïensintese van die boodskapper- RNS deur die ribosoom en oordrag-RNS gelees of ontsyfer word. Hier kan die boodskapper-RNS self geblokkeer word, of daar kan 'n blokkasie ontstaan by die ribosome, waar proteïene vervaardig word. Hierdie soort seleksie kan dus op enige aspek van die reeks reaksies van toe passing wees.  Buiten die seleksie en keuring van genetiese inligting, wat bale belangrik is vir die ontogenese van 'n organisme, is daar nog 'n tweede fase van beheer. Die korrekte inligting moet op die juiste tydstip aan die ontwikkelende organisme verskaf word. Behalwe dat die regte gene dus aangeskakel moet word, moet hulle ook begin funksioneer juis op die tydstip wanneer ʼn bepaalde struktuur moet ontstaan. Gene wat byvoorbeeld die differensiasie van die hart kodeer, kan eers geaktiveer word nadat die hartspierweefsel gevorm is, en bloed kan eers gevorm word wanneer daar bloedvate is om dit te vervoer. Inmenging in die prosesse kan veroorsaak dat 'n embrio erg misvorm word. 'n Voorbeeld hiervan is die sowat 3 000 babas in [[Wes-Duitsland]] en Brittanje wat sonder ledemate, of met erg misvormde ledemate, gebore is weens die uitwerking van talidomied, 'n middel wat tussen 1959 en 1962 deur swanger vroue teen naarheid gedrink is. == Selektiewe regulasie  == Die beheer van gene is van groot belang en gevolglik is daar intensiewe navorsing gedoen oor die chromosoomkompleks om meer daaroor en oor die werking daarvan te wete te kom. Die navorsing het die bestaan van 'n aantal verskillende proteïene in die chromatien van 'n eukariotiese selkern aan die lig gebring. ʼn Eukariotiese sel het 'n membraangebonde kern en 'n aantal organelle, ook met membrane, in die sitoplasma. Chromatien kan gedefinieer word as die deel van ʼn kern wat deur 'n basiese kleurstof, Feulgen, gekleur word en gedurende mitose en meiose chromosome vorm. 'n Belangrike klas basiese proteïene, die histone, word in noue assosiasie met die DNS aangetref. 'n Ander klas nie-basiese proteïene word ook in die kern, vermoedelik in die kernsap, aangetref. Navorsing het getoon dat histone waarskynlik fungeer om DNS-materiaal tot chromosome saam te bind tydens die profase van die seldelingprosesse. Hulle funksie is om die DNS op te rol en te buig tot 'n superkompakte eenheid, die chromosoom. Wanneer die [[DNS]] so dig gepak is, kan dit nie deur die RNS getranskribeer word nie. Nadat seldeling plaasgevind het, disassosieer die eenheid en in hierdie periode, die interfase van 'n sel se lewensiklus, word die DNS selektief getranskribeer. Voorheen is vermoed dat die histone behalwe as verpakkingseenheid deels ook funksioneer om dele van ons te blokkeer sodat dit nie getranskribeer kan word nie. Die nie-basiese proteïene kan vermoedelik fungeer om met die histone te verbind en 'n konformasieverandering ('n struktuurverandering in die histone) te bewerkstellig. Dit veroorsaak dat die ons op die plek van die verbinding oopvou, sodat die vir die boodskapper-RNS bereikbaar is en getranskribeer kan word. Die transkripsie van gene is dus moontlik ʼn resultaat van die verwydering van die histoonblokkasie deur die nie-basiese proteïene. Die beheer van die werking van die nie-basiese proteïene is ook 'n vraagstuk. Hoewel bogenoemde teorie baie aantreklik is, is daar gevind dat daar te min nie-basiese proteïene is om die werking van alle gene te reguleer. Geenwerking en geenseleksie moet dus ook onder die invloed van ander meganismes staan. 'n Aanvaarbare model is deur twee wetenskaplikes ontwerp en staan bekend as die Britten-Davidson- model. Die model verklaar onder andere hoe hormoon werking die regulasie van gene kan beïnvloed, maar dit bied nog nie 'n oplossing vir al die probleme in die studieveld nie. Die studieveld van die morfogenese help om 'n insig te gee in die funksionering van die basiese en belangrike prosesse wat inherent aan alle lewende organismes is. Omdat die kennis wat deur navorsing verkry word, vir feitlik al die aspekte van die biologiese en mediese wetenskappe verreikende gevolge kan hê, sal hierdie dissipline in die toekoms geweldig uitbrei om vir al die kennis ruimte te maak. == Bronnelys == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409605, volume 19, bl. 160 {{Normdata}} 1xpn9a8kfp6g1amki6qh3ql6pw0a3s9 2516916 2516915 2022-08-02T11:13:44Z Rooiratel 90342 [[:Kategorie:Biologie]] bygevoeg ([[Wikipedia:HotCat|HotCat.js]]) wikitext text/x-wiki '''Morfogenese''' is die reeks gebeurtenisse in die ontwikkeling van ʼn embrio waartydens die embrio ʼn spesifieke vorm kry as gevolg van seldifferensiasie, die vorming van weefsels ([[histogenese]]) en die vorming van organe ([[organogenese]]). Die vorming word deur die erflike genetiese materiaal en deur sekere omgewingsfaktore bepaal. In die proses word 'n enkele sel, die bevrugte [[eiersel]], stap vir stap opgebou tot 'n volwaardige organisme. Die morfogenese as studieveld is 'n afdeling van die biologiese wetenskap waarin talle biochemici, fisioloë en genetici intens navorsing doen oor al die vraagstukke rondom die verskynsel. Talle vraagstukke bly egter onopgelos. Die ontwikkeling van enige organisme begin met 'n bevrugte eiersel, die [[sigoot]]. Dit was lank onbekend hoe een sel oorsprong kan gee aan 'n organisme wat uit etlike miljoene selle bestaan en waarvan baie selle radikaal van mekaar verskil. Die rede lê deels daarin opgesluit dat die sigoot die erflike eienskappe van albe; ouers en dus die inligting bevat van hoe die organisme uiteindelik gaan lyk. Die groot vraagstukke wat nog opgelos moet word, is hoe daar bepaal word watter instruksies wanneer gehoorsaam moet word en hoe daar aan die opdragte uiting gegee moet word. Die ontwikkeling van 'n individu begin met die eiersel se eerste deling en word voortgesit deur ʼn groot aantal opeenvolgende delings, totdat daar uiteindelik ʼn plaat selle, die blastodisk, gevorm is. Tydens die proses kan 3 hoofsoorte selle onderskei word. [[Gastrulasie]], dit wil sê 'n reeks selmigrasies, vind dan plaas, gevolg deur 'n toenemende mate van spesialisasie in die seltipes. Uit die verskillende seltipes ontstaan verskillende weefseltipes, 'n proses bekend as histogenese. Die verskillende weefsels word saamgegroepeer en vorm organe, ʼn proses wat organogenese genoem word. Die begrip morfogenese omvat dus al die prosesse wat onder beheer van genetiese programmering ontstaan. Die morfogenetiese vorming van weefseltipes en organe word deur ʼn aantal meganismes bewerkstellig, naamlik: migrasie (verplasing van selle, wat veral tydens gastrulasie geskied); die konsentrasie van selle op kenmerkende plekke, waardeur selmassas, -bundels en –Iae ontstaan; plaaslike groei van wee die vergroting van selle of die insnoering daarvan; selsamesmelting, soos met die vorming van spierselle; seldeling, waardeur een laag selle in 'n aantal lae omgesit word; die vorming van holtes en die vertakking van selbundels; plooiing, waardeur insinking en uitstulping ontstaan; en laastens kromming, wat saam met plooiing die resultaat is van ongelyke groei. By die vorming van die weefseltipes kry die selle waaruit die weefsels opgebou word, ook hul toekomstige funksie en vorm. Tydens histogenese word die selle "blaste" genoem en toekomstige senuweeselle dus neuroblaste, toekomstige been selle osteoblaste en toekomstige spierselle [[mioblaste]]. Die selle het 'n duidelike identiteit nadat hulle gedifferensieer het. Tydens gastrulasie het daar reeds 3 hoofsoorte selle ontstaan, naamlik die ektodermale, mesodermale en endodermale sellaag. [[Senuweeselle]] ontstaan byvoorbeeld uit sekere ektodermale selle, terwyl bloed-, been- en spierselle van mesodermale oorsprong is. Die gedifferensieerde blaste het ʼn duidelike identiteit, dit wil sê daar kan nie 'n oorgangstadium van byvoorbeeld senuweeselle tot spierselle onderskei word nie, aangesien hulle van verskillende selsoorte afkomstig is. Wanneer laasgenoemde stelling in ag geneem word, is dit duidelik waarom dit moeilik is om te verklaar hoe die selle ontstaan, aangesien hulle uit slegs een sel, die bevrugte eiersel ontwikkel. Elke sel bevat dieselfde genetiese samestelling, want elke dogtersel ontvang tydens elke seldeling 'n identiese stel chromosome van die ouersel. 'n Verdere waarneming is dat indien selle eers gedifferensieer het, die ontwikkelingsproses nie verander kan word nie omdat 'n sel nie van 'n bepaalde ontwikkelingsrigting kan afwyk nie. 'n Spiersel, byvoorbeeld, sal dus nie in 'n senuweesel kan verander nie. Onder sekere omstandighede kan ʼn gedifferensieerde sel terugkeer tot sy oorspronklike, nie-gedifferensieerde status, maar is dan tog duidelik herkenbaar as een van sy soort. Die toe stand ontstaan byvoorbeeld by herstel na beskadiging, soos byvoorbeeld wanneer 'n gebreekte been gesond word of 'n sny toegroei. Sodra die skade herstel is, keer die sel terug na sy gedifferensieerde toestand. Die uiteindelike resultaat van histogenese is die ontstaan van ʼn verskeidenheid weefsels. Weefsels is selversamelings met 'n spesiale vorm en funksie. Vier hoofsoorte weefsels word onderskei: epiteelweefsel, wat organismes en hul organe bedek, senuweeweefsel, spierweefsel en bindweefsel. Die weefsels wat gevorm is, groepeer hulself totdat hulle verskillende organe vorm. Navorsing kon tot dusver nog net verskeie moontlikhede voorstel vir die wyse waarop organogenese geskied. Behalwe die chemiese veranderinge in die sitoplasma is daar ook fisieke veranderinge, soos selmigrasie. 'n Groot deel van die struktuuropbouing vind plaas in die embrio se morfogenetiese sones, waar die weefselmassas uiteindelik hul eie struktuur kry. == Seldifferensiasie == Omdat die bevrugte sigoot sy genetiese inligting van die ouers gekry het, hel die sel reeds al die inligting wat nodig is om chemiese en strukturele verskeidenheid aan selle te verskaf. Die proses waardeur selle chemiese en strukturele verskeidenheid verkry, word seldifferensiasie genoem, maar die proses se juiste meganisme is nog nie bekend nie. [[Seldifferensiasie]] is van groot belang vir histogenese en die daaropvolgende organogenese omdat die spesifieke seltipes wat tydens differensiasie gevorm word, weefselvorming moontlik maak. Die vernaamste vraagstuk in die studie van seldifferensiasie is hoe die selle "weet" watter weefselsoort op watter tydstip gevorm moet word. Omdat al die reaksies onder beheer van die genoom (ʼn organisme se funksionele gene) staan en daar in 'n set bale meer gene is as wat nodig is, moet slegs die instruksies gehoorsaam word wat op 'n spesifieke differensiasieproses van toepassing is. Met ander woorde, net 'n spesifieke deel van die genetiese inligting moet gemobiliseer word. Die onnodige inligting moet onaktief gehou word. Verdere navorsing oor differensiasie sal vir die mensdom van groot belang wees omdat die oplossings vir hierdie probleme ook talle ander fundamentele vraagstukke in die biologie en verwante wetenskappe (soos kankernavorsing en [[immunologie]]) sal verklaar. Uit navorsing wat op [[Amfibie|amfibieë]] gedoen is, blyk dit dat die eerste paar delings in die sigoot reeds oorsprong gee aan differensiasie en spesialisasie, want dit veroorsaak die ontstaan van mikromere (klein selle aan die bokant of animale pool van die [[blastula]]) en [[makromere]] (groot selle aan die onderkant of vegetale pool van die blastula). Iets wat ook reeds in 'n vroeë stadium opgemerk word, is dat die vervaardigde proteïene van seltipe tot seltipe verskil. Spierselle bevat byvoorbeeld miosien en aktien, terwyl sommige [[spysverteringselle]] die ensimatiese proteïen amilase bevat. Omdat 'n spesifieke geen die kode vir die sintese van 'n bepaalde proteïen bevat, dui die verskillende proteïene daarop dat verskillende dele van die DNS-kode in die onderskeie seltipes geaktiveer is. Intensiewe navorsing het aanleiding gegee tot 'n aantal teorieë oor die beheer van die uiting van gene. Sommige navorsers beweer dat die uiting van genetiese inligting grotendeels bepaal word deur die uitwendige omstandighede waaraan 'n sel of sellyn gedurende ontogenese (die ontwikkeling van die eier tot individu) blootgestel is. Die aanraking met buurselle en die ontvangs van bepaalde eksterne stimuli, soos [[Hormoon|hormone]] of medisyne, beïnvloed ook die genetiese aksie. Behalwe teorieë oor die faktore wat die uiting van gene beïnvloed, is daar ook 'n aantal teorieë oor die seleksie van die gene wat geaktiveer moet word. 'n Moontlikheid is dat ʼn bepaalde deel van 'n chromosoomstruktuur in die liggaamselle (somatiese selle) verlore gaan, wat beteken dat al die onnodige inligting saam daarmee verdwyn. Dit is negatiewe seleksie en mag nooit in geslagselle (die gonade) gebeur nie, omdat die selle juis al die genetiese inligting ongeskonde na die volgende geslag oordra. Daar is 'n tweede seleksiemetode wat vir enige organisme aanvaarbaarder is omdat dit die strawwe gevolge en die groot energie vermorsing van die vorige metode uitskakel. Hierdie seleksiemetode hou in die eerste plek verband met proteïensintese. Dit is waarskynlik dat proteïensintese op twee vlakke gereguleer word. Die eerste vlak van beheer is by die transkripsie van die [[DNS-kode]]. Die oordrag van die DNS-kode (vir die sintese van ʼn [[proteïen]]) op die [[RNS]] word beheer of deur die gene te blokkeer en so te verhinder dat hul kode getranskribeer word, of deur dit moontlik te maak om die kode op die RNS oor te dra omdat 'n blokkasie verwyder is. Die tweede vlak van beheer is op die gebied van translasie, waar die kode vir proteïensintese van die boodskapper- RNS deur die ribosoom en oordrag-RNS gelees of ontsyfer word. Hier kan die boodskapper-RNS self geblokkeer word, of daar kan 'n blokkasie ontstaan by die ribosome, waar proteïene vervaardig word. Hierdie soort seleksie kan dus op enige aspek van die reeks reaksies van toe passing wees.  Buiten die seleksie en keuring van genetiese inligting, wat bale belangrik is vir die ontogenese van 'n organisme, is daar nog 'n tweede fase van beheer. Die korrekte inligting moet op die juiste tydstip aan die ontwikkelende organisme verskaf word. Behalwe dat die regte gene dus aangeskakel moet word, moet hulle ook begin funksioneer juis op die tydstip wanneer ʼn bepaalde struktuur moet ontstaan. Gene wat byvoorbeeld die differensiasie van die hart kodeer, kan eers geaktiveer word nadat die hartspierweefsel gevorm is, en bloed kan eers gevorm word wanneer daar bloedvate is om dit te vervoer. Inmenging in die prosesse kan veroorsaak dat 'n embrio erg misvorm word. 'n Voorbeeld hiervan is die sowat 3 000 babas in [[Wes-Duitsland]] en Brittanje wat sonder ledemate, of met erg misvormde ledemate, gebore is weens die uitwerking van talidomied, 'n middel wat tussen 1959 en 1962 deur swanger vroue teen naarheid gedrink is. == Selektiewe regulasie  == Die beheer van gene is van groot belang en gevolglik is daar intensiewe navorsing gedoen oor die chromosoomkompleks om meer daaroor en oor die werking daarvan te wete te kom. Die navorsing het die bestaan van 'n aantal verskillende proteïene in die chromatien van 'n eukariotiese selkern aan die lig gebring. ʼn Eukariotiese sel het 'n membraangebonde kern en 'n aantal organelle, ook met membrane, in die sitoplasma. Chromatien kan gedefinieer word as die deel van ʼn kern wat deur 'n basiese kleurstof, Feulgen, gekleur word en gedurende mitose en meiose chromosome vorm. 'n Belangrike klas basiese proteïene, die histone, word in noue assosiasie met die DNS aangetref. 'n Ander klas nie-basiese proteïene word ook in die kern, vermoedelik in die kernsap, aangetref. Navorsing het getoon dat histone waarskynlik fungeer om DNS-materiaal tot chromosome saam te bind tydens die profase van die seldelingprosesse. Hulle funksie is om die DNS op te rol en te buig tot 'n superkompakte eenheid, die chromosoom. Wanneer die [[DNS]] so dig gepak is, kan dit nie deur die RNS getranskribeer word nie. Nadat seldeling plaasgevind het, disassosieer die eenheid en in hierdie periode, die interfase van 'n sel se lewensiklus, word die DNS selektief getranskribeer. Voorheen is vermoed dat die histone behalwe as verpakkingseenheid deels ook funksioneer om dele van ons te blokkeer sodat dit nie getranskribeer kan word nie. Die nie-basiese proteïene kan vermoedelik fungeer om met die histone te verbind en 'n konformasieverandering ('n struktuurverandering in die histone) te bewerkstellig. Dit veroorsaak dat die ons op die plek van die verbinding oopvou, sodat die vir die boodskapper-RNS bereikbaar is en getranskribeer kan word. Die transkripsie van gene is dus moontlik ʼn resultaat van die verwydering van die histoonblokkasie deur die nie-basiese proteïene. Die beheer van die werking van die nie-basiese proteïene is ook 'n vraagstuk. Hoewel bogenoemde teorie baie aantreklik is, is daar gevind dat daar te min nie-basiese proteïene is om die werking van alle gene te reguleer. Geenwerking en geenseleksie moet dus ook onder die invloed van ander meganismes staan. 'n Aanvaarbare model is deur twee wetenskaplikes ontwerp en staan bekend as die Britten-Davidson- model. Die model verklaar onder andere hoe hormoon werking die regulasie van gene kan beïnvloed, maar dit bied nog nie 'n oplossing vir al die probleme in die studieveld nie. Die studieveld van die morfogenese help om 'n insig te gee in die funksionering van die basiese en belangrike prosesse wat inherent aan alle lewende organismes is. Omdat die kennis wat deur navorsing verkry word, vir feitlik al die aspekte van die biologiese en mediese wetenskappe verreikende gevolge kan hê, sal hierdie dissipline in die toekoms geweldig uitbrei om vir al die kennis ruimte te maak. == Bronnelys == * Wêreldspektrum, 1982, ISBN 0908409605, volume 19, bl. 160 {{Normdata}} [[Kategorie:Biologie]] tjgu8qup73ehrjjoy2hlckqcqvdfm5b 0 267837 2516832 2510674 2022-08-02T05:25:21Z Florie321 152384 /* Eksterne skakels */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Shinzo Abe | beeld = Shinzō Abe Official (cropped 2).jpg | beeldonderskrif = Shinzo Abe in 2012 | orde = [[Eerste minister van Japan]] | termynaanvang = 26 Desember 2012 | termyneinde = 16 September 2020 | vise = [[Tarō Asō]] | voorganger = [[Yoshihiko Noda]] | opvolger = [[Yoshihide Suga]] | monarg = [[Akihito]]<br />[[Naruhito]] | geboortenaam = | geboortedatum = 21 September 1954 | geboorteplek = Shinjuku, [[Tokyo]], [[Japan]] | sterfdatum = {{SDEO|1954|9|21|2022|7|8}} | sterfplek = [[Nara, Nara|Nara]], [[Japan]] | party = | orde2 = | termynaanvang2 = 26 September 2006 | termyneinde2 = 26 September 2007 | vise2 = | voorganger2 = [[Junichiro Koizumi]] | opvolger2 = [[Yasuo Fukuda]] | monarg2 = [[Akihito]] | orde3 = | termynaanvang3 = | termyneinde3 = | vise3 = | voorganger3 = | opvolger3 = | eggenoot = Akie Abe | kinders = | alma_mater = | religie = | handtekening = | militer = <!-- Indien die persoon militêre diens gedoen het moet in hierdie veld “Militêre Diens” ingevoer word --> | lojaliteit = | tak = | diensjare = | rang = | eenheid = | oorloe = | toekennings = }} '''Shinzo Abe''' (安倍 晋三 ''Abe Shinzō'', [[IFA]]: [abe ɕin(d)zoː]; gebore 21 September 1954 – 8 Julie 2022) was 'n Japannese politikus en van 2012 tot 2020 premier van [[Japan]] en president van die Liberaaldemokratiese Party (LDP). Op 28 Augustus 2020 kondig Abe sy uittrede weens gesondheidsredes aan.<ref name="maroela" /> Hy het lank reeds aan 'n [[Chroniese siekte|chroniese]] [[Ontsteking (geneeskunde)|inflammatoriese]] dermsiekte gely, wat veroorsaak het dat hy in 2007 ook skielik as premier moes bedank.<ref name="maroela" /> Nadat die siekte onder beheer gebring is, word hy in 2012 as premier herkies.<ref name="maroela" /> Abe word in 2019 die langsdienende premier van Japan.<ref name="maroela" /> In Augustus 2020, het Abe sy hangende bedanking as premier aangekondig, met verwysing na 'n herlewing van sy ulseratiewe kolitis. Hy het tot 16 September 2020 in die amp aangebly, waarna die [[Kokkai]] geskeduleer was om sy opvolger te verkies, na aanleiding van die uitslag van 'n LDP-leierskapsverkiesing wat drie dae vantevore gehou is.<ref name="DateSetforElection" /> == Sluipmoord == Op 8 Julie 2022 is Abe is van agter geskiet, terwyl hy 'n veldtogtoespraak in [[Nara, Nara|Nara]] gelewer het. Hy was na bewering na die voorval in 'n hartstilstand en het onmiddellik ná die skietery geen lewenstekens getoon nie.<ref>{{cite news |title=Former Japanese PM Shinzo Abe 'showing no vital signs' after attack |url=https://www.scmp.com/news/asia/east-asia/article/3184547/former-japanese-pm-shinzo-abe-collapses-after-reportedly-being |work=South China Morning Post}}</ref> Die polisie het die vermeende skieter, Yamagami Tetsuya, weens poging tot moord in hegtenis geneem.<ref>{{cite web |title=Former Japanese PM Abe Shinzo shot in Nara, man in his 40s arrested |url=https://www3.nhk.or.jp/nhkworld/en/news/20220708_26/ |website=NHK World News -- Japan |publisher=NHK Broadcasting |access-date=2022-07-08}}</ref> Abe is toe na die hospitaal gejaag en is daar oorlede. Hy was 67 jaar oud.<ref>{{Cite web|url=https://abcnews.go.com/International/wireStory/japans-nhk-television-prime-minister-shinzo-abe-died-86435555|title=Japan’s NHK television says former Prime Minister Shinzo Abe has died after being shot during campaign speech|date=8 Julie 2022|website=ABC News|access-date=8 Julie 2022}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|verwysings= <ref name="maroela">{{cite web |url=https://maroelamedia.co.za/nuus/wereld/japanse-premier-bedank-weens-swak-gesondheid/ |title=Japanse premier bedank weens swak gesondheid |work=[[Maroela Media]] |date=28 Augustus 2020 |access-date=28 Augustus 2020 |language=af |archive-url=https://web.archive.org/web/20200828211614/https://maroelamedia.co.za/nuus/wereld/japanse-premier-bedank-weens-swak-gesondheid/ |archive-date=28 Augustus 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> <ref name="DateSetforElection">{{cite web|url=http://www.asahi.com/ajw/articles/13683952|title=Japan's Shinzo Abe steps down as PM due to health concerns|date=31 August 2020|access-date=31 August 2020|website=The Asahi Shimbun|archive-date= 1 September 2020|archive-url=https://web.archive.org/web/20200901042537/http://www.asahi.com/ajw/articles/13683952|url-status=dead}}</ref> }} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} {{Saadjie}} {{s-start}} {{s-off}} {{s-bef|before=[[Hiroyuki Hosoda]]}} {{s-ttl|title=[[Hoof- Kabinetsekretaris]]|years=2005–2006}} {{s-aft|after=[[Yasuhisa Shiozaki]]}} |- {{s-bef|before=[[Junichiro Koizumi]]}} {{s-ttl|title=[[Premier van Japan]]|years=2006–2007}} {{s-aft|after=[[Yasuo Fukuda]]}} |- {{s-bef|before=[[Sadakazu Tanigaki]]}} {{s-ttl|title=Leier van die Opposisie|years=2012}} {{s-aft|after=[[Banri Kaieda]]}} |- {{s-bef|before=[[Yoshihiko Noda]]}} {{s-ttl|title=[[Premier van Japan]]|years=2012–2020}} {{s-aft|after=[[Yoshihide Suga]]}} {{s-ppo}} {{s-bef|before=[[Junichiro Koizumi]]}} {{s-ttl|title=President van die Liberale Demokratiese Party|years=2006–2007}} {{s-aft|after=[[Yasuo Fukuda]]}} |- {{s-bef|before=[[Sadakazu Tanigaki]]}} {{s-ttl|title=President van die Liberale Demokratiese Party|years=2012–2020}} {{s-aft|after=[[Yoshihide Suga]]}} {{s-diplomatic}} {{s-bef|before=[[Angela Merkel]]}} {{s-ttl|title=Voorsitter van die [[Groep van Sewe]]|years=2016}} {{s-aft|after=[[Paolo Gentiloni]]}} |- {{s-bef|before=[[Mauricio Macri]]}} {{s-ttl|title=Voorsitter van die [[Groep van 20]]|years=2019}} {{s-aft|after=[[Salman van Saoedi-Arabië|Salman]]}} {{s-end}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Abe, Shinzo}} [[Kategorie:Geboortes in 1954]] [[Kategorie:Sterftes in 2022]] [[Kategorie:Eerste Ministers van Japan]] qgmb0j09doft7ytk60hsdohxwz69ot4 0 274803 2516723 2410329 2022-08-01T13:45:44Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Vlag | Naam = Albanië | Artikel = | Beeld = Flag of Albania.svg | Beeldgrootte = 210px | Geen_grens = | Bynaam = ''Flamuri Kombëtar'' | Ander_byname = | Gebruik = 111010 | Simbool = | Verhouding = 5:7 | Goedgekeur_op = [[7 April]] [[1993]]<ref name="FOTW">{{en}} {{cite web |publisher=Flags of the World |url=https://www.crwflags.com/fotw/flags/al.html |title=Albanië |accessdate=13 Oktober 2020}}</ref> | Ontwerp = 'n Rooi agtergrond met 'n swart tweekopadelaar in die middel. | Ontwerper = [[Sadik Kaceli]] }} Die '''nasionale vlag van Albanië''' ([[Albanees]]: ''Flamuri i Shqipërisë'') is op 7 April 1993 amptelik in gebruik geneem. Die vlag vertoon 'n enkele rooi baan met die silhoeët van 'n tweekopadelaar (in swart) in die middel. Die vlag is gekies in 1912 nadat Albanië sy onafhanklikheid van die [[Ottomaanse Ryk]] verkry het. == Ontwerp == === Simboliek === [[Lêer:Flag of Albania Butrint.jpg|duimnael|'n Wapperende vlag van Albanië]] Die rooi verteenwoordig dapperheid en krag, terwyl die tweekopadelaar die soewereine staat van [[Albanië]] verteenwoordig. Die tweekopadelaar is 'n ou simbool wat al in die [[Bisantynse Ryk]], die [[Heilige Romeinse Ryk]], [[Oostenryk-Hongarye]] en die [[Russiese Ryk]] gebruik is. Die adelaar verwys na die Albanese volk, aangesien Albanië in Albanees (''Shqipëri'' of ''Shqipëria'') “land van die adelaar” of “volk van die adelaar” beteken. === Kleurskema === Die kleurskema word hieronder gelys: {| class="wikitable" style="text-align:center;" ![[Lêer:Flag of Albania.svg|30px]]<br />Kleurskema ! style="background:#ff0000; width:100px" | {{Kleur|white|Rooi}} ! style="background:#000000; width:100px" | {{Kleur|white|Swart}} |- | style="background:#F2F2F2; text-align:right" |'''CMYK''' | <code>0/100/100/0</code> || <code>0/0/0/100</code> |} == Geskiedenis == [[Lêer:Coat of arms of the House of Kastrioti.svg|duimnael|130px|Wapen van die edelfamilie Kastrioti.<ref>{{en}} {{cite book|title = Scanderbeg: From Ottoman Captive to Albanian Hero|last = Hodgkison|first = Harry|publisher = |year = 2005|isbn = 1-85043-941-9|location = |pages = }}</ref> Volgens oorleweringe het [[Gjergj Kastriot Skanderbeg]] in [[Krujë]] 'n rooi vlag met die swart adelaar gehys.<ref>{{en}} {{cite book|title = The Flag Bulletin|url = https://books.google.com/books?id=wjIrAQAAIAAJ|publisher = Flag Research Center.|date = 1 Januarie 1987}}</ref>]] Gedurende [[Johannes Hunyadi]] se veldtog in Niš in 1443 het [[Skanderbeg]] en 'n paar ander [[Albanese]] van die Turkse range weggestap en het hy vir 25 jaar merkwaardige oorwinnings teen die Ottomane behaal. Hy het die [[Bisantynse Ryk|Bisantynse]] dubbelkoparendvlag gebruik en sy sonderlinge oorwinnings het aan hom die titel ''Athleta Christi'', deur die [[pous]] toegeken, verleen.<ref>{{harvnb|Mucha|Crampton|Louda|1985|p=36}}.</ref> Die arend is in die [[Middeleeue]] deur 'n aantal Albanese edelfamilies vir heraldiese doeleindes gebruik, en het 'n simbool van die Albanese geword.<ref name=Elsie2010>{{harvnb|Elsie|2010|loc="Flag, Albanian", bl. 140: “Die adelaar was in die laat Middeleeue 'n algemene heraldiese simbool vir talle Albanese dinastieë en het daardeur 'n simbool van Albanese in die breë geword. Volgens oorlewering was dit ook Skanderbeg se vlag … As 'n simbool van moderne Albanië is die vlag weer waargeneem tydens die jare van nasionale opbloei en was dit ook algemeen in gebruik gedurende die opstande van 1909 tot 1912. Dit is hierdie vlag wat Ismail Qemal bey Vlorë op 28 November 1912 in Vlorë gehys het om Albanese onafhanklikheid te verklaar.”}}</ref> Die huis van Kastrioti se wapenskild, waarop 'n swart tweekopadelaar op 'n rooi agtergrond verskyn, het bekendheid verwerf toe hy 'n opstand teen die [[Ottomaanse Ryk]] gelei het, wat uitgeloop het op die onafhanklikheid van Albanië van 1443 tot 1479. Dit was die vlag van die Liga van Lezhë wat die eerste verenigde Albanese staat in die Middeleeue was, en ook die oudste verteenwoordigende politieke liggaam in die land met nog bestaande rekords.<ref name="Matanov2010">{{harvnb|Matanov|2010|p=363}}.</ref><ref name="PickardÇeliku2008">{{harvnb|Pickard|Çeliku|2008|p=16}}.</ref><ref>{{harvnb|Schmitt|2009}}.</ref><ref>{{sq}} {{cite web|title=Kuvendi i Lezhës (1444)|url=http://www.letersia.fajtori.com/Historia/Skenderbeu/kuvendi_i_lezhes.php|website=letersia.fajtori.com}}</ref> Die simbool van die tweekopadelaar is gedurende die 18de, 19de en vroeg-20ste eeue deur Albanese nasionaliste gebruik as 'n simbool van hul veldtog vir hulle land se onafhanklikheid van die Ottomaanse Ryk.<ref name="Elsie-2001-78">{{harvnb|Elsie|2001|loc="Eagles", bl. 78}}.</ref><ref name="Elsie2010" /> Op 28 November 1912 is die Albanese onafhanklikheid in [[Vlorë]] verklaar en die vlag, wat deur Ismail Qemali gehys is, is as die simbool van die nuwe volk aanvaar.<ref name="Elsie-2001-78" /><ref name="Elsie2010" /> Die Albanese vlag het deur die jare 'n aantal veranderinge ondergaan soos verskillende bewinde dit aangepas het. Gedurende die heerskappy van [[Zog I van Albanië|Koning Zog]] (1928 tot 1939) is 'n kroon tot die vlag toegevoeg wat gedurende die Italiaanse besetting van Albanië (1939 tot 1943) deur twee bylbundels vervang is. Na afloop van die [[Tweede Wêreldoorlog]] het die kommunistiese regering 'n vyfpuntige goue ster tot die vlag toegevoeg wat weer op 7 April 1992 verwyder is toe dié regering tot 'n val gekom het. Albanië se maritieme vlae – die burgerlike en vlootvaandels – verskil albei van die nasionale vlag. Die burgerlike vaandel bestaan uit drie horisontale bane in rooi, swart en rooi. Die vlootvaandel is soortgelyk aan die nasionale vlag behalwe dat dit die tweekopadelaar op 'n wit agtergrond is en dat die onderste helfte van dei vlag 'n rooi horisontale baan het. Die adelaar op die Albanese vlag verskyn ook op die muntkant van die Albanese vyflekmunt wat in 1995 en 2000 uitgereik is.<ref>{{en}} {{cite web|title=Albanese munte in sirkulasie – Uitgawe van 1995, 1996 en 2000|year=2004–2009|publisher=Bank van Albanië|url=http://www.bankofalbania.org/web/Albanian_coins_of_circulation_43_2.php|accessdate=9 Maart 2012|archive-url=https://web.archive.org/web/20090306234131/http://www.bankofalbania.org/web/Albanian_coins_of_circulation_43_2.php|archive-date=6 Maart 2009|url-status=dead}}</ref> Sedert 1969 is die vlag van Albanië nieamptelik in [[Kosovo]] vertoon deur die land se etniese Albanese bevolking.<ref>{{harvnb|Malcolm|1998|p=325}}.</ref> Dit was in die 1990’s die simbool van die nieerkende Republiek Kosovo. Die huidige onafhanklike staat van Kosovo gebruik [[vlag van Kosovo|'n ander vlag]] wat ontwerp is om enige simbole te vermy wat met 'n spesifieke [[etniese groep]] verbind word (soos die [[Vlag van Bosnië en Herzegowina|vlae van Bosnië en Herzegowina]] en [[vlag van Siprus|Siprus]] ook doen). === Vorige vlae === <center><gallery align="center" widths="150"> Lêer:Flag of Albanian Provisional Government (Jun-Nov 1912).svg| {{FIAV|historical}} Vlag wat gedurende die nasionalistiese herlewing in die 19de en 20ste eeue gebruik is Lêer:Flag of Albanian Provisional Government (1912-1914).svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die onafhanklike Albanië, 1912 tot 1914 Lêer:Flag of Albanian Provisional Government 1912-1914.gif| {{FIAV|historical}}{{FIAV|variant}} Alternatiewe vlag van die onafhanklike Albanië, 1912 tot 1914 Lêer:Flag of Albania (1914–1920).svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Vorstedom Albanië, 1914 tot 1920 Lêer:Regentaschapalbanievlag.gif| {{FIAV|historical}}{{FIAV|defacto}} ''De facto'' vlag van die Vorstedom Albanië, 1914 tot 1915 Lêer:Flag of Albania (1920–1926).svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Vorstedom Albanië, 1920 tot 1925 en die Albanese Republiek, 1926 tot 1926 Lêer:Flag of Albania (1926–1928).svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Albanese Republiek, 1926 tot 1928 Lêer:Flag of Albania (1934–1939).svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Koninkryk Albanië, 1928 tot 1939 Lêer:Flag of Albania (1939–1943).svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Italiaanse Protektoraat Albanië, 1939 tot 1943 Lêer:Flag of Albania (1943–1944).svg| {{FIAV|historical}} Vlag van Albanië tydens die Duitse besetting, 1943 tot 1944 Lêer:Flag of Albania (1944–1946).svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Demokratiese Regering van Albanië, 1944 tot 1946 Lêer:Flag of Albania (1946–1992).svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Volksrepubliek Albanië, 1946 tot 1976 en die Sosialistiese Volksrepubliek Albanië, 1976 tot 1992 Lêer:Flag of Albania (1992-2002).svg| {{FIAV|historical}} Vlag van Albanië, 1992 tot 2002 </gallery></center> == Ander vlae == === Vlae en standaarde === <center><gallery align="center" widths="150"> Lêer:Civil Ensign of Albania.svg| {{FIAV|normal}} Burgerlike vaandel van Albanië Lêer:Naval Ensign of Albania.svg| {{FIAV|normal}} Vlootvaandel van Albanië Lêer:Government Ensign of Albania.svg| {{FIAV|normal}} Regeringsvaandel van Albanië Lêer:Albanian Coast Guard Ensign.svg| {{FIAV|normal}} Kuswagvaandel van Albanië Lêer:Flag of the President of Albania.svg| {{FIAV|normal}} Vlag van die president van Albanië Lêer:Flamuri i Policisë së Shtetit.svg| {{FIAV|normal}} Vlag van die Albanese polisie </gallery></center> === Vorige vlae en standaarde === <center><gallery align="center" widths="150"> Lêer:Civil Ensign of Albania (1945-1992).svg| {{FIAV|historical}} Burgerlike vaandel, 1945 tot 1992 Lêer:Naval Ensign of Albania (1946-1954).svg| {{FIAV|historical}} Oorlogsvlag ter see, 1946 tot 1954 Lêer:Naval Ensign of Albania (1954-1958).svg| {{FIAV|historical}} Oorlogsvlag ter see, 1954 tot 1958 Lêer:Naval Ensign of Albania (1958-1992).svg| {{FIAV|historical}} Oorlogsvlag ter see, 1958 tot 1992 Lêer:Government Ensign of Albania (1958-1992).svg| {{FIAV|historical}} Diensvlag ter see, 1958 tot 1992 Lêer:Albanian Coast Guard Ensign-1958-1992.svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die kuswag, 1958 tot 1992 Lêer:Presidential flag of Albania 1946-1992.svg| {{FIAV|historical}} Presidensiële standaard, 1946 tot 1992 Lêer:Flag of the President of Albania (1992–2002).svg| {{FIAV|historical}} Presidensiële standaard, 1992 tot 2002 </gallery></center> === Diverse === <center><gallery align="center" widths="150"> Lêer:Albanian Muslim flag.svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Albanese [[Moslem]]s in die eerste kwart van die 19e eeu Lêer:Latin (usually Albanian) Merchant Flag 1453-1793.svg| {{FIAV|historical}} Latynse, meestal Albanese koopvaardyvlag van Ottomaans Albanië, 1453 tot 1793 Lêer:Essad Pasha%27s flag.svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Sentraal-Albanese Republiek, 'n kortstondige nieerkende republiek, 1913 tot 1914 Lêer:Flag of Koritsa.svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die outonome Albanese Republiek Korçë, 1916 tot 1920 Lêer:Flag of Mirdita Republic.svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Republiek Mirdita, 'n kortstondige nieerkende republiek, 1921 Lêer:Flag of Albania (1939-1943; crowned).svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Italiaanse protektoraat Albanië met die kroon van die [[Huis van Savoje]] Lêer:Flag of SFR Yugoslav Albanian Minority.svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Albanese minderheid in [[Sosialistiese Federale Republiek Joego-Slawië|Joego-Slawië]] ([[Sosialistiese Outonome Provinsie Kosovo]]) Lêer:Flag of Albania.svg| {{FIAV|historical}} Vlag van die Republiek Kosovo, 'n selfverklaarde staat in 1992 op die grondgebied van die [[Outonome Provinsie Kosovo en Metohija (1990–1999)|provinsie Kosovo en Metohija]] ([[Serwië]]) Lêer:Flag of Dardania.svg| {{FIAV|historical}} Vlag van Dardania wat gebruik is as vlag van Kosovo en presidensiële vlag onder [[UNMIK]], ontwerp deur [[Ibrahim Rugova]]. Lêer:Flag of Kosovo.svg| [[Vlag van Kosovo]] (2008–), verteenwoordig die Kosovaarse Albanese en die vyf minderhede in [[Kosovo]] </gallery></center> == Verwysings == {{Verwysings|3}} == Bronne == {{refbegin|2}} * {{en}} {{cite book|last=Elsie|first=Robert|title=Historical Dictionary of Albania|location=Lanham, MD|publisher=Scarecrow Press (The Rowman & Littlefield Publishing Group Incorporated)|year=2010|isbn=0-8108-6188-7|url=https://books.google.com/books?id=haFlGXIg8uoC}} * {{en}} {{cite book|last=Elsie|first=Robert|title=A Dictionary of Albanian Religion, Mythology, and Folk Culture|location=New York, NY|publisher=New York Universiteitspers|year=2001|isbn=0-8147-2214-8|url=https://books.google.com/books?id=aAtQZ0vjf5gC}} * {{en}} {{cite book|last=Grumeza|first=Ion|title=The Roots of Balkanization: Eastern Europe C.E. 500–1500|location=Lanham, MD|publisher=Universiteitspers van Amerika|year=2010|isbn=0-7618-5134-8|url=https://books.google.com/books?id=QKhuxLdnYhMC}} * {{en}} {{cite book|last=Malcolm|first=Noel|title=Kosovo: A Short History|location=Londen|publisher=Macmillan|year=1998|isbn=0-333-66612-7|url=https://books.google.com/books?id=GGQ_AQAAIAAJ}} * {{en}} {{cite book|last=Matanov|first=Christo|title=The Oxford Encyclopedia of Medieval Warfare and Military Technology|year=2010|location=Oxford|publisher=Oxford Universiteitspers|isbn=978-0-19-533403-6|url=https://books.google.com/books?id=mzwpq6bLHhMC}} * {{en}} {{cite book|last1=Mucha|first1=Ludvík|last2=Crampton|first2=William|last3=Louda|first3=Jiří|title =Webster's Concise Encyclopedia of Flags & Coats of Arms|location=New York, NY|publisher=Crescent Books|year=1985|isbn=0-517-49951-7|url=https://books.google.com/books?id=YgIAOklnOOMC}} * {{en}} {{cite book|last1=Pickard|first1=Rob|last2=Çeliku|first2=Florent|title=Analysis and Reform of Cultural Heritage Policies in South-East Europe|year=2008|location=Straatsburg|publisher=Raad van Europa Uitgewers|isbn=978-9-28-716265-6|url=https://books.google.com/books?id=Bi8fjENzJacC}} * {{de}} {{cite book|last=Schmitt|first=Oliver Jens|title=Skanderbeg: Der neue Alexander auf dem Balkan|year=2009|location=Regensburg|publisher=Verlag Friedrich Pustet|isbn=978-3-7917-2229-0|url=https://books.google.com/books?id=GznYPwAACAAJ}} * {{sq}} {{cite book|last=Frashëri|first=Kristo|title=Gjergj Kastrioti Skënderbeu: Jeta dhe Vepra, 1405–1468|url=https://books.google.com/books?id=vwR3PQAACAAJ&dq=kristo+frasheri+skenderbeu|year=2002|location=Tirana, Albanië|publisher=Botimet Toena|isbn=99927-1-627-4}} {{refend|2}} == Eksterne skakels == {{CommonsKategorie|Flags of Albania|Vlae van Albanië}} * {{en}} [https://www.crwflags.com/fotw/flags/al.html Albanië] by ''Flags of the World''. * {{en}} {{cite web|url=https://www.britannica.com/topic/flag-of-Albania|title=Flag of Albania|publisher=[[Encyclopædia Britannica]]|accessdate=20 Oktober 2020}} {{Europavlae}} {{Normdata}} [[Kategorie:Albanië]] [[Kategorie:Nasionale vlae|Albanië]] h2br1jhejg00f95zbjm2sqkt68u0ejb 0 277976 2516827 2511983 2022-08-01T22:26:14Z Autonomous agent 5 144524 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Planeet | discovery=yes | physical_characteristics = yes | bgcolour= #FFFFC0 | name=ʻOumuamua | image=[[Beeld:A2017U1 5gsmoothWHT enhanced.jpg|300px]] | caption = ʻOumuamua op 28 Oktober 2017, afgeneem deur die William Herschel-teleskoop. Dit is die ligbron in die middel van die foto, terwyl die agtergrondsterre strepe maak vanweë die teleskoop se beweging terwyl dit ʻOumuamua volg.<ref name="apod-1">{{cite web |last1=Bonnell |first1=Jerry |last2=Nemiroff |first2=Robert |title=A/2017 U1: An Interstellar Visitor |url=https://apod.nasa.gov/apod/ap171103.html |website=Astronomy Picture of the Day |access-date=13 Maart 2019 |date=3 November 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20190617060116/https://apod.nasa.gov/apod/ap171103.html |archive-date=17 Junie 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | discoverer=Robert Weryk, met die gebruik van {{nowrap|[[Pan-STARRS]] 1}} | discovered=19 Oktober 2017 | alt_names=1I/2017 U1<ref name="MPEC2017-V17"/> | named_after = [[Hawais]]e term vir "verkenner"<ref name="MPEC2017-V17"/> | mp_category = Interstellêre voorwerp<ref name="MPEC2017-V17"/><br />Hiperboliese asteroïde<ref name="jpldata"/><ref name="ARX-20180920">{{cite arxiv |last=Rafikov |first=Roman R. |title=Spin Evolution and Cometary Interpretation of the Interstellar Minor Object 1I/2017 ʻOumuamua |date=20 September 2018 |eprint=1809.06389v2 |class=astro-ph.EP}}</ref><ref name="QM-20181010">{{cite web |last=Skibba |first=Ramin |title=Interstellar Visitor Found to Be Unlike a Comet or an Asteroid |url=https://www.quantamagazine.org/interstellar-comet-oumuamua-might-not-actually-be-a-comet-20181010/ |date=10 Oktober 2018 |work=Quanta Magazine |access-date=10 Oktober 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200427010524/https://www.quantamagazine.org/interstellar-comet-oumuamua-might-not-actually-be-a-comet-20181010/ |archive-date=27 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> | orbit_ref = &thinsp;<ref name="jpldata"/> | epoch = 2 November 2017 (JD 2458059,5) | observation_arc = 34 dae | aphelion= | perihelion = {{val|0.25534|0.00007|ul=AE}} | semimajor = {{val|-1.2798|0.0008|u=AE}} | eccentricity = {{val|1.19951|0.00018}} | inclination = 122,69° | asc_node = 24,599° | arg_peri = 241,70° | mean_anomaly = 36,425° | mean_motion = {{Deg2DMS|0.6802|sup=ms}} / dag | avg_speed = {{val|26.33|0.01|ul=km/s}} {{small|(interstellêr)}}<ref name="pseudoMPEC"/><br/>5,55 AE / jaar | dimensions = 100 - 1 000 m lank<ref name="NASA20181114">{{cite web |last=Cofield |first=Calia |title=NASA Learns More About Interstellar Visitor 'Oumuamua |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=7280 |date=14 November 2018 |work=[[Nasa]] |access-date=14 November 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200415092634/https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=7280 |archive-date=15 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="STD-0181020">{{cite web |last=Watzke |first=Megan |title=Spitzer Observations of Interstellar Object ʻOumuamua |url=https://scitechdaily.com/spitzer-observations-of-interstellar-object-oumuamua/ |date=20 Oktober 2018 |work=SciTechDaily.com |access-date=20 Oktober 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191016101409/https://scitechdaily.com/spitzer-observations-of-interstellar-object-oumuamua/ |archive-date=16 Oktober 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="PHYS-20181022">{{cite web |author=Harvard-Smithsonian Center for Astrophysics |title=ʻOumuamua one year later |url=https://phys.org/news/2018-10-oumuamua-year.html |date=22 Oktober 2018 |work=Phys.org |accessdate=22 Oktober 2018}}</ref><br />230 × 35 × 35 m<ref name="Jewitt2017"/><ref name="NOAO2017"/> | mass= | density= | surface_grav= | escape_velocity = | rotation= | spectral_type = [[Asteroïde#Ander tipes|D-tipe asteroïde]]?<ref name="Jewitt2017" /> | abs_magnitude = {{val|22.08|0.445}}<ref name="jpldata"/> | magnitude = 19,7 tot >27,5<ref name="pseudoMPEC"/><ref name="HubbleProposal" /> | albedo = | single_temperature = }} '''1I/ʻOumuamua''' (Engelse [[IFA]]: {{IFA|ʔoʊˌmuːəˈmuːə}}, Hawaise IFA: {{IFA|ʔowˌmuwəˈmuwə}}), voorheen bekend as '''A/2017 U1''', is sover bekend die eerste [[interstellêre medium|interstellêre]] voorwerp wat deur die [[Sonnestelsel]] beweeg het. Dit is op 19 Oktober 2017 deur die [[Kanada|Kanadese]] [[sterrekundige]] [[Robert Weryk]] ontdek met die [[Pan-STARRS]]-teleskoop in [[Hawaii]], 40 dae nadat dit op 9 September op sy [[Apside|naaste afstand van die Son af]] was. Dit was toe {{nowrap|33 000 000 km}} van die [[Aarde]] af (sowat 85 keer so ver as die [[Maan]]) en het reeds weg van die Son af beweeg. ʻOumuamua is ’n klein voorwerp, na raming tussen 100 en 1&nbsp;000&nbsp;m lank, met sy breedte wat op tussen 35 en 167&nbsp;m geraam word.<ref name="NASA20181114" /> Dit het ’n donkerrooi kleur, soortgelyk aan voorwerpe in die buitenste Sonnestelsel. ʻOumuamua het geen tekens van ’n [[koma]] getoon nie, al was hy so na aan die Son, maar het niegravitasionele versnelling ondergaan.<ref name="SLN-20190312">{{cite web |last=Carlisle |first=Camille M. |title=‘Oumuamua sped up as it left the inner solar system. This might be why – Astronomers think a jet-powered rocking motion could solve the puzzle |url=https://www.salon.com/2019/03/12/oumuamua-sped-up-as-it-left-the-inner-solar-system-this-might-be-why_partner/ |date=12 Maart 2019 |work=Salon |access-date=12 Maart 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200319173919/https://www.salon.com/2019/03/12/oumuamua-sped-up-as-it-left-the-inner-solar-system-this-might-be-why_partner/ |archive-date=19 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="Nature 27-6-2018" /> Hierdie uitwerking word dikwels in ysagtige [[Komeet|komete]] waargeneem,<ref name="Nature 27-6-2018" /><ref>{{Cite journal |last=Królikowska |first=Małgorzata |last2=Dybczyński |first2=Piotr A. |date=1 Oktober 2013 |title=Near-parabolic comets observed in 2006–2010. The individualized approach to 1/a-determination and the new distribution of original and future orbits |bibcode=2013MNRAS.435..440K |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=435 |issue=1 |pages=440–459 |doi=10.1093/mnras/stt1313 |issn=0035-8711 |arxiv=1308.0563}}</ref> maar ander redes is ook voorgestel.<ref name="UT-230181031">{{cite web |last=Williams |first=Matt |title=Could Oumuamua Be an Extra-Terrestrial Solar Sail? |url=https://www.universetoday.com/140391/could-oumuamua-be-an-extra-terrestrial-solar-sail/ |date=2 November 2018 |work=Universe Today |accessdate=2 November 2018}}</ref><ref name="ARX-20181101">{{cite journal |last1=Bialy |first1=Shmuel |last2=Loeb |first2=Abraham |title=Could Solar Radiation Explain ʻOumuamua's Peculiar Acceleration? |journal=The Astrophysical Journal |volume=868 |pages=L1 |date=26 Oktober 2018 |arxiv=1810.11490v4 |doi=10.3847/2041-8213/aaeda8}}</ref><ref name="SA-201809287">{{cite web |last=Loeb |first=Abraham |title=How to Search for Dead Cosmic Civilizations |url=https://blogs.scientificamerican.com/observations/how-to-search-for-dead-cosmic-civilizations/ |date=26 September 2018 |work=Scientific American |access-date=26 September 2018 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200427025843/https://blogs.scientificamerican.com/observations/how-to-search-for-dead-cosmic-civilizations/ |archive-date=27 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Volgens ’n [[Nasa]]-wetenskaplike kan die voorwerp ’n oorblyfsel van ’n verbrokkelde dwaalkomeet (of eksokomeet) wees.<ref name="UT-20190201">{{cite web |last=Williams |first=Matt |title=Oumuamua Could be the Debris Cloud of a Disintegrated Interstellar Comet |url=https://www.universetoday.com/141398/oumuamua-could-be-the-debris-cloud-of-a-disintegrated-interstellar-comet/#more-141398 |date=1 Februarie 2019 |work=Universe Today |accessdate=2 Februarie 2019}}</ref><ref name="ARX-20190201">{{cite arxiv |last=Sekanina |first=Zdenek |title=1I/'Oumuamua As Debris Of Dwarf Interstellar Comet That Disintegrated Before Perihelion |date=31 Januarie 2019 |eprint=1901.08704 |class=astro-ph.EP}}</ref> Die voorwerp se rotasiespoed is soortgelyk aan die gemiddelde spoed van asteroïdes in die Sonnestelsel, maar is langwerpiger as die meeste ander natuurlike liggame. ʻOumuamua tuimel in die rondte, eerder as om gladweg te draai, en beweeg so vinnig relatief tot die Son dat daar geen kans is dat dit van elders in die Sonnestelsel af kom nie. Dit beteken ook ʻOumuamua kan nie in ’n wentelbaan om die Son aangetrek word nie en sal dus eindelik die Sonnestelsel verlaat en voortgaan op sy reis deur die [[Interstellêre medium|interstellêre ruimte]]. Dit sal rofweg 20&nbsp;000 jaar duur om die Sonnestelsel te verlaat. Die [[planeet]]stelsel van waar ʻOumuamua kom, is onbekend. ==Naam== [[Beeld:Oumuamua orbit at perihelion.png|thumb|links|ʻOumuamua se hiperboliese wentelbaan deur die Sonnestelsel, met die Son in die middel ([https://photojournal.jpl.nasa.gov/archive/PIA22357_JPL-20180620-ASTRDSf-0007-Interstellar%20Asteroid%20animation-720p.mp4 animasie])]] Omdat dit die eerste voorwerp van sy soort was, het die [[Internasionale Astronomiese Unie]] (IAU), wat name aan ruimtevoorwerpe gee, voor ’n probleem te staan gekom. Dit is eers as komeet C/2017&nbsp;U1 geklassifiseer en later as asteroïde A/2017&nbsp;U1, omdat dit nie ’n koma gehad het nie. Nadat onteenseglik bewys is dit kom van buite die Sonnestelsel, is ’n nuwe naam geskep: I, vir Interstellêre voorwerp. Omdat ʻOumuamua die eerste voorwerp was wat as sulks geïdentifiseer is, het dit 1I vooraan sy naam gekry. Daar kan na die voorwerp verwys word as 1I; 1I/2017 U1; 1I/ʻOumuamua of 1I/2017 U1 (ʻOumuamua).<ref name="MPEC2017-V17"/> Die naam kom van die [[Hawais]]e woord ''ʻoumuamua'', wat "verkenner" beteken<ref name="MPEC2017-V17" /> (van ''ʻou'', "uitreik", en ''mua'', wat "eerste" beteken en ter wille van nadruk herhaal word<ref name="MPEC2017-V17" />), en weerspieël hoe die voorwerp ’n verkenner of boodskapper uit die verre verlede is wat na die [[mensdom]] uitreik. Die naam is deur die Pan-STARRS-span gekies.<ref>{{Cite magazine |last=Wall |first=Mike |date=16 November 2017 |title=Meet ʻOumuamua, the First-Ever Asteroid from Another Star |url=http://www.scientificamerican.com/article/meet-oumuamua-the-first-ever-asteroid-from-another-star |magazine=Scientific American |language=Engels |via=Space.com}}</ref> ==Waarnemings== Waarnemings en gevolgtrekkings oor ʻOumuamua se wentelbaan is hoofsaaklik verkry met data van die Pan-STARRS&nbsp;1-teleskoop<ref>{{cite journal |last1=Morrison |first1=David |title=Interstellar Visitor: The Strange Asteroid from a Faraway System |journal=[[Skeptical Inquirer]] |date=Maart-April 2018 |volume=42 |issue=2 |pages=5–6}}</ref> en Kanada-Frankryk-Hawaii-teleskoop, en oor sy samestelling en vorm met data van die [[Baie Groot Teleskoop]] en Gemini-Suid-teleskoop in Chili,<ref name="Gemini">{{cite press release |website=Gemini Observatory |url=http://www.gemini.edu/node/12729 |title=First Known Interstellar Visitor is an 'Oddball' |date=20 November 2017 |access-date=28 November 2017}}</ref> asook die Keck II-teleskoop in Hawaii. Die data is versamel deur Karen J. Meech, Robert Weryk en hulle kollegas, en hulle bevindings is op 20 November 2017 in die tydskrif ''Nature'' gepubliseer.<ref name="NAT-20171120"/><ref name="Rincon2017">{{cite news |url=https://www.bbc.com/news/science-environment-42053634 |title=Bizarre shape of interstellar asteroid |journal=BBC News |first=Paul |last=Rincon |date=20 November 2017 |access-date=20 November 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200408062702/https://www.bbc.com/news/science-environment-42053634 |archive-date=8 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Ná die aankondiging is die [[Hubble-ruimteteleskoop|Hubble-]] en [[Spitzer-ruimteteleskoop]] ook vir waarnemings ingespan.<ref name="jpl-news">{{cite web |title=Solar System's First Interstellar Visitor Dazzles Scientists |url=https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=7006 |website=Jet Propulsion Laboratory |date=20 November 2017 |access-date=20 Desember 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200310024611/https://www.jpl.nasa.gov/news/news.php?feature=7006 |archive-date=10 Maart 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name=Guarddian2017-12-11 /> ʻOumuamua is klein en donker. Dit is nie met sy [[perihelium]] op 9 September 2017 waargeneem nie, omdat dit sy helderheid tot ’n [[skynbare magnitude]] van ~13,5 beperk het.<ref name="Bannister2017" /> Teen einde Oktober het ʻOumuamua reeds verdof tot ’n skynbare magnitude van ~23,<ref name="MPC-object" /> en middel Desember 2017 was dit te dof en het dit te vinnig beweeg om selfs met die grootste grondgebaseerde teleskope te bestudeer.<ref name="Gemini"/> Die SETI-instituut se radioteleskoop het ʻOumuamua bestudeer, maar geen ongewone [[radio]]seine waargeneem nie.<ref name=SETI/> Ook geen smalbandseine is gevind nie.<ref name="No narrowband signals found.">{{Cite journal |arxiv=1801.02814 |title=Breakthrough Listen Observations of 1I/ʻOumuamua with the GBT |journal=Research Notes of the American Astronomical Society |volume=2 |issue=1 |pages=9 |last=Enriquez |first=J. E. |date=9 Januarie 2018 |bibcode=2018RNAAS...2a...9E |doi=10.3847/2515-5172/aaa6c9}}</ref> ===Baan=== [[Beeld:Oumuamua-solar system-ecliptic-normals.png|thumb|ʻOumuamua se hiperboliese baan deur die Sonnestelsel.]] Dit lyk of ʻOumuamua rofweg uit die rigting van [[Vega]] in die [[sterrebeeld]] [[Lier (sterrebeeld)|Lier]] kom.<ref name=wenz2017>{{cite magazine |first=John |last=Wenz |magazine=Astronomy |url=http://www.astronomy.com/news/2017/11/interstellar-asteroid-is-a-quarter-mile-long-red-beast |title=The first discovered interstellar asteroid is a quarter-mile long red beast |date=22 November 2017}}</ref><ref name="NYT-20171122">{{cite news |last=Overbye |first=Dennis |title=An Interstellar Visitor Both Familiar and Alien |date=22 November 2017 |work=[[The New York Times]] |url=https://www.nytimes.com/2017/11/22/science/oumuamua-space-asteroid.html |access-date=23 November 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200417202638/https://www.nytimes.com/2017/11/22/science/oumuamua-space-asteroid.html |archive-date=17 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="skyandtelescope"/><ref>{{cite news |first=Jamie |last=Seidel |title='Alien' object excites astronomers. Is it a 'visitor' from nearby star? |url=http://www.nzherald.co.nz/technology/news/article.cfm?c_id=5&objectid=11937034 |publisher=The New Zealand Herald |date=26 Oktober 2017}}</ref> Die voorwerp se inkomende bewegingsrigting was 6° vanaf die [[sonapeks]] (die rigting van die Son se beweging relatief tot die plaaslike sterre), en dit is die waarskynlikste rigting waaruit voorwerpe van buite die Sonnestelsel ons sal nader.<ref name="skyandtelescope" /><ref name="Hein2017"/> Waarnemings oor twee weke het ’n buitengewoon hiperboliese baan bevestig.<ref name="jpldata"/><ref name="NAT-20171120"/> Sy snelheid relatief tot die Son wanneer dit in die interstellêre ruimte is, is 26,33&nbsp;km/s of 94 800&nbsp;km/h. {| class="wikitable floatright" style="<!--{{float style|margin=1em}} -->text-align:center; font-size:0.9em;" |+ ʻOumuamua se snelheid relatief tot die Son<ref name="Horizons">{{cite web |url=https://ssd.jpl.nasa.gov/horizons.cgi?find_body=1&body_group=sb&sstr=2017U1 |title=Horizons Web-Interface |website=Solar System Dynamics Group |publisher=JPL}} Resultate verkry met die JPL Horizons On-Line Ephemeris System met Soln.date: 2017-Nov-21. Observer Location: "@sun" / Table settings: "20. Observer range & range-rate", "22. Speed wrt Sun & observer". At perihelion deldot=0.0 km/s and VmagSn=87 km/s</ref> |- ! Afstand !! Datum !! Snelheid<br />km/s |- | 2 300 AE || 1605 || 26,34 |- | 1 000 AE || 1839 || 26,35 |- | 100 AE || 2000 || 26,67 |- | 10 AE || 2016 || 29,50 |- | 1 AE || 9 Augustus 2017 || 49,67 |- | [[Apside|Perihelium]] || 9 September 2017 || 87,71<ref name="pseudoMPEC" /> |- | 1 AE || 10 Oktober 2017 || 49,67 |- | 10 AE || 2019 || 29,51 |- | 100 AE || 2034 || 26,65 |- | 1 000 AE || 2196 || 26,36 |- | 2 300 AE || 2430 || 26,32 |} Teen middel November 2017 was sterrekundiges seker dit is ’n interstellêre voorwerp.<ref>{{cite news |url=https://www.theguardian.com/science/across-the-universe/2017/nov/20/interstellar-object-confirmed-to-be-from-another-solar-system |title=Mysterious object confirmed to be from another solar system |date=20 November 2017 |access-date=21 November 2017 |first=Stuart |last=Clark |journal=The Guardian |quote=Astronomers are now certain that the mysterious object detected hurtling past our Sun last month is indeed from another solar system. They have named it 1I/2017 U1 (ʻOumuamua) and estimate it could be one of 10,000 others lurking undetected in our cosmic neighbourhood. |language=Engels |archive-url=https://web.archive.org/web/20200425034932/https://www.theguardian.com/science/across-the-universe/2017/nov/20/interstellar-object-confirmed-to-be-from-another-solar-system |archive-date=25 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Gebaseer op waarnemings oor 34 dae, is ʻOumuamua se [[Eksentrisiteit (sterrekunde)|eksentrisiteit]] 1,2: die grootste wat nog waargeneem is<ref name="JPL-ecc" /><ref name="pseudoMPEC" /> totdat [[2I/Borisov]] in Augustus 2019 ontdek is. ’n Eksentrisiteit van meer as 1 beteken die voorwerp beweeg vinniger as die Son se ontsnappingsnelheid – dit is dus nie aan die Sonnestelsel gebonde nie en kan na die interstellêre ruimte ontsnap. Hoewel ’n eksentrisiteit van effens groter as 1 verkry kan word deur middel van wisselwerkings met planete, is ʻOumuamua se eksentrisiteit so groot dat dit nie vanweë ’n wisselwerking met ’n planeet in die Sonnestelsel kon gewees het nie. Nie eens onontdekte planete in die Sonnestelsel, as hulle sou bestaan, kon verantwoordelik gewees het vir ʻOumuamua se baan of sy snelheid so baie verhoog het nie. Dit kan dus net ’n interstellêre oorsprong hê.<ref name="Wright">{{cite journal |title=On Distinguishing Interstellar Objects Like ʻOumuamua From Products of Solar System Scattering |year=2018 |journal=Research Notes of the AAS |volume=1 |issue=1 |page=38 |doi=10.3847/2515-5172/aa9f23 |bibcode=2017RNAAS...1a..38W |arxiv=1712.06044 |last1=Wright |first1=Jason T. |last2=Jones |first2=Hugh R.A.}}</ref><ref name=hyperbolics>{{cite journal |last1=de la Fuente Marcos |first1=Carlos |last2=de la Fuente Marcos |first2=Raúl |last3=Aarseth |first3=Sverre J. |year=2018 |title=Where the Solar system meets the solar neighbourhood: patterns in the distribution of radiants of observed hyperbolic minor bodies |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society Letters |volume=476 |issue=1 |pages=L1–L5 |arxiv=1802.00778 |bibcode=2018MNRAS.476L...1D |doi=10.1093/mnrasl/sly019}}</ref> [[Beeld:Comet 20171025-16 gif.gif|links|thumb|300px|Animasie van ʻOumuamua se beweging deur die Sonnestelsel.]] ʻOumuamua het die Sonnestelsel van noord van die vlak van die [[sonnebaan]] binnegekom. Die Son se [[swaartekrag]] het dit laat versnel todat dit sy maksimum spoed van 87,71&nbsp;km/s bereik het toe dit op 6 September 2017 suid van die sonnebaan verbybeweeg en skerp noordwaarts gedraai het met sy naaste afstand aan die Son (perihelium) op 9 September (op ’n afstand van 0,255&nbsp;[[AE]] van die Son, dus 17% nader as [[Mercurius]] se perihelium).<ref name="NASA-FAQ" /><ref name="pseudoMPEC" /> Die voorwerp beweeg nou weg van die Son in die rigting van die sterrebeeld [[Vlieënde Perd]], na ’n verdwyningspunt 66° van die rigting van sy nadering. Op sy pad weg van die Son het ʻOumuamua op 14 Oktober 2017 binne die wentelbaan van die Aarde beweeg (sowat 0,1616&nbsp;AE van ons af) en op 1 November verby [[Mars]] se wentelbaan.<ref name="NASA-FAQ" /><ref name="skyandtelescope"/><ref name="jpldata" /> Dit het in Mei 2018 verby [[Jupiter]] se wentelbaan beweeg en in Januarie 2019 verby [[Saturnus]] s’n. In 2022 sal dit verby [[Neptunus]] se wentelbaan beweeg.<ref name="NASA-FAQ"/> Terwyl dit die Sonnestelsel verlaat, sal dit al hoe stadiger beweeg totdat dit ’n snelheid van 26,33&nbsp;km/s relatief tot die Son bereik, net so vinnig as toe hy die Sonnestelsel genader het.<ref name="pseudoMPEC" /> Dit sal die voorwerp rofweg 20&nbsp;000 jaar neem om die Sonnestelsel heeltemal te verlaat. ===Voorkoms, vorm en samestelling=== Spektrumdata deur die William Herschel-teleskoop van 4,2&nbsp;m op 25 Oktober 2017 het gewys ʻOumuamua het geen terreinvoorwerpe nie en is rooi soos voorwerpe in die [[Kuipergordel]]. Sy spektrum is soortgelyk aan dié van ’n [[Asteroïde#Ander tipes|D-tipe asteroïde]].<ref name="Jewitt2017" /> [[Beeld:Eso1737f.svg|thumb|500px|’n [[Ligkurwe]] van 25-27 Oktober 2017 van ’n model met ’n lengte-breedteverhouding van&nbsp;10:1.]] ʻOumuamua roteer om ’n niehoofas, ’n beweging bekend as tuimeling.<ref name="Fraser2018a">{{cite journal |last1=Fraser |first1=W.C. |last2=Pravec |first2=P. |last3=Fitzsimmons |first3=A. |last4=Lacerda |first4=P. |last5=Bannister |first5=M.T. |last6=Snodgrass |first6=C. |last7=Smolić |first7=I. |title=The tumbling rotational state of 1I/‘Oumuamua<!-- Deny Citation Bot--> |journal=Nature Astronomy |volume=2 |issue=5 |pages=383–386 |date=9 Februarie 2018 |doi=10.1038/s41550-018-0398-z |arxiv=1711.11530 |bibcode=2018NatAs...2..383F |url=https://pure.qub.ac.uk/portal/en/publications/the-tumbling-rotational-state-of-1ioumuamua(cbcc0793-72c1-4f42-b78a-5bcdeff6274c).html}}</ref><ref>{{cite arxiv |eprint=1712.00437 |title=Tumbling motion of 1I/ʻOumuamua reveals body's violent past |last1=Drahus |first1=M. |last2=Guzik |first2=P. |last3=Waniak |first3=W. |last4=Handzlik |first4=B. |last5=Kurowski |first5=S. |last6=Xu |first6=S. |class=astro-ph.EP |date=1 Desember 2017}}</ref> Dit verduidelik die verskeie rotasieperiodes wat aangeteken is, soos 8,1 uur (±0,42 uur<ref name="Bannister2017" /> en ±0,02 uur<ref name="Bolin2017" />), met ’n ligkurwe-omvang van {{nowrap|1,5-2,1 magnitudes}},<ref name="Bolin2017" /> terwyl Meech et al. ’n rotasieperiode van 7,3 uur en ’n ligkurwe-omvang van 2,5&nbsp;magnitudes aangeteken het.<ref name=ESO2017 /> Dit is waarskynlik dat ʻOumuamua in die stelsel van sy oorsprong teen ’n ander liggaam gebots het en tuimelend die ruimte ingeskiet is, en bly tuimel het aangesien die tydskaal vir die einde van hierdie beweging baie lank is – minstens ’n miljard jaar.<ref name="Fraser2018a"/><ref>[https://www.bbc.com/news/science-environment-43018706 ʻOumuamua: 'space cigar's' tumble hints at violent past]. Jonathan Amos, ''BBC News'', 11 Februarie 2018.</ref> [[Beeld:Oumuamua light curve simulation.gif|thumb|280px|’n Simulasie van ʻOumuamua wat deur die lug tuimel en die gevolglike ligkurwe. Eintlik is ʻOumuamua net as ’n ligpunt sigbaar; sy vorm hier is van sy ligkurwe afgelei.]] Die groot wisselings in die ligkurwe dui aan ʻOumuamua is óf ’n baie langwerpige voorwerp, soortgelyk aan of meer as enige voorwerp in die Sonnestelsel,<ref name="Bannister2017" /><ref name="Bolin2017" /> óf ’n uiters plat voorwerp, ’n pannekoek- of ovaal [[sferoïde]].<ref>{{cite journal |arxiv=1804.03471 |title=The Excited Spin State of 1I/2017 U1 'Oumuamua |journal=The Astrophysical Journal |volume=856 |issue=2 |pages=L21 |last1=Belton |first1=M.J.S. |display-authors=|date=10 April 2018 |quote=We find that ‘Oumuamua is "cigar-shaped"', if close to its lowest rotational energy, and an extremely oblate spheroid if close to its highest energy state for its total angular momentum. |doi=10.3847/2041-8213/aab370 |bibcode=2018ApJ...856L..21B}}</ref> Die grootte en vorm is egter nie direk waargeneem nie omdat ʻOumuamua net as ’n ligpunt sigbaar is, selfs deur die kragtigste teleskope. As dit sigaarvormig is, kan die verhouding tussen die langste en kortste deel 5:1 of groter wees.<ref name="Fraser2018a"/> As ’n [[albedo]] van 10% aanvaar word (wat effens hoër is as dié van ’n tipiese D-tipe asteroïde),<ref>{{Cite journal |last=Thomas |first=C. A. |last2=Trilling |first2=D. E. |last3=Emery |first3=J. P. |last4=Mueller |first4=M. |last5=Hora |first5=J. L. |last6=Benner |first6=L. A. M. |last7=Bhattacharya |first7=B. |last8=Bottke |first8=W. F. |last9=Chesley |first9=S. |date=1 September 2011 |title=ExploreNEOs. V. Average Albedo by Taxonomic Complex in the Near-Earth Asteroid Population |bibcode=2011AJ....142...85T |journal=The Astronomical Journal |volume=142 |issue=3 |pages=85 |doi=10.1088/0004-6256/142/3/85 |issn=0004-6256}}</ref> en ’n verhouding van 6:1, is ʻOumuamua se afmetings sowat 100-1&nbsp;000&nbsp;m × 35-167&nbsp;m × 35-167&nbsp;m,<ref name="NASA20181114" /><ref name="STD-0181020" /><ref name="PHYS-20181022" /><ref name="Jewitt2017"/><ref name="NOAO2017"/> met ’n gemiddelde deursnee van sowat 110&nbsp;m.<ref name="Jewitt2017"/><ref name="NOAO2017" /> Volgens die Amerikaanse sterrekundige David Jewitt is die voorwerp fisies onmerkwaardig, buiten vir sy hoogs langwerpige vorm.<ref name="NOAO2017" /> Bannister et al. het voorgestel dit kan ’n [[kontakdubbelvoorwerp]] wees,<ref name="Bannister2017" /> hoewel dit nie versoenbaar is met sy vinnige rotasie nie.<ref name="Rincon2017" /> Een spekulasie oor sy vorm is dat dit die gevolg is van ’n gewelddadige voorval (soos ’n botsing of [[Supernova|sterontploffing]]) wat hom uit sy stelsel van oorsprong geskiet het.<ref name="Rincon2017" /> JPL News het berig ʻOumuamua "is tot ’n kwartmyl (400&nbsp;m) lank en uiters langwerpig – miskien 10 keer so lank as wat dit breed is".<ref name="jpl-news" /><ref name=Guarddian2017-12-11 /> Volgens ’n 2019-verslag<ref>[https://arxiv.org/abs/1906.03696 Modeling the light curve of `Oumuamua: evidence for torque and disc-like shape] Sergey Mashchenko</ref> is die beste modelle óf ’n sigaarvorm met ’n verhouding van 1:8 óf ’n skyfvorm met ’n verhouding van 1:6, met laasgenoemde waarskynliker omdat sy rotasie nie ’n spesifieke oeriëntasie verg om die waargenome helderheidsomvang te sien nie. Waarnemings van sy ligkurwe dui daarop dat die voorwerp saamgestel kan wees uit ’n digte, metaalryke gesteente wat rooi geword het vanweë miljoene jare se blootstelling aan [[Kosmiese straling|kosmiese strale]].<ref name="Rincon2017"/><ref>{{Cite journal |title=Updated: For the first time, astronomers are tracking a distant visitor streaking through our solar system |journal=Science |url=http://www.sciencemag.org/news/2017/11/updated-first-time-astronomers-are-tracking-distant-visitor-streaking-through-our-solar |first=Paul |last=Voosen |date=20 November 2017 |doi=10.1126/science.aar3433 |access-date=30 November 2017}}</ref><ref>{{cite web |url=https://www.space.com/38838-interstellar-asteroid-oumuamua-space-cigar.html |title=Wow! 1st Interstellar Asteroid Is a Spinning Space Cigar |first=Ian |last=O'Neill |website=Space.com |date=20 November 2017 |access-date=30 November 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200425005615/https://www.space.com/38838-interstellar-asteroid-oumuamua-space-cigar.html |archive-date=25 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Daar word vermoed sy oppervlak bevat [[tolien]]e, wat bestraalde [[organiese verbinding]]s is en algemener in voorwerpe in die buitenste Sonnestelsel voorkom; dit kan help om die oppervlak se ouderdom te bereken.<ref name=MattWilliams2017-11-20a>{{cite web |first=Matt |last=Williams |url=https://www.universetoday.com/137944/interstellar-asteroid-probably-pretty-strange-looking/ |title=That Interstellar Asteroid is probably pretty strange looking |publisher=Universe Today |date=20 November 2017 |access-date=20 Desember 2017 |quote=It’s dark and reddened surface is also an indication of tholins, which are the result of organic molecules (like methane) being irradiated by cosmic rays for millions of years.}}</ref><ref name=MattWilliams2017-11-24a>{{cite web |first=Matt |last=Williams |url=https://www.universetoday.com/137960/project-lyra-mission-chase-interstellar-asteroid-1/ |title=Project Lyra, a mission to chase down that interstellar asteroid |publisher=Universe Today |date=24 November 2017 |access-date=20 Desember 2017 |quote=It was also determined to be rocky and metal rich, and to contain traces of tholins – organic molecules that have been irradiated by UV radiation.}} Ook hier: [https://phys.org/news/2017-11-lyra-mission-interstellar-asteroid.html] by Phys.org</ref> Dié moontlikheid word afgelei van [[spektroskopie]]se karakteriserings en sy donker en rooi kleur,<ref name=MattWilliams2017-11-20a /><ref name="Fitzsimmons2017a">{{cite journal |last=Fitzsimmons |first=A. |first2=C. |last2=Snodgrass |first3=B. |last3=Rozitis |first4=B. |last4=Yang |first5=M. |last5=Hyland |first6=T. |last6=Seccull |first7=M.T. |last7=Bannister |first8=W.C. |last8=Fraser |first9=R. |last9=Jedicke |first10=P. |last10=Lacerda |display-authors=1 |title=Spectroscopy and thermal modelling of the first interstellar object 1I/2017 U1 ʻOumuamua |arxiv=1712.06552 |date=18 December 2017 |journal=Nature Astronomy |volume=2 |issue=2 |page=133 |doi=10.1038/s41550-017-0361-4 |quote=The discovery epoch photometry implies a highly elongated body with radii of ∼200×20 m when a comet-like geometric albedo of 0.04 is assumed. Here we report spectroscopic characterisation of ʻOumuamua, finding it to be variable with time but similar to organically rich surfaces found in the outer Solar System. The observable ISO population is expected to be dominated by comet-like bodies in agreement with our spectra, yet the reported inactivity implies a lack of surface ice. We show this is consistent with predictions of an insulating mantle produced by long-term cosmic ray exposure. An internal icy composition cannot therefore be ruled out by the lack of activity, even though ʻOumuamua passed within 0.25 au of the Sun. |bibcode=2018NatAs...2..133F |url=https://pure.qub.ac.uk/portal/en/publications/spectroscopy-and-thermal-modelling-of-the-first-interstellar-object-1i2017-u1-oumuamua(433758b2-c945-4038-8c19-b4e5b52ae1e2).html}}</ref> asook van die verwagte uitwerking van interstellêre straling.<ref name="Fitzsimmons2017a" /> Ondanks die gebrek aan ’n koma toe dit naby die Son was, kan dit steeds ys aan die binnekant bevat wat bedek word deur ’n "isolerende mantel wat veroorsaak is deur langtermynblootstelling aan kosmiese strale".<ref name="Fitzsimmons2017a" /> ==Ander interstellêre voorwerpe== Sterrekundiges skat dat verskeie interstellêre voorwerpe per jaar nes ‘Oumuamua binne die wentelbaan van die Aarde verby die Son beweeg,<ref name="NASA-FAQ" /> en dat 10&nbsp;000 op enige gegewe dag binne die wentelbaan van Neptunus verbybeweeg.<ref>{{Cite interview |last=Fraser |first=Wesley |url=https://www.bbc.co.uk/iplayer/episode/b09rvpts/the-sky-at-night-the-mystery-of-oumuamua |title=The Sky at Night: The Mystery of ‘Oumuamua |date=11 Februarie 2018 |publisher=BBC |interviewer=Chris Lintott}}</ref> As dit reg is, kan dit die geleentheid bied vir die toekomstige bestudering van interstellêre voorwerpe. Met ons huidige ruimtetegnologie sal nabybesoeke en omwentelings egter uitdagend wees weens hulle groot snelhede, maar nie onmoontlik nie.<ref name="ARX-20180412">{{Cite journal |last1=Seligman |first1=Darryl |last2=Laughlin |first2=Gregory |title=The Feasibility and Benefits of in situ Exploration of ʻOumuamua-like Objects |journal=The Astronomical Journal |volume=155 |issue=5 |pages=217 |date=12 April 2018 |arxiv=1803.07022 |doi=10.3847/1538-3881/aabd37 |bibcode=2018AJ....155..217S}}</ref> Op 27 November 2018 het die sterrekundige Avi Loeb van die [[Harvard-universiteit]] en ’n voorgraadse student, Amir Siraj, ’n soektog voorgestel na ‘Oumuamua-agtige voorwerpe wat in die Sonnestelsel vasgevang is vanweë ’n verlies aan wentelenergie deur ’n wisselwerking met Jupiter.<ref name="ARX-20181109632">{{cite journal |last1=Siraj |first1=Amir |last2=Loeb |first2=Abraham |title=Identifying Interstellar Objects Trapped in the Solar System through Their Orbital Paramteters |journal=The Astrophysical Journal |volume=872 |pages=L10 |date=2019 |arxiv=1811.09632 |doi=10.3847/2041-8213/ab042a}}</ref><ref name="TA-20190123">{{cite web |last=Koren |first=Marina |title=When a Harvard Professor Talks About Aliens - News about extraterrestrial life sounds better coming from an expert at a high-prestige institution. |url=https://www.theatlantic.com/science/archive/2019/01/oumuamua-interstellar-harvard-astrophysicist/580948/ |date=23 Januarie 2019 |work=The Atlantic |access-date=23 Januarie 2019 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200109133840/https://www.theatlantic.com/science/archive/2019/01/oumuamua-interstellar-harvard-astrophysicist/580948/ |archive-date=9 Januarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Hulle het [[Sentour (kleinplaneet)|sentour]]kandidate, soos 2017&nbsp;SV13 en 2018&nbsp;TL6, voorgestel as moontlike interstellêre voorwerpe wat hier vasgevang is en dalk besoek kan word.<ref name="MNRAS-20181129">{{cite journal |last1=Siraj |first1=Amir |last2=Loeb |first2=Abraham |title=Identifying Interstellar Objects Trapped in the Solar System through Their Orbital Parameters |date=29 November 2018 |journal=Monthly Notices of the Royal Astronomical Society |volume=000 |pages=L10 |arxiv=1811.09632 |doi=10.3847/2041-8213/ab042a}}</ref> [[2I/Borisov]] is op 30 Augustus 2019 ontdek en is gou as ’n interstellêre komeet geëien. Dit het die Sonnestelsel uit die rigting van die sterrebeeld [[Kassiopeia (sterrebeeld)|Kassiopeia]] binnegekom en sal perihelium (sy naaste afstand aan die Son) op 8 Desember 2019 bereik. Harvard-sterrekundiges meen materie – en moontlik dormante [[Spoor (plantkunde)|spore]] – kan oor groot afstande uitgeruil word.<ref>{{cite web |url=https://news.harvard.edu/gazette/story/2019/07/harvard-study-suggests-asteroids-might-play-key-role-in-spreading-life/ |title=Harvard study suggests asteroids might play key role in spreading life |last=Reuell |first=Peter |date=8 Julie 2019 |website=Harvard Gazette |access-date=29 September 2019 |language=Engels |archive-url=https://web.archive.org/web/20200425185406/https://news.harvard.edu/gazette/story/2019/07/harvard-study-suggests-asteroids-might-play-key-role-in-spreading-life/ |archive-date=25 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die waarneming van ‘Oumuamua wat deur die binneste Sonnestelsel beweeg, bevestig die moontlikheid van ’n materiële skakel met [[Eksoplaneet|eksoplanetêre stelsels]]. ==Sien ook== *[[2I/Borisov]] *[[Panspermia]] ==Verwysings== {{Verwysings|30em|verwysings= <ref name="pseudoMPEC">{{cite web |title=Pseudo-MPEC for A/2017 U1 (FAQ File) |url=https://projectpluto.com/temp/2017u1.htm |publisher=Bill Gray of Project Pluto |date=26 Oktober 2017 |access-date=26 Oktober 2017}} [https://projectpluto.com/temp/2017u1_a.htm#elements (Orbital elements)]</ref> <ref name="jpldata">{{cite web |title=JPL Small-Body Database Browser: ʻOumuamua (A/2017 U1) |url=https://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=2017U1;cad=1 |website=JPL Small-Body Database |publisher=Jet Propulsion Laboratory |access-date=25 Oktober 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171122233227/https://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb.cgi?sstr=2017U1;cad=1 |archive-date=22 November 2017 |url-status=dead }}<br /> JPL 1 (Solution date: 2017-Oct-24)<br /> JPL 10 (Solution date: 2017-Nov-03) <br /> JPL 14 (Solution date: 2017-Nov-21)</ref> <ref name="MPC-object">{{cite web |title=1I/ʻOumuamua = A/2017 U1 Orbit |website=Minor Planet Center |publisher=International Astronomical Union |url=https://www.minorplanetcenter.net/db_search/show_object?object_id=1I |access-date=9 November 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20180104073303/https://www.minorplanetcenter.net/db_search/show_object?object_id=1I |archive-date=4 Januarie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> <ref name="skyandtelescope">{{cite web |title=Astronomers Spot First-Known Interstellar Comet |url=http://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/astronomers-spot-first-known-interstellar-comet/ |publisher=Sky & Telescope |last=Beatty |first=Kelly |date=25 Oktober 2017 |access-date=25 Oktober 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200101084023/https://www.skyandtelescope.com/astronomy-news/astronomers-spot-first-known-interstellar-comet/ |archive-date=1 Januarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> <ref name="Bolin2017">{{Cite journal |last=Bolin |first=B.T. |first2=H.A. |last2=Weaver |first3=Y.R. |last3=Fernandez |first4=C.M. |last4=Lisse |first5=D. |last5=Huppenkothen |first6=R.L. |last6=Jones |first7=M. |last7=Juric |first8=J. |last8=Moeyens |first9=C.A. |last9=Schambeau |first10=C.T. |last10=Slater |first11=Z. |last11=Ivezic |first12=A.J. |last12=Connolly |display-authors=1 |year=2017 |title=APO Time Resolved Color Photometry of Highly-Elongated Interstellar Object 1I/ʻOumuamua |journal=The Astrophysical Journal |volume=852 |issue=1 |pages=L2 |arxiv=1711.04927 |doi=10.3847/2041-8213/aaa0c9 |bibcode=2018ApJ...852L...2B}}</ref> <ref name=ESO2017>{{cite web |website=ESO |first=Karen |last=Meech |title=Light curve of interstellar asteroid ʻOumuamua |date=20 November 2017 |url=https://www.eso.org/public/images/eso1737f/ |publisher=European Southern Observatory |access-date=21 November 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20191219152200/https://www.eso.org/public/images/eso1737f/ |archive-date=19 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> <ref name="JPL-ecc">{{cite web | title=JPL Small-Body Database Search Engine – Constraints: {{nowrap|e > 1}} | website=JPL Small-Body Database | publisher=Jet Propulsion Laboratory | url=http://ssd.jpl.nasa.gov/sbdb_query.cgi?obj_group=all;obj_kind=all;obj_numbered=all;OBJ_field=0;ORB_field=0;c1_group=ORB;c1_item=Bg;c1_op=%3E;c1_value=1;table_format=HTML;max_rows=50;format_option=comp;c_fields=AcBhBgBjBiCk;.cgifields=format_option;.cgifields=ast_orbit_class;.cgifields=table_format;.cgifields=obj_kind;.cgifields=obj_group;.cgifields=obj_numbered;.cgifields=com_orbit_class&query=1&c_sort=BgD | access-date=26 Oktober 2017}}</ref> <ref name="NASA-FAQ">{{cite web |title=Interstellar Asteroid FAQs |url=https://www.nasa.gov/planetarydefense/faq/interstellar |publisher=[[Nasa]] |date=20 November 2017 |access-date=21 November 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191218124241/https://www.nasa.gov/planetarydefense/faq/interstellar/ |archive-date=18 Desember 2019 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> <ref name="Hein2017">{{cite arxiv |first=A.M. |last=Hein |first2=N. |last2=Perakis |first3=K.F. |last3=Long |first4=A. |last4=Crowl |first5=M. |last5=Eubanks |first6=R.G., III |last6=Kennedy |first7=R. |last7=Osborne |year=2017 |title=Project Lyra: Sending a Spacecraft to 1I/ʻOumuamua (former A/2017 U1), the Interstellar Asteroid |eprint=1711.03155 |class=physics.space-ph}}</ref> <ref name="MPEC2017-V17">{{cite web |title=MPEC 2017-V17 : New Designation Scheme for Interstellar Objects |url=http://www.minorplanetcenter.net/mpec/K17/K17V17.html |website=Minor Planet Center |publisher=International Astronomical Union |date=6 November 2017 |access-date=6 November 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200108040032/https://www.minorplanetcenter.net/mpec/K17/K17V17.html |archive-date=8 Januarie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> <ref name="Jewitt2017">{{Cite journal |last1=Jewitt |first1=D. |first2=J. |last2=Luu |first3=J. |last3=Rajagopal |first4=R. |last4=Kotulla |first5=S. |last5=Ridgway |first6=W. |last6=Liu |first7=T. |last7=Augusteijn |title=Interstellar Interloper 1I/2017 U1: Observations from the NOT and WIYN Telescopes<!-- |url=http://www2.ess.ucla.edu/~jewitt/papers/2017/JLR17.pdf --> |journal=The Astrophysical Journal Letters |volume=850 |issue=2 |pages=L36 |arxiv=1711.05687 |date=30 November 2017 |doi=10.3847/2041-8213/aa9b2f |bibcode=2017ApJ...850L..36J}}</ref> <ref name="NOAO2017">{{cite press release |title=A Familiar-Looking Messenger from Another Solar System |publisher=National Optical Astronomy Observatory |url=https://www.noao.edu/news/2017/pr1706.php |date=15 November 2017 |id=NOAO 17-06 |access-date=15 November 2017 |archivedate=16 November 2017 |archiveurl=https://web.archive.org/web/20171116133909/https://www.noao.edu/news/2017/pr1706.php }}</ref> <ref name="Bannister2017"> {{Cite journal |last1=Bannister |first1=M.T. |last2=Schwamb |first2=M.E. |year=2017 |title=Col-OSSOS: Colors of the Interstellar Planetesimal 1I/2017 U1 in Context with the Solar System |journal=The Astrophysical Journal |volume=851 |issue=2 |pages=L38 |arxiv=1711.06214 |quote=As its albedo is unknown, we do not describe 1I/‘Oumuamua as consistent with Tholen (1984) P type. |doi=10.3847/2041-8213/aaa07c |bibcode=2017ApJ...851L..38B}}</ref> <ref name="HubbleProposal">{{cite web |title=Proposal 15405 – Which way home? Finding the origin of our Solar System's first interstellar visitor |first=Karen |last=Meech |display-authors=et al |website=STScI – Space Telescope Science Institute |url=http://www.stsci.edu/hst/phase2-public/15405.pdf |date=8 November 2017 |access-date=15 November 2017}}</ref> <ref name="NAT-20171120">{{Cite journal |display-authors=1 |last=Meech |first=K.J. |last2=Weryk |first2=R. |last3=Micheli |first3=M. |last4=Kleyna |first4=J.T. |last5=Hainaut |first5=O.R. |last6=Jedicke |first6=R. |last7=Wainscoat |first7=R.J. |last8=Chambers |first8=K.C. |last9=Keane |first9=J.V. |first10=A. |last10=Petric |first11=L. |last11=Denneau |first12=E. |last12=Magnier |first13=T. |last13=Berger |first14=M.E. |last14=Huber |first15=H. |last15=Flewelling |first16=C. |last16=Waters |first17=E. |last17=Schunova-Lilly |first18=S. |last18=Chastel |date=20 November 2017 |title=A brief visit from a red and extremely elongated interstellar asteroid |journal=Nature |volume=552 |issue=7685 |pages=378–381 |doi=10.1038/nature25020 |pmid=29160305 |bibcode=2017Natur.552..378M}}</ref> <ref name=Guarddian2017-12-11>{{cite news |url=https://www.theguardian.com/science/2017/dec/11/astronomers-to-check-interstellar-body-for-signs-of-alien-technology |title=Astronomers to check interstellar body for signs of alien technology |author=Ian Sample |journal=The Guardian |date=11 Desember 2017 |access-date=12 Desember 2017 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200425025003/https://www.theguardian.com/science/2017/dec/11/astronomers-to-check-interstellar-body-for-signs-of-alien-technology |archive-date=25 April 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> <ref name=SETI>{{cite magazine |url=https://www.scientificamerican.com/article/alien-probe-or-galactic-driftwood-seti-tunes-in-to-oumuamua/ |title=Alien Probe or Galactic Driftwood? SETI Tunes In to ʻOumuamua |magazine=Scientific American |first=Lee |last=Billings |date=11 December 2017 |access-date=12 Desember 2017 |quote=So far limited observations of ‘Oumuamua, using facilities such as the SETI Institute’s Allen Telescope Array, have turned up nothing.}}</ref> <ref name="Nature 27-6-2018">{{cite journal |title=Non-gravitational acceleration in the trajectory of 1I/2017 U1 (ʻOumuamua) |journal=Nature |volume=559 |issue=7713 |pages=223–226 |year=2018 |doi=10.1038/s41586-018-0254-4 |pmid=29950718 |last1=Micheli |first1=M. |last2=Farnocchia |first2=D. |last3=Meech |first3=K.J. |last4=Buie |first4=M.W. |last5=Hainaut |first5=O.R. |last6=Prialnik |first6=D. |last7=Schörghofer |first7=N. |last8=Weaver |first8=H.A. |last9=Chodas |first9=P.W. |last10=Kleyna |first10=J.T. |last11=Weryk |first11=R. |last12=Wainscoat |first12=R.J. |last13=Ebeling |first13=H. |last14=Keane |first14=J.V. |last15=Chambers |first15=K.C. |last16=Koschny |first16=D. |last17=Petropoulos |first17=A.E. |display-authors=1 |bibcode=2018Natur.559..223M}}</ref> }} ==Eksterne skakels== * {{cite web |url=https://solarsystem.nasa.gov/small-bodies/asteroids/oumuamua/in-depth/ |title=Oumuamua |website=Nasa.gov}} * [https://www.facebook.com/SETIInstitute/videos/10155677978165535/ A/2017 U1] vanaf 31 Oktober 2017. SETI-instituut by Facebook Live. * {{YouTube|id=k7y65DyrsbY|title="Interstellar Asteroid A/2017 U1" ''(bygewerk – 7 November 2017)''}} {{small|(tyd 3:31 min.)}} * {{cite web |url=http://ssc.spitzer.caltech.edu/warmmission/scheduling/approvedprograms/ddt/13249.txt |title=Spitzer DDT observations of the interstellar comet A/2017 U1 |website=Caltech.edu |access-date=17 Oktober 2019 |archive-date= 1 November 2019 |archive-url=https://web.archive.org/web/20191101143041/http://ssc.spitzer.caltech.edu/warmmission/scheduling/approvedprograms/ddt/13249.txt |url-status=dead }} – Proposal #13249 * {{cite web |url=http://exoplanet.eu/catalog/1i/2017_u1/ |title=Planet 1I/2017 U1 |website=Exoplanet.eu |access-date=17 Oktober 2019 |archive-date= 8 November 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20171108035255/http://exoplanet.eu/catalog/1i/2017_u1/ |url-status=dead }} * {{JPL-kleinliggaam}} *{{CommonsKategorie-inlyn|1I/ʻOumuamua}} *[[Lêer:Crystal txt.png|15px]] Hierdie artikel is vertaal uit die [[:en:ʻOumuamua|Engelse Wikipedia]] [[Kategorie:Interstellêre voorwerpe]] p17wn8zj0ih42z9w0dtxl019pqmzzbu 0 282239 2516841 2119614 2022-08-02T05:32:50Z Florie321 152384 /* Eksterne skakels */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:Yasuhiro Nakasone cropped 1 Yasuhiro Nakasone 19821127.jpg|duimnael]] '''Yasuhiro Nakasone''' (中曽根 康弘 ''Nakasone Yasuhiro'', [[27 Mei]] [[1918]] - [[29 November]] [[2019]]) was 'n Japanse politikus wat van 1982 tot 1987 as premier van [[Japan]] en president van die Liberale Demokratiese Party gedien het. Hy was langer as 50 jaar lid van die Huis van Verteenwoordigers. Hy was veral bekend daarvoor dat hy die privatisering van ondernemings in staatsbesit deurgedring het, en dat hy die Japannese nasionalisme tydens en na sy termyn as premier help herleef het. Hy het op 27 Mei 2018 100 geword en was die oudste lewende voormalige staatsleier ten tyde van sy dood in 2019. == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Nakasone, Yasuhiro}} [[Kategorie:Geboortes in 1918]] [[Kategorie:Sterftes in 2019]] [[Kategorie:Japannese militariste]] [[Kategorie:Japannese in die Tweede Wêreldoorlog]] [[Kategorie:Japannese politici]] 3r3tq119fjsmb7i98vu1zue1xd3h9jp 0 284836 2516833 2484178 2022-08-02T05:25:48Z Florie321 152384 /* Eksterne skakels */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:Taro Aso 20080924.jpg|duimnael]] '''Tarō Asō''' (麻生 太郎 ''Asō Tarō'', gebore op [[20 September]] [[1940]]) is 'n Japannese politikus wat sedert Desember 2012 adjunk-premier van [[Japan]] en Minister van Finansies was. Asō was voorheen van September 2008 tot September 2009 die [[Eerste minister van Japan]]. Asō is in 1979 vir die eerste keer verkies tot die Huis van Verteenwoordigers. Hy het in verskeie rolle gedien, onder meer as minister van Buitelandse Sake van 2005 tot 2007, en in 2008 sekretaris-generaal van die [[Liberale Demokratiese Party]] (LDP) geword, terwyl hy ook daardie rol beklee het tydelik in 2007. Hy is later in September 2008 tot LDP-president verkies en word dieselfde maand premier. Hy het die LDP 'n jaar later gelei tot die slegste uitslag van die verkiesing in sy geskiedenis, en slegs die tweede keer in Japan na die oorlog gewys dat 'n regerende party herverkiesing verloor het. Die LDP het na die verkiesing in 2012 onder [[Shinzō Abe]] na die verkiesing in 2012 teruggekeer, en Asō is in die kabinet aangestel as adjunk-premier en minister van finansies. == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Aso, Taro}} [[Kategorie:Geboortes in 1940]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Eerste Ministers van Japan]] p32ykwustgzhmp73zefljppf7465ejp 0 286357 2516835 2442702 2022-08-02T05:26:53Z Florie321 152384 /* Eksterne skakels */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:Yukio Hatoyama.jpg|duimnael]] '''Yukio Hatoyama''' (鳩山 由紀夫, ''Hatoyama Yukio'', gebore op [[11 Februarie]] [[1947]]) is 'n voormalige Japanse politikus wat van 16 September 2009 tot 8 Junie 2010 as premier van [[Japan]] gedien het. Hy was die eerste premier van die moderne [[Demokratiese Party van Japan]]. [[Lêer:Abhisit Vejjajiva and Yukio Hatoyama 20091108-2.jpg|duimnael|Yukio Hatoyama met [[Abhisit Vejjajiva]] in 2009]] Die eerste verkiesing in 1986 in die Huis van Verteenwoordigers, word Hatoyama in Mei 2009 president van die DPJ, die belangrikste opposisieparty. Hy het die party tot 'n oorwinning in die algemene verkiesing in Augustus 2009 gelei en die regerende [[Liberale Demokratiese Party (Japan)|Liberale Demokratiese Party]] (LDP) verslaan. ), wat al meer as 'n dekade aan bewind was. Hy het die 1986-distrik Hokkaido in die Huis van Verteenwoordigers van 1986 tot 2012 verteenwoordig. == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Hatoyama, Yukio}} [[Kategorie:Geboortes in 1947]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Eerste Ministers van Japan]] rdvqozl15vmnst0a1aqo1304vh5tjvb 0 287014 2516836 2484799 2022-08-02T05:28:07Z Florie321 152384 /* Eksterne skakels */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Yoshirō Mori | beeld = Yoshiro Mori 20000405.jpg | beeldonderskrif = | orde = [[Eerste minister van Japan]] | termynaanvang = 5 April 2000 | termyneinde = 26 April 2001 | vise = | voorganger = [[Keizō Obuchi]] | opvolger = [[Junichiro Koizumi]] | monarg = [[Akihito]] | geboortenaam = | geboortedatum = {{GDEO|1937|7|14}} | geboortejaar = <!-- Jaartal, bv. 1950 --> | geboortemaand = <!-- Maandtal, bv. 12 --> | geboortedag = <!-- Dagtal, bv. 31 --> | geboorteplek = | sterfdatum = <!-- {{Sterftejaar en ouderdom|geboortejaar|sterftejaar|sterftemaand|sterftedag}} --> | sterfplek = | party = Liberaaldemokratiese Party | eggenoot = Chieko Maki | kinders = | alma_mater = | religie = | handtekening = | militer = <!-- Indien die persoon militêre diens gedoen het moet in hierdie veld “Militêre Diens” ingevoer word --> | lojaliteit = | tak = | diensjare = | rang = | eenheid = | oorloe = | toekennings = }} '''Yoshirō Mori''' (森 喜朗, ''Mori Yoshirō'', gebore [[14 Julie]] [[1937]]) is 'n Japannese politikus wat tussen April 2000 en April 2001 as die [[Eerste minister van Japan]] gedien het. Hy is beskryf as om die "die hart van 'n vlooi en die brein van 'n haai" te besit, en was ongewild in meningspeilings tydens sy ampstermyn.<ref name="bbc" /><ref name="ref2" /> Hy is tans president van die Japan Rugby Football Union asook die Japan-Korea Parlementariërsunie. In 2014 is hy aangestel as hoof van die reëlingskomitee vir die [[Olimpiese Somerspele 2020|Olimpiese Somerspele]] in [[2020]]. == Verwysings == {{Verwysings|verwysings= <ref name="bbc">[http://news.bbc.co.uk/2/hi/asia-pacific/702323.stm Profile: Yoshiro Mori] [[BBC News]], (2000-11-20, 08:34 [[Greenwich Mean Time|GMT]]</ref> <ref name="ref2">噂の眞相特別取材班｢『サメの脳ミソ』と『ノミの心臓』を持つ森喜朗 "総理失格" の人間性の証明」 (『噂の眞相』2000年6月号、pp.24–31)</ref> }} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Yoshiro Mori}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Mori, Yoshirō}} [[Kategorie:Geboortes in 1937]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Japannese rugbyspelers]] [[Kategorie:Eerste Ministers van Japan]] owlvfh8dwot6t4nltxuvcf1l0c3878m 0 287015 2516840 2409600 2022-08-02T05:31:59Z Florie321 152384 /* Eksterne skakels */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:Ryutaro Hashimoto 19960111.jpg|duimnael|<center>Ryutaro Hashimoto</center>]] '''Ryutaro Hashimoto''' (橋本 龍太郎, ''Hashimoto Ryūtarō'', [[29 Julie]] [[1937]] - [[1 Julie]] [[2006]]) was 'n Japannese [[politikus]] wat van 1996 tot 1998 as premier van [[Japan]] gedien het. <ref>{{cite magazine|author=Watanabe, Satoru|url=http://lookjapan.com/LBsc/99OctCul.html|archive-url=https://web.archive.org/web/20020504060649/http://lookjapan.com/LBsc/99OctCul.html|url-status=dead|archive-date=2002-05-04|title=JAPAN AND EUROPE: SELF-IMAGES AND MUTUAL PERCEPTIONS|magazine=Look Japan|date=Oktober 1999|access-date=2019-05-01}}</ref> Hy was die leier van een van die grootste faksies binne die regerende LDP deur die grootste deel van die negentigerjare en het 'n magtige speler in die Japanse politiek gebly totdat 'n skandaal hom gedwing het om in 2004 sy leierskapsposisie te bedank. In skande het hy verkies om nie in die algemene verkiesing van 2005 te staan nie en het hy effektief uit die politiek getree. Hy is op 1 Julie 2006 in 'n hospitaal in [[Tokio]] oorlede. == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Hashimoto, Ryutaro}} [[Kategorie:Japannese politici]] [[Kategorie:Geboortes in 1937]] [[Kategorie:Sterftes in 2006]] pbow44fz34lgi55txt5cvfuenocazoa 0 287016 2516839 2269318 2022-08-02T05:30:57Z Florie321 152384 /* Eksterne skakels */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Keizō Obuchi | beeld = Keizo_Obuchi_cropped_2_Keizo_Obuchi_19980730.jpg | beeldonderskrif = | orde = [[Eerste minister van Japan]] | termynaanvang = | termyneinde = | vise = | voorganger = [[Ryutaro Hashimoto]] | opvolger = [[Yoshirō Mori]] | monarg = [[Akihito]] | geboortenaam = | geboortedatum = 25 Junie 1937 | geboortejaar = <!-- Jaartal, bv. 1950 --> | geboortemaand = <!-- Maandtal, bv. 12 --> | geboortedag = <!-- Dagtal, bv. 31 --> | geboorteplek = | sterfdatum = {{Sterftejaar en ouderdom|1937|2000|05|14}} | sterfplek = | party = Liberaaldemokratiese Party | eggenoot = Chizuko Ono | kinders = | alma_mater = | religie = | handtekening = | militer = <!-- Indien die persoon militêre diens gedoen het moet in hierdie veld “Militêre Diens” ingevoer word --> | lojaliteit = | tak = | diensjare = | rang = | eenheid = | oorloe = | toekennings = }} '''Keizō Obuchi''' (小渕 恵三, ''Obuchi Keizō'', [[25 Junie]] [[1937]] - [[14 Mei]] [[2000]]) was 'n Japannese politikus wat van 1998 tot 2000 as [[Eerste minister van Japan]] gedien het en twaalf keer in die Huis van Verteenwoordigers verkies is. Sy politieke loopbaan het voortydig geëindig toe hy vroeg in 2000 'n ernstige, en uiteindelik noodlottige, [[beroerte]] gehad het.<ref name="nyt" /><ref name="economist-348403" /> == Verwysings == {{Verwysings|verwysings= <ref name="nyt">{{Cite web|url=https://www.nytimes.com/2000/05/15/world/keizo-obuchi-premier-who-brought-stability-japan-s-economy-faltered-dies-62.html|title=Keizo Obuchi, Premier Who Brought Stability as Japan's Economy Faltered, Dies at 62|last=Sims|first=Calvin|date=May 15, 2000|website=|publisher=[[The New York Times]]|access-date=November 19, 2016}}</ref> <ref name="economist-348403">http://www.economist.com/node/348403</ref> }} == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn|Keizō Obuchi}} {{Saadjie}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Obuchi, Keizo}} [[Kategorie:Japannese politici]] [[Kategorie:Geboortes in 1937]] [[Kategorie:Sterftes in 2000]] eiwe8p6t7uwtkqt3gf84wb4t1phb50q 0 296409 2516838 2484791 2022-08-02T05:30:17Z Florie321 152384 /* Eksterne skakels */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:Eisaku Sato 19641109.jpg|duimnael]] '''Eisaku Satō''' (佐藤 榮作, ''Satō Eisaku'', [[27 Maart]] [[1901]] - [[3 Junie]] [[1975]]) was 'n Japannese politikus wat van 1964 tot 1972 as premier van [[Japan]] gedien het. Hy is die derde langsdienende premier en het die langste ononderbroke diens as premier in die geskiedenis van Japan gehad. Satō het in 1949 die nasionale politiek betree as lid van die Liberale Party in die [[Kokkai]]. Hy het geleidelik deur die geledere van die Japannese politiek gevorder, het 'n reeks kabinetsposte beklee en was verantwoordelik vir die organisering van die Somer-Olimpiese Spele van 1964 in Tokio. In 1964 volg hy [[Hayato Ikeda]] op as premier van Japan en word die eerste premier wat in die 20ste eeu gebore is. As premier het Satō voorsitterskap geneem in 'n tydperk van snelle ekonomiese groei. Hy het gereël dat [[Okinawa-eilande|Okinawa]] (wat sedert die einde van die [[Tweede Wêreldoorlog]] deur die Verenigde State beset is) na Japannese beheer teruggegee word. Satō het Japan tot die Nucleaire non-proliferation Tract verbind, waarvoor hy in 1974 die [[Nobelprys vir Vrede]] ontvang het. == Eksterne skakels == {{Commons-kategorie inlyn}} {{Saadjie}} {{Wenners van die Nobelprys vir Vrede}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Sato, Eisaku}} [[Kategorie:Japannese politici]] [[Kategorie:Wenners van die Nobelprys vir Vrede]] [[Kategorie:Geboortes in 1901]] [[Kategorie:Sterftes in 1975]] 3k5nzhpeg0aisk62wg31i8udumu10v4 0 306346 2516906 2479062 2022-08-02T10:42:35Z 196.15.154.226 /* Militêre Beleidskomitee */ skakel wikitext text/x-wiki [[Lêer:Trinity shot color.jpg|duimnael|regs|Die Trinity-toets van die Manhattan-projek was die eerste kernwapenontploffing.]] Die '''Manhattan-projek''' was 'n navorsings- en ontwikkelingsonderneming gedurende [[Tweede Wêreldoorlog]] wat die eerste [[kernwapen]] vervaardig het. Dit is gelei deur die [[Verenigde State]] met die steun van die [[Verenigde Koninkryk]] en [[Kanada]]. Van 1942 tot 1946 was die projek onder leiding van generaal-majoor [[Leslie Groves]] van die ''US Army Corps of Engineers''. Kernfisikus [[Robert Oppenheimer]] was die direkteur van die Los Alamos-laboratorium wat die kernwapens ontwerp het. Die weermagkomponent van die projek was eers as die '''Manhattan District''' bekend; '''Manhattan''' het geleidelik die amptelike kodenaam, '''Development of Substitute Materials''' vir die hele projek vervang. Later het die vroeëre Britse eweknie, "Tube Alloys" ook deel van die projek geword. Die Manhattan-projek het in klein begin in 1939, maar het gegroei totdat meer as 130&nbsp;000 mense in diens geneem was en het bykans VS$2&nbsp;miljard gekos. Meer as 90 persent van die koste was om fabrieke te bou en [[Kernsplyting|splytbare materiaal]] te vervaardig, met minder as 10 persent vir die ontwikkeling en vervaardiging van die wapens. Navorsing en produksie het op meer as dertig terreine in die Verenigde State, die Verenigde Koninkryk en Kanada plaasgevind. Twee tipes atoombomme is gelyktydig tydens die oorlog ontwikkel: 'n betreklik eenvoudige kanonloop-tipe en 'n meer ingewikkelde ineenploftipe kernwapen. Die ''Thin Man''-kanonloop-ontwerp was onprakties om saam met [[plutonium]] te gebruik, en daarom is 'n eenvoudiger kanonloop-tipe genaamd [[Little Boy]] ontwikkel wat [[uraan-235]] gebruik, 'n [[isotoop]] wat slegs 0,7 persent van natuurlike [[uraan]] uitmaak. Aangesien dit chemies identies is aan die algemeenste isotoop, [[uraan-238]], en byna dieselfde massa het, is dit moeilik om die twee te skei. Drie metodes is gebruik vir [[uraanverryking]]: elektromagneties, gasvormig en termies. Die meeste van hierdie werk is in die Clinton Engineer Works in Oak Ridge, [[Tennessee]], uitgevoer. Parallel met die werk aan uraan was die poging om plutonium te vervaardig, 'n proses wat in 1940 aan die [[Universiteit van Kalifornië, Berkeley|Universiteit van Kalifornië]] ontdek is. Die haalbaarheid van die wêreld se eerste kunsmatige kernreaktor, die ''[[Chicago Pile-1]]'', is in 1942 by die Metallurgical Laboratory gedemonstreer. By die Universiteit van Chicago het die projek die X-10 Grafietreaktor by Oak Ridge ontwerp en die produksiereaktore op die Hanford-terrein in [[Washington (deelstaat)|Washington]], waarin uraan bestraal en omgeskakel is na plutonium. Die plutonium is toe chemies van die uraan geskei met behulp van die bismutfosfaatproses. Die ''[[Fat Man]]''-plutonium-ineenploftipe wapen is ontwikkel in 'n gesamentlike ontwerp- en ontwikkelingspoging deur die Los Alamos-laboratorium. Die projek was ook verantwoordelik vir die insameling van [[Spioenasie|intelligensie]] oor die [[Duitse kernwapenprogram]]. Deur [[Operasie Alsos]] het personeel van Manhattan-projek in Europa gedien, soms agter vyandelike lyne, waar hulle kernmateriaal en dokumente versamel het en Duitse wetenskaplikes gewerf het. Ondanks die streng sekuriteit van die Manhattan-projek, het die Sowjet-atoomspioene die program suksesvol binnegedring. Die eerste kerntoestel wat ooit ontplof is, was 'n bomontploffing tydens die [[Trinity-kernwapentoets]] wat op 16 Julie 1945 by die ''Alamogordo Bombing and Gunnery Range'' in [[Nieu-Meksiko]] uitgevoer is. ''[[Little Boy]]'' en ''[[Fat Man]]'' bomme is 'n maand later as kernwapens in onderskeidelik [[Hiroshima]] en [[Nagasaki]] gebruik met personeel van Manhattan-projek wat as bommonteringtegnikuste en as wapentegnikuste op die bomwerpers gedien het. In die onmiddellike naoorlogse jare het die Manhattan-projek wapentoetse by die [[Bikini-ringeiland]] uitgevoer as deel van ''Operation Crossroads'', nuwe wapens ontwikkel, die ontwikkeling van die netwerk van nasionale laboratoriums bevorder, mediese navorsing oor radiologie gesteun en die grondslag gelê vir die kernvloot. Dit het beheer oor Amerikaanse navorsing en produksie van kernwapens behou tot die stigting van die Amerikaanse atoomenergiekommissie in Januarie 1947. == Oorsprong == Die ontdekking van [[kernsplyting]] deur die Duitse chemici Otto Hahn en Fritz Strassmann in 1938, en die teoretiese verklaring daarvan deur Lise Meitner en Otto Frisch, maak die ontwikkeling van 'n [[kernwapen|atoombom]] 'n teoretiese moontlikheid. Die vrees was dat 'n Duitse atoombomprojek sou kon ontwikkel, veral onder wetenskaplikes wat vlugtelinge uit [[Nazi-Duitsland]] en ander [[fascisme|fascistiese]] lande was.{{sfn|Jones|1985|p=12}} In Augustus 1939 het die Hongaars-gebore fisici [[Leó Szilárd]] en [[Eugene Wigner]] die [[Einstein-Szilárd-brief]] opgestel, waarin gewaarsku word oor die potensiële ontwikkeling van "uiters kragtige bomme van 'n nuwe soort". Dit het die Verenigde State aangespoor om stappe te neem om 'n voorraad uraanerts te bekom en die navorsing van [[Enrico Fermi]] en ander oor kernkettingreaksies te versnel. Die brief is deur [[Albert Einstein]] onderteken en by president [[Franklin D. Roosevelt]] afgelewer. Roosevelt het 'n beroep op Lyman Briggs van die National Bureau of Standards gedoen om as die hoof van die Advieskomitee oor Uranium ondersoek in te stel na die kwessies wat deur die brief geopper is. Briggs het op 21 Oktober 1939 'n vergadering gehou wat deur Szilárd, Wigner en [[Edward Teller]] bygewoon is. Die komitee het in November aan Roosevelt gerapporteer dat uraan "'n moontlike bron van bomme met 'n vernietiging sou gee wat baie groter is as wat nou bekend is."<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=16–20}}.</ref> Die [[Amerikaanse Vloot]] het VS$6 000 aan die Columbia-universiteit toegeken, waarvan die meeste spandeer is vir die aankoop van [[grafiet]] deur Enrico Fermi en Szilard. 'n Span professore in Columbia, waaronder Fermi, Szilard, Eugene T. Booth en John Dunning, het die eerste kernsplitsingsreaksie in die Amerikas geskep, wat die werk van Hahn en Strassmann bevestig het. Dieselfde span het 'n reeks prototipe [[kernreaktor]]s (of 'stapels' soos Fermi hulle genoem het) in Pupin Hall in Columbia gebou, maar kon nog nie 'n kettingreaksie bewerkstellig nie.<ref>{{Cite web|url=https://physics.columbia.edu/home/fermi-columbia|title=Fermi at Columbia {{!}} Department of Physics|website=physics.columbia.edu|access-date=29 Julie 2019|archive-url=https://web.archive.org/web/20190621185402/https://physics.columbia.edu/home/fermi-columbia|archive-date=21 Junie 2019|url-status=dead}}</ref> Die Advieskomitee vir Uraan het die ''National Defense Research Committee (NDRC) on Uranium'' geword toe die organisasie op 27 Junie 1940 gestig is.<ref>{{harvnb|Rhodes|1986|pp=337–338}}.</ref> Briggs het voorgestel om $167 000 te bestee aan uraan, veral die uraan-235-isotoop, en [[plutonium]], wat in 1940 ontdek is by die Universiteit van Kalifornië.<ref name="Hewlett&Anderson, pp. 40-41" /> Op 28 Junie 1941 onderteken Roosevelt die Uitvoerende Bevel 8807, wat die ''Office of Scientific Research and Development (OSRD)'' tot stand gebring het, met [[Vannevar Bush]] as direkteur.<ref>{{cite web |url=http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=16137 |title=Executive Order 8807 Establishing the Office of Scientific Research and Development |date=28 Junie 1941 |access-date=28 Junie 2011 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20170917031732/http://www.presidency.ucsb.edu/ws/index.php?pid=16137 |archive-date=17 September 2017 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> Die kantoor is bemagtig om benewens navorsing, ook groot ingenieursprojekte te bestuur.<ref name="Hewlett&Anderson, pp. 40-41">{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=40–41}}.</ref> Die NDRC-komitee oor uraan het die S-1-afdeling van die OSRD geword; om veiligheidsredes is die woord "uraan" uitgehaal. In Brittanje het Frisch en Rudolf Peierls aan die [[Universiteit van Birmingham]] 'n deurbraak gemaak in Junie 1939 gedurende hul ondersoek na die kritieke massa van uraan-235.<ref>{{harvnb|Rhodes|1986|pp=322–325}}.</ref> Hulle berekeninge het daarop gedui dat kritieke massa teen 'n [[grootteorde|orde]] van 10 kilogram (22 pond) geaktiveer sou kon word, wat daarop dui dat so 'n toestel in 'n [[bomwerper]] van daardie tyd gedra sou kon word.<ref name="Hewlett, p. 42">{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=42}}.</ref> Hulle Frisch–Peierls-memorandum in Maart 1940 het die Britse atoombomprojek en die MAUD-komitee<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=39–40}}</ref> van stapel gestuur, wat eenparig aanbeveel het dat die ontwikkeling van 'n atoombom voortgesit word.<ref name="Hewlett, p. 42" /> In Julie 1940 het Brittanje aangebied om die Verenigde State toegang tot sy wetenskaplike navorsing te gee,{{sfn|Phelps|2010|pp=126–128}} en die Tizard Missie se John Tuckcroft het Amerikaanse wetenskaplikes ingelig oor die Britse ontwikkelinge. Hy het ontdek dat die Amerikaanse projek kleiner was as die Britse projek en ook nie so ver gevorderd was nie.{{sfn|Phelps|2010|pp=282–283}} As deel van die wetenskaplike uitruiling is die bevindinge van die MAUD-komitee aan die Verenigde State oorgedra. Een van sy lede, die Australiese fisikus Mark Oliphant, het einde Augustus 1941 na die Verenigde State gevlieg en ontdek dat die inligting wat deur die MAUD-komitee gelewer is nie belangrike Amerikaanse fisici bereik het nie. Oliphant het daarna gepoog om vas te stel waarom die bevindinge van die komitee blykbaar geïgnoreer word. Hy het met die uraan-komitee vergader en Berkeley, Kalifornië, besoek, waar hy met oortuiging met Ernest O. Lawrence gepraat het. Lawrence was voldoende beïndruk om sy eie ondersoek oor uraan te begin. Hy het op sy beurt met James B. Conant, Arthur H. Compton en George B. Pegram gepraat. Die missie van Oliphant was dus 'n sukses; belangrike Amerikaanse fisici was nou bewus van die potensiële krag van 'n atoombom.<ref>{{harvnb|Rhodes|1986|pp=372–374}}.</ref><ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=43–44}}</ref> Op 9 Oktober 1941 het president Roosevelt die atoomprogram goedgekeur nadat hy 'n vergadering met Vannevar Bush en vise-president Henry A. Wallace bygewoon het. Om die program te beheer, stig hy die ''Top Policy Group,'' bestaande uit homself – hoewel hy nooit 'n vergadering bygewoon het nie – Wallace, Bush, Conant, Oorlogsekretaris [[Henry L. Stimson]], en die stafhoof van die leër, generaal [[George C. Marshall]]. Roosevelt het die leër gekies om die projek te bestuur, eerder as die vloot, omdat die leër meer ervaring gehad het met die bestuur van grootskaalse bouprojekte. Hy het ook ingestem om die poging met die Britte te koördineer, en op 11 Oktober het hy 'n boodskap aan die eerste minister, [[Winston Churchill]], gestuur met die voorstel dat hulle oor atoomsake korrespondeer.<ref name="Jones, pp. 30-32">{{harvnb|Jones|1985|pp=30–32}}.</ref> == Lewensvatbaarheid == === Voorstelle === Die S-1-komitee het op 18 Desember 1941 'n vergadering gehou "deurdring met 'n atmosfeer van entoesiasme en dringendheid"<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=35}}.</ref> na die [[aanval op Pearl Harbor]] en die daaropvolgende Amerikaanse oorlogsverklaring teen Japan en daarna teen Duitsland.<ref>{{harvnb|Williams|1960|pp=3–4}}.</ref> Daar is aan drie verskillende tegnieke gewerk vir isotoop-skeiding om uraan-235 van die meer volop uraan-238 te skei. Lawrence en sy span aan die Universiteit van Kalifornië het elektromagnetiese skeiding ondersoek, terwyl Eger Murphree en Jesse Wakefield Beams se span gasdiffusie by die Universiteit van Columbia ondersoek het, en Philip Abelson het navorsing gedoen oor termiese diffusie by die ''Carnegie Institution of Washington'' en later die ''Naval Research Laboratory''. Murphree was ook die hoof van 'n onsuksesvolle skeidingsprojek met behulp van gassentrifuges.<ref>{{harvnb|Nichols|1987|pp=32}}.</ref> Intussen was daar twee strome van navorsing oor [[kernreaktor]]tegnologie. Harold Urey het [[swaarwater]]reaktor navorsing by Columbia gedoen. Arthur Compton het die wetenskaplikes wat by Columbia, Kalifornië en die [[Princeton-universiteit]] onder sy toesig gewerk het, na die Universiteit van Chicago verplaas, waar hy die ''Metallurgical Laboratory'' vroeg in 1942 georganiseer het om plutonium, reaktore en [[grafiet]] as neutronmoderator te bestudeer.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=35–36}}.</ref> Briggs, Compton, Lawrence, Murphree en Urey het op 23 Mei 1942 vergader om die aanbevelings van die S-1-komitee af te handel, waarin gevra word dat al vyf tegnologieë nagestreef moet word. Dit is goedgekeur deur Bush, Conant en brigadier-generaal Wilhelm D. Styer, die stafhoof van majoor-generaal Brehon B. Somervell se verskaffingsdienste (''Supply Services''), wat aangewys is as die leër se verteenwoordiger oor kernsake. Bush en Conant het toe die aanbeveling aan die ''Top Policy Group'' geneem met 'n begrotingsvoorstel van $54&nbsp;miljoen vir konstruksie deur die ''US Army Corps of Engineers'', $31&nbsp;miljoen vir navorsing en ontwikkeling deur OSRD en $5&nbsp;miljoen vir gebeurlikhede in die boekjaar 1943. Die ''Policy Group'' het dit op sy beurt op 17 Junie 1942 aan die president gestuur, wat dit goedgekeur het deur "OK FDR" op die dokument te skryf.<ref name="Jones, pp. 37-39">{{harvnb|Jones|1985|pp=37–39}}.</ref> === Bom-ontwerpkonsepte === [[Lêer:Los Alamos Primer assembly methods.png|duimnael|'n Reeks rowwe sketse, gemaak tydens 'n konferensie in Julie 1942 toe daar verskillende metodes vir die montering van 'n fissie-bom ondersoek is.]] Compton het die teoretiese fisikus J. Robert Oppenheimer van die Universiteit van Kalifornië gevra om die navorsing oor vinnige neutronberekeninge oor te neem van Gregory Breit, wat op 18 Mei 1942 bedank het weens kommer oor laks operasionele sekuriteit. Sodanige berekening is die sleutel om die kritiese massa en dus wapenontsteking, te bewerkstellig.<ref>{{harvnb|Rhodes|1986|p=416}}.</ref> John H. Manley, 'n fisikus aan die ''Metallurgical Laboratory'', is gevra om Oppenheimer te help deur kontak te maak met en die koördinering van eksperimentele fisikagroepe wat oor die land verspreid is.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=103}}.</ref> Oppenheimer en Robert Serber van die Universiteit van Illinois het die probleme van [[neutron]]diffusie ondersoek – hoe neutrone in 'n kernkettingreaksie beweeg – en hidrodinamika – hoe die ontploffing wat deur 'n kettingreaksie veroorsaak is, kan optree. Om hierdie werk en die algemene teorie van fissie-reaksies te beoordeel, het Oppenheimer en Fermi in Junie vergaderings by die Universiteit van Chicago en in Julie 1942 met die teoretiese fisici [[Hans Bethe]], John Van Vleck, Edward Teller, Emil Konopinski, Robert vergader Serber, Stan Frankel, en Eldred C. Nelson, laasgenoemde drie oudstudente van Oppenheimer, en eksperimentele fisici Emilio Segrè, Felix Bloch, Franco Rasetti, John Henry Manley en Edwin McMillan. Hulle het tentatief bevestig dat 'n splitsingsbom teoreties moontlik is.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=42–44}}</ref> Daar was nog baie onbekende faktore. Die eienskappe van suiwer uraan-235 was relatief onbekend, net soos dié van plutonium, 'n element wat eers in Februarie 1941 deur Glenn Seaborg en sy span ontdek is. Die wetenskaplikes op die Berkeley-konferensie (Julie 1942) beoog om plutonium in kernreaktore te skep waar uraan-238 atome neutrone absorbeer wat uraan-235-atome vrygestel het. Op hierdie stadium is geen reaktor gebou nie, en slegs klein hoeveelhede plutonium was beskikbaar by [[siklotron]]e by instellings soos die Universiteit van Washington in St. Louis.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=33–35, 183}}.</ref> Selfs teen Desember 1943 is slegs twee milligram vervaardig. Daar was baie maniere om die spleetmateriaal in 'n kritieke massa te rangskik. Die eenvoudigste was om 'n "silindriese prop" in 'n sfeer van "aktiewe materiaal" te skiet met 'n "peuter" – digte materiaal wat neutrone na binne sou fokus en die reageermassa bymekaar sou hou om die doeltreffendheid daarvan te verhoog.<ref>{{harvnb|Serber|Rhodes|1992|p=21}}.</ref> Hulle het ook ontwerpe ondersoek wat [[sferoïde|sferoïede]] insluit, 'n primitiewe vorm van "inploffing" wat deur Richard C. Tolman voorgestel is, en die moontlikheid van outokatalitiese metodes, wat die doeltreffendheid van die bom sou verhoog wanneer dit ontplof.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=54–56}}</ref> Met inagneming dat die idee van die fissie-bom teoreties afgehandel was–ten minste totdat meer eksperimentele data beskikbaar was–het die Berkeley-konferensie van 1942 'n ander rigting beweeg. Edward Teller versoek vir gesprekke oor 'n kragtiger bom: die "super", wat nou meestal 'n "waterstofbom" genoem word, wat die ontploffende krag van 'n ontploffende splitsingsbom sou gebruik om 'n [[kernfusie]]-reaksie in [[deuterium]] en [[tritium]] te ontsteek.<ref>{{harvnb|Rhodes|1986|p=417}}.</ref> Teller het skema ná skema voorgestel, maar Bethe het alles verkeerd bewys. Die fusiesidee is opsy gesit om te konsentreer op die vervaardiging van 'n klowingsbom.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=44–45}}</ref> Teller het ook die spekulatiewe moontlikheid geopper dat 'n atoombom die atmosfeer kan "aansteek" as gevolg van 'n hipotetiese samesmeltingsreaksie van stikstofkerne. Bethe bereken dat dit nie kan gebeur nie, en 'n verslag wat deur Teller mede-outeur was, het getoon dat "waarskynlik geen self-vermenigvuldigende ketting van kernreaksies sal begin nie."<ref>{{cite web |last=Konopinski |first=E. J |first2=C. |last2=Marvin |first3=Edward |last3=Teller |title=Ignition of the Atmosphere with Nuclear Bombs |issue=LA–602 |publisher=Los Alamos National Laboratory |url=https://fas.org/sgp/othergov/doe/lanl/docs1/00329010.pdf |format=PDF |year=1946 |accessdate=23 November 2008|ref=harv}}</ref> In Serber se verslag noem Oppenheimer die moontlikheid van hierdie scenario aan Arthur Compton, wat "nie genoeg sin gehad het om daaroor stil te bly nie." Dit het op die een of ander manier in 'n dokument beland en is na Washington gestuur en is "nooit ter ruste gelê nie". == Organisasie == === Manhattan-distrik === Die ingenieurshoof, majoor-generaal Eugene Reybold, het kolonel James C. Marshall in Junie 1942 gekies om hoof van die weermag se deel van die projek te wees. Marshall het 'n skakelkantoor in [[Washington, D.C.]] gevestig, maar sy tydelike hoofkwartier op die 18de verdieping van 270 Broadway in New York opgerig, waar hy administratiewe ondersteuning van die ''Corps of Engineers'' se Noord-Atlantiese Afdeling kon bekom. Dit was naby die Manhattan-kantoor van Stone & Webster, die belangrikste projekkontrakteur, en die Universiteit van Columbia. Hy het toestemming bekom om personeel te werf van sy voormalige bevel, die distrik Syracuse en hy het begin met luitenant-kolonel Kenneth Nichols, wat as sy adjunk aangestel is.<ref name="NYT">{{cite news |last=Broad |first=William J. |url=https://www.nytimes.com/2007/10/30/science/30manh.html |title=Why They Called It the Manhattan Project |newspaper=[[The New York Times]] |date=30 Oktober 2007 |access-date=27 Oktober 2010 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20200707172414/https://www.nytimes.com/2007/10/30/science/30manh.html |archive-date=7 Julie 2020 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref><ref name="Jones, pp. 41-44">{{harvnb|Jones|1985|pp=41–44}}.</ref> Omdat die grootste deel van sy taak konstruksie behels, het Marshall in samewerking met die hoof van die ''Corps of Engineers Construction Division'', majoor-generaal Thomas M. Robbins, en sy adjunk, kolonel Leslie Groves, gewerk. Reybold, Somervell en Styer het besluit om die projek "ontwikkeling van plaasvervangende materiaal" te noem, maar Groves meen dat dit die aandag sou trek. Aangesien ingenieursdistrikte gewoonlik die naam van die stad waar hulle geleë was, gedra het, het Marshall en Groves ooreengekom om die leër se deel van die projek die Manhattan-distrik te noem. Dit het op 13 Augustus amptelik geword toe Reybold die opdrag gegee het om die nuwe distrik te stig. Informeel was dit bekend as die Manhattan Engineer District, of MED. Anders as ander distrikte het dit geen geografiese grense gehad nie, en Marshall het die gesag van 'n afdelingsingenieur gehad. Ontwikkeling van plaasvervangende materiale het gebly as die amptelike kode van die projek as geheel, maar is mettertyd deur "Manhattan" vervang.<ref name="Jones, pp. 41-44" /> Marshall het later toegegee dat, "ek het nog nooit van [[kernsplyting]] gehoor nie, maar ek het wel geweet dat jy nie veel van 'n aanleg kon bou nie, nog minder vier daarvan vir $90&nbsp;miljoen".<ref>{{harvnb|Fine|Remington|1972|p=652}}.</ref> 'n Enkele TNT-aanleg wat Nichols destyds in [[Pennsilvanië]] gebou het, het $128&nbsp;miljoen gekos.<ref>{{harvnb|Nichols|1987|p=174}}.</ref> Hulle was ook nie beïndruk met die vae beramings van die omvang van die aanlegte nie, wat Groves vergelyk het om vir 'n spysenier te vra om vir tussen tien en duisend gaste voor te berei. 'n Ondersoekspan van Stone & Webster het reeds 'n terrein vir die produksie-aanlegte gaan soek. Die Oorlogsproduksie-raad het terreine rondom [[Knoxville]], [[Tennessee]] aanbeveel, 'n afgesonderde gebied waar die Tennessee Valley Authority baie elektriese krag kon lewer en die riviere koelwater vir die reaktors kon voorsien. Nadat hy verskeie terreine ondersoek het, het die ondersoekspan een naby Elza, Tennessee, gekies. Conant het aangeraai om dit onmiddellik te bekom en Styer het ingestem, maar Marshall het gewag op die resultate van Conant se reaktoreksperimente voordat hy ingestem het. Van die voornemende prosesse het slegs Lawrence se elektromagnetiese skeiding voldoende gevorder om met die konstruksie te begin. Marshall en Nichols het die hulpbronne wat hulle sou benodig begin bymekaarmaak. Die eerste stap was om 'n hoë prioriteitsbeoordeling vir die projek te kry. Die topwaardes was AA-1 tot AA-4 in dalende volgorde, hoewel daar ook 'n spesiale AAA-gradering was wat vir noodgevalle gereserveer was. Graderings AA-1 en AA-2 was vir noodsaaklike wapens en toerusting, en kolonel Lucius D. Clay, die adjunk-stafhoof by Dienste en Voorsiening van hulpbronne, meen dat die hoogste gradering wat hy kon toeken, AA-3 was, hoewel hy bereid was om op aanvraag 'n AAA-gradering te lewer vir kritieke materiale as dit sou ontstaan.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=57–61}}.</ref> Nichols en Marshall was teleurgesteld; AA-3 was dieselfde prioriteit as Nichols se TNT-aanleg in Pennsilvanië.<ref name="Fine 1972 657">{{harvnb|Fine|Remington|1972|p=657}}.</ref> === Militêre Beleidskomitee === [[Lêer:Trinity Test - Oppenheimer and Groves at Ground Zero 002.jpg|duimnael|[[J. Robert Oppenheimer|Oppenheimer]] en Groves by die oorblyfsels van die Trinity-kerntoets in September 1945, twee maande na die ontploffing van die toets en net na die einde van die Tweede Wêreldoorlog.]] Vannevar Bush het ongeduldig begin raak met die mislukking van kolonel Marshall om die projek vinnig te bevorder, veral die mislukking om die Tennessee-terrein te bekom, die lae prioriteit wat die leër aan die projek toegeken het en die hoofkantoor in New York.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=81}}.</ref> Bush meen dat meer aggressiewe [[leierskap]] nodig is, en het sy kommer met Harvey Bundy en die generaals Marshall, Somervell en Styer bespreek. Hy wou hê dat die projek onder 'n senior beleidskomitee geplaas moet word, met 'n aangewese beampte, verkieslik Styer, as algehele direkteur.<ref name="Fine 1972 657" /> Somervell en Styer het Groves vir die pos gekies en hom op 17 September in kennis gestel van hierdie beslissing, en dat generaal Marshall gelas het dat hy tot brigadier-generaal bevorder word, omdat die gevoel was dat die titel "generaal" meer gerespekteer sou word onder die akademiese wetenskaplikes wat aan die Manhattan-projek werk. Groves se bevel plaas hom direk onder Somervell eerder as Reybold, en kolonel Marshall moet nou aan Groves rapporteer. Groves het sy hoofkwartier in Washington, D.C., op die vyfde verdieping van die gebou wat later as die Harry S Truman-gebou bekend sou staan, gevestig, waar kolonel Marshall sy skakelkantoor gehad het. Hy het op 23 September 1942 die bevel oor die Manhattan-projek oorgeneem. Later die dag het hy 'n vergadering bygewoon deur Stimson, wat 'n [[militêr]]e beleidskomitee in die lewe geroep het, verantwoordelik vir die hoof beleidgroep, bestaande uit Bush (met Conant as plaasvervanger), Styer en skoutadmiraal William R. Purnell. Tolman en Conant is later aangestel as die wetenskaplike adviseurs van Groves.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=44–45}}.</ref> Een van Groves se vroeëre probleme was om 'n direkteur vir Projek Y te vind, die groep wat die bom sou ontwerp en bou. Die voor die hand liggende keuse was een van die drie laboratoriumhoofde, Urey, Lawrence of Compton, maar hulle was nie beskikbaar nie. Compton beveel Oppenheimer aan, wat al deeglik vertroud was met die konsepte vir die ontwerp van 'n bom. Oppenheimer het egter min administratiewe ervaring gehad en het, anders as Urey, Lawrence en Compton, nie 'n [[Nobelprys]] gewen nie, wat volgens baie wetenskaplikes die hoof van so 'n belangrike laboratorium moes wees. Daar was ook kommer oor Oppenheimer se veiligheidsstatus, aangesien baie van sy medewerkers kommuniste was, waaronder sy broer, Frank Oppenheimer; sy vrou, Kitty; en sy vriendin, Jean Tatlock. 'n Lang gesprek in Oktober 1942 oor 'n trein het Groves en Nichols oortuig dat Oppenheimer die kwessies rakende die oprigting van 'n laboratorium in 'n afgeleë gebied deeglik begryp en as direkteur daarvan aangestel moes word. Groves het persoonlik afstand gedoen van die veiligheidsvereistes en op 20 Julie 1943 'n klaring aan Oppenheimer gegee.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=61–63}}.</ref><ref>{{harvnb|Nichols|1987|pp=72–73}}.</ref> === Samewerking met die Verenigde Koninkryk === Die Britte en Amerikaners het kerninligting uitgeruil, maar aanvanklik nie hul pogings gekombineer nie. Brittanje het pogings van Bush en Conant in 1941 om die samewerking met sy eie projek, met die kodenaam Tube Alloys, te versterk, afgewys omdat hulle huiwerig was om sy tegnologiese voorsprong te deel en die Verenigde State te help om hul eie atoombom te ontwikkel. 'n Amerikaanse wetenskaplike wat 'n persoonlike brief van Roosevelt aan Churchill gebring het om aan alle navorsing en ontwikkeling in 'n Anglo-Amerikaanse projek te betaal, is sleg behandel, en Churchill het nie op die brief geantwoord nie. Die Verenigde State het gevolglik reeds in April 1942 besluit dat indien hulle aanbod van die hand gewys word, hulle alleen moet voortgaan. Die Britte, wat vroeg in die oorlog aansienlike bydraes gelewer het, het nie die middele gehad om so 'n navorsingsprogram deur te voer terwyl hulle vir hul oorlewing veg nie. As gevolg hiervan het Tube Alloys gou agter geraak by sy Amerikaanse eweknie. [[Lêer:Groves and Chadwick.jpg|links|duimnael|Groves gesels met James Chadwick, die hoof van die Britse Sending.]] Die geleentheid vir 'n gelyke vennootskap bestaan egter nie meer nie, soos blyk uit Augustus 1942 toe die Britte onsuksesvol aansienlike beheer oor die projek geëis het terwyl hulle niks van die onkoste betaal het nie. Teen 1943 het die rolle van die twee lande omgekeer;<ref>Villa, Brian L. ''The Second World War as a National Experience: Canada'', 1981</ref> in Januarie het Conant die Britte in kennis gestel dat hulle nie meer kerninligting sou ontvang nie, behalwe in sekere gebiede. Terwyl die Britte geskok was oor die afskaffing van die Churchill-Roosevelt-ooreenkoms, was die hoof van die Kanadese Nasionale Navorsingsraad, C.J. Mackenzie, minder verbaas en het geskryf; ”Ek kan nie help om te voel dat die Britse groep die belangrikheid van hul bydrae [oor] beklemtoon het nie in vergelyking met die Amerikaners.”<ref name="stacey1970">{{harvnb|Stacey|1970|p=517}}</ref> Soos Conant en Bush aan die Britte gesê het, kom die bevel "van bo".<ref>{{harvnb|Bernstein|1976|p=211}}.</ref> Die Britse bedingingsposisie het versleg; die Amerikaanse wetenskaplikes het besluit dat die Verenigde State nie meer hulp van buite nodig het nie, en hulle wou verhoed dat Brittanje na-oorlogse kommersiële toepassings van [[kernenergie]] benut. Die komitee steun, en Roosevelt het daartoe ingestem, om die stroom inligting te beperk tot wat Brittanje tydens die oorlog kon gebruik – veral nie die ontwerp van bom nie – selfs al het dit die Amerikaanse projek vertraag. Vroeg in 1943 het die Britte opgehou om navorsing en wetenskaplikes na Amerika te stuur, en gevolglik het die Amerikaners die deel van inligting totaal gestaak. Die Britte het dit oorweeg om die toevoer van Kanadese [[uraan]] en [[swaarwater]] te beëindig om die Amerikaners te dwing om weer te deel, maar Kanada het Amerikaanse voorrade nodig om dit te produseer.<ref>{{harvnb|Bernstein|1976|pp=209–212}}.</ref> Hulle het die moontlikheid van 'n onafhanklike kernprogram ondersoek, maar vasgestel dat dit nie betyds gereed kan wees om die uitslag van die oorlog in [[Europa]] te beïnvloed nie.<ref name="fakley1983">{{cite journal |url=http://www.atomicarchive.com/History/british/index.shtml |title=The British Mission |author=Fakley, Dennis C. |journal=Los Alamos Science |date=Winter–Spring 1983 |issue=7 |pp=186–189}}</ref> Teen Maart 1943 het Conant besluit dat die Britse hulp sommige terreine van die projek sal bevoordeel. James Chadwick en een of twee ander Britse wetenskaplikes was belangrik genoeg dat die bomontwerpspan in Los Alamos hulle nodig gehad het, ten spyte van die gevaar om geheime vir wapenontwerp te openbaar.<ref>{{harvnb|Bernstein|1976|pp=213}}.</ref> In Augustus 1943 onderhandel Churchill en Roosevelt oor die Quebec-ooreenkoms, wat gelei het tot 'n hervatting van die samewerking <ref>{{harvnb|Gowing|1964|pp=168–173}}.</ref> tussen wetenskaplikes wat aan dieselfde probleem werk. Brittanje het egter ingestem tot beperkings op die gegewens vir die bou van grootskaalse produksie-aanlegte wat nodig is vir die bom.<ref>{{harvnb|Bernstein|1976|pp=216–217}}.</ref> Die daaropvolgende Hyde Park-ooreenkoms in September 1944 het hierdie samewerking uitgebrei na die naoorlogse periode.<ref>{{harvnb|Gowing|1964|pp=340–342}}.</ref> Die Quebec-ooreenkoms het die gekombineerde beleidskomitee ingestel om die pogings van die Verenigde State, die Verenigde Koninkryk en Kanada te koördineer. Stimson, Bush en Conant dien as die Amerikaanse lede van die Gekombineerde Beleidskomitee, veldmaarskalk Sir John Dill en kolonel J. J. Llewellin was die Britse lede, en C. D. Howe was die Kanadese lid.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=296}}.</ref> Llewellin keer einde 1943 terug na die Verenigde Koninkryk en word in die komitee vervang deur Sir Ronald Ian Campbell, wat op sy beurt vervang is deur die Britse ambassadeur in die Verenigde State, Lord Halifax, vroeg in 1945. Sir John Dill is in Washington, D.C. oorlede, in November 1944 en is vervang as hoof van die Britse gesamentlike stafsending en as lid van die gekombineerde beleidskomitee deur veldmaarskalk sir Henry Maitland Wilson.<ref>{{harvnb|Gowing|1964|p=234}}.</ref> Toe die samewerking na die Quebec-ooreenkoms hervat word, het die Amerikaners se vooruitgang en uitgawes die Britte verbaas. Die Verenigde State het al meer as $ 1 miljard (vandag $ 12 miljard) bestee, terwyl die Verenigde Koninkryk in 1943 ongeveer £ 0,5 miljoen bestee het. Chadwick het dus tot die uiterste mate aangedring op Britse betrokkenheid by die Manhattan-projek en die hoop op 'n onafhanklike Britse projek gedurende die oorlog laat vaar.{{r|fakley1983}} Met Churchill se steun het hy gepoog om te verseker dat elke versoek van Groves om hulp in ag geneem word.<ref>{{harvnb|Gowing|1964|pp=242–244}}.</ref> Die Britse Sending wat in Desember 1943 in die Verenigde State aangekom het, het [[Niels Bohr]], Otto Frisch, [[Klaus Fuchs]], Rudolf Peierls en Ernest Titterton ingesluit.<ref>{{harvnb|Hunner|2004|p=26}}.</ref> Meer wetenskaplikes het vroeg in 1944 opgedaag. Terwyl diegene wat toegewys is aan gasdiffusie wat teen die herfs van 1944 die projek verlaat het, is die 35 wat onder Oliphant saam met Lawrence in Berkeley gewerk het, aan bestaande laboratoriumgroepe toegewys en die meeste het tot die einde van die oorlog gebly. Die 19 wat na Los Alamos gestuur is, het ook by bestaande groepe aangesluit, hoofsaaklik met betrekking tot inploffing en bomsamestelling, maar nie die plutonium-verwante groepe nie.{{r|fakley1983}} In 'n deel van die Quebec-ooreenkoms is gespesifiseer dat kernwapens nie teen 'n ander land gebruik sal word sonder die onderlinge toestemming van die VSA en die Verenigde Koninkryk nie. In Junie 1945 het Wilson ingestem dat die gebruik van kernwapens teen [[Japan]] as 'n besluit van die Gekombineerde Beleidskomitee opgeteken sou word.<ref>{{harvnb|Gowing|1964|p=372}}.</ref> Die Gekombineerde Beleidskomitee het die Gekombineerde Ontwikkelingstrust in Junie 1944 gestig, met Groves as voorsitter, om uraan- en [[torium]]erts op internasionale markte te bekom. Die [[Demokratiese Republiek die Kongo|Belgiese Kongo]] en Kanada het 'n groot deel van die uraan ter wêreld buite [[Oos-Europa]] gehou, en die Belgiese regering in ballingskap was in Londen. Brittanje het ingestem om die meeste Belgiese erts aan die Verenigde State te gee, omdat hulle nie die grootste deel van die voorraad weens die Amerikaanse beperkings gebruik nie.<ref>{{harvnb|Bernstein|1976|pp=223–224}}.</ref> In 1944 koop die trust 1 560 000&nbsp;kg uraanoksiederts van maatskappye wat myne in die Belgiese Kongo bedryf. Om te verhoed dat die Amerikaanse minister van finansies, Henry Morgenthau Jr., oor die projek ingelig word, is 'n spesiale rekening gebruik wat nie onderhewig was aan die gewone ouditering en kontroles nie, 'n trustrekening. Tussen 1944 en die tyd dat hy in 1947 by die trust bedank, deponeer Groves altesaam VS$ 37,5 miljoen op die trust se rekening.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=90, 299–306}}.</ref> Groves waardeer die vroeë Britse atoomnavorsing en die bydraes van die Britse wetenskaplikes tot die Manhattan-projek, maar verklaar dat die Verenigde State ook sonder hul hulp sou kon slaag.{{r|fakley1983}} Hy het ook gesê dat Churchill "die beste vriend was wat die atoombomprojek gehad het [omdat] hy Roosevelt se belangstelling hoog gehou het … Hy het hom net die hele tyd opgewek deur te vertel hoe belangrik hy dink die projek is."{{sfn|Ermenc|1989|p=238}} Die Britse deelname aan oorlogstyd was van deurslaggewende belang vir die sukses van die onafhanklike kernwapenprogram van die Verenigde Koninkryk na die oorlog, toe die McMahon-wet van 1946 Amerikaanse kernsamewerking tydelik beëindig het.{{r|fakley1983}} == Projek aanlegte == <imagemap> Lêer:Manhattan Project US Canada Map 2.svg|duimnael|upright=3.2|senter|'n Seleksie van Amerikaanse en Kanadese plekke wat belangrik was vir die Manhattan-projek. |alt=Map of the United States and southern Canada with major project sites marked circle 50 280 20 [[Calutron|Berkeley, California]] circle 140 400 20 [[Project Camel|Inyokern, California]] circle 170 100 20 [[Hanford Site|Richland, Washington]] circle 220 20 20 [[Trail, British Columbia]] circle 230 270 20 [[Wendover Air Force Base|Wendover, Utah]] circle 290 360 20 [[Monticello, Utah]] circle 320 360 20 [[Uravan, Colorado]] circle 340 440 20 [[Los Alamos Laboratory|Los Alamos, New Mexico]] circle 340 500 20 [[Trinity test|Alamogordo, New Mexico]] circle 610 290 20 [[Ames Project|Ames, Iowa]] circle 660 400 20 [[Mallinckrodt Incorporated|St Louis, Missouri]] circle 710 310 20 [[Argonne National Laboratory|Chicago, Illinois]] circle 730 370 20 [[Newport Chemical Depot|Dana, Indiana]] circle 800 350 20 [[Dayton Project|Dayton, Ohio]] circle 760 540 20 [[Alabama Army Ammunition Plant|Sylacauga, Alabama]] circle 890 390 20 [[P-9 Project|Morgantown, West Virginia]] circle 800 460 20 [[Clinton Engineer Works|Oak Ridge, Tennessee]] circle 910 160 20 [[Montreal Laboratory|Chalk River Laboratories]] circle 920 260 20 [[Rochester, New York]] circle 950 360 20 [[Washington, D.C.]] desc none </imagemap> === Oak Ridge === [[Lêer:Y-12 Shift Change.jpg|duimnael|Skofverandering by die Y-12-uraanverrykingsaanleg by die Clinton Engineer Works in Oak Ridge, Tennessee, op 11 Augustus 1945. Teen Mei 1945 was 82 000 mense in diens van die Clinton Engineer Works.<ref name="Johnson & Jackson pp. 168–169" /> Foto deur die Manhattan-fotograaf Ed Westcott.]] Die dag nadat hy die projek oorgeneem het, het Groves saam met kolonel Marshall 'n trein na Tennessee geneem om die voorgestelde terrein daar te ondersoek, en Groves was beïndruk.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=116–117}}.</ref><ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=25–26}}.</ref> Op 29 September 1942 het Robert P. Patterson, onder oorlogsekretaris van die Verenigde State, die ''Corps of Engineers'' gemagtig om 56.000 hektaar (23.000 ha) grond deur 'n vooraanstaande domein te verkry teen 'n koste van $ 3,5 miljoen. 'n Bykomende 3000 hektaar (1200&nbsp;ha) is daarna verkry. Ongeveer 1 000 gesinne is geraak deur die onteieningssbevel wat op 7 Oktober in werking getree het.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=78}}.</ref> Betogings, regsappèlle en 'n 1943-kongresondersoek was tevergeefs.<ref name="Johnson & Jackson, pp. 39-43">{{harvnb|Johnson|Jackson|1981|pp=39–43}}.</ref> Teen die middel van November het Amerikaanse Marshals kennisgewings gelewer om by plaashuise te ontruim, en konstruksiekontrakteurs te laat intrek.<ref name="Fine&Remington, pp. 663-664">{{harvnb|Fine|Remington|1972|pp=663–664}}.</ref> Sommige families het twee weke kennis gekry om plase wat hul geslagte lank bewoon het, te ontruim;<ref>{{cite web|title=Oak Ridge National Laboratory Review, Vol. 25, Nos. 3 and 4, 2002 |url=http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev25-34/chapter1.shtml |publisher=ornl.gov |access-date=9 Maart 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20090825162412/http://www.ornl.gov/info/ornlreview/rev25-34/chapter1.shtml |archive-date=25 Augustus 2009}}</ref> ander het hulle daar gevestig nadat hulle uitgesit is om plek te maak vir die Great Smoky Mountains National Park in die 1920's of die Norris Dam in die 1930's.<ref name="Johnson & Jackson, pp. 39-43" /> Die uiteindelike koste van grondverkryging in die gebied, wat eers in Maart 1945 voltooi was, was slegs ongeveer $ 2,6 miljoen, wat ongeveer $ 47 per akker uitgewerk het.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=327–328}}.</ref> Toe die Goewerneur van Tennessee, Prentice Cooper, die openbare proklamasie nommer twee, wat Oak Ridge tot 'n totale uitsluitingsgebied verklaar het, wat nie sonder enige militêre toestemming binnegaan kon word nie, ontvang het, het hy dit in woede in stukke geskeur.<ref>{{harvnb|Johnson|Jackson|1981|p=49}}.</ref> Oorspronklik bekend as die Kingston Demolition Range, is die terrein vroeg in 1943 amptelik herdoop tot die Clinton Engineer Works (CEW).<ref>{{harvnb|Johnson|Jackson|1981|p=8}}.</ref> Terwyl Stone & Webster op die produksiefasiliteite gekonsentreer het, het die argitektuur- en ingenieursfirma Skidmore, Owings & Merrill 'n residensiële gemeenskap vir 13&nbsp;000 ontwerp en gebou. Die gemeenskap was geleë aan die hange van Black Oak Ridge, waaruit die nuwe stad Oak Ridge sy naam gekry het.<ref>{{harvnb|Johnson|Jackson|1981|pp=14–17}}.</ref> Die teenwoordigheid van die leër op Oak Ridge het in Augustus 1943 toegeneem toe Nichols Marshall vervang as hoof van die Manhattan Engineer District. Een van sy eerste take was om die distrikshoofkwartier na Oak Ridge te verskuif, hoewel die naam van die distrik nie verander het nie.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=88}}.</ref> In September 1943 is die administrasie van gemeenskapsfasiliteite aan Turner Construction Company uitgekontrakteer deur middel van 'n filiaal, die Roane-Anderson Company (vir Roane en Anderson Counties, waarin Oak Ridge geleë was).<ref name="Roane-Anderson">{{harvnb|Jones|1985|pp=443–446}}.</ref> Chemiese ingenieurs, onder wie William J. (Jenkins) Wilcox Jr. (1923–2013) en Warren Fuchs, was deel van 'n "verwoede poging" om 10% tot 12% verrykte uraan-235 te vervaardig, bekend as die kodenaam "tuballoy tetroxide", met streng sekuriteit en spoedige goedkeuring vir voorrade en materiaal.<ref>William J. (Bill) Wilcox Jr., Oak Ridge City Historian, Retired Technical Director for the Oak Ridge Y-12 & K-25 Plants, 11 November 2007, [https://web.archive.org/web/20141129042228/http://www.oakridgeheritage.com/images/Early_Days_of_Oak_Ridge_and_Wartime_Y-12.pdf Early Days of Oak Ridge and Wartime Y-12], URL besoek op 22 November 2014</ref> Die bevolking van Oak Ridge brei gou verder uit as die aanvanklike planne en bereik 'n hoogtepunt van 75&nbsp;000 in Mei 1945, teen daardie tyd was 82&nbsp;000 mense werksaam by die Clinton Engineer Works,<ref name="Johnson & Jackson pp. 168–169">{{harvnb|Johnson|Jackson|1981|pp=168–169}}.</ref> en 10&nbsp;000 by Roane-Anderson.<ref name="Roane-Anderson" /> Die kuns[[fotograaf]], Josephine Herrick, en haar kollega, Mary Steers, het gehelp om die werk by Oak Ridge te dokumenteer.<ref>{{cite web |title=Josephine Herrick's Photo Legacy Comes Into View |url=http://womensenews.org/story/our-history/140918/josephine-herricks-photo-legacy-comes-view |archive-url=https://web.archive.org/web/20150906105122/http://womensenews.org/story/our-history/140918/josephine-herricks-photo-legacy-comes-view |archive-date=6 September 2015 |publisher=Women's enews |access-date=7 September 2015}}</ref> === Los Alamos === [[Lêer:Los Alamos colloquium.jpg|links|duimnael|Fisici vergader in die Los Alamos-laboratorium oor die kernfusiewapen, bekend as "Super" in April 1946. In die voorste ry is Norris Bradbury, John Manley, [[Enrico Fermi]] en J. (Jerome) M. B. Kellogg (1905–1981). Robert Oppenheimer, in die donker jas, is agter Manley; links van Oppenheimer is [[Richard Feynman]]. Die weermagoffisier aan die linkerkant is kolonel Oliver Haywood]] Die idee om ''Projek Y'' by Oak Ridge te vestig, is oorweeg, maar uiteindelik is daar besluit om 'n meer afgeleë plek te vind. Op aanbeveling van Oppenheimer is die soektog na 'n geskikte perseel beperk tot die omgewing van [[Albuquerque, Nieu-Meksiko]], waar Oppenheimer 'n plaas besit het. In Oktober 1942 is majoor John H. Dudley van die Manhattan-distrik gestuur om in die gebied 'n geskikte terrein te identifiseer. Hy het 'n terrein naby Jemez Springs, [[Nieu-Meksiko]], aanbeveel.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=83–84}}.</ref> Op 16 November het Oppenheimer, Groves, Dudley en ander die gebied besoek. Oppenheimer was bang dat die hoë kranse rondom die terrein sy werkers kloustrofobies sou laat voel, terwyl die ingenieurs besorg was oor die moontlikheid van oorstromings. Die geselskap het toe na die omgewing van die Los Alamos Ranch School gegaan. Oppenheimer was beïndruk en het 'n sterk voorkeur vir die terrein uitgespreek, met verwysing na die natuurlike skoonheid en uitsig op die Sangre de Cristo-gebergte, wat volgens hom diegene wat op die projek sou werk, sou inspireer.<ref>{{harvnb|Fine|Remington|1972|pp=664–665}}.</ref><ref>{{cite web |url=http://www.lanl.gov/history/road/school-arsenal.shtml |publisher=Los Alamos National Laboratory |title=50th Anniversary Article: Oppenheimer's Better Idea: Ranch School Becomes Arsenal of Democracy |access-date=6 April 2011}}</ref> Die ingenieurs was bekommerd oor die swak toegangspad en of die watertoevoer voldoende sou wees, maar het andersins gevoel dat dit ideaal was.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=66–67}}.</ref> Patterson het die verkryging van die terrein op 25 November 1942 goedgekeur, met die toestemming van $ 440 000 vir die aankoop van die terrein van 22 000 hektaar waarvan altesaam 3 600 hektaar reeds in die federale regering se besit was.<ref name="Jones, pp. 328-331" /> Die Minister van Landbou, Claude R. Wickard, het die gebruik van sowat 18 100&nbsp;ha van die Amerikaanse Bosdiensgrond aan die Oorlogsdepartement toegestaan "solank die militêre noodsaaklikheid voortduur".<ref>{{cite web |url=http://www.lanl.gov/history/road/pdf/4-8-43.pdf |publisher=Los Alamos National Laboratory |title=Secretary of Agriculture granting use of land for Demolition Range |date=8 April 1943 |access-date=6 April 2011 |archive-date=20 April 2011 |archive-url=https://web.archive.org/web/20110420213401/http://www.lanl.gov/history/road/pdf/4-8-43.pdf |url-status=dead }}</ref> Die behoefte aan grond, 'n nuwe pad en later die reg vir 'n 25&nbsp;km lange kragleiding, het uiteindelik grondaankope tydens die oorlogstyd na 18 509,1&nbsp;ha laat styg, maar slegs $ 414 971 is bestee.<ref name="Jones, pp. 328-331">{{harvnb|Jones|1985|pp=328–331}}.</ref> Die konstruksie is gekontrakteer aan die M. M. Sundt Company van [[Tucson]], [[Arizona]], met Willard C. Kruger en medewerkers van Santa Fe, Nieu-Meksiko, as argitek en ingenieur. Daar is begin met die werk in Desember 1942. Groves het aanvanklik 300 000 dollar toegeken vir konstruksie, drie keer meer as Oppenheimer se skatting, met 'n beplande voltooiingsdatum van 15 Maart 1943. Dit het gou duidelik geword dat die omvang van Projek Y groter was as wat verwag is, en teen die tyd dat Sundt klaar was met konstruksie op 30 November 1943 is meer as VS$7 miljoen bestee.<ref>{{harvnb|Hunner|2004|pp=31–32}}.</ref> [[Lêer:Los Alamos map.gif|duimnael|Kaart van Los Alamos-terrein, Nieu-Meksiko, 1943–45]] Omdat dit 'n geheime projek was, is na Los Alamos verwys as ''Site Y'' of ''the Hill''.<ref>{{harvnb|Hunner|2004|p=29}}.</ref> Geboortesertifikate van babas wat tydens die oorlog in Los Alamos gebore is, het hul geboorteplek as Posbus 1663 in Santa Fe gelys.<ref>{{harvnb|Hunner|2004|p=40}}.</ref> Aanvanklik sou Los Alamos 'n militêre laboratorium gewees het saam met Oppenheimer en ander navorsers wat in die weermag opdrag sou kon gee. Oppenheimer het so ver gegaan om vir homself 'n uniform van luitenant-kolonel te bestel, maar twee belangrike fisici, Robert Bacher en Isidor Rabi, het die idee afgekeur. Conant, Groves en Oppenheimer het toe 'n kompromis beraam waardeur die laboratorium deur die Universiteit van Kalifornië onder kontrak by die Oorlogdepartement bedryf is.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=230–232}}.</ref> === Chicago === 'n Leër-''Office of Scientific Research and Development'' (OSRD)-raad het op 25 Junie 1942 besluit om 'n loodsaanleg vir plutoniumproduksie in Red Gate Woods suidwes van [[Chicago]] te bou. In Julie het Nichols gereël vir die huur van 415&nbsp;ha van die distrik Cook County Forest Preserve, en kaptein James F. Grafton (1908–1969) is aangestel as gebiedsingenieur in Chicago. Dit het gou geblyk dat die omvang van die bedrywighede te groot was vir die gebied, en daar is besluit om die aanleg by Oak Ridge te bou en 'n navorsings- en toetsfasiliteit in Chicago te behou.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=67–71}}.</ref><ref name="Red Gate Woods" /> Vertragings met die oprigting van die aanleg in Red Gate Woods het Compton daartoe gedwing om die Metallurgical Laboratory te magtig om die eerste kernreaktor onder die stadion van Stagg Field by die Universiteit van Chicago te bou. Die reaktor het 'n enorme hoeveelheid grafietblokke en uraankorrels benodig. Destyds was daar 'n beperkte bron van suiwer uraan. Frank Spedding van die Iowa State Universiteit kon slegs twee kort ton suiwer uraan produseer. Bykomende drie kort ton uraanmetaal is verskaf deur Westinghouse Lamp Plant, wat vinnig deur 'n eksperimentele saamgeflanste proses vervaardig is. 'n Groot vierkantige ballon is deur Goodyear Tyre maatskappy gebou om die reaktor toe te maak.<ref>{{Cite web|title=FRONTIERS Research Highlights 1946–1996|publisher=Office of Public Affairs, Argonne National Laboratory|page=11|osti=770687|doi=10.2172/770687|year=1996|url=https://digital.library.unt.edu/ark:/67531/metadc725589/m2/1/high_res_d/770687.pdf}}</ref><ref>{{cite journal |last=Walsh|first=John|title=A Manhattan Project Postscript|journal=Science|date=19 Junie 1981|volume=212|pp=1369–1371|url=http://pbadupws.nrc.gov/docs/ML0533/ML053340429.pdf|access-date=23 Maart 2013|issn=0036-8075|doi=10.1126/science.212.4501.1369|pmid=17746246|issue=4501|bibcode= 1981Sci...212.1369W}}</ref> Op 2 Desember 1942 het 'n span onder leiding van Enrico Fermi die eerste kunsmatige selfonderhoudende kern[[kettingreaksie]] begin in 'n eksperimentele reaktor bekend as ''Chicago Pile-1''.<ref>{{cite web |title=CP-1 (Chicago Pile 1 Reactor)|url=http://www.ne.anl.gov/About/reactors/early-reactors.shtml|publisher=Argonne National Laboratory; U.S. Department of Energy|access-date=12 April 2013}}</ref> Die punt waarop 'n reaksie selfonderhoudend word, het bekend geword as "om kritiek te gaan". Compton het die sukses aan Conant in Washington, DC, gerapporteer deur 'n gekodeerde telefoonoproep en gesê: "Die Italiaanse navigator [Fermi] het pas in die nuwe wêreld geland."<ref>{{harvnb|Compton|1956|p=144}}.</ref> In Januarie 1943 het Grafton se opvolger, majoor Arthur V. Peterson, opdrag gegee dat ''Chicago Pile-1'' uitmekaar gehaal moes word en weer by Red Gate Woods saamgestel word, aangesien hy die werking van 'n reaktor as te gevaarlik vir 'n digbevolkte gebied beskou het.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=195–196}}.</ref> Op die Argonne-terrein het ''Chicago Pile-3'', die eerste swaarwaterreaktor, op 15 Mei 1944 kritiek geword.{{sfn|Holl|Hewlett|Harris|1997|p=428}}<ref name="fermi">{{cite journal |last=Fermi |first=Enrico |title=The Development of the first chain reaction pile |journal=Proceedings of the American Philosophical Society |year=1946 |volume=90 |issue=1 |pp=20–24 |jstor=3301034}}</ref> Na die oorlog is die bedrywighede wat by Red Gate oorgebly het, verskuif na die nuwe terrein van die Argonne Nasionale Laboratorium, ongeveer 9,7&nbsp;km daarvandaan.<ref name="Red Gate Woods">{{cite web |url=http://www.lm.doe.gov/SiteA_PlotM/fact_sheet_site_a.pdf|archive-url=https://web.archive.org/web/20141026070527/http://www.lm.doe.gov/SiteA_PlotM/fact_sheet_site_a.pdf|archive-date=26 Oktober 2014 |title=Site A/Plot M, Illinois, Decommissioned Reactor Site Fact Sheet |access-date=3 Desember 2012}}</ref> === Hanford === Teen Desember 1942 was daar kommer dat selfs Oak Ridge te naby aan 'n digte bevolkingsentrum ([[Knoxville]]) was in die onwaarskynlike geval van 'n groot kernongeluk. Groves het DuPont in November 1942 gewerf as hoofkontrakteur vir die konstruksie van die plutoniumproduksiekompleks. DuPont is 'n standaardkoste plus vaste-fooi-kontrak aangebied, maar die president van die maatskappy, Walter S. Carpenter, Jr., wou geen wins van enige aard hê nie en het gevra dat die voorgestelde kontrak gewysig word om die maatskappy uitdruklik uit te sluit in die verkryging van enige patentregte. Dit is aanvaar, maar om wetlike redes is ooreengekom op 'n nominale fooi van een dollar. Na die oorlog het DuPont gevra om vroeg van die kontrak ontslae te raak, en moes 33 sent teruggee.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=58–59}}.</ref> [[Lêer:Hanford workers.jpg|duimnael|Hanford-werkers ontvang hul salarisse by die Western Union-kantoor.]] DuPont het aanbeveel dat die perseel ver geleë moet wees van die bestaande uraanproduksie-aanleg by Oak Ridge.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=68–69}}.</ref> In Desember 1942 stuur Groves kolonel Franklin Matthias en DuPont-ingenieurs na potensiële terreine. Matthias het berig dat Hanford Site naby Richland, Washington, 'ideaal was in feitlik alle opsigte'. Dit was geïsoleer en naby die [[Columbiarivier]], wat voldoende water kon voorsien om die reaktore wat die plutonium sou produseer, af te koel. Groves het die terrein in Januarie besoek en die Hanford Engineer Works (HEW) gestig, met die kodenaam "Site W".<ref>Jones, Vincent (1985). Manhattan: The Army and the Atomic Bomb (PDF). Washington, D.C.: United States Army Center of Military History.bl 108–111</ref> Onder-sekretaris Patterson het op 9 Februarie sy goedkeuring verleen en $5 miljoen toegewys vir die verkryging van 16 000 hektaar grond in die gebied. Die federale regering het ongeveer 1 500 inwoners van White Bluffs en Hanford, en nabygeleë nedersettings, asook die Wanapum en ander stamme wat die gebied gebruik het, hervestig. 'n Geskil het met boere ontstaan oor vergoeding vir gewasse wat reeds geplant is voordat die grond verkry is. Waar skedules dit toelaat, het die weermag toegelaat dat die oes geoes word, maar dit was nie altyd moontlik nie. Die proses vir die verkryging van grond het gesloer en is nie voor die einde van die Manhattan-projek in Desember 1946 voltooi nie.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=342}}.</ref> Die geskil het nie die werk vertraag nie. Alhoewel die vordering met die ontwerp van die reaktor by Metallurgical Laboratory en DuPont nie genoegsaam gevorder het om die omvang van die projek akkuraat te voorspel nie, is daar in April 1943 'n begin gemaak met fasiliteite vir ongeveer 25 000 werkers, waarvan die helfte na verwagting op die perseel sou woon. Teen Julie 1944 was ongeveer 1 200 geboue opgerig en byna 51 000 mense het in die konstruksiekamp gewoon. As gebiedsingenieur het Matthias algehele beheer oor die terrein uitgeoefen.<ref>{{harvnb | Jones | 1985 | pp = 452–457}}.</ref> Op die hoogtepunt was die konstruksiekamp die derde hoogsbevolkte stad in die staat Washington.<ref>{{harvnb | Thayer | 1996 | p = 16}}.</ref> Hanford het 'n vloot van meer as 900 busse bestuur, meer as die stad Chicago.<ref>{{harvnb | Jones | 1985 | p = 401}}.</ref> Soos Los Alamos en Oak Ridge, was Richland 'n afgesperde gemeenskap met beperkte toegang, maar dit het meer soos 'n Amerikaanse bloeistad gelyk: die militêre profiel was laer en fisieke veiligheidselemente soos hoë heinings, torings en waghonde was minder waarneembaar.<ref>{{harvnb | Jones | 1985 | pp = 463–464}}.</ref> === Kanadese terreine === ==== Brits-Columbië ==== Cominco het sedert 1930 elektrolitiese waterstof in Trail, [[Brits-Columbië]], vervaardig. Harold Urey het in 1941 voorgestel dat die aanleg swaarwater sou kon produseer. By die bestaande aanleg van $10 miljoen wat 3 215 selle gehad het wat 75 MW hidroëlektriese krag verbruik, is sekondêre elektroliseselle gevoeg om die [[deuterium]]konsentrasie in die [[water]] van 2,3% tot 99,8% te verhoog. Vir hierdie proses het Hugh Taylor van Princeton 'n [[platinum]]-op-[[koolstof]]katalisator vir die eerste drie fases ontwikkel, terwyl Urey 'n [[nikkel]]-chroomtrioksied een vir die vierde stadium toring ontwikkel het. Die finale koste was $ 2,8 miljoen. Die Kanadese regering het eers in Augustus 1942 van die projek verneem. Die swaarwaterproduksie van Trail het in Januarie 1944 begin en het voortgegaan tot 1956. Swaarwater van Trail is gebruik vir ''Chicago Pile 3'', die eerste reaktor wat swaarwater en natuurlike uraan gebruik, wat kritiek gegaan het op 15 Mei 1944.<ref name="Waltham, pp. 8-9">{{harvnb|Waltham|2002|pp=8–9}}.</ref> ==== Ontario ==== Die Chalk River, [[Ontario]]-terrein, is gestig om die geallieerde pogings by die Montreal-laboratorium te huisves, weg van 'n stedelike gebied. 'n Nuwe gemeenskap is in Deep River, Ontario, gebou om hostelle en fasiliteite vir die spanlede te bied. Die terrein is gekies vir die nabyheid van die industriële vervaardigingsgebied van Ontario en [[Quebec]], en die nabyheid van 'n spoornodus langs 'n groot militêre basis, Kamp Petawawa. Dit is aan die Ottawarivier geleë en het toegang tot voldoende water gehad. Die eerste direkteur van die nuwe laboratorium was Hans von Halban. Hy is in Mei 1944 vervang deur John Cockcroft, wat op sy beurt opgevolg is deur Bennett Lewis in September 1946. 'n Loodsreaktor bekend as ZEEP (''zero-energy experimental pile ↔'' nul-energie eksperimentele stapel) word die eerste Kanadese reaktor, en die eerste wat buite die Verenigde State voltooi is, toe dit in September 1945 kritiek gegaan het. ZEEP het tot 1970 vir navorsing in gebruik bly.<ref>{{cite web |url=http://www.sciencetech.technomuses.ca/english/whatson/zeep.cfm |archive-url=https://web.archive.org/web/20140306233719/http://www.sciencetech.technomuses.ca/english/whatson/zeep.cfm |archive-date=6 March 2014 |title=ZEEP – Canada's First Nuclear Reactor |publisher=Canada Science and Technology Museum}}</ref> 'n Groter 10 MW NRX-reaktor, wat tydens die oorlog ontwerp is, is voltooi en het in Julie 1947 krities gegaan.<ref name="Waltham, pp. 8-9" /> ==== Noordwestelike gebiede ==== Die Eldorado-myn by Port Radium in die [[Noordwestelike gebiede]] was 'n bron van uraanerts.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=8, 62}}.</ref> === Swaarwater-terreine === Alhoewel DuPont se voorkeurontwerpe vir die kernreaktors helium verkoeling en grafiet as moderator gebruik het, het DuPont steeds belang gestel om swaarwater as rugsteun te gebruik, in geval die grafietreaktorontwerp om die een of ander rede onuitvoerbaar sou wees. Vir hierdie doel is beraam dat 3 kort ton (2,7 t) swaarwater per maand benodig word. Die P-9-projek was die regeringsnaam vir die produksieprogram vir swaarwater. Aangesien die aanleg by Trail, wat toe in aanbou was, 0,5 kort ton (0,45 ton) per maand kon lewer, was ekstra kapasiteit nodig. Groves het DuPont daarom gemagtig om swaarwatergeriewe by die Morgantown Ordnance Works, naby Morgantown, [[Wes-Virginië]], te vestig; by die Wabash River Ordnance Works, naby Dana en Newport, Indiana; en by die Alabama Ordnance Works, naby Childersburg en Sylacauga, [[Alabama]]. Alhoewel dit bekend staan as Ordnance Works en daarvoor betaal word onder die Ordnance Department kontrakte, is dit gebou en bedryf deur die ''Army Corps of Engineers''. Die Amerikaanse aanlegte het 'n ander proses gebruik as die van Trail; swaarwater is deur [[distillasie]] onttrek, en gebruik die effens hoër [[kookpunt]] van swaar water.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=107–108}}.</ref><ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=201–202}}.</ref> == Uraan == === Erts === [[Lêer:Shinkolobwe.jpg|duimnael|Die meeste uraan wat in die Manhattan-projek gebruik is, kom van die Shinkolobwe-myn in die Belgiese Kongo.]] Die belangrikste grondstof vir die projek was uraan, wat as [[brandstof]] vir die reaktore gebruik is, as voerder wat in plutonium omskep is, en in sy verrykte vorm in die kernwapen self. Daar was vier bekende neerslae van uraan in 1940: in [[Colorado]], in die noorde van Kanada, in Joachimsthal in [[Tsjeggo-Slowakye]] en in die Belgiese Kongo.<ref>{{harvnb|Smyth|1945|p=39}}.</ref> Almal behalwe Joachimstal was onder die gealieerders se beheer. In 'n opname van November 1942 is vasgestel dat voldoende hoeveelhede uraan beskikbaar is om aan die vereistes van die projek te voldoen.<ref>{{harvnb|Smyth|1945|p=92}}</ref> Nichols het met die ministerie van buitelandse sake gereël dat uitvoerbeheer op uraanoksied geplaas word en onderhandel word vir die aankoop van 1200 kort ton (1 100 ton) uraanerts uit die Belgiese Kongo wat in 'n pakhuis op [[Staten-eiland]] gestoor is en die oorblywende voorrade gemynde erts wat in die Kongo gestoor word. Hy het met Eldorado Gold Mines onderhandel vir die aankoop van erts by die raffinadery in Port Hope, Ontario, en die versending daarvan in lotte van 100 ton. Die Kanadese regering het daarna die aandele van die maatskappy gekoop totdat dit 'n beherende belang verkry het.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=85–86}}.</ref> Alhoewel hierdie aankope voldoende voorsien het om in oorlogse behoeftes te voorsien, het die Amerikaanse en Britse leiers tot die gevolgtrekking gekom dat dit in hul lande se belang was om soveel moontlik van die uraanafsettings ter wêreld te verkry. Die rykste bron van erts was die Shinkolobwe-myn in die Belgiese Kongo, maar dit is oorstroom en toegemaak. Nichols het sonder sukses gepoog om die heropening en die verkoop van die toekomstige produksie aan die Verenigde State te onderhandel met Edgar Sengier, die direkteur van die maatskappy wat die myn besit, die Union Minière du Haut-Katanga.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=295}}.</ref> Die aangeleentheid is toe deur die Gekombineerde Beleidskomitee oorgeneem. Aangesien 30 persent van Union Minière se voorraad deur Britse belange beheer is, het die Britte die leiding geneem in onderhandelinge. Sir John Anderson en ambassadeur John Winant het 'n ooreenkoms met Sengier en die Belgiese regering in Mei 1944 aangekondig vir die heropening van die myn en 1720 kort ton erts om teen $ 1,45 per pond te koop.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=285–288}}.</ref> Om die afhanklikheid van die Britte en Kanadese vir erts te voorkom, het Groves ook gereël dat die Amerikaanse Vanadium Corporation-voorraad in Uravan, [[Colorado]], gekoop word. Uraanmynbou in Colorado het ongeveer 800 kort ton erts opgelewer. Mallinckrodt Ingelyf in [[St. Louis]], [[Missouri]], het die rou erts geneem en in [[salpetersuur]] opgelos om uraannitraat te produseer. [[Eter (chemie)|Eter]] is dan bygevoeg in 'n vloeistof-vloeistof-ekstraksieproses om die onsuiwerhede van die uraannitraat te skei. Dit is dan verhit tot uraan-trioksied, wat tot hoogs suiwer uraniumdioksied gereduseer is.<ref>{{harvnb|Ruhoff|Fain|1962|pp=3–9}}.</ref> Teen Julie 1942 het Mallinckrodt 'n ton suiwer oksied per dag geproduseer, maar dit was aanvanklik moeiliker vir kontrakteurs Westinghouse en Metal Hydrides.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|p=31}}</ref> Die produksie was te stadig en die gehalte was onaanvaarbaar laag. 'n Spesiale tak van die Metallurgical Laboratory is gestig by Iowa State College in Ames, [[Iowa]], onder Frank Spedding om alternatiewe te ondersoek. Dit het bekend geword as die Ames-projek, en die Ames-proses het in 1943 beskikbaar geword.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=87–88}}.</ref> <gallery mode="packed" caption=" Uraanverwerking by Ames " heights="250px"> Lêer:Ames Process pressure vessel lower.jpg| 'n " Bom" (drukvat) wat uraan halides en opofferingsmetaal bevat, waarskynlik [[magnesium]], word in 'n oond laat sak. Lêer:Ames Process pressure vessel remnant slag after reaction.jpg| Na die reaksie is die binnekant van 'n bom bedek met oorblyfsel metaal. Lêer:Ames Process uranium biscuit.jpg|'n "Koekie" van uraanmetaal van die [[redoksreaksie]]. </gallery> === Isotoopskeiding === Natuurlike uraan bestaan uit 99,3% uraan-238 en 0,7% uraan-235, maar slegs laasgenoemde is skeibaar. Die chemies identiese uraan-235 moet fisies van die meer volop isotoop geskei word. Verskeie metodes is oorweeg vir uraanverryking, waarvan die meeste by Oak Ridge uitgevoer is.<ref>{{harvnb|Smyth|1945|pp=154–156}}.</ref> Die mees voor die hand liggende tegnologie, die sentrifuge, het misluk, maar elektromagnetiese skeiding, gasvormige diffusie en termiese diffusietegnologieë was suksesvol en het tot die projek bygedra. In Februarie 1943 het Groves die idee gekry om die uitset van sommige aanlegte as die inset vir ander te gebruik.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=157}}.</ref> [[Lêer:Clinton Engineer Works.png|duimnael|senter|upright=3.2| Oak Ridge het verskeie uraan-skeidingstegnologieë gehad. Die Y-12 elektromagnetiese skeidingsaanleg is regs bo. Die gasvormige diffusie-aanlegte K-25 en K-27 is links onder, naby die S-50 termiese diffusie-aanleg. Die X-10 was vir plutoniumproduksie.|alt=Contour map of the Oak Ridge area. There is a river to the south, while the township is in the north.]] ==== Sentrifuges ==== Die sentrifugeproses is in April 1942 as die enigste belowende skeidingsmetode beskou.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=22–23}}.</ref> Jesse Beams het gedurende die dertigerjare so 'n proses aan die Universiteit van Virginië ontwikkel, maar het tegniese probleme ondervind. Die proses het hoë [[Omwentelinge per minuut|rotasiesnelhede]] vereis, maar teen sekere snelhede het harmoniese vibrasies ontwikkel wat dreig om die masjinerie uitmekaar te ruk. Dit was dus nodig om vinnig deur hierdie snelhede te versnel. In 1941 begin hy werk met uraanhexafluoried, die enigste bekende gasvormige verbinding van uraan, en kan uraan-235 skei. In Columbia het Urey Karl Cohen die proses laat ondersoek, en hy het 'n wiskundige teorie opgestel wat dit moontlik maak om 'n sentrifugale skeidingseenheid te ontwerp, wat Westinghouse onderneem het om te bou.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=30}}.</ref> Die opskaling daarvan tot 'n produksie-aanleg was 'n groot tegniese uitdaging. Urey en Cohen beraam dat die vervaardiging van 'n kilogram uraan-235 per dag tot 50 000 sentrifuges met rotors van 1 meter, of 10 000 sentrifuges met 4 meter rotors benodig, as aanvaar kan word dat rotors van 4 meter gebou kon word. Die vooruitsig om soveel rotors aanhoudend teen hoë spoed te laat werk, was uitdagend,<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=64}}.</ref> en toe Beams sy eksperimentele apparaat in werking stel, het hy slegs 60% van die voorspelde opbrengs behaal, wat daarop dui dat meer sentrifuges benodig sou word. Beams, Urey en Cohen het daarna begin werk aan 'n reeks verbeterings wat beloof het om die doeltreffendheid van die proses te verhoog. Gereelde mislukkings van [[Elektriese motor|motors]], aste en [[Laer (toestel)|laers]] teen hoë snelhede het die werk aan die loodsaanleg egter vertraag.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=96–97}}.</ref> In November 1942 is die sentrifugeproses deur die Militêre Beleidskomitee laat vaar na aanbeveling van Conant, Nichols en August C. Klein van Stone & Webster.<ref>{{harvnb|Nichols|1987|p=64}}.</ref> Alhoewel die sentrifugemetode deur die Manhattan-projek laat vaar is, het navorsing daaroor na die oorlog aansienlik gevorder met die bekendstelling van die sentrifuge van die Zippe-tipe, wat in die [[Sowjetunie]] ontwikkel is deur Duitse ingenieurs.<ref>{{harvnb | Kemp. | 2012 | pp = 281–287}}.</ref> Uiteindelik het dit die voorkeurmetode geword vir die skeiding van die uraan-isotoop, omdat dit baie goedkoper is as die ander skeidingsmetodes wat tydens die Tweede Wêreldoorlog gebruik is.<ref>{{harvnb | Kemp | 2012 | pp = 291–297}}.</ref> ==== Elektromagnetiese skeiding ==== Elektromagnetiese isotoopskeiding is ontwikkel deur Lawrence aan die Universiteit van Kalifornië se stralingslaboratorium. Hierdie metode gebruik toestelle wat bekend staan as kalutrons, 'n samestelling van die standaard laboratoriummassaspektrometer en die siklotronmagneet. Die naam is afgelei van die woorde Kalifornië, universiteit en [[siklotron]].<ref name="Jones, pp. 117-119">{{harvnb|Jones|1985|pp=117–119}}.</ref> In die [[Elektromagnetisme|elektromagnetiese proses]] het 'n magnetiese veld gelaaide deeltjies afgeweer volgens massa.<ref>{{harvnb|Smyth|1945|pp=164–165}}.</ref> Die proses was nie wetenskaplik elegant of industrieel doeltreffend nie.<ref name="Fine & Remington, p. 684">{{harvnb|Fine|Remington|1972|p=684}}.</ref> In vergelyking met 'n gasdiffusie-aanleg of 'n kernreaktor, sal 'n elektromagnetiese skeidingsaanleg meer skaars materiaal verbruik, meer arbeidskrag benodig en meer kos om te bou. Die proses is nietemin goedgekeur omdat dit gebaseer is op bewese tegnologie en dus minder risiko's inhou. Boonop kan dit in fases gebou word en vinnig industriële kapasiteit bereik.<ref name="Jones, pp. 117-119" /> [[Lêer:Alpha 1 racetrack, Uranium 235 electromagnetic separation plant, Manhattan Project, Y-12 Oak Ridge.jpg|links|duimnael|Alpha I baan by  Y-12]] Marshall en Nichols het ontdek dat die elektromagnetiese isotoopskeidingproses 5 000 kort ton (4 500 ton) [[koper]] sou benodig, wat skaars was op daardie stadium. [[Silwer]] kon dit egter vervang in 'n verhouding van 11:10. Op 3 Augustus 1942 het Nichols met die minister van finansies, Daniel W. Bell, vergader en gevra vir die oordrag van 6 000 ton silwerstawe uit die West Point Bullion-bewaarplek. "Jongman", het Bell vir hom gesê, "jy dink miskien aan silwer in ton, maar die Tesourie sal altyd aan silwer in troois-onse dink!"<ref>{{harvnb|Nichols|1987|p=42}}.</ref> Uiteindelik is 14 700 kort ton (13 300 ton; 430 000 000 troois-onse) gebruik.<ref name="Jones, p. 133" /> Die silwerstawe van 1 000 troois-onse (31&nbsp;kg) is in silindriese biljette gegiet en na Phelps Dodge in Bayway, [[New Jersey]], geneem, waar dit in stroke van 15,9&nbsp;mm dik, 76&nbsp;cm breed en 12 meter lank verwerk is. Hierdie is deur Allis-Chalmers in Milwaukee, Wisconsin, op magnetiese spoele gewikkel. Na die oorlog is al die masjinerie afgebreek en skoongemaak, en die vloerplanke onder die masjinerie is opgeruk en verbrand om klein hoeveelhede silwer te herwin. Uiteindelik het slegs 'n geringe hoeveelheid van die silwer verlore gegaan.<ref name="Jones, p. 133">{{harvnb|Jones|1985|p=133}}.</ref><ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=153}}.</ref> Die laaste silwer is in Mei 1970 terugbesorg.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=67}}.</ref> Verantwoordelikheid vir die ontwerp en konstruksie van die elektromagnetiese skeidingsaanleg, wat Y-12 genoem word, is in Junie 1942 deur die S-1-komitee aan Stone & Webster toegewys. Die ontwerp vereis vyf eerste verwerkingseenhede, bekend as Alpha bane, en twee eenhede vir finale verwerking, bekend as Beta bane. In September 1943 het Groves die bou van nog vier bane, bekend as Alpha II, goedgekeur. Die bouwerk het in Februarie 1943 begin.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=126–132}}.</ref> [[Lêer:Y12 Calutron Operators.jpg|duimnael|Die "''Calutron Girls''" was jong vroue wat kalutron-kontrolepanele op Y-12 gemonitor het. Gladys Owens, wat op die voorgrond sit, was nie bewus van waarby sy betrokke was nie, totdat sy hierdie foto 50 jaar later op 'n openbare toer deur die fasiliteit gesien het. Foto deur Ed Westcott.<ref>{{cite web|url=http://smithdray1.net/angeltowns/or/go.htm|title=The Calutron Girls|publisher=SmithDRay|access-date=22 Junie 2011}}</ref>]] Toe die aanleg in Oktober volgens skedule eksperimenteel in werking gestel word, het die vakuumtenks van 14 ton vanweë die krag van die magnete uit lyn gebly, en moes dit veiliger vasgeheg word. 'n Ernstiger probleem het ontstaan toe die magnetiese spoele begin kortsluit het. In Desember het Groves beveel dat 'n [[magneet]] oopgebreek moes word, en daar was handvol [[roes]] in die magneet. Groves het toe beveel dat die bane afgebreek en die magnete na die fabriek teruggestuur moes word. Daar is 'n beitsfabriek op die terrein opgerig om die pype en toebehore skoon te maak.<ref name="Fine & Remington, p. 684" /> Die tweede Alpha I was eers einde Januarie 1944 in werking, die eerste Beta en eerste en derde Alpha I het in Maart aanlyn gekom en die vierde Alpha I was in April in werking. Die vier Alpha II bane is tussen Julie en Oktober 1944 voltooi.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=138–139}}.</ref> Tennessee Eastman is gekontrakteer om Y-12 op die gewone koste plus vaste fooi-basis te bestuur, met 'n fooi van $ 22 500 per maand plus $ 7 500 per baan vir die eerste sewe bane en $ 4 000 per addisionele baan.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=140}}.</ref> Die kalutrons word aanvanklik deur wetenskaplikes van Berkeley bedryf om probleme uit te stryk en 'n redelike bedryfsnelheid te behaal. Hulle is toe oorgegee aan opgeleide Tennessee Eastman-operateurs wat slegs 'n hoërskoolopleiding gehad het. Nichols het eenheidsproduksiegegewens vergelyk en Lawrence daarop gewys dat die jong ''hillbilly'' meisies beter presteer as sy doktorsgraad werkers. Hulle het ingestem tot 'n produksiewedloop en Lawrence verloor, 'n morele hupstoot vir die Tennessee Eastman-werkers en toesighouers. Die meisies is "soos soldate opgelei om nie te redeneer nie", terwyl "die wetenskaplikes hulle nie kon weerhou van tydrowende ondersoek na die oorsaak van selfs geringe skommelinge in die meters nie."<ref>{{harvnb|Nichols|1987|p=131}}.</ref> Y-12 het die uraan-235-inhoud aanvanklik tussen 13% en 15% verryk en die eerste paar honderd gram hiervan in Maart 1944 na Los Alamos gestuur. Slegs 1 deel in 5.825 van die uraanvoer het as finale produk verskyn. Baie van die res is in die proses oor toerusting gemors. Moeilike herstelpogings het gehelp om die produksie teen 10% van die uraan-235 voer teen Januarie 1945 te verhoog. In Februarie het die Alpha-bane effens verrykte voer (1,4%) van die nuwe S-50 termiese diffusie-aanleg ontvang. Die volgende maand het dit verbeterde voer (5%) ontvang van die K-25 gasdiffusie-aanleg. Teen Augustus het K-25 uraan geproduseer wat voldoende verryk is om direk in die Beta-bane in te voer.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=143–148}}.</ref> ==== Gasdiffusie ==== Die belowendste, maar ook die uitdagendste metode vir isotoop skeiding, was gasdiffusie. Graham se wet bepaal dat die effusietempo van 'n gas omgekeerd eweredig is met die vierkantswortel van die molekulêre massa, dus in 'n boks wat 'n semi-deurlaatbare membraan en 'n mengsel van twee gasse bevat, sal die ligter molekules vinniger uit die houer beweeg as die swaarder molekules. Die gas wat die houer verlaat, is ietwat verryk deur die ligter molekules, terwyl die oorblywende gas ietwat meer uitgeput is. Die idee was dat sulke bokse in 'n kaskades van pompe en membrane gevorm kon word, met elke opeenvolgende stadium 'n effens meer verrykte mengsel voortbring. Navorsing na die proses is aan die Universiteit van Columbia uitgevoer deur 'n groep wat Harold Urey, Karl P. Cohen en John R. Dunning insluit.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=30–32, 96–98}}</ref> [[Lêer:K-25 aerial view.jpg|links|duimnael|Oak Ridge K-25 – aanleg]] In November 1942 het die Militêre Beleidskomitee die bou van 'n 600-fase gasdiffusie-aanleg goedgekeur.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=108}}.</ref> Op 14 Desember het M. W. Kellogg 'n aanbod aanvaar om die aanleg, met die kodenaam K-25, te bou. 'n Koste plus vaste fooi-kontrak is beding, wat uiteindelik $ 2,5 miljoen beloop. 'n Afsonderlike korporatiewe entiteit genaamd Kellex is vir die projek geskep, onder leiding van Percival C. Keith, een van Kellogg se vise-presidente.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=150–151}}.</ref> Die proses het geweldige tegniese probleme ondervind. Die baie korrosiewe gas uraanhexafluoried (UF6) moes gebruik word, aangesien geen plaasvervanger gevind kon word nie. Die motors en pompe moet vakuumdig wees en die grootste probleem was die ontwerp van die versperring, wat sterk, poreus en bestand teen korrosie deur uraanhexafluoried moes wees. Die beste keuse hiervoor blyk [[nikkel]] te wees. Edward Adler en Edward Norris het 'n gaasversperring van gegalvaniseerde nikkel geskep. 'n Loodsaanleg in ses fases is in Columbia gebou om die proses te toets, maar die Norris-Adler-prototiepe blyk te broos te wees. 'n Mededingende versperring is ontwikkel uit poeiernikkel deur Kellex, die Bell Telephone Laboratories en die Bakelite Corporation. In Januarie 1944 beveel Groves die Kellex-versperring in produksie gaan.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=154–157}}.</ref><ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=126–127}}.</ref> Die ontwerp van Kellex vir K-25 vereis 'n vierverdieping-0,80 km lange U-vormige struktuur wat 54 aangrensende geboue bevat. Dit is in nege afdelings verdeel. Hierbinne was selle van ses fases. Die selle kan onafhanklik of agtereenvolgens binne 'n afdeling bedryf word. Net so kan die gedeeltes afsonderlik of as deel van 'n enkele kaskade bedryf word. 'n Landopname-span het met die bouwerk begin deur die terrein van 2,0 km2 (500 hektaar) in Mei 1943 uit te merk. Die werk aan die hoofgebou het in Oktober 1943 begin, en die loodsaanleg in ses fases was op 17 April 1944 gereed vir gebruik. Groves het die boonste stadiums van die aanleg gekanselleer en Kellex gelas om eerder 'n syvoedingseenheid van 540 stadiums, wat bekend geword het as K-27, te ontwerp en te bou. Kellex het die laaste eenheid op 11 September 1945 aan die bedryfskontrakteur Union Carbide and Carbon oorgedra. Die totale koste, insluitend die K-27-aanleg wat ná die oorlog voltooi is, beloop $ 480 miljoen.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=158–165}}.</ref> Die produksie-aanleg is in Februarie 1945 in gebruik geneem, en namate kaskade na kaskade aanlyn gekom het, het die kwaliteit van die produk toegeneem. Teen April 1945 het K-25 'n verryking van 1,1% bereik en die produksie van die S-50 termiese diffusie-aanleg is as voer gebruik. Sommige produkte wat die volgende maand geproduseer is, is tot byna 7% verryk. In Augustus is die laaste van die 2 892 fases in gebruik geneem. K-25 en K-27 bereik hul volle potensiaal in die vroeë naoorlogse periode, toe hulle die ander produksie-aanlegte verbygegaan het en die prototipes word vir 'n nuwe generasie aanlegte.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=167–171}}.</ref> ==== Termiese diffusie ==== Die termiese diffusieproses was gebaseer op Sydney Chapman en David Enskog se teorie, wat verklaar het dat wanneer 'n gemengde gas deur 'n temperatuurgradiënt gaan, die swaarder geneig is om aan die koue punt te konsentreer en die ligter aan die warm punt. Aangesien warm gasse geneig is om te styg en koel stowwe neig om te daal, kan dit gebruik word as 'n middel vir isotope skeiding. Hierdie proses is die eerste keer in 1938 deur Klaus Clusius en Gerhard Dickel in Duitsland gedemonstreer.<ref>{{harvnb|Smyth|1945|pp=161–162}}.</ref> Dit is ontwikkel deur Amerikaanse vlootwetenskaplikes, maar was nie een van die verrykingstegnologieë wat aanvanklik gekies is vir gebruik in die Manhattan-projek nie. Dit was hoofsaaklik as gevolg van twyfel oor die tegniese uitvoerbaarheid daarvan, maar die interdiens-wedywering tussen die leër en die vloot het ook 'n rol gespeel.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=172}}.</ref> Die Naval Research Laboratory het die navorsing voortgesit onder leiding van Philip Abelson, maar daar was weinig kontak met die Manhattan-projek tot April 1944, toe kaptein William S. Parsons, die vlootoffisier wat verantwoordelik was vir die ontwikkeling van wapens in Los Alamos, Oppenheimer nuus gebring het oor die vooruitgang wat gemaak is in die Vloot se eksperimente met termiese diffusie. Oppenheimer het aan Groves geskryf en voorgestel dat die uitset van 'n termiese diffusie-aanleg in Y-12 gevoer kan word. Groves het 'n komitee saamgestel wat bestaan het uit Warren K. Lewis, Eger Murphree en Richard Tolman om die idee te ondersoek, en hulle het beraam dat 'n termiese verspreidingsaanleg van $ 3,5 miljoen 50 kilogram uraan per week tot byna 0,9% uraan-235 kon verryk. Groves het die konstruksie daarvan op 24 Junie 1944 goedgekeur.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=175–177}}.</ref> [[Lêer:S50plant.jpg|duimnael|Die S-50-aanleg is die donker gebou links bo agter die Oak Ridge-kragstasie (met rookstapels).]] Groves het die H. K. Ferguson Company van Cleveland, Ohio, gekontrakteer om die termiese diffusie-aanleg, wat as S-50 aangewys is, te bou. Groves se adviseurs, Karl Cohen en W. I. Thompson van Standard Oil,<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=170–172}}.</ref> het beraam dat dit ses maande sou duur om te bou. Groves het Ferguson net vier gegee. Planne vereis dat 15&nbsp;m hoë diffusiekolomme gerangskik in 21 rakke aangebring moet word. Binne elke kolom was drie konsentriese buise. Stoom, verkry uit die nabygeleë K-25-kragstasie teen 'n druk van 690 kPa en 'n temperatuur van 285 °C, het afwaarts gevloei deur die binneste 32 mm-nikkelpyp, terwyl water teen 68 ° C deur die buitenste ysterpyp opwaarts gevloei het. Die uraanhexafluoried het in die middelste koperpyp gevloei en isotoop-skeiding van die uraan het tussen die nikkel- en koperpype plaasgevind.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=178–179}}.</ref> Die werk het op 9 Julie 1944 begin, en die S-50 het in September gedeeltelik begin werk. Ferguson het die aanleg bedryf deur 'n filiaal bekend as Fercleve. Die aanleg het in Oktober net 4,8&nbsp;kg (0,852% uraan-235) geproduseer. Lekkasies het die volgende paar maande die produksie beperk en gedwing om stil te staan, maar in Junie 1945 het dit 5 770&nbsp;kg opgelewer.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=180–183}}.</ref> Teen Maart 1945 was al 21 produksierakke in gebruik. Aanvanklik is die produksie van S-50 in Y-12 gevoer, maar vanaf Maart 1945 is al drie verrykingprosesse in serie uitgevoer. S-50 het die eerste fase geword, wat van 0,71% tot 0,89% verryk het. Hierdie materiaal is in die gasvormige diffusieproses in die K-25-aanleg gevoer, wat 'n produk vervaardig het wat tot ongeveer 23% verryk is. Dit is op sy beurt gevoer in Y-12,<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=300–302}}.</ref> wat dit opgestoot het tot ongeveer 89%, voldoende vir kernwapens.<ref name="Hansen, p. 112">{{harvnb|Hansen|1995b|p=V-112}}.</ref> == Totale produksie van U-235 == Ongeveer 50 kilogram uraan wat tot 89% uraan-235 verryk is, is teen Julie 1945 aan Los Alamos gelewer.<ref name="Hansen, p. 112" /> Die hele 50&nbsp;kg is saam met ongeveer 50% verrykte materiaal (dus gemiddeld ongeveer 85% verryk), is in [[Little Boy]] gebruik.<ref name="Hansen, p. 112" /> == Plutonium == Die tweede ontwikkelingslyn wat deur die Manhattan-projek nagestreef is, het die splytsbare element [[plutonium]] gebruik. Alhoewel daar klein hoeveelhede plutonium in die natuur bestaan, is die beste manier om groot hoeveelhede van die element te verkry in 'n kernreaktor, waarin natuurlike uraan deur neutrone gebombardeer word. Die uraan-238 word oorgedra in uraan-239, wat vinnig verval, eers in neptunium-239 en daarna in plutonium-239.<ref name="Smyth, pp. 130-132" /> Slegs 'n klein hoeveelheid van die uraan-238 sal getransformeer word, dus moet die plutonium chemies van die oorblywende uraan, van enige aanvanklike onsuiwerhede en van ander splytingsprodukte geskei word.<ref name="Smyth, pp. 130-132">{{harvnb|Smyth|1945|pp=130–132}}.</ref> === X-10 Grafietreaktor === [[Lêer:X10 Reactor Face.jpg|duimnael|Werkers laai uraansilinders in die X-10 grafietreaktor.]] In Maart 1943 begin DuPont met die bou van 'n plutonium-aanleg op 'n terrein van 0,5 hektaar (0,5 km2) by Oak Ridge. Bedoel as 'n loodsaanleg vir die groter produksie fasiliteite by Hanford, het dit 'n lugverkoelde X-10 grafietreaktor, 'n chemiese skeidingsaanleg en ondersteuningsfasiliteite ingesluit. Aangesien die daaropvolgende besluit geneem is om 'n waterverkoelde reaktore in Hanford te bou, was slegs die skeidingsaanleg vir chemiese middels as 'n ware loodsaanleg gebruik.<ref name="Jones, pp. 204-206">{{harvnb|Jones|1985|pp=204–206}}.</ref> Die X-10 grafietreaktor het bestaan uit 'n groot blok [[grafiet]], 7,3&nbsp;m lank aan elke kant, met 'n gewig van ongeveer 1500 kort ton (1400 ton), omring deur 'n 2,1&nbsp;m hoë digtheids[[beton]] as 'n bestralingskerm.<ref name="Jones, pp. 204-206" /> Die grootste probleme is ondervind met die uraansilinders wat deur Mallinckrodt en Metal Hydrides vervaardig is. Dit moes op die een of ander manier in [[aluminium]] bedek word om [[korrosie]] te vermy en die ontsnap van fissiemateriaal in die verkoelingstelsel te verhoed. Die Grasselli Chemical Company het probeer om 'n warm dompelproses te ontwikkel sonder sukses. Intussen het Alcoa probeer om dit met metaal omhulsels te bedek. 'n Nuwe proses vir vloeistoflose sweiswerk is ontwikkel en 97% van die omhulsels het 'n standaard [[vakuum]]toets geslaag, maar hoë temperatuurtoetse het 'n mislukkingskoers van meer as 50% aangedui. Nietemin het die produksie in Junie 1943 begin. Die Metallurgiese Laboratorium het uiteindelik 'n verbeterde sweistegniek ontwikkel met behulp van General Electric, wat in Oktober 1943 by die produksieproses ingesluit is.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=208–210}}.</ref> Bygewoon deur Fermi en Compton, het die X-10 grafietreaktor op 4 November 1943 krities geraak met ongeveer 30 kort ton (27 t) uraan. 'n Week later is die voorraad verhoog tot 36 kort ton (33 ton), wat die [[kragopwekking]] verhoog tot 500 kW, en teen die einde van die maand is die eerste 500 mg plutonium geskep.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=211}}.</ref> Wysigings met verloop van tyd het die krag in Julie 1944 tot 4 000 kW verhoog. X-10 het tot Januarie 1945 as produksie-aanleg bedryf, toe dit vir navorsingsaktiwiteite oorgedra is.<ref name="Jones 1985 209">{{harvnb|Jones|1985|p=209}}.</ref> === Hanford-reaktore === Alhoewel 'n lugverkoelde ontwerp vir die reaktor by Oak Ridge gekies is om vinnige konstruksie te vergemaklik, is dit besef dat dit onprakties sou wees vir die veel groter produksiereaktore. Aanvanklike ontwerpe deur die Metallurgical Laboratory en DuPont het [[helium]] gebruik om af te koel voordat hulle vasgestel het dat 'n waterverkoelde reaktor eenvoudiger, goedkoper en vinniger sou bou.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=78–82}}.</ref> Die ontwerp het eers op 4 Oktober 1943 beskikbaar geword; intussen het Matthias hom daarop toegespits om die Hanford-terrein te verbeter deur akkommodasie op te rig, die paaie te verbeter, 'n spoorwegskakelaarpunt te bou en die elektrisiteits-, water- en telefoonlyne op te gradeer. Net soos by Oak Ridge, was die moeilikste probleem die omhulsels van die uraansilinders, wat in Hanford in Maart 1944 ondervind is. Hulle is skoongemaak in chemikalieë om vuilheid en onsuiwerhede te verwyder, gedoop in gesmelte [[brons]], [[tin]] en [[aluminium]]-silikonallooi, toegemaak met behulp van hidrouliese perse, en dan bedek met behulp van boogsweis in 'n [[argon]]atmosfeer. Uiteindelik is hulle aan 'n reeks toetse onderwerp om gate of foutiewe sweislasse op te spoor. Teleurstellend het die meeste omhulselbrandstof aanvanklik nie die toetse geslaag nie, wat gelei het tot 'n opbrengs van slegs 'n handvol omhulselbrandstof per dag. Maar daar is bestendige vordering gemaak en teen Junie 1944 het die produksie toegeneem tot op die punt dat dit blyk dat daar genoeg omhulselbrandstof beskikbaar sou wees om Reaktor B in Augustus 1944 volgens skedule te begin.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=222–226}}.</ref> [[Lêer:Hanford B-Reactor Area 1944.jpg|duimnael|Lugfoto van Hanford B-reaktor-gebied, Junie 1944]] Daar is op 10 Oktober 1943 begin met werk op die reaktor B, die eerste van ses beplande 250 MW-reaktore.<ref>{{harvnb|Thayer|1996|p=139}}.</ref> Die reaktorkomplekse het letters A tot F gekry, met B-, D- en F-terreine wat gekies is om eerste te ontwikkel, omdat dit die afstand tussen die reaktore sou maksimaliseer het. Dit was die enigste wat tydens die Manhattan-projek gebou is.<ref>{{harvnb|Hanford Cultural and Historic Resources Program|2002|p=1.16}}</ref> Sowat 390 kort ton (350 ton) staal, 13 300 kubieke meter beton, 50 000 betonblokke en 71 000 betonstene is gebruik om die gebou van 37 meter hoog te bou. Die bou van die reaktor self is in Februarie 1944 begin.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=216–217}}.</ref> Dopgehou deur Compton, Matthias, DuPont se Crawford Greenewalt, [[Leona Woods]] en Fermi, wat die eerste uraansilinder ingevoer het, is die reaktor begin laai op 13 September 1944. Gedurende die volgende paar dae is 838 buise gelaai en die reaktor het krities geraak. Kort ná middernag op 27 September het die operateurs die beheerstawe begin onttrek om die produksie te begin. Eers het alles goed voorgekom, maar omstreeks 03:00 het die kragvlak begin daal en teen 06:30 het die reaktor heeltemal afgeskakel. Die koelwater is ondersoek om te sien of daar lekkasie of besoedeling is. Die volgende dag het die reaktor weer begin, net om weer afgeskakel te word.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=304–307}}.</ref><ref name="Jones, pp. 220-223">{{harvnb|Jones|1985|pp=220–223}}.</ref> Fermi het Chien-Shiung Wu gekontak, wat die oorsaak van die probleem geïdentifiseer het as neutronvergiftiging deur xenon-135, wat 'n [[halfleeftyd]] van 9,2 uur het.<ref>{{harvnb|Howes|Herzenberg|1999|p=45}}.</ref> Fermi, Woods, Donald J. Hughes en John Archibald Wheeler bereken toe die kerndeursnit van xenon-135, wat 30 000 keer die uraan blyk te wees.<ref>{{harvnb|Libby|1979|pp=182–183}}.</ref> Die DuPont-ingenieur George Graves het afgewyk van die oorspronklike ontwerp van die Metallurgiese Laboratorium waarin die reaktor 1 500 buise in 'n sirkel gerangskik het, en nog 504 buise bygevoeg om die hoeke in te vul. Die wetenskaplikes het oorspronklik dit as 'n vermorsing van tyd en geld beskou, maar Fermi besef dat die reaktor deur al 2 004 buise te laai, die vereiste energievlak kon bereik en plutonium doeltreffend kon vervaardig.<ref>{{harvnb|Thayer|1996|p=10}}.</ref> Reaktor D is op 17 Desember 1944 begin en reaktor F op 25 Februarie 1945.<ref name="Thayer 1996 141">{{harvnb|Thayer|1996|p=141}}.</ref> === Skeidingsproses === [[Lêer:Hanford Engineer Works.png|links|duimnael|Kaart van die Hanford-terrein. Spoorweë flank die aanlegte na die noorde en suide. Reaktore is die drie noordelikste rooi blokkies, langs die Columbia-rivier. Die skeidingsaanlegte is die onderste twee rooi vierkante van die groepering suid van die reaktore. Die onderste rooi vierkant is die 300-gebied.]] Intussen het die chemici die probleem oorweeg oor hoe plutonium van uraan geskei kan word as die chemiese eienskappe daarvan nie bekend was nie. Met die klein hoeveelhede plutonium wat in 1942 by die Metallurgiese Laboratorium beskikbaar was, het 'n span onder Charles M. Cooper 'n [[lantaan]]fluoriedproses ontwikkel vir die skeiding van uraan en plutonium, wat gekies is vir die loodskeidingsaanleg. 'n Tweede skeidingsproses, die bismutfosfaatproses, is daarna ontwikkel deur Seaborg en Stanly G. Thomson.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=184–185}}.</ref> Hierdie proses het gewerk deur plutonium tussen sy +4- en +6-[[oksidasietoestand]]e te skuif in 'n oplossings van bismutfosfaat. In die eersgenoemde proses het die plutonium 'n neerslag gevorm; in laasgenoemde het dit in oplossing gebly en die ander produkte het die neerslag gevorm.<ref>{{harvnb|Hanford Cultural and Historic Resources Program |2002|pp=2-4.15–2-4.18<!-- "2" is the chapter, and each page of chapter 2 has a number. In this case the pages run from 2–4.15 to 2–4.18 -->}}</ref> Greenewalt het die bismutfosfaatproses verkies weens die [[korrosie]]we aard van lantaanfluoried, en dit is gekies vir die Hanford-skeidingsaanlegte.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=204–205}}.</ref> Nadat X-10 plutonium begin vervaardig het, is die loodskeidingsaanleg op die proef gestel. Die eerste besending is tot 40% verryking verwerk, maar gedurende die volgende paar maande is dit verhoog tot 90%.<ref name="Jones 1985 209" /> In Hanford is die installasies in die 300-gebied aanvanklik vooropgestel. Dit bevat geboue om materiale te toets, uraan voor te berei en die montering van instrumente vir [[kalibrasie]]. In een van die geboue was die omhulsel apparatuur vir die uraansilinders, terwyl die ander 'n klein toetsreaktor bevat. Ondanks die hoë prioriteit wat daaraan toegeken is, het die werk aan die 300-gebied agter geraak as gevolg van die unieke en ingewikkelde aard van die 300-fasiliteite en die tekort aan arbeid en materiaal in die oorlogstyd.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=214–216}}.</ref> Vroeë planne vereis dat die bou van twee skeidingsaanlegte in elk van die gebiede wat bekend staan as 200-Wes en 200-Oos. Dit is vervolgens verminder tot twee, die T- en U-aanlegte in 200-Wes en een, die B-aanleg, in 200-Oos.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=212}}.</ref> Elke skeidingsaanleg het bestaan uit vier geboue: 'n prosesselgebou of ''canyon'' (bekend as 221), 'n konsentrasiegebou (224), 'n suiweringsgebou (231) en 'n loods (213). Die prosesselgebou was elk 240 meter lank en 20 meter breed. Elkeen het bestaan uit veertig selle van 17,7 x 13 x 20 voet (5,4 by 4,0 by 6,1&nbsp;m).<ref>{{harvnb|Thayer|1996|p=11}}.</ref> Die werk het op 221-T en 221-U in Januarie 1944 begin, met eersgenoemde voltooi in September en laasgenoemde in Desember. Die gebou van 221-B het in Maart 1945 gevolg. Vanweë die hoë radioaktiwiteitsvlakke moes alle werk in die skeidingsaanlegte deur afstandbeheer met 'n geslote kringtelevisie gedoen word, iets wat in 1943 ongehoord was. Onderhoud was van 'n oorhoofse hyskraan en spesiaal ontwerpte gereedskap gedoen. Die 224 geboue was kleiner omdat hulle minder materiaal gehad het om te verwerk, en dit was minder [[radioaktief]]. Die geboue 224-T en 224-U is op 8 Oktober 1944 voltooi en 224-B volg op 10 Februarie 1945. Die suiweringsmetodes wat uiteindelik in 231-W gebruik is, was nog onbekend toe die bouwerk op 8 April 1944 begin is, maar die aanleg was voltooi en die metodes is teen die einde van die jaar gekies.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=219–222}}.</ref> Op 5 Februarie 1945 het Matthias die eerste aflewering van 80&nbsp;g 95% verrykte suiwer plutoniumnitraat aan 'n koerier van Los Alamos in [[Los Angeles]] afgelewer.<ref name="Thayer 1996 141" /> === Wapenontwerp === [[Lêer:Thin Man plutonium gun bomb casings.jpg|duimnael|'n Ry van ''Thin Man''-omhulsels. [[Pampoenbom|''Fat Man'']]-omhulsels is in die agtergrond sigbaar.]] In 1943 is ontwikkelingspogings gerig op 'n kanonloopontwerp-tipe splitsingswapen met plutonium genaamd ''Thin Man''. Aanvanklike navorsing oor die eienskappe van plutonium is gedoen met behulp van siklotron-gegenereerde plutonium-239, wat uiters suiwer was, maar slegs in baie klein hoeveelhede geskep kon word. Los Alamos het in April 1944 die eerste monster plutonium van die Clinton X-10-reaktor ontvang en binne enkele dae het Emilio Segrè 'n probleem ontdek: die reaktorgemaakte plutonium het 'n hoër konsentrasie plutonium-240 gehad, wat tot vyf keer die spontane splitsing tot gevolg gehad het as die tempo van siklotronplutonium.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=226–229}}</ref> Seaborg het in Maart 1943 korrek voorspel dat sommige van die plutonium-239 'n [[neutron]] sou absorbeer en plutonium-240 sou word.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=226–229}}</ref> Dit het die reaktor plutonium nie geskik gemaak vir gebruik in 'n kanonloopontwerpbom nie. Die plutonium-240 sou die kettingreaksie te vinnig begin, wat 'n te vroeë ontsteking sou veroorsaak waarin genoeg energie vrystel word om die kritieke massa sodanig te versprei dat slegs 'n minimale hoeveelheid plutonium krities word ('n sisser). 'n Vinniger kanonloopontwerp is voorgestel, maar dit was as onprakties gereken. Die moontlikheid om die isotope te skei is oorweeg en afgekeur, aangesien plutonium-240 selfs moeiliker is om van plutonium-239 te skei as uraan-235 van uraan-238.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=242–244}}</ref> [[Lêer:Fat Man design model.png|links|duimnael|'n Inploffingtipe kernwapen]] Die werk aan 'n alternatiewe metode van bomontwerp, bekend as inploffing, is vroeër onder leiding van die fisikus Seth Neddermeyer begin. Inploffing het [[plofstof]] gebruik om 'n subkritiese sfeer van skeibare materiaal in 'n kleiner en digter vorm onder geweldige druk te stel. Wanneer die splitsingsatome nader aan mekaar gepak word, neem die snelheid van neutronopvangs toe en word dit 'n kritieke massa. Die metaal hoef slegs 'n baie kort afstand te beweeg, dus word die kritieke massa in baie minder tyd geaktiveer as wat dit met die kanonloopmetode sou gedoen word.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=312–313}}.</ref> Neddermeyer se ondersoeke na inploffing in 1943 en vroeë 1944 het belofte getoon, maar ook duidelik gemaak dat die probleem vanuit 'n teoretiese en ingenieursoogpunt baie moeiliker sou wees as die kanonloopontwerp.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=129–130}}</ref> In September 1943 het John von Neumann, wat ervaring gehad het met gevormde ladings wat in pantser-deurdringende rondtes gebruik word, aangevoer dat inploffing nie net die gevaar van vroeë ontsteking en 'n sisser-reaksie sou verminder nie, maar dat die gesplete materiaal meer doeltreffend gebruik sou word.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=246}}.</ref> Hy het voorgestel om 'n sferiese konfigurasie te gebruik in plaas van die silindriese vorm waarmee Neddermeyer gewerk het.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=130–131}}</ref> Teen Julie 1944 het Oppenheimer tot die gevolgtrekking gekom dat plutonium nie in 'n kanonloopontwerp gebruik kan word nie, en het hy gefokus op inploffing. Die versnelde werk op 'n inploffingsontwerp, met die kodenaam ''Fat Man'', het in Augustus 1944 begin toe Oppenheimer 'n omvattende herorganisasie van die Los Alamos-laboratorium in werking gestel het om op inploffing te fokus.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=245–248}}</ref> Twee nuwe groepe is in Los Alamos geskep om die inploffingswapen te ontwikkel, die Afdeling X (vir plofstowwe) onder leiding van die plofstofkenner George Kistiakowsky en Afdeling G (vir ''gadget'') onder Robert Bacher.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=311}}.</ref><ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|p=245}}</ref> Die nuwe ontwerp wat von Neumann en Afdeling T (vir teorie), veral Rudolf Peierls, ontwerp het, gebruik plofbare lense om die ontploffing in 'n sferiese vorm te fokus deur 'n kombinasie van beide stadige en vinnige hoë plofstof te gebruik.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|p=294-296}}</ref> Die ontwerp van lense wat met die regte vorm en snelheid ontplof het, blyk stadig, moeilik en frustrerend te wees.<ref name="Hoddeson et al, pp. 294-296">{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=294–296}}</ref> Verskeie plofstowwe is getoets voordat daar op samestelling B as die vinnige plofstof en baratol as die stadige plofstof besluit is.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|p=299}}</ref> Die finale ontwerp lyk soos 'n sokkerbal met 20 seshoekige en 12 vyfhoekige lense, wat elk ongeveer 36&nbsp;kg weeg. Om die ontploffing net reg te kry, was vinnige, betroubare en veilige elektriese ontstekers nodig, waarvan daar twee vir elke lens vir betroubaarheid was.<ref name="Hansen. p. V-123" /> Daar is dus besluit om ontploffendedraad-ontstekers te gebruik, 'n nuwe uitvinding wat in Los Alamos ontwikkel is deur 'n groep onder leiding van Luis Alvarez. 'n Kontrak vir die vervaardiging daarvan is aan [[Raytheon]] gegee.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=301–307}}</ref> Om die voorkoms van konvergerende skokgolwe te bestudeer, het Robert Serber die RaLa-eksperiment bedink, wat die kortstondige radio-isotoop [[Lantaan]]-140 gebruik, 'n kragtige bron van [[gammastraling]]. Die gammastraalbron is in die middel van 'n metaalsfeer geplaas, omring deur die plofbare lense, wat weer in 'n ionisasiekamer was. Hierdeur kon [[x-strale]] van die inploffing geneem word. Die lense is hoofsaaklik ontwerp met behulp van hierdie reeks toetse.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=148–154}}</ref> In sy geskiedenis van die Los Alamos-projek skryf David Hawkins: "RaLa het die belangrikste enkele eksperiment geword wat die finale bomontwerp beïnvloed".<ref>{{harvnb|Hawkins|Truslow|Smith|1961|p=203}}.</ref> Binne die plofstof was 'n 110&nbsp;mm dik aluminiumstooter, wat 'n gladde oorgang van die plofstof met 'n relatiewe lae digtheid na die volgende laag bied, die 76&nbsp;mm dik omhulsel van natuurlike uraan. Die belangrikste taak was om die kritieke massa so lank as moontlik bymekaar te hou, maar dit sou ook neutrone terug in die kern reflekteer. Sommige dele daarvan kan ook splyt. Om vroeë detonasie deur 'n eksterne neutron te voorkom, is die omhulsel in 'n dun laag [[Boor (element)|boor]] bedek.<ref name="Hansen. p. V-123" /> 'n Polonium-berillium-gemoduleerde neutroninisieerder, bekend as 'n "kastaiing" omdat sy vorm soos 'n [[seekastaiing]] lyk,<ref>{{harvnb|Hansen|1995a|p=I-298}}.</ref> is ontwikkel om die kettingreaksie op presies die regte oomblik te begin.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=235}}.</ref> Hierdie werk met die chemie en metallurgie van radioaktiewe [[polonium]] is gelei deur Charles Allen Thomas van die Monsanto maatskappy en het bekend geword as die Dayton Project.<ref>{{harvnb|Gilbert|1969|pp=3–4}}.</ref> Toetsing het tot 500 curies per maand polonium benodig, wat Monsanto kon lewer.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=308–310}}</ref> Die hele samestelling was in 'n duralumin-bomomhulsel om dit teen koeëls en lugafweer te beskerm.<ref name="Hansen. p. V-123">{{harvnb|Hansen|1995b|p=V-123}}.</ref> [[Lêer:Remote handling of a kilocurie source of radiolanthanum.jpg|duimnael|Afstandhantering van 'n kilocurie-bron van radiolantaan vir 'n RaLa-eksperiment in Los Alamos.]] Die uiteindelike taak van die metallurge was om vas te stel hoe plutonium in 'n [[sfeer]] geplaas kan word. Die probleme het duidelik geword toe pogings om die digtheid van plutonium te meet, teenstrydige resultate opgelewer het. Aanvanklik is geglo dat besoedeling die oorsaak was, maar gou is vasgestel dat daar meervoudige allotrope van plutonium was.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=244–245}}.</ref> Die brose α-fase wat by kamertemperatuur bestaan, verander in die plastiese β-fase by hoër temperature. Die aandag is toe verskuif na die selfs meer smeebare δ-fase wat normaalweg in die 300 ° C tot 450 ° C reeks bestaan. Daar is gevind dat dit stabiel was by kamertemperatuur as dit met [[aluminium]] gelegeer is, maar aluminium gee neutrone uit wanneer dit met [[alfadeeltjie]]s gebombardeer word, wat die probleem voor die ontsteking sal vererger. Die metallurge het toe 'n plutonium-[[gallium]]-[[legering]] probeer wat die δ-fase stabiliseer en warm gepers kan word in die gewenste sferiese vorm. Aangesien gevind is dat plutonium maklik korrodeer, is die bol met [[nikkel]] bedek.<ref>{{harvnb|Baker|Hecker|Harbur|1983|pp=144–145}}</ref> Die werk was gevaarlik. Aan die einde van die oorlog moes die helfte van die ervare chemici en metallurge met plutonium van die werk verwyder word toe onaanvaarbare hoë vlakke van die element in hul [[urine]] voorgekom het.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|p=288}}</ref> 'n Geringe brand in Los Alamos in Januarie 1945 het die vrees laat ontstaan dat 'n brand in die plutoniumlaboratorium die hele stad kon besoedel, en Groves het die bou van 'n nuwe fasiliteit vir plutoniumchemie en metallurgie, wat bekend geword het as die DP-terrein, goedgekeur.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|p=290}}</ref> Die hemisfere vir die eerste plutoniumput (of kern) is geproduseer en afgelewer op 2 Julie 1945. Nog 23 hemisfere het op 23 Julie gevolg en is drie dae later afgelewer.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=330–331}}</ref> === Trinity === ''Hoofartikel:'' [[Trinity-kernwapentoets]] Vanweë die ingewikkeldheid van 'n wapen van die inploffingtipe is daar besluit dat 'n aanvanklike toets, ten spyte van die vermorsing van splytingsmateriaal, nodig sou wees. Groves het die toets goedgekeur, onderhewig daaraan dat die [[radioaktiewe]] materiaal herwin word. Daar is dus aandag aan 'n beheerde sissel gegee, maar Oppenheimer het eerder gekies vir 'n volskaalse kerntoets, met die kodenaam ''Trinity''.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=465}}.</ref> [[Lêer:Trinity device readied.jpg|links|duimnael|Die ''gadget'' word na die bo-punt van die toring gehys vir die finale aanmekaarsit. ]] In Maart 1944 is die beplanning vir die toets toegewys aan Kenneth Bainbridge, 'n professor in [[fisika]] aan [[Harvard-universiteit]], wat onder Kistiakowsky werk. Bainbridge het die bomterrein naby die Alamogordo Leër vliegveld as die plek vir die toets gekies.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=318–319}}.</ref> Bainbridge het saam met kaptein Samuel P. Davalos gewerk aan die bou van die Trinity-basis kampfasiliteite, wat barakke, pakhuise, werkswinkels, 'n plofstofsmagasyn en 'n winkel ingesluit het.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=478–481}}.</ref> Groves het nie na die vooruitsig uitgesien om aan 'n Senaatskomitee die verlies van 'n miljard dollar se plutonium te verduidelik nie. Daarom is 'n silindriese opbergvat met die kodenaam ''Jumbo'' gebou om die radioaktiewe materiaal te herwin in geval van 'n mislukking. Die oppervlakte was 7,6&nbsp;m lank en 3,7&nbsp;m breed en is deur Babcock & Wilcox in Barberton, [[Ohio]], met 214 kort ton (194 ton) yster en staal vervaardig. Dit is in 'n spesiale spoorwegwa na 'n sylyn in Pope, [[Nieu-Mexiko]], gebring, en is die laaste 40 kilometer na die toetsterrein vervoer op 'n sleepwa wat deur twee trekkers getrek is.<ref>̺{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=174–175}}</ref>Met die aankoms was die vertroue in die inploffingsmetode egter hoog genoeg, en die beskikbaarheid van plutonium was voldoende dat Oppenheimer besluit het om dit nie te gebruik nie. In plaas daarvan is dit bo-op 'n staaltoring 730 meter van die wapen geplaas as 'n basiese aanduiding van hoe kragtig die ontploffing sou wees. Uiteindelik oorleef ''Jumbo'', alhoewel die toring nie het nie, en voeg dit by die mening dat ''Jumbo'' suksesvol 'n sisselontploffing sou kon oorleef het.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=365–367}}</ref><ref name="Jones, p. 512">{{harvnb|Jones|1985|p=512}}.</ref> 'n Voor-toetsontploffing is op 7 Mei 1945 uitgevoer om die instrumente te kalibreer. 'n Houttoetsplatform is 800 meter (730&nbsp;m) vanaf die ontploffingspunt opgerig en met 100 kort ton (91 ton) TNT gepak met kernsplytingsprodukte in die vorm van 'n bestraalde uraanlak uit Hanford, wat opgelos en in buise gegiet is. Hierdie ontploffing is waargeneem deur Oppenheimer en Groves se nuwe adjunkbevelvoerder, generaal-brigadier Thomas Farrell. Die voortoets het [[data]] opgelewer wat noodsaaklik was vir die Trinity-toets.<ref name="Jones, p. 512" /><ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=360–362}}</ref> Vir die werklike toets is die wapen, met die bynaam "''the gadget''", bo-op 'n staaltoring van 30 meter gehys, aangesien ontploffing op daardie hoogte 'n beter aanduiding sou gee van hoe die wapen sou funksioneer as dit van 'n [[bomwerper]] laat val word. Ontploffing in die lug het die energie wat direk op die teiken toegedien is, gemaksimeer en minder kernuitval veroorsaak. Die apparaat is op 13 Julie onder toesig van Norris Bradbury in die nabygeleë McDonald-plaashuis gemonteer, en die volgende dag versigtig teen die toring opgetrek.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=367–370}}</ref> Waarnemers was onder meer Bush, Chadwick, Conant, Farrell, Fermi, Groves, Lawrence, Oppenheimer en Tolman. Om 05:30 op [[16 Julie]] [[1945]] ontplof die bom met 'n energie-ekwivalent van ongeveer 20 kiloton TNT, wat 'n krater van Trinitiet (radio-aktiewe glas) in die woestyn van 76 meter breed laat. Die skokgolf is meer as 160&nbsp;km ver gevoel, en die sampioenwolk het 12,1&nbsp;km hoog bereik. Dit is so ver as [[El Paso]], [[Texas]], gehoor, en Groves het 'n dekkingstorie oor 'n ontploffing van ammunisie in Alamogordo lughawe uitgereik.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=372–374}}</ref><ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=514–517}}.</ref> [[Lêer:Trinity Detonation T&B.jpg|duimnael|Die Trinity-toets van die Manhattan-projek was die eerste ontploffing van 'n kernwapen.]] Oppenheimer onthou later dat hy, terwyl hy die ontploffing aanskou het, aan 'n vers uit die [[Hindoe]]-heilige boek, die [[Bhagavad-Gita]] (XI, 12), dink: "कालोऽस्मि लोकक्षयकृत्प्रवृद्धो लोकान्समाहर्तुमिह प्रवृत्तः। ऋतेऽपि त्वां न भविष्यन्ति सर्वे येऽवस्थिताः प्रत्यनीकेषु योधाः॥११- ३२॥ As die uitstraling van duisend sonne dadelik in die lug sou uitbars, sou dit wees soos die glans van die magtige een."{{sfn|Jungk|1958|p=201}}<ref>{{cite web |url=http://www.asitis.com/11/12.html |title=Bhagavad Gita As It Is, 11: The Universal Form, Text 12 |access-date=19 Julie 2013 |publisher=A.C. Bhaktivedanta Swami Prabhupada}}</ref> Jare later sou hy verduidelik dat daar op daardie stadium ook 'n ander vers in sy kop gekom het: "Ons het geweet dat die wêreld nie dieselfde sou wees nie. 'n Paar mense het gelag, 'n paar mense het gehuil. Die meeste mense het geswyg. Ek het die reël uit die Hindoe-skrif, die Bhagavad Gita, onthou; Vishnu probeer die prins oorreed dat hy sy plig moet doen en om hom te beïndruk, neem hy sy veelarmige vorm aan en sê: 'Nou het ek die dood geword, die vernietiger van wêrelde.' Ek veronderstel dat ons almal dit op die een of ander manier gedink het."<ref name="The Decision to Drop the Bomb">{{cite web |url= http://www.atomicarchive.com/Movies/Movie8.shtml |title=J. Robert Oppenheimer on the Trinity test (1965) |access-date=23 Mei 2008 |publisher=Atomic Archive}}</ref> == Personeel == In Junie 1944 het sowat 129 000 werkers as deel van die Manhattan-projek gewerk, van wie 84 500 konstruksiewerkers was, 40 500 fabrieksoperateurs en 1 800 militêre personeel. Namate konstruksie-aktiwiteite afgeneem het, het die arbeidsmag 'n jaar later afgeneem tot 100 000, maar die aantal militêre personeel het toegeneem tot 5 600. Die verkryging van die vereiste aantal werknemers, veral hoogs geskoolde werkers, in kompetisie met ander belangrike oorlogsprogramme was baie moeilik.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=344}}.</ref> In 1943 het Groves 'n spesiale tydelike prioriteit vir arbeid van die Oorlogmannekragkommisie gekry. In Maart 1944 het die Oorlogproduksieraad en die Oorlogmannekragkommisie die hoogste prioriteit aan die projek toegeken.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=353}}.</ref> [[Lêer:Leslie Groves at Oak Ridge.jpg|duimnael|Generaal-majoor Leslie R. Groves, Jr., praat in Augustus 1945 met die dienspersoneel in Oak Ridge Tennessee.]] Tolman en Conant, in hul rol as wetenskaplike adviseurs van die projek, het 'n lys van wetenskaplike kandidate opgestel en beoordeel deur wetenskaplikes wat reeds aan die projek gewerk het. Groves stuur daarna 'n persoonlike brief aan die hoof van hul universiteit of maatskappy om te vra dat hulle vrygestel moet word vir noodsaaklike oorlogswerk.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=349–350}}.</ref> Aan die Universiteit van Wisconsin – Madison het [[Stanislaw Ulam]] een van sy studente, Joan Hinton, vroegtydig 'n eksamen afgelê, sodat sy kon vertrek om oorlogswerk te doen. 'n Paar weke later ontvang Ulam 'n brief van Hans Bethe waarin hy uitgenooi word om by die projek aan te sluit.<ref>{{harvnb|Ulam|1976|pp=143–144}}.</ref> Conant het Kistiakowsky persoonlik oorreed om by die projek aan te sluit.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=350}}.</ref> Een bron van bekwame personeel was die leër self, veral die spesialis-opleidingsprogram vir die leër. In 1943 het die MED die Special Engineer Detachment (SED) tot stand gebring, met 'n gemagtigde mannekrag van 675. Tegnici en geskoolde werkers wat vir die leër gewerf is, is aan die SED toegewys. 'n Ander bron was die Women's Army Corps (WAC). Die WAC's was aanvanklik bedoel vir klerklike take wat geklassifiseerde materiaal hanteer, en ook vir tegniese en wetenskaplike take.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=358}}.</ref> Op 1 Februarie 1945 is alle militêre personeel wat aan die MED toegewys was, insluitend alle SED-afdelings, toegewys aan die 9812ste Tegniese Dienseenheid, behalwe in Los Alamos, waar ander militêre personeel as SED, insluitend die WAC's en Militêre Polisie, aan die 4817ste Diensbeveleenheid toegewys is.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=361}}.</ref> 'n Medeprofessor in radiologie aan die Universiteit van Rochester School of Medicine, Stafford L. Warren, is aangestel as kolonel in die United States Army Medical Corps, en aangestel as hoof van die MED se mediese afdeling en Groves se mediese adviseur. Warren se aanvanklike taak was om hospitale in Oak Ridge, Richland en Los Alamos te beman.<ref>{{harvnb|Nichols|1987|p=123}}.</ref> Die Mediese Afdeling was verantwoordelik vir mediese navorsing, maar ook vir die MED se gesondheids- en veiligheidsprogramme. Dit het 'n enorme uitdaging opgelewer omdat werkers 'n verskeidenheid giftige chemikalieë hanteer, gevaarlike vloeistowwe en gasse onder hoë druk gebruik, met hoë spanning werk en eksperimente met plofstowwe gedoen het, om nie te praat van die grootliks onbekende gevare wat radioaktiwiteit en die hantering van splytbare materiale bied nie.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=410}}.</ref> Tog het die Nasionale Veiligheidsraad in Desember 1945 aan die Manhattan-projek die eerbewys vir uitnemende diens aan veiligheid oorhandig as erkenning vir sy veiligheidsrekord. Tussen Januarie 1943 en Junie 1945 was daar 62 sterftes en 3 879 ernstige beserings, wat ongeveer 62 persent laer was as die koers van die private industrie.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=430}}.</ref> == Geheimhouding == In 'n artikel in ''Life''-tydskrif in 1945 word geraam dat voor die Hiroshima- en Nagasaki-bomaanvalle "waarskynlik nie meer as 'n paar dosyn mans in die hele land die volle betekenis van die Manhattan-projek geken het nie, en dat miskien net duisend ander selfs daarvan bewus was dat werk met subatomiese partikels betrokke was." Die tydskrif het geskryf dat die meer as 100 000 ander wat by die projek werk, 'soos molle in die donker gewerk het'. Gewaarsku dat die openbaarmaking van die geheime van die projek met 10 jaar tronkstraf of 'n boete van $ 10 000 (vandag $ 115 000) gestraf kan word, en hulle sien hoe groot hoeveelhede grondstowwe fabrieke binnegaan sonder dat daar iets uitkom, en hulle het die knoppe en skakelaars gemonitor terwyl hulle agter dik betonmure geheimsinnige reaksies plaas gevind het "sonder om te weet wat die doel van hul werk is".<ref name="life1945082091">{{cite news |url=https://books.google.com/books?id=hkgEAAAAMBAJ&pg=PA91#v=onepage&q&f=true |title=Manhattan Project: Its Scientists Have Harnessed Nature's Basic Force |newspaper=Life |date=20 Augustus 1945 |access-date=25 November 2011 |author=Wickware, Francis Sill |page=91}}</ref><ref>"''Mystery Town Cradled Bomb: 75,000 in Oak Ridge, Tenn. Worked Hard and Wondered Long about Their Secret Job''". ''Life''. 20 Augustus 1945. bl. 94. Besoek op 25 November 2011.</ref><ref name="owens">{{cite magazine |url=https://www.theatlantic.com/infocus/2012/06/the-secret-city/100326/#img06 |title=The Secret City/ Calutron operators at their panels, in the Y-12 plant at Oak Ridge, Tennessee, during World War II. |magazine=The Atlantic |date=25 Junie 2012 |access-date=25 Junie 2012}}</ref>{{r|wellerstein20120416}}{{r|wickware19460909}} In Desember 1945 het die Amerikaanse leër 'n geheime verslag gepubliseer wat die veiligheidsapparaat rondom die Manhattan-projek ontleed en beoordeel het. Die verslag lui dat die Manhattan-projek 'meer drasties beskerm is as enige ander uiters geheime oorlogsontwikkeling'. Die veiligheidsinfrastruktuur rondom die Manhattan-projek was so groot en deeglik dat veiligheidsondersoekers in die vroeë dae van die projek in 1943 400 000 potensiële werknemers en 600 maatskappye ondersoek het wat by alle aspekte van die projek betrokke sou wees vir potensiële veiligheidsrisiko's.<ref>{{Cite news|last=Roberts|first=Sam|date=2014-09-29|title=The Difficulties of Nuclear Containment|language=en-US|work=The New York Times|url=https://www.nytimes.com/2014/09/30/science/espionage-threatened-the-manhattan-project-declassified-report-says.html|access-date=2020-05-06|issn=0362-4331}}</ref> [[Lêer:Oak Ridge Wise Monkeys.jpg|links|duimnael|'n Advertensiebord wat geheimhouding onder Oak Ridge-werkers aanmoedig.]] Oak Ridge-veiligheidspersoneel het enige private byeenkoms met meer as sewe mense as verdag beskou, en inwoners – wat geglo het dat Amerikaanse regeringsagente in die geheim onder hulle was – het dit ook vermy om dieselfde gaste herhaaldelik uit te nooi. Alhoewel oorspronklike inwoners van die omgewing in bestaande begraafplase begrawe kon word, is elke kis na bewering oopgestel vir inspeksie.<ref name="wickware19460909">{{cite magazine |url=https://books.google.com/books?id=UEkEAAAAMBAJ&lpg=PA2&pg=PA2#v=onepage&q&f=true |title=Oak Ridge |magazine=Life |date=9 September 1946 |access-date=17 Desember 2014 |last=Wickware |first=Francis Sill |page=2}}</ref> Almal, met inbegrip van top militêre amptenare, en hul motors is deursoek as hulle die projekfasiliteite betree en verlaat. Een werker van Oak Ridge het gesê dat "as jy nuuskierig was, sou jy binne twee uur deur die geheime agente van die regering ingeroep word. Gewoonlik is diegene wat ontbied is om te verduidelik, dan sak en pak na die hek begelei en beveel om te gaan". {{r|warren19450807}} Ondanks die feit dat hulle gesê het dat hul werk die oorlog en miskien alle toekomstige oorloë sou beëindig,<ref name="warren19450807">{{cite news |title=Atomic Bomb Secrecy Related By Ex-Worker |newspaper=The Miami News |date=7 Augustus 1945 |author=Warren, Cecil |pp=1–A}}</ref> het hulle nie die resultate van hul dikwels vervelige pligte gesien of verstaan nie – of selfs tipiese newe-effekte van fabriekswerk soos rook van rookstapels – en die oorlog in Europa wat eindig sonder die gebruik van hul werk, het ernstige gevolge vir die moraal van die werkers veroorsaak en baie gerugte laat versprei. Een bestuurder het na die oorlog gesê: "Dit was nie dat die taak moeilik was nie … dit was verwarrend. Niemand het geweet wat in Oak Ridge gemaak word nie, selfs nie ek nie, en baie mense het gedink dat hulle hul tyd hier mors. Dit was aan my om aan die ontevrede werkers te verduidelik dat hulle 'n baie belangrike werk verrig. Toe hulle my vra wat, moet ek hulle vertel dat dit 'n geheim was. Maar ek het amper self gek geraak deur te probeer uitvind wat aangaan." {{r|wellerstein20120416}} 'n Ander werker het vertel hoe sy elke dag "'n spesiale instrument" teen uniforms in 'n wassery gehou het en na 'n klikgeluid geluister het. Sy het eers na die oorlog verneem dat sy die belangrike taak uitgevoer het om met 'n geiger-meter vir bestraling te soek. Om die moraal onder sulke werkers te verbeter, het Oak Ridge 'n uitgebreide stelsel van binnemuurse sportligas geskep, waaronder tien bofbalspanne, 81 sagtebalspanne en 26 sokkerspanne.<ref name="wellerstein20120416">{{cite web |url=http://blog.nuclearsecrecy.com/2012/04/16/oak-ridge-confidential-or-baseball-for-bombs/ |title=Oak Ridge Confidential, or Baseball for Bombs |publisher=Restricted Data |date=16 April 2012 |access-date=7 April 2013 |last=Wellerstein |first=Alex |archive-url=https://web.archive.org/web/20130117023813/http://nuclearsecrecy.com/blog/2012/04/16/oak-ridge-confidential-or-baseball-for-bombs/# |archive-date=17 Januarie 2013 |url-status=live}}</ref> === Sensuur === [[Lêer:Are your drawers closed? Manhattan Project security poster.png|duimnael|Veiligheidsplakkaat waarin kantoorpersoneel gewaarsku word om laaie toe te maak en dokumente in kluise te plaas as dit nie gebruik word nie.]] Vrywillige sensuur van kernverwanteinligting het voor die Manhattan-projek begin. Na die aanvang van die Europese oorlog in 1939 het Amerikaanse wetenskaplikes begin vermy om militêre navorsing te publiseer, en in 1940 het wetenskaplike tydskrifte die National Academy of Sciences begin vra om artikels te klaar. William L. Laurence van ''[[The New York Times]]'', wat 'n artikel oor atoomsplyting in ''The Saturday Evening Post'' van 7 September 1940 geskryf het, verneem later dat regeringsamptenare bibliotekarisse in 1943 landwyd gevra het om die uitgawe terug te trek.<ref>{{harvnb|Sweeney|2001|pp=196–198}}.</ref> In die Sowetunie word hierdie verwikkeling egter raakgesien. In April 1942 skryf kernfisikus Georgy Flyorov aan [[Josef Stalin]] oor die afwesigheid van artikels oor kernsplyting in Amerikaanse tydskrifte; dit het daartoe gelei dat die Sowjetunie sy eie kernwapenprojek op die been gebring het.<ref>{{harvnb|Holloway|1994|pp=76–79}}.</ref> Die Manhattan-projek was onder streng sekuriteit geplaas, sodat die [[spilmoondhede]], veral Duitsland, nie hul eie kernprojekte sou versnel of geheime operasies teen die projek kon onderneem nie.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=253–255}}.</ref> Die regering se kantoor vir sensuur het daarenteen op die pers gesteun om 'n vrywillige gedragskode wat dit gepubliseer het, na te kom, en die Manhatten-projek het aanvanklik vermy om die kantoor in kennis te stel. Vroeg in 1943 het koerante begin om verslae oor omvangryke konstruksie in Tennessee en Washington te publiseer op grond van openbare rekords, en die kantoor het met die projek begin bespreek hoe om geheimhouding te handhaaf. In Junie het die kantoor van sensuur koerante en omroepers gevra om dit te vermy om te praat oor "atoomsplyting, atoomenergie, atoomsplitsing, atoomfissie of enige van die ekwivalente daarvan. Die gebruik vir militêre doeleindes van [[radium]] of radioaktiewe materiale, [[swaarwater]], hoëspanningstoerusting , siklotrone. " Die kantoor het ook gevra om bespreking van "[[polonium]], [[uraan]], [[ytterbium]], [[hafnium]], [[protaktinium]], [[radium]], [[renium]], [[torium]], [[deuterium]]" te vermy; slegs uraan was sensitief, maar is gelys met ander elemente om die belangrikheid daarvan te verberg.<ref>{{harvnb|Sweeney|2001|pp=198–200}}.</ref><ref name="ap19450808">{{cite news |url=https://news.google.com/newspapers?id=8CZdAAAAIBAJ&sjid=0loNAAAAIBAJ&pg=1159%2C1605869 |title=No News Leaked Out About Bomb |newspaper=Lawrence Journal-World |date=8 Augustus 1945 |agency=Associated Press |access-date=15 April 2012 |page=5}}</ref> === Sowjet-spioene === Die vooruitsig van [[sabotasie]] was altyd aanwesig, en word soms vermoed as daar foute in die toerusting was. Alhoewel daar probleme was wat vermoedelik die gevolg was van onverskillige of ontevrede werknemers, was daar geen bevestigde gevalle van sabotasie wat deur die spilmoondhede geïnisieer is nie.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=263–264}}.</ref> Op 10 Maart 1945 tref 'n Japannese vuurballon egter 'n kragleiding en die gevolglike kragstuwing het veroorsaak dat die drie reaktore by Hanford tydelik afgeskakel is.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=267}}.</ref> Met soveel mense betrokke was sekuriteit 'n moeilike taak. 'n Spesiale afdeling teenintelligensiekorps is gevorm om die veiligheidskwessies van die projek te hanteer.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=258–260}}.</ref> Teen 1943 was dit duidelik dat die Sowjetunie die projek probeer binnedring. Luitenant-kolonel [[Boris Pash|Boris T. Pash]], die hoof van die teenintiligensie-tak van die westerse verdedigingsbevel, het die vermeende Sowjet-spioenasie in die Radiation Laboratory in Berkeley ondersoek. Oppenheimer het Pash meegedeel dat hy deur 'n medeprofessor in Berkeley, Haakon Chevalier, genader is oor die oordrag van inligting aan die Sowjetunie.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=261–265}}.</ref> Die suksesvolste Sowjet-spioen was [[Klaus Fuchs]], 'n lid van die Britse Sending wat 'n belangrike rol in Los Alamos gespeel het.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=142–145}}.</ref> Die 1950-onthulling van sy spioenasie-aktiwiteite het die Amerikaanse kernkrag-samewerking met Brittanje en Kanada geskaad.<ref>{{harvnb|Hewlett|Duncan|1969|pp=312–314}}.</ref> Daarna is ander gevalle van spioenasie ontdek wat gelei het tot die inhegtenisneming van Harry Gold, David Greenglass, en Julius en Ethel Rosenberg.<ref>{{harvnb|Hewlett|Duncan|1969|p=472}}.</ref> Ander spioene soos George Koval en Theodore Hall het dekades lank onbekend gebly.<ref>{{cite news |last=Broad |first=William J.|date=12 November 2007|url=https://www.nytimes.com/2007/11/12/us/12koval.html |title=A Spy's Path: Iowa to A-Bomb to Kremlin Honor|newspaper=[[The New York Times]]|pp=1–2|access-date=2 Julie 2011}}</ref> Die waarde van die spioenasie is moeilik om te kwantifiseer, omdat die belangrikste beperking op die Sowjet-kernwapenprojek 'n tekort aan uraanerts was. Die konsensus is dat spioenasie die Sowjetunie een of twee jaar se werk bespaar het.<ref>{{harvnb|Holloway|1994|pp=222–223}}.</ref> == Buitelandse intelligensie == Benewens die ontwikkeling van die atoombom, is die Manhattan-projek belas met die insameling van [[intelligensie]] oor die Duitse kernenergieprojek. Daar is geglo dat die Japannese kernwapenprogram nie ver gevorder is nie omdat Japan min toegang tot uraanerts het, maar daar is aanvanklik gevrees dat Duitsland baie naby was aan die ontwikkeling van sy eie wapens. Met die begin van die Manhattan-projek is 'n bom- en sabotasie-veldtog teen swaarwateraanlegte in die Duitse besette [[Noorweë]] gevoer.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=191–192}}.</ref> 'n Klein missie is saamgestel deur die kantoor van vloot-intelligensie, OSRD, die Manhattan-projek en leër intelligensie (G-2) om die vyandelike wetenskaplike ontwikkeling te ondersoek. Dit was nie net beperk tot diegene wat kernwapens betrek is nie.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=187–190}}.</ref> Die hoof van die leër-intelligensie, generaal-majoor George V. Strong, het Boris Pash aangestel om die eenheid,],<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=281}}.</ref> met die kodenaam 'Alsos', 'n [[Grieks]]e woord wat 'boord' beteken, aan te voer.<ref>{{harvnb|Groves|1962|p=191}}.</ref> [[Lêer:German Experimental Pile - Haigerloch - April 1945-2.jpg|links|duimnael|Geallieerde soldate breek die Duitse eksperimentele kernreaktor in Haigerloch af.]] Die Alsos-sending na [[Italië]] het personeel van die fisika-laboratorium aan die Universiteit van Rome ondervra na die inname van die stad in Junie 1944.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=282}}.</ref> Intussen vorm Pash 'n gesamentlike Britse en Amerikaanse Alsos-sending in [[Londen]] onder bevel van kaptein Horace K. Calvert om deel te neem aan Operasie Overlord.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=194–196}}.</ref> Groves was van mening dat die risiko dat die Duitsers sou probeer om die landings in Normandië met radioaktiewe gifstowwe te ontwrig, voldoende was om generaal [[Dwight D. Eisenhower]] te waarsku en 'n offisier te stuur om sy stafhoof, luitenant-generaal Walter Bedell Smith, in te lig.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=200–206}}.</ref> Onder die kodenaam Operation Peppermint is spesiale toerusting voorberei en is chemiese oorlogvoeringdiensspanne opgelei in die gebruik daarvan.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=286–288}}.</ref> In opvolg van die die oprukkende geallieerde leërs, het Pash en Calvert 'n onderhoud met Frédéric Joliot-Curie oor die aktiwiteite van Duitse wetenskaplikes. Hulle het met amptenare van ''Union Minière du Haut Katanga'' gesprek gevoer oor uraan uitvoere na Duitsland. Hulle het 68 ton erts in [[België]] opgespoor en 30 ton in Frankryk. Die ondervraging van Duitse gevangenes het aangedui dat uraan en torium in [[Oranienburg]], 20 myl noord van [[Berlyn]], verwerk word, en Groves het gereël dat dit op 15 Maart 1945 gebombardeer word.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=283–285}}.</ref> 'n Alsos-span het na Stassfurt in die Sowjet-besettingsone gegaan en 11 ton erts by WIFO gehaal.<ref>{{harvnb|Groves|1962|p=237}}.</ref> In April 1945 voer Pash, onder bevel van 'n saamgestelde mag bekend as T-Force, Operasie Harbourage uit, 'n veeaksie agter vyandelike linies van die stede Hechingen, Bisingen en Haigerloch, wat die hart van die Duitse kernwerk area was. T-Force het die kernlaboratoriums, dokumente, toerusting en voorrade, insluitend swaarwater en 1,5 ton metaal-uraan, op beslag gelê.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=289–290}}.</ref><ref>{{harvnb|Goudsmit|1947|pp=174–176}}.</ref> Alsos-spanne het Duitse wetenskaplikes bymekaargemaak, waaronder Kurt Diebner, Otto Hahn, Walther Gerlach, Werner Heisenberg en Carl Friedrich von Weizsäcker, wat na Engeland geneem is waar hulle in Farm Hall, 'n huis met meeluisterapparaat in Godmanchester, geïnterneer is. Nadat die bomme in Japan ontplof is, is die Duitsers gekonfronteer met die feit dat die Geallieerdes gedoen het, wat hulle nie kon regkry nie.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=333–340}}.</ref> == Kernbomaanvalle op Hiroshima en Nagasaki == === Voorbereiding === [[Lêer:CGP-JPAP-112.jpg|links|duimnael|''Silverplate'' B-29 ''Straight Flush''. Die stertkode van die 444ste bombardement groep is om veiligheidsredes aangebring.]] Vanaf November 1943 het die ''Army Air Forces Materiel Command'' in Wright Field, Ohio, met ''Silverplate'' begin, die kodenaamwysiging van veranderinge aan die [[Boeing B-29 Superfortress|B-29's]] om die kernwapens af te lewer. Toetsbombadering is uitgevoer by die Muroc Army Air Field, Kalifornië, en die Naval Ordnance Test Station in Inyokern, Kalifornië.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=380–381}}</ref> Groves het in Maart 1944 met die Hoof van die ''[[United States Army Air Forces]]'' (USAAF), generaal Henry H. Arnold, vergader om die aflewering van die voltooide bomme aan hul teikens te bespreek. Die enigste Geallieerde vliegtuig wat die ''Thin Man'' van 17 voet (5,2&nbsp;m) of die ''Fatman'' van 59 sentimeter (150&nbsp;cm) breed kon dra, was die Britse [[Avro Lancaster]], maar die gebruik van 'n Britse vliegtuig sou probleme met die onderhoud veroorsaak het.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=379–380}}</ref> Toetse is uitgevoer met aangepaste Lancasters op Enstone Airfield,<ref>{{YouTube|id=5XX9ptCNpik|title="Hiroshima 1945 – The British Atomic Attack"}}</ref> maar Groves het gehoop dat die Amerikaanse [[Boeing B-29 Superfortress]] verander sou kon word om ''Thin Man'' te dra deur sy twee bombaaie saam te voeg.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=379–380}}</ref> Arnold het belowe dat geen moeite gespaar sou word nie om B-29's aan te pas om die werk te doen en het generaal-majoor Oliver P. Echols aangewys as die USAAF-skakel met die Manhattan-projek. Op sy beurt het Echols kolonel Roscoe C. Wilson as sy plaasvervanger aangewys, en Wilson het Manhattan-projek se vernaamste USAAF-kontak geword.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=253–255}}</ref> President Roosevelt het Groves opdrag gegee dat indien die kernwapens gereed was voordat die oorlog met Duitsland beëindig is, hy gereed moes wees om dit op Duitsland te laat val.<ref>{{harvnb|Groves|1962|p=184}}.</ref> Die 509ste Saamgestelde Groep is op 17 Desember 1944 op die Wendover leër lugbasis, [[Utah]], onder die bevel van kolonel Paul W. Tibbets geaktiveer. Hierdie basis, naby die grens met [[Nevada]], het die kodenaam ''Kingman'' of ''W-47''. Opleiding is in Wendover en op die Batista leër lugbasis, [[Kuba]], gehou, waar die 393d bombardment eskadron langafstandvlugte oor water geoefen en fop[[pampoenbom]]me laat val het. 'n Spesiale eenheid bekend as Projek ''Alberta'' is in Los Alamos gevestig onder kaptein William S. Parsons van die vloot van Project Y as deel van die Manhattan-projek om te help met die voorbereiding en aflewering van die bomme.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=259–262}}.</ref> Kommandeur Frederick L. Ashworth van Alberta het in Februarie 1945 met die vlootadmiraal [[Chester W. Nimitz]] op [[Guam]] vergader om hom van die projek in kennis te stel. Terwyl hy daar was, het Ashworth North Field op die [[Stille Oseaan]] eiland Tinian gekies as basis vir die 509ste saamgestelde groep , en het hy plek vir die groep en sy geboue gereserveer. Die groep is daar in Julie 1945 ontplooi.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=386–388}}</ref> Farrell het op 30 Julie as verteenwoordiger van die Manhattan-projek by Tinian aangekom.<ref>{{harvnb|Groves|1962|p=311}}.</ref> Die meeste komponente vir ''Little Boy'' het San Francisco op 16 Julie op die kruiser USS Indianapolis verlaat en op 26 Julie op Tinian aangekom. Vier dae later is die skip deur 'n Japannese [[duikboot]] gesink. Die oorblywende komponente, wat ses uraan-235 ringe ingesluit het, is deur drie C-54 Skymasters van die 320ste groep se 320ste troepedraers eskader afgelewer.<ref>{{harvnb|Campbell|2005|pp=39–40}}.</ref> Twee ''Fat Man''-omhulsels is na Tinian gestuur in spesiaal aangepaste 509ste saamgestelde groep se B-29's. Die eerste plutoniumkern was in 'n spesiale C-54.<ref>{{harvnb|Groves|1962|p=341}}.</ref> Aan die einde van April is 'n gesamentlike teikenkomitee van die Manhattan-distrik en USAAF gestig om vas te stel watter stede in Japan teikens moet wees, en beveel Kokura, Hiroshima, Niigata en [[Kyoto]] aan. Op hierdie stadium het die oorlogsminister [[Henry L. Stimson]] tussenbeide getree en aangekondig dat hy die teikenbesluit sou neem en dat hy nie die bombardement op Kyoto sou toestaan op grond van die historiese en godsdienstige betekenis daarvan nie. Groves het Arnold daarom gevra om nie net Kyoto van die lys van kernwapenteikens te verwyder nie, maar ook van teikens vir konvensionele bomaanvalle.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=268–276}}.</ref> Een van Kyoto se plaasvervangers was Nagasaki.<ref>{{harvnb|Groves|1962|p=308}}.</ref> === Kernwapenaanvalle === In Mei 1945 is die tussentydse komitee saamgestel om advies te gee oor oorlogstyd en na-oorlogse gebruik van kernenergie. Die voorsitter van die komitee was Stimson, met James F. Byrnes, 'n voormalige Amerikaanse senator wat binnekort minister van buitelandse sake sou wees, as president [[Harry S. Truman]] se persoonlike verteenwoordiger; Ralph A. Bard, die onder-sekretaris van die vloot; William L. Clayton, die assistent-minister van buitelandse sake; [[Vannevar Bush]]; Karl T. Compton; James B. Conant; en George L. Harrison, 'n assistent van Stimson en president van ''New York Life Insurance Company''. Die tussentydse komitee het op sy beurt 'n wetenskaplike paneel saamgestel bestaande uit Arthur Compton, Fermi, Lawrence en Oppenheimer om advies te gee oor wetenskaplike kwessies. In sy voorlegging aan die tussentydse komitee het die wetenskaplike paneel nie net sy mening uitgespreek oor die waarskynlike fisiese gevolge van 'n atoombom nie, maar ook oor die waarskynlike militêre en politieke impak daarvan.<ref>{{harvnb|Jones|1985|pp=530–532}}.</ref> Tydens die Potsdam-konferensie in Duitsland is Truman in kennis gestel dat die Trinity-toets suksesvol was. Hy het aan [[Stalin]], die leier van die Sowjetunie, gesê dat die VSA 'n nuwe superwapen het, sonder om enige besonderhede te gee. Dit was die eerste amptelike mededeling aan die Sowjetunie oor die bom, maar Stalin het dit reeds geweet weens intelligensie daaroor.<ref>{{harvnb|Holloway|1994|pp=116–117}}.</ref> Met die toestemming om die bom teen Japan reeds te gebruik, is geen alternatiewe oorweeg na die Japannese verwerping van die Potsdam-verklaring nie.<ref>{{cite web |url=http://www.cfo.doe.gov/me70/manhattan/potsdam_decision.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20101122185554/http://www.cfo.doe.gov/me70/manhattan/potsdam_decision.htm|archive-date=22 November 2010|title= Potsdam and the Final Decision to Use the Bomb|publisher=US Department of Energy, Office of History and Heritage Resources |work=The Manhattan Project: An Interactive History |access-date=19 Desember 2010}}</ref> [[Lêer:Atomic bombing of Japan.jpg|links|duimnael|''Little Boy'' ontplof oor Hiroshima, Japan, 6 Augustus 1945 (links);''Fat Man'' ontplof oor Nagasaki, Japan, 9 Augustus 1945 (regs).]] Op 6 Augustus 1945 het 'n Boeing B-29 Superfortress (''Enola Gay'') van die 393d Bombardment Squadron, wat deur Tibbets gelei is, met 'n ''Little Boy'' in die bomlaai van North Field opgestyg. Hiroshima, die hoofkwartier van die 2de Algemene Leër en Vyfde Afdeling en 'n aanvangshawe, was die primêre teiken van die sending, met Kokura en Nagasaki as alternatiewe. Met Farrell se toestemming het Parsons, die wapenoffisier wat verantwoordelik was vir die sending, die bomsamestelling in die lug voltooi om die risiko's van 'n kernontploffing te minimaliseer in geval van 'n ongeluk tydens die opstyging.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=315–319}}.</ref> Die bom het op 'n hoogte van 1750 voet (530&nbsp;m) ontplof met 'n ontploffing wat later geskat is as die ekwivalent van 13 kiloton TNT.<ref>{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=392–393}}</ref> 'n Oppervlakte van ongeveer 12 km2 is vernietig. Japannese amptenare het vasgestel dat 69% van Hiroshima se geboue vernietig is en nog 6-7% beskadig is. Ongeveer 70 000 tot 80 000 mense, van wie 20 000 Japannese soldate en 20 000 Koreaanse slawearbeiders, of ongeveer 30% van die bevolking van Hiroshima, is onmiddellik dood en nog 70 000 beseer.<ref name="USSBS">{{cite web |website=Harry S. Truman Presidential Library and Museum |title=U.S. Strategic Bombing Survey: The Effects of the Atomic Bombings of Hiroshima and Nagasaki |pp=9, 36 |date=19 Junie 1946 |url=http://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/bomb/large/documents/pdfs/65.pdf |access-date=15 Maart 2009 |archive-date=27 Januarie 2012 |archive-url=https://www.webcitation.org/64zoFkjs1?url=http://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/bomb/large/documents/pdfs/65.pdf |url-status=dead }}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.readthespirit.com/ourvalues/life-arises-from-hiroshima-legacy-of-slavery-still-haunts-japan/ |title=Life Arises from Hiroshima: Legacy of slavery still haunts Japan |publisher=Our Values |first=Daniel |last=Buttry |access-date= 15 Junie 2016}}</ref><ref>{{cite web |url=http://www.hiroshimacommittee.org/Facts_NagasakiAndHiroshimaBombing.htm |title=Hiroshima and Nagasaki Bombing – Facts about the Atomic Bomb |publisher=Hiroshimacommittee.org |access-date=11 Augustus 2013}}</ref> Tydens die oggend van 9 Augustus 1945 het 'n tweede B-29 (''Bockscar''), wat deur die bevelvoerder van die 393e Bombardement Squadron, majoor Charles W. Sweeney, geloods is, met 'n ''Fat Man'' aan boord vertrek. Hierdie keer het Ashworth as wapenoffisier gedien en was Kokura die primêre teiken. Sweeney het opgestyg met die wapen wat reeds gewapen was, maar met die elektriese veiligheidsproppe nog aan. Toe hulle Kokura bereik, het hulle gevind dat wolkbedekking die stad verduister het, wat die visuele aanval wat bevele vereis het, onmoontlik gemaak het. Na drie lopies oor die stad, en met minder brandstof, is hulle op pad na die sekondêre teiken, Nagasaki. Ashworth het besluit dat 'n radarbenadering gebruik sou word as die teiken ook versluier was, maar 'n laaste opening in die wolke oor Nagasaki het 'n visuele benadering toegelaat soos beveel. Die ''Fat Man'' is halfpad tussen die Mitsubishi Steel and Arms Works in die suide en die Mitsubishi-Urakami Ordnance Works in die noorde oor die industriële vallei van die stad laat val. Die gevolglike ontploffing het 'n ontploffingsopbrengs gelykstaande aan 21 kiloton TNT, ongeveer dieselfde as die Trinity-toets ontploffing, maar was beperk tot die Urakami-vallei, en 'n groot deel van die stad is beskerm deur die tussenliggende heuwels, wat gelei het tot die vernietiging van ongeveer 44% van die stad. Die bomaanval het ook die industriële produksie van die stad grootliks verlam en 23 200 tot 28 200 Japannese industriële werkers en 150 Japannese soldate gedood.<ref>{{cite book |title=Nuke-Rebuke: Writers & Artists Against Nuclear Energy & Weapons (The Contemporary anthology series) |pp=22–29 |date=1 Mei 1984 |publisher=The Spirit That Moves Us Press}}</ref> Oor die algemeen is na raming 35 000–40 000 mense dood en 60 000 beseer.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=343–346}}.</ref><ref name="Hoddeson et al., pp. 396-397">{{harvnb|Hoddeson|Henriksen|Meade|Westfall|1993|pp=396–397}}</ref> Groves verwag om op 19 Augustus nog 'n kernwapen gereed te hê, met nog drie in September en nog drie in Oktober.<ref name="Briefing book">{{cite web |title= The Atomic Bomb and the End of World War II, A Collection of Primary Sources |publisher=George Washington University |date= 13 Augustus 1945 |work=National Security Archive Electronic Briefing Book No. 162 |url= http://www.gwu.edu/~nsarchiv/NSAEBB/NSAEBB162/72.pdf}}</ref> Nog twee Fat Man-omhulsels is gereed gemaak en sou op 11 en 14 Augustus uit Kirtland Field na Tinian vertrek.<ref name="Hoddeson et al., pp. 396-397" /> In Los Alamos het tegnici 24 uur aaneen gewerk om nog 'n plutoniumkern te giet.<ref>{{cite web |url=http://manhattanprojectvoices.org/oral-histories/lawrence-litzs-interview-2012 |title=Lawrence Litz's Interview (2012) |publisher=Manhattan Project Voices |access-date=27 Februarie 2015}}</ref> Alhoewel dit gegiet is, moes dit nog steeds gepars en bedek word, wat tot 16 Augustus sou duur.<ref>{{cite web |url=http://blog.nuclearsecrecy.com/2013/08/16/the-third-cores-revenge/ |title=The Third Core's Revenge |first=Alex |last=Wellerstein |date=16 Augustus 2013 |access-date=27 Februarie 2015}}</ref> Dit kon dus op 19 Augustus gereed gewees het vir gebruik. Op 10 Augustus het Truman in die geheim gevra dat verdere atoombomme nie op Japan gegooi moet word sonder sy uitdruklike opdrag nie.<ref name="Eclipsed by Hiroshima and Nagasaki">{{cite journal |title=Eclipsed by Hiroshima and Nagasaki: Early Thinking about Tactical Nuclear Weapons |first=Barton J. |last=Bernstein |work=International Security |issn=0162-2889 |volume=15 |issue=4 |date=Lente 1991 |pp=149–173 |jstor=2539014}}</ref> Groves het die besending van die derde kern op 13 Augustus op eie gesag opgeskort. Op 11 Augustus skakel Groves vir Warren met die opdrag om 'n opnamespan te organiseer om verslag te doen oor die skade en [[radioaktiwiteit]] in Hiroshima en Nagasaki. 'n Groep met draagbare Geiger-masjiene het op 8 September in Hiroshima aangekom onder leiding van Farrell en Warren, met die Japannese admiraal Masao Tsuzuki, wat as vertaler opgetree het. Hulle het tot 14 September in Hiroshima gebly en daarna Nagasaki van 19 September tot 8 Oktober ondersoek.<ref>{{harvnb|Ahnfeldt|1966|pp=886–889}}.</ref> Hierdie en ander wetenskaplike missies na Japan het waardevolle wetenskaplike en historiese gegewens verskaf.<ref>{{harvnb|Home|Low|1993|p=537}}.</ref> Die noodsaaklikheid van die bomaanvalle op Hiroshima en Nagasaki het 'n onderwerp van kontroversie onder historici geword. Sommige het bevraagteken of 'n "atoomdiplomasie" nie dieselfde doelwitte sou bereik het nie en betwis of die bomaanvalle of die Sowjet-oorlogsverklaring op Japan deurslaggewend was.<ref name="Briefing book" /> Die Franck-verslag was die belangrikste poging om 'n demonstrasie te bewerkstellig, maar is deur die wetenskaplike paneel van die Interim-komitee van die hand gewys.<ref>{{harvnb|Frisch|1970|pp=107–115}}.</ref> Die Szilárd-petisie, wat in Julie 1945 opgestel is en onderteken is deur tientalle wetenskaplikes wat aan die Manhattan-projek werk, was 'n laat poging om president Harry S. Truman te waarsku oor sy verantwoordelikheid om sulke wapens te gebruik. [<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=399–400}}.</ref><ref>{{cite web |url=http://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/bomb/large/documents/index.php?documentdate=17%20July%201945&documentid=79&studycollectionid=abomb&pagenumber=1 |title=Petition to the President of the United States, 17 Julie 1945. Miscellaneous Historical Documents Collection |publisher=Harry S. Truman Presidential Library and Museum |access-date=20 Oktober 2012 |archive-date=18 Mei 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150518092746/http://www.trumanlibrary.org/whistlestop/study_collections/bomb/large/documents/index.php?documentdate=17%20July%201945&documentid=79&studycollectionid=abomb&pagenumber=1 |url-status=dead }}</ref> == Na die oorlog == [[Lêer:Army-Navy E Award Ceremony 68997.jpg|duimnael|Oorhandiging van die Leër-Vloot "E" -toekenning in Los Alamos op 16 Oktober 1945. Staande, van links na regs: J. Robert Oppenheimer, ongeïdentifiseerde, ongeïdentifiseerde, Kenneth Nichols, Leslie Groves, Robert Gordon Sproul, William Sterling Parsons.]] Baie werkers van die Manhattan-projek was verbaas, toe hulle besef dat hulle werk wat baie van hulle nie begryp het nie, het die Hiroshima- en Nagasaki-bomme geproduseer. Net soos in die res van die wêreld; het die koerante in Oak Ridge wat oor die Hiroshima-bom berig het vir $ 1 (vandag $ 11) verkoop.<ref name="life1945082094">{{cite magazine |url=https://books.google.com/books?id=hkgEAAAAMBAJ&lpg=PA25&pg=PA94#v=onepage&q&f=true |title=Mystery Town Cradled Bomb: 75,000 in Oak Ridge, Tenn. Worked Hard and Wondered Long about Their Secret Job |magazine=Life |date=20 August 1945 |access-date=25 November 2011 |page=94}}</ref>{{r|ap19450808}} Alhoewel die bestaan van die bomme openbaar was, het geheimhouding voortgeduur, en baie werkers was onkundig oor hul werk; een het in 1946 gesê: 'Ek weet nie wat ek doen nie, behalwe om na 'n ——— te kyk en 'n ——— langs 'n ——— te draai. Ek weet niks daarvan nie, en daar is niks om te sê nie ". Baie inwoners het voortgegaan om bespreking van 'die goed' in gewone gesprekke te vermy, alhoewel dit die rede vir hul dorp se bestaan was.{{r|wickware19460909}} In afwagting van die bomaanvalle het Groves Henry DeWolf Smyth 'n geskiedenis laat voorberei vir openbare gebruik. Atoomenergie vir militêre doeleindes, beter bekend as die "Smyth-verslag", is op 12 Augustus 1945 aan die publiek vrygestel.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=348–362}}.</ref> Groves en Nichols oorhandig leër-vloot "E" -toekennings aan sleutelkontrakteurs, wie se betrokkenheid tot dusver geheim was. Meer as 20 toekennings van die presidensiële medalje vir verdienste is toegeken aan belangrike kontrakteurs en wetenskaplikes, waaronder Bush en Oppenheimer. Militêre personeel het die Legioen van Verdienste ontvang, waaronder die bevelvoerder van die Leër Vroue Korps, kaptein Arlene G. Scheidenhelm.<ref>{{harvnb|Nichols|1987|p=226}}.</ref> In Hanford het die produksie van plutonium afgeneem namate reaktore B, D en F verslyt het, vergiftig deur splitsingsprodukte en swelling van die grafiet moderator, bekend as die Wigner-effek. Die swelling beskadig die laaibuise waar uraan bestraal is om plutonium te produseer, wat dit onbruikbaar maak. Om die voorsiening van polonium vir die egel-inisieerders te handhaaf, is die produksie beperk en die oudste eenheid, B-stapel, is gesluit sodat ten minste een reaktor in die toekoms beskikbaar sou wees. Navorsing is voortgesit, met DuPont en die Metallurgiese Laboratorium wat 'n redoks-oplosmiddel-ekstraksieproses ontwikkel het as 'n alternatiewe plutonium-ekstraksietegniek vir die bismutfosfaatproses, wat onbehandelde uraan in 'n toestand gelaat het waaruit dit nie maklik herwin kon word nie.<ref name="Jones, pp. 592-593">{{harvnb|Jones|1985|pp=592–593}}.</ref> Bom-ingenieurswese is uitgevoer deur die Z-Afdeling, vernoem na sy direkteur, dr Jerrold R. Zacharias van Los Alamos. Z-Afdeling was aanvanklik in Wendover Field, maar het in September 1945 na Oxnard Field, Nieu-Mexiko, verhuis om nader aan Los Alamos te wees. Dit was die begin van Sandia Base. Die nabygeleë Kirtland Field is gebruik as 'n B-29 basis vir vliegtuigversoenbaarheid en bombaderingstoetse.<ref>{{harvnb|Hansen|1995b|p=V-152}}.</ref> In Oktober is al die personeel en fasiliteite by Wendover na Sandia oorgeplaas.<ref name="Hewlett 1962 625">{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=625}}.</ref> Aangesien reservisbeamptes gedemobiliseer is, is hulle vervang deur ongeveer vyftig gereelde offisiere wat noukeurig gekies is.<ref>{{harvnb|Nichols|1987|pp=225–226}}.</ref> Nichols het aanbeveel dat S-50 en die Alpha-bane by Y-12 gesluit word. Dit is in September gedoen.<ref>{{harvnb|Nichols|1987|pp=216–217}}.</ref> Alhoewel hulle beter gevaar het as ooit tevore,<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=624}}.</ref> kon die Alpha-bane nie meeding met K-25 en die nuwe K-27, wat in Januarie 1946 in werking getree het nie. In Desember is die Y-12-aanleg gesluit, wat die Tennessee Eastman betaalstaat gesny het van 8 600 tot 1 500 en $ 2 miljoen per maand bespaar.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=630, 646}}</ref> [[Lêer:President Truman signs the Atomic Energy Act of 1946 (14698780933).jpg|links|duimnael|President Harry S. Truman onderteken die Wet op Atoomenergie van 1946, wat die Amerikaanse Atoomenergiekommissie tot stand bring.]] Demobilisasie was nêrens meer 'n probleem as in Los Alamos, waar daar 'n uittog van talent was nie. Baie moes nog gedoen word. Die bomme wat op Hiroshima en Nagasaki gebruik is, was soos laboratoriummodelle; werk sou nodig wees om hulle eenvoudiger, veiliger en meer betroubaar te maak. Inploffingmetodes moes ontwikkel word vir uraan in plaas van die verkwistende kanonloopmetode, en saamgestelde uraan-plutoniumkerne was nodig, aangesien daar 'n plutonium tekort was weens die probleme met die reaktore. Onsekerheid oor die toekoms van die laboratorium het dit egter moeilik gemaak om mense te oortuig om te bly. Oppenheimer keer terug na sy werk aan die Universiteit van Kalifornië en Groves stel Norris Bradbury aan as 'n tussentydse plaasvervanger; Bradbury bly die volgende 25 jaar in die pos.<ref name="Hewlett 1962 625" /> Groves het gepoog om die ontevredenheid te wyte aan die gebrek aan geriewe met 'n bouprogram wat verbeterde watervoorsiening, driehonderd huise en ontspanningsgeriewe insluit.<ref name="Jones, pp. 592-593" /> Twee ''Fat Man''-tipe ontploffings is in Julie 1946 by die [[Bikini-atol]] uitgevoer as deel van Operasie ''Crossroads'' om die effek van kernwapens op oorlogskepe te ondersoek.<ref>{{harvnb|Nichols|1987|p=234}}.</ref> ''Able'' is op 1 Julie 1946 ontplof. Die meer skouspelagtige ''Baker'' is op 25 Julie 1946 onder water ontplof.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=594}}.</ref> Na die bomaanvalle op Hiroshima en Nagasaki, het 'n aantal fisici van die Manhattan-projek die ''Bulletin of the Atomic Scientists'' gestig, wat begin het as 'n noodaksie wat onderneem is deur wetenskaplikes wat die dringende behoefte aan 'n onmiddellike opvoedkundige program oor kernwapens gesien het.<ref>{{harvnb|Grodzins|Rabinowitch|1963|p=vii}}.</ref> In die lig van die vernietiging van die nuwe wapens en in afwagting op die kernwapenwedloop, het verskeie projeklede, waaronder Bohr, Bush en Conant, die mening uitgespreek dat dit nodig is om ooreenstemming te bereik oor internasionale beheer oor kernnavorsing en kernwapens. Die Baruch-plan, wat in Junie 1946 in 'n toespraak aan die nuutgestigte Verenigde Nasies se Atoomenergiekommissie (UNAEC) bekendgestel is, het voorgestel dat 'n internasionale kernontwikkelingsowerheid ingestel word, maar is nie aanvaar nie.<ref>{{harvnb|Gosling|1994|pp=55–57}}.</ref> Na 'n binnelandse debat oor die permanente bestuur van die kernprogram, is die Verenigde State se Atoomenergiekommissie (AEC) in die lewe geroep deur die Wet op Atoomenergie van 1946 om die funksies en bates van die Manhattan-projek oor te neem. Dit het burgerlike beheer oor kernontwikkeling gevestig en die ontwikkeling, produksie en beheer van atoomwapens van die weermag geskei. Militêre aspekte is oorgeneem deur die Special Weapons Project (AFSWP) van die weermag.<ref>{{harvnb|Groves|1962|pp=394–398}}.</ref> Alhoewel die Manhattan-projek op 31 Desember 1946 opgehou het, is die Manhattan-distrik eers op 15 Augustus 1947 ontbind.<ref>{{harvnb|Jones|1985|p=600}}.</ref> == Koste == {| class="wikitable" style="float:right; margin-top:0; margin-left:1em; font-size:9pt; line-height:10pt; width:30%;" |+ style="margin-bottom: 5px;" | Manhattan-projek kostes tot 31 Desember 1945<ref name="Schwartz">{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=723–724}}.</ref> ! Terrein ! Koste (1945 VSD) ! Koste Inflasie gereken teen 2019 VSD) ! % van totaal |- | Oak Ridge | style="text-align:right;"| $1,19 triljoen | style="text-align:right;"| $13,6 triljoen | style="text-align:right;"| 62.9% |- | Hanford | style="text-align:right;"| $390 miljoen | style="text-align:right;"| $4,48 triljoen | style="text-align:right;"| 20.6% |- | Spesiale bedryfsmateriaal | style="text-align:right;"| $103 miljoen | style="text-align:right;"| $1,19 triljoen | style="text-align:right;"| 5.5% |- | Los Alamos | style="text-align:right;"| $74,1 miljoen | style="text-align:right;"| $850 miljoen | style="text-align:right;"| 3.9% |- | Navorsing en ontwikkeling | style="text-align:right;"| $69,7 miljoen | style="text-align:right;"| $800 miljoen | style="text-align:right;"| 3.7% |- | Regering se oorhoofkoste | style="text-align:right;"| $37,3 miljoen | style="text-align:right;"| $428 miljoen | style="text-align:right;"| 2% |- | Swaarwateraanlegte | style="text-align:right;"| $26,8 miljoen | style="text-align:right;"| $307 miljoen | style="text-align:right;"| 1.4% |- | '''Totaal''' | style="text-align:right;"| '''$1,89 triljoen | style="text-align:right;"| '''$21,7 triljoen |} Die projekbesteding tot 1 Oktober 1945 was $ 1,845 miljard, gelykstaande aan minder as nege dae se oorlogsbesteding, en was $ 2,191 miljard toe die AEC op 1 Januarie 1947 beheer oorgeneem het. Die totale toewysing was $ 2,4 miljard. Meer as 90% van die koste was vir die bou van aanlegte en die vervaardiging van splytbare materiale, en minder as 10% vir die ontwikkeling en vervaardiging van die kernwapens.<ref>{{harvnb|Nichols|1987|pp=34–35}}.</ref><ref name="ej19450807">{{cite news |url=https://news.google.com/newspapers?id=yuVkAAAAIBAJ&sjid=KoENAAAAIBAJ&pg=5621%2C2841878 |title=Atomic Bomb Seen as Cheap at Price |newspaper=Edmonton Journal |date=7 Augustus 1945 |access-date=1 Januarie 2012 |page=1}}</ref> Altesaam vier bomme (die ''Trinity''-toestel, ''Little Boy'', ''Fat Man'' en 'n ongebruikte ''Fat Man''-bom) is teen die einde van 1945 vervaardig, wat die gemiddelde koste per bom op ongeveer $ 500 miljoen in 1945 dollar te staan bring. Ter vergelyking was die totale koste van die projek teen die einde van 1945 ongeveer 90% van die totale besteding aan die vervaardiging van Amerikaanse kleinwapens (nie ammunisie ingesluit nie) en 34% van die totale besteding aan Amerikaanse [[tenk]]s gedurende dieselfde tydperk.<ref name="Schwartz" /> Oor die algemeen was dit die tweede duurste wapenprojek wat die Verenigde State in die Tweede Wêreldoorlog onderneem het, na slegs die ontwerp en produksie van die Boeing B-29 Superfortress.<ref>{{harvnb|O'Brien|2015|pp=47–48}}.</ref> == Nalatenskap == Die politieke en kulturele gevolge van die ontwikkeling van kernwapens was diepgaande en ingrypend. William Laurence van ''[[The New York Times]]'', die eerste wat die uitdrukking "''Atomic Age''" gebruik het,<ref name="laurence19450926">{{cite news |url=https://books.google.com/books?id=2fpLSlthuEMC&lpg=PA10&ots=vv5mTfKJUM&pg=PA10#v=onepage&f=false |title=Drama of the Atomic Bomb Found Climax in July 16 Test |newspaper=The New York Times |date=26 September 1945 |access-date=1 Oktober 2012 |last=Laurence |first=William L. |author-link=William Laurence}}</ref> het in die lente van 1945 die amptelike korrespondent vir die Manhattan-projek geword. In 1943 en 1944 het hy sonder sukses probeer om die kantoor van sensuur te oorreed om skriftelik toe te laat. oor die plofbare potensiaal van uraan, en regeringsamptenare het gemeen dat hy die reg verdien het om verslag te doen oor die grootste geheim van die oorlog. Laurence was getuie van die Trinity-toets<ref>{{harvnb|Sweeney|2001|pp=204–205}}.</ref> en die bomaanval op Nagasaki en skryf die amptelike persverklarings wat daarvoor voorberei is. Hy het 'n reeks artikels geskryf wat die deugde van die nuwe wapen betuig. Sy verslaggewing voor en na die bomaanvalle het die publiek bewus gemaak van die potensiaal van kerntegnologie en die ontwikkeling daarvan in die Verenigde State en die Sowjetunie gemotiveer.<ref>{{harvnb|Holloway|1994|pp=59–60}}.</ref> [[Lêer:Aerial view of Niagara Falls Storage Site, Lewiston, New York (2002).jpg|duimnael|Die Lake Ontario Ordnance Works (LOOW) naby die [[Niagara-waterval]] het die vernaamste bewaarplek vir Manhattan-projekafval vir die Oos-Verenigde State geword.<ref>{{cite web|url=http://www.niagaracounty.com/Portals/4/Docs/CLP%20Final%20Report%20Sept%2008.pdf|title=The Community LOOW Project: A Review of Environmental Investigations and Remediation at the Former Lake Ontario Ordnance Works|date=September 2008|publisher=King Groundwater Science, Inc.}}</ref>Al die radioaktiewe materiale wat op die LOOW-terrein gestoor is – insluitend [[torium]], uraan en die grootste konsentrasie [[radium]]-226 ter wêreld – is in 1991. in 'n "Interim Waste Containment Structure" (op die voorgrond) begrawe.<ref name="COE2">{{cite web|url=http://www.lm.doe.gov/Niagara/Fact_Sheet__Niagara_Falls_Storage_Site.pdf|title=Niagara Falls Storage Site, New York|date=31 August 2011|publisher=U.S. Army Corps of Engineers|archive-url=https://web.archive.org/web/20170223003831/http://www.lm.doe.gov/Niagara/Fact_Sheet__Niagara_Falls_Storage_Site.pdf|archive-date=23 Februarie 2017}}</ref><ref name="Jenks">{{cite journal|last=Jenks|first=Andrew|date=Julie 2002|title=Model City USA: The Environmental Cost of Victory in World War II and the Cold War|journal=Environmental History|volume=12|issue=77|page=552|doi=10.1093/envhis/12.3.552}}</ref><ref name="DePalma">{{cite news|last=DePalma|first=Anthony|title=A Toxic Waste Capital Looks to Spread it Around; Upstate Dump is the Last in the Northeast|newspaper=The New York Times|date=10 March 2004|url=https://www.nytimes.com/2004/03/10/nyregion/toxic-waste-capital-looks-spread-it-around-upstate-dump-last-northeast.html}}</ref>]] Die oorlogstydse Manhattan-projek het 'n nalatenskap gelaat in die vorm van die netwerk van nasionale laboratoriums: die Lawrence Berkeley National Laboratory, Los Alamos National Laboratory, Oak Ridge National Laboratory, Argonne National Laboratory en Ames Laboratory. Nog twee is deur Groves gestig kort na die oorlog, die Brookhaven National Laboratory in Upton, New York, en die Sandia National Laboratories in [[Albuquerque, Nieu-Meksiko]]. Groves het $ 72 miljoen aan hulle toegewys vir navorsingsaktiwiteite in die boekjaar 1946–1947.<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|pp=633–637}}.</ref> Hulle sou in die voorhoede wees van die soort grootskaalse navorsing wat Alvin Weinberg, die direkteur van die Oak Ridge Nasionale Laboratorium, ''Big Science'' sou noem.<ref>{{harvnb|Weinberg|1961|p=161}}.</ref> Die Naval Research Laboratory was al lank geïnteresseerd in die vooruitsig om kernkrag vir oorlogskepaandrywing te gebruik, en het probeer om sy eie kernprojek te skep. In Mei 1946 besluit [[Chester W. Nimitz]], nou hoof van die vlootoperasies, dat die vloot eerder met die Manhattan-projek moet werk. 'n Groep vlootoffisiere is aan Oak Ridge toegewys, waarvan die oudste kaptein Hyman G. Rickover, wat daar assistent-direkteur geword het. Hulle het hulself verdiep in die studie van kernenergie en die grondslag gelê vir 'n kernvloot.<ref>{{harvnb|Hewlett|Duncan|1969|pp=74–76}}.</ref> 'n Soortgelyke groep lugmagpersoneel het in September 1946 op Oak Ridge aangekom met die doel om kernvliegtuie te ontwikkel.<ref>{{harvnb|Hewlett|Duncan|1969|pp=72–74}}.</ref> Hul kernenergie vir die voortstuwing van vliegtuie (NEPA) -projek het geweldige tegniese probleme ondervind en is uiteindelik gekanselleer.<ref>{{harvnb|Hewlett|Duncan|1969|pp=490–493, 514–515}}</ref> Die vermoë van die nuwe reaktore om radioaktiewe isotope in voorheen ongehoorde hoeveelhede te skep, het in die onmiddellike naoorlogse jare 'n rewolusie in kernmedisyne veroorsaak. Vanaf middel 1946 het Oak Ridge radioisotope begin versprei na hospitale en universiteite. Die meeste bestellings was vir jodium-131 en fosfor-32, wat gebruik is vir die diagnose en behandeling van [[kanker]]. Benewens medisyne, is isotope ook gebruik in biologiese, industriële en landbou-navorsing.<ref>{{harvnb|Hewlett|Duncan|1969|pp=252–253}}.</ref> By die oorhandiging van beheer aan die Atoomenergiekommissie neem Groves afskeid van die mense wat aan die Manhattan-projek gewerk het:<ref>{{harvnb|Hewlett|Anderson|1962|p=655}}.</ref> {{cquote|Vyf jaar gelede was die idee van kernkrag slegs 'n droom. Julle het daardie droom 'n werklikheid gemaak. Julle het die newelagtige idees aangegryp en in werklikheid omskep. Julle het stede gebou waar daar vantevore geen was nie. Julle het sulke groot industriële aanlegte met noukeurige konstruksie gebou, wat tot dusver as onmoontlik geag was. Julle het die wapen gebou wat die oorlog beëindig het en daardeur ontelbare Amerikaanse lewens gered. Wat vredestydse toepassings betref, het julle die sluier gelig oor die uitsig op 'n nuwe wêreld.}} In 2014 het die Amerikaanse Kongres 'n wet aanvaar wat voorsiening maak vir 'n nasionale park wat toegewy is aan die geskiedenis van die Manhattan-projek.<ref>{{cite web |url=http://energy.gov/management/office-management/operational-management/history/manhattan-project/manhattan-project-0 |title=Manhattan Project National Historical Park |publisher=United States Department of Energy |access-date=2 Augustus 2015 |archive-date=11 Augustus 2015 |archive-url=https://web.archive.org/web/20150811123138/http://energy.gov/management/office-management/operational-management/history/manhattan-project/manhattan-project-0 |url-status=dead }}</ref> Die ''Manhattan Project National Historical Park'' is op 10 November 2015 gevestig.<ref>{{cite web |title=Manhattan Project National Historical Park |url=https://www.energy.gov/management/office-management/operational-management/history/manhattan-project/manhattan-project-0 |publisher=Department of Energy |access-date=10 November 2015}}</ref> == Verwysings == {{Verwysings|4}} == Bronne == === Algemene, administratiewe en diplomatieke geskiedenis === {{Refbegin|30em}} * {{cite journal |last=Bernstein |first=Barton J. |title=The Uneasy Alliance: Roosevelt, Churchill, and the Atomic Bomb, 1940–1945 |publisher=University of Utah |date=June 1976 |journal=The Western Political Quarterly |pp=202–230 |volume= 29 |issue= 2 |jstor=448105|doi=10.2307/448105}} * {{cite book |last=Campbell |first= Richard H. |year=2005 |title=The Silverplate Bombers: A History and Registry of the Enola Gay and Other B-29s Configured to Carry Atomic Bombs |location=Jefferson, North Carolina |publisher=McFarland & Company |isbn= 0-7864-2139-8 |oclc=58554961}} * {{cite book |last=Fine |first=Lenore |last2=Remington |first2=Jesse A. |title=The Corps of Engineers: Construction in the United States |publisher=United States Army Center of Military History |url=http://www.history.army.mil/html/books/010/10-5/CMH_Pub_10-5.pdf |access-date=25 August 2013 |location=Washington, D.C. |year=1972 |oclc=834187 |archive-date=1 Februarie 2017 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170201142645/https://history.army.mil/html/books/010/10-5/CMH_Pub_10-5.pdf |url-status=dead }} * {{cite journal |last=Frisch |first=David H. |title=Scientists and the Decision to Bomb Japan |journal=Bulletin of the Atomic Scientists |volume= 26 |issue= 6 |pp=107–115 |publisher=Educational Foundation for Nuclear Science|date=June 1970|issn=0096-3402}} * {{cite book |last=Gilbert |first=Keith V. |title=History of the Dayton Project |publisher=Mound Laboratory, Atomic Energy Commission |location=Miamisburg, Ohio |year=1969 |url=http://www.eecap.org/PDF_Files/Ohio/Dayton_Project/History/HISTORY_OF_THE_DAYTON_PROJECT.pdf |access-date=31 October 2014 |oclc=650540359 |archive-url=https://web.archive.org/web/20190412054801/https://www.eecap.org/PDF_Files/Ohio/Dayton_Project/History/HISTORY_OF_THE_DAYTON_PROJECT.pdf |archive-date=12 April 2019 |url-status=dead }} * {{cite book |last=Gosling |first=Francis George |title=The Manhattan Project: Making the Atomic Bomb |year=1994 |location=Washington, DC |publisher=United States Department of Energy, History Division |oclc=637052193}} * {{cite book |last=Gowing |first=Margaret |title=Britain and Atomic Energy, 1935–1945 |year=1964 |location=London |publisher=Macmillan Publishing |oclc=3195209}} * {{cite book |editor-last=Grodzins |editor-first=Morton |editor2-last=Rabinowitch |editor2-first=Eugene |title=The Atomic Age: Scientists in National and World Affairs|year=1963|publisher=Basic Book Publishing |location=New York |oclc=15058256}} * {{cite book |last=Hewlett |first=Richard G. |last2=Anderson |first2=Oscar E. |title=The New World, 1939–1946 |location=University Park |publisher=Pennsylvania State University Press |year=1962 |url=https://www.governmentattic.org/5docs/TheNewWorld1939-1946.pdf |access-date=26 Maart 2013 |isbn=0-520-07186-7 |oclc=637004643 }} * {{cite book |last=Hewlett |first=Richard G. |last2=Duncan |first2=Francis |title=Atomic Shield, 1947–1952 |series=A History of the United States Atomic Energy Commission |publisher=Pennsylvania State University Press |location=University Park|year=1969 |isbn=0-520-07187-5|oclc=3717478}} * {{cite journal |last=Hijiya |first=James A. |url=http://www.amphilsoc.org/sites/default/files/Hijiya.pdf |title=The Gita of Robert Oppenheimer |date=June 2000 |volume=144 |issue=2 |pages=123–167 |archive-url=https://web.archive.org/web/20130515224154/http://www.amphilsoc.org/sites/default/files/Hijiya.pdf |archive-date=15 Mei 2013 |journal=Proceedings of the American Philosophical Society |access-date=16 Desember 2013 }} * {{cite book |last=Holl |first=Jack M. |title=Argonne National Laboratory, 1946–96 |first2=Richard G. |last2=Hewlett |first3=Ruth R. |last3=Harris |publisher=University of Illinois Press |year=1997 |isbn=978-0-252-02341-5}} * {{cite book |last=Holloway |first=David |title=Stalin and the Bomb: The Soviet Union and Atomic Energy, 1939–1956 |location=New Haven, Connecticut |publisher=Yale University Press |year=1994 |isbn=0-300-06056-4 |oclc=29911222}} * {{cite book |last=Howes |first=Ruth H. |last2=Herzenberg |first2=Caroline L. |title=Their Day in the Sun: Women of the Manhattan Project |location=Philadelphia |publisher=Temple University Press |year=1999 |isbn=1-56639-719-7 |oclc=49569088}} * {{cite book |last=Hunner |first=Jon |title=Inventing Los Alamos: The Growth of an Atomic Community |location=Norman |publisher=University of Oklahoma Press |year=2004 |isbn=978-0-8061-3891-6|oclc=154690200}} * {{cite book |last=Johnson |first=Charles |last2=Jackson |first2=Charles |title= City Behind a Fence: Oak Ridge, Tennessee, 1942–1946 |location=Knoxville|publisher=University of Tennessee Press |year=1981 |isbn=0-87049-303-5 |oclc=6331350}} * {{cite book |last=Jones |first=Vincent |title=Manhattan: The Army and the Atomic Bomb |publisher=United States Army Center of Military History |location=Washington, D.C. |year=1985 |oclc=10913875 |url=http://www.history.army.mil/html/books/011/11-10/CMH_Pub_11-10.pdf |access-date=25 Augustus 2013 |archive-date= 7 Oktober 2014 |archive-url=https://web.archive.org/web/20141007074359/http://www.history.army.mil/html/books/011/11-10/CMH_Pub_11-10.pdf |url-status=dead }} * {{cite book |last=Jungk |first=Robert |year=1958 |title=Brighter than a Thousand Suns: A Personal History of the Atomic Scientists |location=New York |publisher=Harcourt Brace |isbn=0-15-614150-7 |oclc=181321}} * {{cite book |last=O'Brien |first=Phillips Payson |title=How the War was Won |date=2015 |location=Cambridge |publisher=Cambridge University Press |isbn=978-1-107-01475-6 |oclc=907550561}} * {{cite book |last= Phelps |first= Stephen |year= 2010 |title= The Tizard Mission: the Top-Secret Operation that Changed the Course of World War II |location= Yardley, Pennsylvania |publisher= Westholme |isbn=978-1-59416-116-2 |oclc=642846903}} * {{cite book |last=Rhodes |first=Richard |title=The Making of the Atomic Bomb |location=New York |publisher=Simon & Schuster |year=1986 |isbn=0-671-44133-7|oclc=13793436}} * {{cite book |last=Stacey |first=C. P. |url=http://www.cmp-cpm.forces.gc.ca/dhh-dhp/his/docs/AMG_e.pdf |title=Arms, Men and Government: The War Policies of Canada, 1939&nbsp;– 1945 |publisher=The Queen's Printer by authority of the Minister of National Defence |year=1970 |oclc=610317261 }} * {{cite book |last=Sweeney |first=Michael S. |title=Secrets of Victory: The Office of Censorship and the American Press and Radio in World War II |publisher=University of North Carolina Press |year=2001 |location=Chapel Hill |isbn=0-8078-2598-0 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/secretsofvictory00swee }} * {{cite book |last=Villa |first=Brian L. |title=The Second World War as a National Experience: Canada |contribution=Chapter 11: Alliance Politics and Atomic Collaboration, 1941–1943 |publisher=The Canadian Committee for the History of the Second World War, Department of National Defence |year=1981 |editor-first=Aster |editor-last=Sidney |oclc=11646807 |url=http://www.ibiblio.org/hyperwar/UN/Canada/Natl_Exp/index.html |access-date=8 Desember 2014 }} * {{cite book |last=Williams |first=Mary H. |title=Chronology 1941–1945 |location=Washington, D.C. |publisher=Office of the Chief of Military History, Department of the Army |year=1960 |oclc=1358166}} {{Refend}} === Tegniese geskiedenis === {{Refbegin|30em}} * {{cite book |editor-last=Ahnfeldt|editor-first=Arnold Lorentz |title= Radiology in World War II |publisher=Office of the Surgeon General, Department of the Army |location=Washington, D.C. |year=1966 |oclc=630225}} * {{Cite journal |last=Baker |first=Richard D. |last2=Hecker |first2=Siegfried S. |last3=Harbur |first3=Delbert R.|title=Plutonium: A Wartime Nightmare but a Metallurgist's Dream |url=http://library.lanl.gov/cgi-bin/getfile?07-16.pdf |journal=Los Alamos Science |issue=Winter/Spring |year=1983 |pp=142–151 |access-date=22 November 2010}} * {{cite book |editor-last= Ermenc |editor-first= Joseph J. |title= Atomic Bomb Scientists: Memoirs, 1939–1945 |year= 1989 |publisher= Meckler |location= Westport, Connecticut and London |isbn= 978-0-88736-267-5}} (1967 interview with Groves) * {{cite book |last=Hanford Cultural and Historic Resources Program |year=2002 |publisher=Pacific Northwest National Laboratory |title=History of the Plutonium Production Facilities, 1943–1990 |location=Richland, WA |oclc=52282810}} * {{cite book |last=Hansen |first=Chuck |series=Swords of Armageddon: US Nuclear Weapons Development since 1945 |title=Volume I: The Development of US Nuclear Weapons |location=Sunnyvale, California |publisher=Chukelea Publications |year= 1995a |isbn=978-0-9791915-1-0|oclc=231585284}} * {{cite book |last=Hansen |first=Chuck |series=Swords of Armageddon: US Nuclear Weapons Development since 1945 |title=Volume V: US Nuclear Weapons Histories |location=Sunnyvale, California |publisher=Chukelea Publications |year= 1995b |isbn=978-0-9791915-0-3|oclc=231585284}} * {{cite book |last1= Hawkins |first1= David |last2= Truslow |first2= Edith C. |last3= Smith |first3= Ralph Carlisle |title= Manhattan District history, Project Y, the Los Alamos story, Vol. 2 |publisher= Tomash Publishers |year= 1961 |location= Los Angeles |quote= Originally published as Los Alamos Report LAMS-2532 |isbn= 978-0-938228-08-0 |osti= 1087645 |doi= 10.2172/1087645 |url-access= registration |url= https://archive.org/details/projectylosalamo0002unse}} * {{cite book |last=Hoddeson |first=Lillian|first2=Paul W. |last2=Henriksen |first3=Roger A. |last3=Meade |first4=Catherine L. |last4=Westfall|title=Critical Assembly: A Technical History of Los Alamos During the Oppenheimer Years, 1943–1945 |location=New York |publisher=Cambridge University Press |year=1993 |isbn=978-0-521-44132-2 |oclc=26764320 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/criticalassembly0000unse}} * {{cite journal |last=Home |first=R. W. |last2=Low |first2=Morris F. |title=Postwar Scientific Intelligence Missions to Japan |journal=Isis |volume= 84 |issue= 3 |date=September 1993 |pp=527–537 |jstor=235645 |doi=10.1086/356550}} * {{cite journal |last=Kemp |first=R. Scott |title=The End of Manhattan: How the Gas Centrifuge Changed the Quest for Nuclear Weapons |journal=Technology and Culture |issn=0040-165X |volume=53 |issue=2 |date=April 2012 |pp=272–305 |doi=10.1353/tech.2012.0046}} * {{cite journal |last=Ruhoff |first=John |last2=Fain |first2=Pat |title=The First Fifty Critical days |date=June 1962 |journal=Mallinckrodt Uranium Division News |volume= 7 |issue= 3 and 4 |access-date=30 Oktober 2010 |url=http://www.mphpa.org/classic/CP/Mallinckrodt/Pages/MALK_Gallery_01.htm |archive-url=https://web.archive.org/web/20150330001357/http://www.mphpa.org/classic/CP/Mallinckrodt/Pages/MALK_Gallery_01.htm |archive-date=30 Maart 2015}} * {{cite book |last=Sandia|title=The History of the Mk4 Bomb |year=1967 |url=https://osf.io/962rw/download |publisher=Sandia National Laboratory |access-date=11 November 2019}} * {{cite book |last=Serber |first=Robert |first2=Richard |last2=Rhodes |title=The Los Alamos Primer: The First Lectures on How to Build an Atomic Bomb |location=Berkeley|publisher=University of California Press |year=1992 |isbn=978-0-520-07576-4|oclc=23693470}} (Available on [[commons:File:Los Alamos Primer.pdf|Wikimedia Commons]]) * {{cite book |last=Smyth |first=Henry DeWolf |title=Atomic Energy for Military Purposes: the Official Report on the Development of the Atomic Bomb under the Auspices of the United States Government, 1940–1945 |location=Princeton, New Jersey |publisher=Princeton University Press |year=1945 |oclc=770285}} * {{cite book |last=Thayer |first=Harry |title=Management of the Hanford Engineer Works In World War II: How the Corps, DuPont and the Metallurgical Laboratory Fast Tracked the Original Plutonium Works |publisher=American Society of Civil Engineers Press |location= New York |year=1996 |isbn=978-0-7844-0160-6|oclc=34323402}} * {{cite book |last=Waltham |first=Chris |title=An Early History of Heavy Water |publisher=Department of Physics and Astronomy, University of British Columbia |date=20 June 2002|arxiv=physics/0206076 |bibcode=2002physics...6076W}} * {{cite journal |last=Weinberg |first=Alvin M. |title=Impact of Large-Scale Science on the United States |journal=Science |series=New Series |volume=134 |issue=3473 |date=21 Julie 1961 |pp=161–164 |jstor=1708292 |bibcode=1961Sci...134..161W |doi=10.1126/science.134.3473.161 |pmid=17818712}} {{Refend}} === Herinneringe van deelnemers === {{Refbegin|30em}} * {{cite book |last=Bethe |first=Hans A. |author-link=Hans Bethe |title=The Road from Los Alamos |location=New York |publisher=Simon and Schuster |year=1991 |isbn=0-671-74012-1 |oclc=22661282 |url-access=registration |url=https://archive.org/details/roadfromlosalamo00beth}} * {{cite book |last=Compton |first=Arthur |year=1956 |title=Atomic Quest |url=https://archive.org/details/atomicquestperso0000comp |url-access=registration |location=New York |publisher=Oxford University Press |oclc=173307}} * {{cite book |last=Goudsmit |first=Samuel A. |title=Alsos |publisher=Henry Schuman |year=1947 |location=New York |isbn=0-938228-09-9|oclc=8805725}} * {{cite book |last=Groves|first=Leslie |author-link=Leslie Groves |title=Now it Can be Told: The Story of the Manhattan Project |url=https://archive.org/details/nowitcanbetolds00grov|url-access=registration|location=New York |publisher=Harper & Row |year=1962 |isbn=0-306-70738-1|oclc=537684}} * {{cite book |author-link=Leona Woods|last=Libby|first=Leona Marshall|title=Uranium People |location=New York |publisher=Charles Scribner's Sons |year=1979 |isbn=0-684-16242-3 |oclc=4665032}} * {{cite book |last=Nichols |first=Kenneth David |title=The Road to Trinity: A Personal Account of How America's Nuclear Policies Were Made |location=New York |publisher=William Morrow and Company |year= 1987|isbn=0-688-06910-X|oclc=15223648}} * {{cite book |author-link=Stanislaw Ulam|last=Ulam|first=Stanislaw|title=Adventures of a Mathematician |url=https://archive.org/details/adventuresofmath0000ulam|url-access=registration|location=New York |publisher=Charles Scribner's Sons |year=1976 |isbn=0-520-07154-9 |oclc= 1528346}} {{Refend}} {{Normdata}} {{Voorbladster}} [[Kategorie:Krygskunde]] [[Kategorie:Uraan]] [[Kategorie:Kernfisika]] lv9rfz9h0edhzutfqbfq1m9qi318yun 0 307196 2516862 2243441 2022-08-02T08:36:13Z Rooiratel 90342 Nie meer wees nie. wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Krieketspeler | naam = Rudie van Vuuren | vroulik = | beeld = [[Lêer:Rudie, Marlice & Zacheo van Vuuren.jpg|240px]] | byskrif = Rudie, Marlice and Zacheo van Vuuren | land = Namibië | vollenaam = Rudolf Janse van Vuuren | lewe = true | gedeeltelikedatums = | geboortedag = 20 | geboortemaand = 9 | geboortejaar = 1972 | geboorteplek = [[Windhoek]] | geboorteland = [[Namibië]] | bynaam = | lengte = | kolf = Regshandig | boul = Regterarm medium-vinnig | rol = bouler | familie = | internasionaal = true | eentoets = | eenedi = | edidebuutdatum = 16 Februarie | edidebuutjaar = 2003 | edidebuutvir = | edidebuutteen = Pakistan | edino = | laasteedidatum = 3 Maart | laasteedijaar = 2003 | laasteedivir = | laasteediteen = Nederland | edihemp = | steekwegaflewerings = | columns = 2 | column1 = [[Internasionale eendagwedstryd|EDI]] | wedstryde1 = 5 | lopies1 = 26 | kolfgem1 = 8.66 | 100s/50s1 = 0/0 | hoogtelling1 = 14 | aflewerings1 = 300 | paaltjies1 = 8 | boulgem1 = 37.25 | vyfin1 = 1 | tienin1 = - | besteboul1 = 5/43 | vang/stonk1 = 0/– | column2 = A-lys | wedstryde2 = 21 | lopies2 = 60 | kolfgem2 = 8.57 | 100s/50s2 = 0/0 | hoogtelling2 = 14* | aflewerings2 = 1&nbsp;038 | paaltjies2 = 28 | boulgem2 = 30.14 | vyfin2 = 1 | tienin2 = - | besteboul2 = 5/43 | vang/stonk2 = 4/– | datum = 22 Junie | jaar = 2017 | bron = http://www.espncricinfo.com/ci/content/player/24825.html ESPNcricinfo }} '''Rudolf Jansen van Vuuren''' (gebore op 20 September 1972 in [[Windhoek]], [[Namibië]]) is 'n Namibiese geneesheer, natuurbewaarder en voormalige sportman. Rudie van Vuuren trou in Desember 2000 met die Namibiese natuurbewaarder Marlice van Vuuren. Hulle bestuur saam N/a’an ku sê Wildlife Sanctuary. Hy is die persoonlike geneesheer van die [[President van Namibië]], [[Hage Geingob]]. == Sport == van Vuuren is veral bekend daarvoor dat hy sy land tydens beide die [[Krieketwêreldbeker 2003]] en die [[Rugbywêreldbeker 2003]] verteenwoordig het; gevolglik het hy die eerste en enigste man geword wat in dieselfde jaar in twee [[sport]]kodes, [[krieket]] en [[rugby]], in 'n wêreldbekertoernooi verskyn het.<ref>[http://observer.guardian.co.uk/osm/story/0,,1383621,00.html The ten greatest sporting all-rounders – Guardian Unlimited]</ref> Hy was die eerste Namibiër wat vyf paaltjies geneem het in 'n [[Internasionale eendagwedstryd]], wat hy teen [[Engelse nasionale krieketspan|Engeland]] vermag het.<ref>{{cite web |url=http://stats.espncricinfo.com/ci/engine/records/bowling/best_figures_innings.html?class=2;id=28;type=team |title=Records / Namibia / One-Day Internationals / Best bowling figures in an innings |publisher=ESPNcricinfo |access-date=16 Desember 2012 |language=en |archive-url=https://web.archive.org/web/20180621172616/http://stats.espncricinfo.com/ci/engine/records/bowling/best_figures_innings.html?class=2;id=28;type=team |archive-date=21 Junie 2018 |url-status=live |df=dmy-all}}</ref> == Natuurbewaringsprestasies == In 2005 het Marlice en Rudie saam met hul jarelange vriend Chris Heunis die plaas Ovuuyo gekoop, 42&nbsp;km buite Windhoek waar hulle 'n organisasie vir bewaringstoerisme begin het en dit die naam N/a'an ku sê (Naankuse) gee, wat beteken dat God ons sal beskerm. N/a'an ku sê het sterk bande met [[Angelina Jolie]] en haar gesin, spesifiek met haar dogter Shiloh wat in Namibië gebore is. N/a'an ku sê Wildlife Sanctuary is in 2007 geopen. == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [https://cricketarchive.com/Archive/Players/5/5513/5513.html Profiel op cricketarchive.com] * [https://naankuse.com/ Naankuse webwerf] {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Van Vuuren, Rudie}} [[Kategorie:Namibiese rugbyspelers]] [[Kategorie:Namibiese krieketspelers]] [[Kategorie:Geboortes in 1972]] [[Kategorie:Lewende mense]] 6j7bghpo8597ou227zj7yusxr3dqc53 0 367382 2516780 2448468 2022-08-01T18:22:54Z Forest576 135855 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Hissène Habré | beeld = President Hissène Habré of Chad.jpg | orde = 5de President van [[Tsjad]] | primeminister = [[Djidingar Dono Ngardoum]] | vise-president = | termynaanvang =7 Junie 1982 | termyneinde = 1 Desember 1990 | voorganger = [[Goukouni Oueddei]] | opvolger = [[Idriss Déby]] | order2 = [[Lys van regeringshoofde van Tsjaad|1ste]] | office2 = Eerste Minister van Tsjaad | term_start2 = 29 Augustus 1978 | term_end2 = 23 Maart 1979 | voorganger2 = [[François Tombalbaye]] <br/> <small> (as premier van koloniale Tsjad) </small> | opvolger2 = [[Djidingar Dono Ngardoum]] | geboortedatum = {{geboortedatum en ouderdom|1942|8|13}} | geboorteplek = [[Faya-Largeau]], [[Frans-Ekwatoriaal-Afrika]] | sterftedatum = {{Sterftedatum en ouderdom|1942|08|14|2021|08|24}} | eggenoot = Fatime Raymonde | party = [[Nasionale Unie vir onafhanklikheid en rewolusie|FROLINAT]] | blank1 = Godsdiens | data1 = [[Islam]] | alma_mater = [[École nationale de la France d'Outre-Mer]] <br/> [[Aosta Valley University]] <br/> [[University of Paris II Panthéon-Assas]] | trou = {{CHA}} | lojaliteit = {{vlagland|Tsjad}} | tak = Weermag van Tsjad | gevegte = [[Tsjad - Libiese konflik]] <br/>[[Toyota Oorlog]] }} '''Hissène Habré''' ([[Faya-Largeau]], 13 Augustus 1942- sterf op 24 augustus 2021), was die president van [[Tsjad]] van 1982 totdat hy omvergewerp is in 1990. Die Habréregering is gekenmerk deur die voortdurende skending van [[menseregte]] en is deur die [[Nieregeringsorganisasie|NRO]] ''Human Rights Watch'' as die [[Augusto Pinochet|Pinochet]] van Afrika" geklassifiseer.<ref>https://www.jeuneafrique.com/personnalites/hissene-habre/</ref><ref>{{Cite web |url=http://hrw.org/english/docs/2005/09/30/chad11786.htm |title=argiefkopie |access-date= 2 Oktober 2005 |archive-date= 2 Oktober 2005 |archive-url=https://web.archive.org/web/20051002233629/http://hrw.org/english/docs/2005/09/30/chad11786.htm |url-status=live }}</ref> == Die begin == Habré is in 1942 in Tsjad gebore, toe sy land nog 'n kolonie van [[Frankryk]] was. Hy behoort tot die Tubu-etniese stam. Nadat hy sy laerskool studies voltooi het, het hy in 'n Franse koloniale administratiewe posisie begin werk. Hy het sy meerderes beïndruk en het 'n beurs ontvang om in Frankryk te gaan studeer. Nadat hy sy studies in [[politieke wetenskap]] in [[Parys]] voltooi het, keer hy in 1971 terug na Tsjad. Nadat hy kort in die regering gewerk het, reis Habré op 'n diplomatieke sending na [[Tripoli]] om twee Tsjadiese rebelleleiers te oortuig om hul wapens neer te lê. Daar gekom, het Habré hom egter by die ''Forces Armées du Nord'' of ''FAN'' aangesluit. Die FAN was in die noorde van die land bedrywig, en is hoofsaaklik saamgestel deur mense van die nomadiese Tubu-stam, en staan onder die bevel van Goukouni Oueddei. Lede van die FAN het weggebreek om ''Frolinat'' te vorm, onder bevel van Abba Siddick. Op 21 April 1974 het 'n kommando onder bevel van Habré drie Europese burgers in die oase van Bardai in die vulkaniese streek van Tibesti ontvoer. Habré se doel was om die gyselaars teen die betaling van 10 miljoen frank vry te laat, maar een van die gyselaars is tydens 'n aanranding dood. In 1975 het 'n ander gyselaar ontsnap, maar die laaste gyselaar, Françoise Claustre, is eers op 1 Februarie 1977 vrygelaat, ten spyte van die Franse ingryping, aangesien haar man 'n diplomaat was. Die ontvoering het uiteindelik Habré en Oueddei verdeel, hoewel Habré al lank krities was oor [[Moeammar al-Ghaddafi]] se inmenging in FAN-besluite. Na die skeuring het Habré voortgegaan om sy gewapende magte ''FAN'' te noem. Kort na hierdie onderbreking, in 1975, val [[Libië]] Tsjad binne en annekteer die Aouzou-strook. Op 29 Augustus 1978 word Habré deur president Félix Malloum, wat sedert 1975 regeer en wat voormalige rebelle in die regering aangestel het, as premier aangestel. Sy ampstermyn is egter 'n jaar later saam met die regering van Malloum beëindig toe Goukouni Oueddei aan bewind gekom het. Op soek na nasionale versoening, het Oueddei vir Habré as minister van verdediging aangestel, maar geïrriteerd deur die Libiese invloed in Tsjad, het laasgenoemde steun van die [[Verenigde State]] gekry om Libiese magte uit sy land te verdryf en Oueddei omver te werp. == Pad na die Presidensie == Habré het op 7 Junie 1982 'n [[staatsgreep]] teen Oueddei geloods en homself as president aangestel. Hy het die amp van premier afgeskaf. Om sy mag te beveilig, het hy polisiemagte met 'n politieke mandaat, die ''Direction de la Documentation et de la Sécurité'' (DDS) tot stand gebring. Met die hulp van sy geheime polisie het Habré daarin geslaag om baie opponente vas te trek en tereg te stel. Volgens die NRO ''Human Rights Watch'' is ongeveer 40 000 mense om politieke redes tydens sy regeringtydperk vermoor en nog 200 000 gemartel.<ref>http://www.slate.fr/story/84841/hissene-habre-proces</ref> Die aanklagte sluit in summiere teregstellings, marteling en verkragting tussen 1982 en 1990. Teen 1983 is Libiese troepe uit Tsjad verdryf, behalwe enkele gebiede in die noorde. Teen 1987 is die Libiërs finaal uit Tsjad verdryf en die oorlog is beëindig. Sy oorwinning het egter die einde van Westerse hulp beteken en Habré se politieke situasie het uiters wankelrig geword. Die Zaghawa etniese groep het daarin geslaag om onder leiding van [[Idriss Déby]] sy regering op 1 Desember 1990 omver te werp. Habré vlug na [[Senegal]] en Déby word as president aangestel. == Uitleweringspogings == Habré word daarvan beskuldig dat hy verantwoordelik was vir drie etniese vervolgings wat in 1984, 1987 en 1989 uitgevoer is teen mededingende etniese groepe. In September 2005, word hy in 'n Belgiese hof aangekla van misdade teen die mensdom, marteling, oorlogmisdade, en ander menseregteskendings. Sedert sy aankoms in Senegal is Habré in huisarres in [[Dakar]]. Alhoewel die [[Europese Parlement]] en die [[Afrika-unie]] Senegal versoek het om Habré na [[België]] uit te lewer om verhoor te word, het die Senegalese regering geweier. Die Senegalese regering het sy eie spesiale oorlogsmisdadigerhof geskep om Habré te verhoor, met die doel om die druk vanaf die Afrika-unie te verlig.<ref>https://www.democracynow.org/2016/5/31/from_us_ally_to_convicted_war</ref> Op 30 Mei 2016 het die hof Habré skuldig bevind aan misdade teen die mensdom, verkragting, gedwonge slawerny, vrywillige manslag, massiewe en stelselmatige praktyk van summiere teregstellings, ontvoering van persone, marteling en onmenslike dade, waarvoor hy lewenslange tronkstraf sal uitdien.<ref>https://www.lexpress.fr/actualite/monde/afrique/l-ancien-dictateur-tchadien-hissene-habre-condamne-a-perpetuite_1797022.html</ref><ref>https://periodistas-es.com/chad-ultima-etapa-del-caso-hissene-habre-dictador-y-torturador-80574</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{Commonskat-inlyn|Hissène Habré}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Habré, Hissène}} [[Kategorie:Geboortes in 1942]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Staatshoofde van Tsjad]] [[Kategorie:Diktators]] [[Kategorie:Sterftes in 2021]] grr0whauc5v2vl5rptngebkywt2ve7j 2516794 2516780 2022-08-01T19:23:03Z Oesjaar 7467 Verbeter wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Hissène Habré | beeld = President Hissène Habré of Chad.jpg | orde = 5de President van [[Tsjad]] | primeminister = [[Djidingar Dono Ngardoum]] | vise-president = | termynaanvang =7 Junie 1982 | termyneinde = 1 Desember 1990 | voorganger = [[Goukouni Oueddei]] | opvolger = [[Idriss Déby]] | order2 = [[Lys van regeringshoofde van Tsjaad|1ste]] | office2 = Eerste Minister van Tsjaad | term_start2 = 29 Augustus 1978 | term_end2 = 23 Maart 1979 | voorganger2 = [[François Tombalbaye]] <br/> <small> (as premier van koloniale Tsjad) </small> | opvolger2 = [[Djidingar Dono Ngardoum]] | geboortedatum = {{geboortedatum en ouderdom|1942|8|13}} | geboorteplek = [[Faya-Largeau]], [[Frans-Ekwatoriaal-Afrika]] | sterftedatum = {{Sterftedatum en ouderdom|1942|08|14|2021|08|24}} | eggenoot = Fatime Raymonde | party = [[Nasionale Unie vir onafhanklikheid en rewolusie|FROLINAT]] | blank1 = Godsdiens | data1 = [[Islam]] | alma_mater = [[École nationale de la France d'Outre-Mer]] <br/> [[Aosta Valley University]] <br/> [[University of Paris II Panthéon-Assas]] | trou = {{CHA}} | lojaliteit = {{vlagland|Tsjad}} | tak = Weermag van Tsjad | gevegte = [[Tsjad - Libiese konflik]] <br/>[[Toyota Oorlog]] }} '''Hissène Habré''' ([[Faya-Largeau]], 13 Augustus 1942- 24 Augustus 2021), was die president van [[Tsjad]] van 1982 totdat hy omvergewerp is in 1990. Die Habréregering is gekenmerk deur die voortdurende skending van [[menseregte]] en is deur die [[Nieregeringsorganisasie|NRO]] ''Human Rights Watch'' as die [[Augusto Pinochet|Pinochet]] van Afrika" geklassifiseer.<ref>https://www.jeuneafrique.com/personnalites/hissene-habre/</ref><ref>{{Cite web |url=http://hrw.org/english/docs/2005/09/30/chad11786.htm |title=argiefkopie |access-date= 2 Oktober 2005 |archive-date= 2 Oktober 2005 |archive-url=https://web.archive.org/web/20051002233629/http://hrw.org/english/docs/2005/09/30/chad11786.htm |url-status=live }}</ref> == Die begin == Habré is in 1942 in Tsjad gebore, toe sy land nog 'n kolonie van [[Frankryk]] was. Hy behoort tot die Tubu-etniese stam. Nadat hy sy laerskool studies voltooi het, het hy in 'n Franse koloniale administratiewe posisie begin werk. Hy het sy meerderes beïndruk en het 'n beurs ontvang om in Frankryk te gaan studeer. Nadat hy sy studies in [[politieke wetenskap]] in [[Parys]] voltooi het, keer hy in 1971 terug na Tsjad. Nadat hy kort in die regering gewerk het, reis Habré op 'n diplomatieke sending na [[Tripoli]] om twee Tsjadiese rebelleleiers te oortuig om hul wapens neer te lê. Daar gekom, het Habré hom egter by die ''Forces Armées du Nord'' of ''FAN'' aangesluit. Die FAN was in die noorde van die land bedrywig, en is hoofsaaklik saamgestel deur mense van die nomadiese Tubu-stam, en staan onder die bevel van Goukouni Oueddei. Lede van die FAN het weggebreek om ''Frolinat'' te vorm, onder bevel van Abba Siddick. Op 21 April 1974 het 'n kommando onder bevel van Habré drie Europese burgers in die oase van Bardai in die vulkaniese streek van Tibesti ontvoer. Habré se doel was om die gyselaars teen die betaling van 10 miljoen frank vry te laat, maar een van die gyselaars is tydens 'n aanranding dood. In 1975 het 'n ander gyselaar ontsnap, maar die laaste gyselaar, Françoise Claustre, is eers op 1 Februarie 1977 vrygelaat, ten spyte van die Franse ingryping, aangesien haar man 'n diplomaat was. Die ontvoering het uiteindelik Habré en Oueddei verdeel, hoewel Habré al lank krities was oor [[Moeammar al-Ghaddafi]] se inmenging in FAN-besluite. Na die skeuring het Habré voortgegaan om sy gewapende magte ''FAN'' te noem. Kort na hierdie onderbreking, in 1975, val [[Libië]] Tsjad binne en annekteer die Aouzou-strook. Op 29 Augustus 1978 word Habré deur president Félix Malloum, wat sedert 1975 regeer en wat voormalige rebelle in die regering aangestel het, as premier aangestel. Sy ampstermyn is egter 'n jaar later saam met die regering van Malloum beëindig toe Goukouni Oueddei aan bewind gekom het. Op soek na nasionale versoening, het Oueddei vir Habré as minister van verdediging aangestel, maar geïrriteerd deur die Libiese invloed in Tsjad, het laasgenoemde steun van die [[Verenigde State]] gekry om Libiese magte uit sy land te verdryf en Oueddei omver te werp. == Pad na die Presidensie == Habré het op 7 Junie 1982 'n [[staatsgreep]] teen Oueddei geloods en homself as president aangestel. Hy het die amp van premier afgeskaf. Om sy mag te beveilig, het hy polisiemagte met 'n politieke mandaat, die ''Direction de la Documentation et de la Sécurité'' (DDS) tot stand gebring. Met die hulp van sy geheime polisie het Habré daarin geslaag om baie opponente vas te trek en tereg te stel. Volgens die NRO ''Human Rights Watch'' is ongeveer 40 000 mense om politieke redes tydens sy regeringtydperk vermoor en nog 200 000 gemartel.<ref>http://www.slate.fr/story/84841/hissene-habre-proces</ref> Die aanklagte sluit in summiere teregstellings, marteling en verkragting tussen 1982 en 1990. Teen 1983 is Libiese troepe uit Tsjad verdryf, behalwe enkele gebiede in die noorde. Teen 1987 is die Libiërs finaal uit Tsjad verdryf en die oorlog is beëindig. Sy oorwinning het egter die einde van Westerse hulp beteken en Habré se politieke situasie het uiters wankelrig geword. Die Zaghawa etniese groep het daarin geslaag om onder leiding van [[Idriss Déby]] sy regering op 1 Desember 1990 omver te werp. Habré vlug na [[Senegal]] en Déby word as president aangestel. == Uitleweringspogings == Habré word daarvan beskuldig dat hy verantwoordelik was vir drie etniese vervolgings wat in 1984, 1987 en 1989 uitgevoer is teen mededingende etniese groepe. In September 2005, word hy in 'n Belgiese hof aangekla van misdade teen die mensdom, marteling, oorlogmisdade, en ander menseregteskendings. Sedert sy aankoms in Senegal is Habré in huisarres in [[Dakar]]. Alhoewel die [[Europese Parlement]] en die [[Afrika-unie]] Senegal versoek het om Habré na [[België]] uit te lewer om verhoor te word, het die Senegalese regering geweier. Die Senegalese regering het sy eie spesiale oorlogsmisdadigerhof geskep om Habré te verhoor, met die doel om die druk vanaf die Afrika-unie te verlig.<ref>https://www.democracynow.org/2016/5/31/from_us_ally_to_convicted_war</ref> Op 30 Mei 2016 het die hof Habré skuldig bevind aan misdade teen die mensdom, verkragting, gedwonge slawerny, vrywillige manslag, massiewe en stelselmatige praktyk van summiere teregstellings, ontvoering van persone, marteling en onmenslike dade, waarvoor hy lewenslange tronkstraf sal uitdien.<ref>https://www.lexpress.fr/actualite/monde/afrique/l-ancien-dictateur-tchadien-hissene-habre-condamne-a-perpetuite_1797022.html</ref><ref>https://periodistas-es.com/chad-ultima-etapa-del-caso-hissene-habre-dictador-y-torturador-80574</ref> == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == {{Commonskat-inlyn|Hissène Habré}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Habré, Hissène}} [[Kategorie:Geboortes in 1942]] [[Kategorie:Lewende mense]] [[Kategorie:Staatshoofde van Tsjad]] [[Kategorie:Diktators]] [[Kategorie:Sterftes in 2021]] hv00pmpjviztqzmz7qiwt6f86083usi 3 382901 2516762 2505379 2022-08-01T16:31:30Z MdsShakil 132166 MdsShakil het bladsy [[Gebruikerbespreking:Baggaet]] na [[Gebruikerbespreking:Ratekreel]] geskuif: Bladsy is outomaties geskuif na hernoeming van gebruiker "[[Spesiaal:CentralAuth/Baggaet|Baggaet]]" na "[[Spesiaal:CentralAuth/Ratekreel|Ratekreel]]" wikitext text/x-wiki == Welkom == {| class="toccolours" width="100%" style="font-size:100%; margin-bottom:0.5em;" | {| width="100%" cellspacing="0" cellpadding="6" style="font-size:95%; line-height:125%; background-color:#faf6ed; border:1px solid #faecc8;" |- | colspan="4" style="background-color:#faecc8;" |<big>'''{{#ifeq: {{lc:{{BASEPAGENAME}}}} | {{uc:{{BASEPAGENAME}}}} | Hallo,&nbsp;gebruiker vanaf [[IP-adres]] {{BASEPAGENAME}} | Hallo&nbsp;{{PAGENAME}}}},''' [[Wikipedia:Welkom nuwelinge|hartelik welkom]] op die Afrikaanse Wikipedia!</big> |- | colspan="4" | Dankie vir jou belangstelling in [[Wikipedia]]. Ons werk hier aan die ideaal van ’n gratis en vrylik beskikbare, vrylik bewerkbare, neutrale en volledige ensiklopedie. |- | colspan="4" | Die [[Afrikaanse Wikipedia]] bestaan al sedert Desember 2001 en bevat reeds ''{{NUMBEROFARTICLES}}'' artikels. Vanaf die begin van die projek het die gebruikers ’n aantal riglyne en uitgangspunte vir artikelbewerking en onderlinge samewerking opgestel. Nuwelinge kan hieruit voordeel trek. Jy mag dit behulpsaam vind om van die skakels in hierdie raampie te volg en met die projek vertroud te raak voordat jy begin bydra. Indien jou vingers jeuk om te eksperimenteer, kan jy gerus ons [[Wikipedia:Sandput|Sandput]] besoek: dit is juis vir die rede daar. Uiteindelik wil ons dat al ons gebruikers [[Wikipedia:Voel vry en gaan jou gang|vry voel om hulle gang te gaan]], maar dit doen natuurlik geen kwaad om ’n bietjie houvas te kry voor 'n mens in die diep kant in spring nie! Besoek gerus ook ons [[Wikipedia:Geselshoekie|Geselshoekie]], ons gebruikers staan gereed om hand by te sit, of bloot net hand te skud. |- | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Books-aj.svg aj ashton 01.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Verifieerbaarheid}} | [[Wikipedia:Verifieerbaarheid|'''Verifieerbaarheid''']]<br />Die eerste van Wikipedia se drie kernbeleide | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Konversation.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Geselshoekie}} | [[Wikipedia:Geselshoekie|'''Geselshoekie''']]<br />Die gewilde bymekaarkomplek |- | width="8%" align="right" | {{Klik|Afbeelding=OrgChem Nomen pictograph.png|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Geen oorspronklike navorsing}} | width="38%" | [[Wikipedia:Geen oorspronklike navorsing|'''Geen oorspronklike navorsing''']]<br />Die tweede van Wikipedia se drie kernbeleide | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Bucket in the sand.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Sandput}} | width="38%" | [[Wikipedia:Sandput|'''Sandput''']]<br />Eksperimenteer na hartelus |- | align="right" |{{Klik|Afbeelding=Unbalanced scales.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Neutrale standpunt}} | [[Wikipedia:Neutrale standpunt| '''Neutrale standpunt''']]<br />Die derde van Wikipedia se drie kernbeleide | width="8%" align="right" | {{Klik|Afbeelding=Icon tools.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Redigeringsinstruksies}} | [[Wikipedia:Redigeringsinstruksies|'''Redigeringsinstruksies''']]<br />Hoe maak ek: teks wat skuinsgedruk is? ’n opskrif? tabelle? |- | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Nuvola apps important yellow.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Wat Wikipedia nie is nie}} | [[Wikipedia:Wat Wikipedia nie is nie|'''Wat Wikipedia nie is nie''']]<br />Daar is ook ’n paar dinge wat ons nié hier doen nie | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Icon - upload photo 2.svg|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Beelde}} | [[Wikipedia:Beelde|'''Beelde''']]<br />As jy beelde wil oplaai |- | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Crystal Clear app ksmiletris.png|Grootte=30px|Link=Wikipedia:Beleefdheid}} | [[Wikipedia:Beleefdheid|'''Beleefdheid''']]<br />Ken jou maniere | align="right" | {{Klik|Afbeelding=Crystal Clear app kedit.svg||Grootte=30px|Link=Wikipedia:Wenke vir die skryf van ’n goeie artikel}} | [[Wikipedia:Wenke vir die skryf van ’n goeie artikel|'''Wenke vir die skryf van ’n goeie artikel''']]<br />Soms sê die naam alles {{#ifeq: {{lc:{{BASEPAGENAME}}}} | {{uc:{{BASEPAGENAME}}}} | {{!}}- {{!}} colspan="4" style="border-top:2px solid #faecc8;" {{!}}Jou bydrae word nou geregistreer onder jou IP-adres. Daar is verskeie voordele gebonde aan die skep van ’n rekening – sluit gerus by ons aan!| }} |- | colspan="4" style="border-top:2px solid #faecc8;" | Hierdie bladsy, wat nou op jou skerm staan, is trouens jou persoonlike besprekingsbladsy. Die plek waar ander Wikipediane jou in die toekoms kan kontak en jy hulle dan kan beantwoord. Elke gebruiker het so ’n bladsy. Jy kan dus ook boodskappe op ander gebruikers se besprekingsbladsye los. Sluit boodskappe en besprekings altyd af met <big><nowiki>~~~~</nowiki></big> of deur op die handtekeningknop in die wysigingsvenster te kliek: sodoende word jou boodskap onderteken met jou gebruikersnaam en die datum en tyd waarop die boodskap voltooi is. Kliek dan as laaste op "Stoor bladsy" om enige bewerkings te stoor. |} |} — [[Gebruiker:KabouterBot|KabouterBot]] ([[Gebruikerbespreking:KabouterBot|kontak]]) 12:15, 30 Julie 2021 (UTC) 8es56xlqbxx5drzq2b4ow29l1faidlf 10 386551 2516733 2516422 2022-08-01T14:01:10Z TolBot 141581 [[m:User:TolBot/Task 5|Taak 5]]: dateer COVID-19-pandemiedata op json application/json { "AD": { "cases": 45508, "deaths": 153, "deaths_per_million": 1935.876, "fully_vaccinated": 53456, "name": "Andorra", "percent_fully_vaccinated": 69.11, "percent_vaccinated": 74.83, "population": 79034, "total_vaccinated": 57886, "vaccine_doses": 153383 }, "AE": { "cases": 991564, "deaths": 2335, "deaths_per_million": 249.329, "fully_vaccinated": 9792266, "name": "Verenigde Arabiese Emirate", "percent_fully_vaccinated": 98.01, "percent_vaccinated": 100, "population": 9365144, "total_vaccinated": 9991089, "vaccine_doses": 24922054 }, "AF": { "cases": 185749, "deaths": 7748, "deaths_per_million": 193.22, "fully_vaccinated": 6422705, "name": "Afghanistan", "percent_fully_vaccinated": 16.02, "percent_vaccinated": 17.8, "population": 40099462, "total_vaccinated": 7139453, "vaccine_doses": 7885045 }, "AG": { "cases": 8773, "deaths": 144, "deaths_per_million": 1544.733, "fully_vaccinated": 62031, "name": "Antigua en Barbuda", "percent_fully_vaccinated": 62.83, "percent_vaccinated": 64.92, "population": 93220, "total_vaccinated": 64091, "vaccine_doses": 126122 }, "AI": { "cases": 3580, "deaths": 10, "deaths_per_million": 634.8, "fully_vaccinated": 10273, "name": "Anguilla (eiland)", "percent_fully_vaccinated": 65.21, "percent_vaccinated": 68.79, "population": 15753, "total_vaccinated": 10837, "vaccine_doses": 24060 }, "AL": { "cases": 312097, "deaths": 3545, "deaths_per_million": 1241.807, "fully_vaccinated": 1253962, "name": "Albanië", "percent_fully_vaccinated": 43.93, "percent_vaccinated": 46.61, "population": 2854710, "total_vaccinated": 1330520, "vaccine_doses": 2934116 }, "AM": { "cases": 425365, "deaths": 8633, "deaths_per_million": 3093.185, "fully_vaccinated": 980101, "name": "Armenië", "percent_fully_vaccinated": 33.02, "percent_vaccinated": 38.01, "population": 2790974, "total_vaccinated": 1128072, "vaccine_doses": 2141957 }, "AO": { "cases": 102301, "deaths": 1912, "deaths_per_million": 55.414, "fully_vaccinated": 7393934, "name": "Angola", "percent_fully_vaccinated": 21.43, "percent_vaccinated": 39.15, "population": 34503774, "total_vaccinated": 13507932, "vaccine_doses": 21099865 }, "AQ": { "name": "Antarktika" }, "AR": { "cases": 9560307, "deaths": 129369, "deaths_per_million": 2857.292, "fully_vaccinated": 37671221, "name": "Argentinië", "percent_fully_vaccinated": 83.2, "percent_vaccinated": 91, "population": 45276780, "total_vaccinated": 41201001, "vaccine_doses": 107823754 }, "AS": { "name": "Amerikaans-Samoa" }, "AT": { "cases": 4774043, "deaths": 20317, "deaths_per_million": 2277.159, "fully_vaccinated": 6625237, "name": "Oostenryk", "percent_fully_vaccinated": 74.26, "percent_vaccinated": 76.57, "population": 8922082, "total_vaccinated": 6831552, "vaccine_doses": 18418001 }, "AU": { "cases": 9435839, "deaths": 11865, "deaths_per_million": 457.735, "fully_vaccinated": 21730203, "name": "Australië", "percent_fully_vaccinated": 83.83, "percent_vaccinated": 86.4, "population": 25921089, "total_vaccinated": 22395561, "vaccine_doses": 58221674 }, "AW": { "cases": 42080, "deaths": 224, "deaths_per_million": 2102.576, "fully_vaccinated": 83204, "name": "Aruba", "percent_fully_vaccinated": 78.1, "percent_vaccinated": 83.98, "population": 106536, "total_vaccinated": 89464, "vaccine_doses": 172668 }, "AX": { "name": "Åland" }, "AZ": { "cases": 798838, "deaths": 9748, "deaths_per_million": 945.216, "fully_vaccinated": 4857889, "name": "Azerbeidjan", "percent_fully_vaccinated": 47.1, "percent_vaccinated": 52.04, "population": 10312992, "total_vaccinated": 5366776, "vaccine_doses": 13818005 }, "BA": { "cases": 384976, "deaths": 15853, "deaths_per_million": 4846.615, "fully_vaccinated": 846080, "name": "Bosnië en Herzegowina", "percent_fully_vaccinated": 25.93, "percent_vaccinated": 28.91, "population": 3270943, "total_vaccinated": 943394, "vaccine_doses": 1924950 }, "BB": { "cases": 92086, "deaths": 493, "deaths_per_million": 1753.201, "fully_vaccinated": 154003, "name": "Barbados", "percent_fully_vaccinated": 54.77, "percent_vaccinated": 57.95, "population": 281200, "total_vaccinated": 162955, "vaccine_doses": 316958 }, "BD": { "cases": 2005257, "deaths": 29291, "deaths_per_million": 172.955, "fully_vaccinated": 120493865, "name": "Bangladesj", "percent_fully_vaccinated": 71.15, "percent_vaccinated": 76.79, "population": 169356251, "total_vaccinated": 130049697, "vaccine_doses": 289872589 }, "BE": { "cases": 4414255, "deaths": 32228, "deaths_per_million": 2775.543, "fully_vaccinated": 9154319, "name": "België", "percent_fully_vaccinated": 78.84, "percent_vaccinated": 79.67, "population": 11611420, "total_vaccinated": 9251278, "vaccine_doses": 25721980 }, "BF": { "cases": 21128, "deaths": 387, "deaths_per_million": 17.511, "fully_vaccinated": 1640349, "name": "Burkina Faso", "percent_fully_vaccinated": 7.42, "percent_vaccinated": 11.55, "population": 22100683, "total_vaccinated": 2551596, "vaccine_doses": 3134621 }, "BG": { "cases": 1206688, "deaths": 37377, "deaths_per_million": 5428.074, "fully_vaccinated": 2064682, "name": "Bulgarye", "percent_fully_vaccinated": 29.98, "percent_vaccinated": 30.4, "population": 6885868, "total_vaccinated": 2093417, "vaccine_doses": 4474228 }, "BH": { "cases": 659647, "deaths": 1509, "deaths_per_million": 1031.255, "fully_vaccinated": 1224224, "name": "Bahrein", "percent_fully_vaccinated": 83.66, "percent_vaccinated": 84.69, "population": 1463265, "total_vaccinated": 1239265, "vaccine_doses": 3460361 }, "BI": { "cases": 45308, "deaths": 38, "deaths_per_million": 3.028, "fully_vaccinated": 15862, "name": "Burundi", "percent_fully_vaccinated": 0.13, "percent_vaccinated": 0.13, "population": 12551213, "total_vaccinated": 16444, "vaccine_doses": 18307 }, "BJ": { "cases": 27316, "deaths": 163, "deaths_per_million": 12.541, "fully_vaccinated": 2690085, "name": "Benin", "percent_fully_vaccinated": 20.7, "percent_vaccinated": 24.42, "population": 12996895, "total_vaccinated": 3174135, "vaccine_doses": 3681560 }, "BL": { "name": "Sint Bartholomeus" }, "BM": { "cases": 17193, "deaths": 144, "deaths_per_million": 2243.515, "fully_vaccinated": 47657, "name": "Bermuda", "percent_fully_vaccinated": 74.25, "percent_vaccinated": 75.65, "population": 64185, "total_vaccinated": 48554, "vaccine_doses": 132042 }, "BN": { "cases": 205890, "deaths": 225, "deaths_per_million": 505.195, "fully_vaccinated": 426764, "name": "Broenei", "percent_fully_vaccinated": 96.66, "percent_vaccinated": 100.63, "population": 445373, "total_vaccinated": 444293, "vaccine_doses": 1173118 }, "BO": { "cases": 1037500, "deaths": 22061, "deaths_per_million": 1826.322, "fully_vaccinated": 6067192, "name": "Bolivië", "percent_fully_vaccinated": 50.23, "percent_vaccinated": 60.31, "population": 12079472, "total_vaccinated": 7285460, "vaccine_doses": 14260660 }, "BQ": { "cases": 10834, "deaths": 37, "deaths_per_million": 1385.456, "fully_vaccinated": 16736, "name": "Karibiese Nederland", "percent_fully_vaccinated": 63.29, "percent_vaccinated": 72.26, "population": 26706, "total_vaccinated": 19109, "vaccine_doses": 35845 }, "BR": { "cases": 33833900, "deaths": 678514, "deaths_per_million": 3165.8, "fully_vaccinated": 170168354, "name": "Brasilië", "percent_fully_vaccinated": 79.4, "percent_vaccinated": 86.41, "population": 214326223, "total_vaccinated": 185208286, "vaccine_doses": 465319009 }, "BS": { "cases": 36724, "deaths": 822, "deaths_per_million": 2015.17, "fully_vaccinated": 159548, "name": "Bahamas", "percent_fully_vaccinated": 39.11, "percent_vaccinated": 40.81, "population": 407906, "total_vaccinated": 166471, "vaccine_doses": 346253 }, "BT": { "cases": 60368, "deaths": 21, "deaths_per_million": 27.01, "fully_vaccinated": 673113, "name": "Bhoetan", "percent_fully_vaccinated": 86.58, "percent_vaccinated": 89.2, "population": 777486, "total_vaccinated": 693546, "vaccine_doses": 1914505 }, "BW": { "cases": 325470, "deaths": 2770, "deaths_per_million": 1070.15, "fully_vaccinated": 1512567, "name": "Botswana", "percent_fully_vaccinated": 58.44, "percent_vaccinated": 65.54, "population": 2588423, "total_vaccinated": 1696430, "vaccine_doses": 2862659 }, "BY": { "cases": 994037, "deaths": 7118, "deaths_per_million": 743.148, "fully_vaccinated": 6332753, "name": "Belarus", "percent_fully_vaccinated": 66.12, "percent_vaccinated": 67.21, "population": 9578168, "total_vaccinated": 6437839, "vaccine_doses": 13394906 }, "BZ": { "cases": 67111, "deaths": 680, "deaths_per_million": 1699.868, "fully_vaccinated": 217966, "name": "Belize", "percent_fully_vaccinated": 54.49, "percent_vaccinated": 62.34, "population": 400031, "total_vaccinated": 249371, "vaccine_doses": 495575 }, "CA": { "cases": 4092722, "deaths": 42951, "deaths_per_million": 1125.697, "fully_vaccinated": 31499831, "name": "Kanada", "percent_fully_vaccinated": 82.56, "percent_vaccinated": 86.03, "population": 38155012, "total_vaccinated": 32824002, "vaccine_doses": 87412791 }, "CC": { "name": "Kokoseilande" }, "CD": { "cases": 92173, "deaths": 1390, "deaths_per_million": 14.495, "fully_vaccinated": 2262577, "name": "Demokratiese Republiek die Kongo", "percent_fully_vaccinated": 2.36, "percent_vaccinated": 3.6, "population": 95894118, "total_vaccinated": 3450478, "vaccine_doses": 3745679 }, "CF": { "cases": 14764, "deaths": 113, "deaths_per_million": 20.707, "fully_vaccinated": 1244034, "name": "Sentraal-Afrikaanse Republiek", "percent_fully_vaccinated": 22.8, "percent_vaccinated": 23.83, "population": 5457154, "total_vaccinated": 1300418, "vaccine_doses": 1392969 }, "CG": { "cases": 24775, "deaths": 386, "deaths_per_million": 66.143, "fully_vaccinated": 654005, "name": "Republiek die Kongo", "percent_fully_vaccinated": 11.21, "percent_vaccinated": 11.92, "population": 5835806, "total_vaccinated": 695631, "vaccine_doses": 833078 }, "CH": { "cases": 3949259, "deaths": 13891, "deaths_per_million": 1598.245, "fully_vaccinated": 6006141, "name": "Switserland", "percent_fully_vaccinated": 69.1, "percent_vaccinated": 70.08, "population": 8691406, "total_vaccinated": 6090754, "vaccine_doses": 15860904 }, "CI": { "cases": 85306, "deaths": 811, "deaths_per_million": 29.514, "fully_vaccinated": 6808411, "name": "Ivoorkus", "percent_fully_vaccinated": 24.78, "percent_vaccinated": 33.59, "population": 27478249, "total_vaccinated": 9229469, "vaccine_doses": 14445720 }, "CK": { "cases": 6042, "deaths": 1, "deaths_per_million": 58.813, "fully_vaccinated": 14685, "name": "Cookeilande", "percent_fully_vaccinated": 83.57, "percent_vaccinated": 85.55, "population": 17003, "total_vaccinated": 15033, "vaccine_doses": 39780 }, "CL": { "cases": 4241546, "deaths": 59577, "deaths_per_million": 3056.299, "fully_vaccinated": 17624764, "name": "Chili", "percent_fully_vaccinated": 90.42, "percent_vaccinated": 92.51, "population": 19493184, "total_vaccinated": 18032542, "vaccine_doses": 61030574 }, "CM": { "cases": 120215, "deaths": 1931, "deaths_per_million": 70.996, "fully_vaccinated": 1223119, "name": "Kameroen", "percent_fully_vaccinated": 4.5, "percent_vaccinated": 5.76, "population": 27198628, "total_vaccinated": 1566331, "vaccine_doses": 1849562 }, "CN": { "cases": 905992, "deaths": 5226, "deaths_per_million": 3.665, "fully_vaccinated": 1264901000, "name": "Volksrepubliek China", "note": "Sluit nie spesiale administratiewe streke ([[Hong Kong]] en [[Macau]]) of [[Taiwan]] in nie.", "percent_fully_vaccinated": 88.71, "percent_vaccinated": 91.08, "population": 1425893464, "total_vaccinated": 1298636000, "vaccine_doses": 3423669000 }, "CO": { "cases": 6265798, "deaths": 140845, "deaths_per_million": 2733.975, "fully_vaccinated": 36295164, "name": "Colombia", "percent_fully_vaccinated": 70.45, "percent_vaccinated": 82.46, "population": 51516562, "total_vaccinated": 42480321, "vaccine_doses": 86474076 }, "CR": { "cases": 1028375, "deaths": 8720, "deaths_per_million": 1691.904, "fully_vaccinated": 4179996, "name": "Costa Rica", "percent_fully_vaccinated": 81.1, "percent_vaccinated": 86.47, "population": 5153957, "total_vaccinated": 4456540, "vaccine_doses": 11417676 }, "CU": { "cases": 1108094, "deaths": 8529, "deaths_per_million": 757.704, "fully_vaccinated": 9977995, "name": "Kuba", "percent_fully_vaccinated": 88.64, "percent_vaccinated": 94.92, "population": 11256372, "total_vaccinated": 10684167, "vaccine_doses": 39310991 }, "CV": { "cases": 62159, "deaths": 410, "deaths_per_million": 697.368, "fully_vaccinated": 307655, "name": "Kaap Verde", "percent_fully_vaccinated": 52.33, "percent_vaccinated": 60.47, "population": 587925, "total_vaccinated": 355522, "vaccine_doses": 802216 }, "CW": { "cases": 45063, "deaths": 282, "deaths_per_million": 1481.575, "fully_vaccinated": 99716, "name": "Curaçao", "percent_fully_vaccinated": 52.39, "percent_vaccinated": 56.93, "population": 190338, "total_vaccinated": 108358, "vaccine_doses": 254848 }, "CX": { "name": "Kerseiland" }, "CY": { "cases": 562911, "deaths": 1115, "deaths_per_million": 1244.41, "fully_vaccinated": 645367, "name": "Siprus", "percent_fully_vaccinated": 72.03, "percent_vaccinated": 74.66, "population": 896007, "total_vaccinated": 668933, "vaccine_doses": 1791383 }, "CZ": { "cases": 3985056, "deaths": 40477, "deaths_per_million": 3851.01, "fully_vaccinated": 6883152, "name": "Tsjeggië", "percent_fully_vaccinated": 65.49, "percent_vaccinated": 66.3, "population": 10510750, "total_vaccinated": 6968996, "vaccine_doses": 17761381 }, "DE": { "cases": 30854175, "deaths": 143979, "deaths_per_million": 1726.19, "fully_vaccinated": 63393953, "name": "Duitsland", "percent_fully_vaccinated": 76, "percent_vaccinated": 77.61, "population": 83408554, "total_vaccinated": 64732254, "vaccine_doses": 183916392 }, "DJ": { "cases": 15690, "deaths": 189, "deaths_per_million": 170.955, "fully_vaccinated": 185849, "name": "Djiboeti", "percent_fully_vaccinated": 16.81, "percent_vaccinated": 18.65, "population": 1105557, "total_vaccinated": 206222, "vaccine_doses": 226829 }, "DK": { "cases": 3229666, "deaths": 6639, "deaths_per_million": 1134.05, "fully_vaccinated": 4789822, "name": "Denemarke", "percent_fully_vaccinated": 81.82, "percent_vaccinated": 82.43, "population": 5854240, "total_vaccinated": 4825580, "vaccine_doses": 13222391 }, "DM": { "cases": 14852, "deaths": 68, "deaths_per_million": 939.071, "fully_vaccinated": 30474, "name": "Dominica", "percent_fully_vaccinated": 42.08, "percent_vaccinated": 45.4, "population": 72412, "total_vaccinated": 32872, "vaccine_doses": 66992 }, "DO": { "cases": 628213, "deaths": 4383, "deaths_per_million": 394.23, "fully_vaccinated": 6014865, "name": "Dominikaanse Republiek", "percent_fully_vaccinated": 54.1, "percent_vaccinated": 65.24, "population": 11117874, "total_vaccinated": 7252822, "vaccine_doses": 15869795 }, "DZ": { "cases": 267454, "deaths": 6876, "deaths_per_million": 155.643, "fully_vaccinated": 6851660, "name": "Algerië", "percent_fully_vaccinated": 15.36, "percent_vaccinated": 18.4, "population": 44177969, "total_vaccinated": 8210605, "vaccine_doses": 15205854 }, "EC": { "cases": 961345, "deaths": 35801, "deaths_per_million": 2011.548, "fully_vaccinated": 14056237, "name": "Ecuador", "percent_fully_vaccinated": 78.98, "percent_vaccinated": 85.49, "population": 17797737, "total_vaccinated": 15214844, "vaccine_doses": 36650029 }, "EE": { "cases": 586399, "deaths": 2620, "deaths_per_million": 1971.851, "fully_vaccinated": 848716, "name": "Estland", "percent_fully_vaccinated": 63.88, "percent_vaccinated": 65.03, "population": 1328701, "total_vaccinated": 864048, "vaccine_doses": 1999844 }, "EG": { "cases": 515645, "deaths": 24765, "deaths_per_million": 226.657, "fully_vaccinated": 38312748, "name": "Egipte", "percent_fully_vaccinated": 35.06, "percent_vaccinated": 47.04, "population": 109262178, "total_vaccinated": 51394896, "vaccine_doses": 94288193 }, "EH": { "name": "Wes-Sahara", "population": 611872 }, "ER": { "cases": 10045, "deaths": 103, "deaths_per_million": 28.451, "fully_vaccinated": null, "name": "Eritrea", "percent_vaccinated": null, "population": 3620312, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "ES": { "cases": 13226579, "deaths": 110719, "deaths_per_million": 2331.568, "fully_vaccinated": 40606091, "name": "Spanje", "percent_fully_vaccinated": 85.51, "percent_vaccinated": 86.92, "population": 47486935, "total_vaccinated": 41277964, "vaccine_doses": 95491074 }, "ET": { "cases": 492237, "deaths": 7568, "deaths_per_million": 62.918, "fully_vaccinated": 38296046, "name": "Ethiopië", "percent_fully_vaccinated": 31.84, "percent_vaccinated": 37.16, "population": 120283026, "total_vaccinated": 44695420, "vaccine_doses": 52192941 }, "EU": { "cases": 159504889, "deaths": 1119420, "deaths_per_million": 2500.974, "fully_vaccinated": 327831479, "name": "Europese Unie", "note": "Data vir lidlande van die [[Europese Unie]] word individueel gelys, maar word ook gerieflikheidshalwe hier bygetel. Hulle word nie dubbel getel vir die wêreldtotaal nie.", "percent_fully_vaccinated": 73.24, "percent_vaccinated": 75.5, "population": 447593544, "total_vaccinated": 337915797, "vaccine_doses": 892510668 }, "FI": { "cases": 1171034, "deaths": 5012, "deaths_per_million": 905.348, "fully_vaccinated": 4336068, "name": "Finland", "percent_fully_vaccinated": 78.33, "percent_vaccinated": 81.62, "population": 5535992, "total_vaccinated": 4518264, "vaccine_doses": 12203932 }, "FJ": { "cases": 67549, "deaths": 870, "deaths_per_million": 940.937, "fully_vaccinated": 636509, "name": "Fidji", "percent_fully_vaccinated": 68.84, "percent_vaccinated": 76.51, "population": 924610, "total_vaccinated": 707425, "vaccine_doses": 1495983 }, "FK": { "cases": 1835, "deaths": null, "fully_vaccinated": 1775, "name": "Falkland-eilande", "percent_vaccinated": 75.57, "population": 3764, "total_vaccinated": 2632, "vaccine_doses": 4407 }, "FM": { "cases": 4321, "deaths": 4, "deaths_per_million": 35.357, "fully_vaccinated": null, "name": "Gefedereerde State van Mikronesië", "percent_vaccinated": null, "population": 113131, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "FO": { "cases": 34658, "deaths": 28, "deaths_per_million": 529.421, "fully_vaccinated": 40895, "name": "Faroëreilande", "percent_fully_vaccinated": 83.37, "percent_vaccinated": 85.04, "population": 52888, "total_vaccinated": 41715, "vaccine_doses": 103894 }, "FR": { "cases": 33848327, "deaths": 152052, "deaths_per_million": 2255.228, "fully_vaccinated": 52992603, "name": "Frankryk", "percent_fully_vaccinated": 78.6, "percent_vaccinated": 80.86, "population": 67422000, "total_vaccinated": 54517358, "vaccine_doses": 148411049 }, "GA": { "cases": 48511, "deaths": 306, "deaths_per_million": 130.703, "fully_vaccinated": 256802, "name": "Gaboen", "percent_fully_vaccinated": 10.97, "percent_vaccinated": 13.22, "population": 2341179, "total_vaccinated": 309473, "vaccine_doses": 568751 }, "GB": { "cases": 23392406, "deaths": 184140, "deaths_per_million": 2736.878, "fully_vaccinated": 50403747, "name": "Verenigde Koninkryk", "percent_fully_vaccinated": 74.92, "percent_vaccinated": 79.79, "population": 67281040, "total_vaccinated": 53684877, "vaccine_doses": 150393033 }, "GD": { "cases": 18786, "deaths": 234, "deaths_per_million": 1877.859, "fully_vaccinated": 38671, "name": "Grenada", "percent_fully_vaccinated": 31.03, "percent_vaccinated": 35.21, "population": 124610, "total_vaccinated": 43873, "vaccine_doses": 89516 }, "GE": { "cases": 1686218, "deaths": 16859, "deaths_per_million": 4486.187, "fully_vaccinated": 1273576, "name": "Georgië", "percent_fully_vaccinated": 33.89, "percent_vaccinated": 43.64, "population": 3757980, "total_vaccinated": 1639970, "vaccine_doses": 2913546 }, "GF": { "name": "Frans-Guyana" }, "GG": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 51351, "name": "Guernsey", "percent_fully_vaccinated": 81.01, "percent_vaccinated": 85.42, "population": 63065, "total_vaccinated": 54146, "vaccine_doses": 157708 }, "GH": { "cases": 168007, "deaths": 1457, "deaths_per_million": 44.376, "fully_vaccinated": 7880395, "name": "Ghana", "percent_fully_vaccinated": 24, "percent_vaccinated": 33.63, "population": 32833031, "total_vaccinated": 11042809, "vaccine_doses": 19883528 }, "GI": { "cases": 19902, "deaths": 105, "deaths_per_million": 3213.958, "fully_vaccinated": 41421, "name": "Gibraltar", "percent_fully_vaccinated": 122.94, "percent_vaccinated": 124.88, "population": 32670, "total_vaccinated": 42074, "vaccine_doses": 119855 }, "GL": { "cases": 11971, "deaths": 21, "deaths_per_million": 373.38, "fully_vaccinated": 38502, "name": "Groenland", "percent_fully_vaccinated": 67.7, "percent_vaccinated": 72.52, "population": 56243, "total_vaccinated": 41243, "vaccine_doses": 79745 }, "GM": { "cases": 12078, "deaths": 368, "deaths_per_million": 139.398, "fully_vaccinated": 354340, "name": "Gambië", "percent_fully_vaccinated": 14.25, "percent_vaccinated": 18.07, "population": 2639916, "total_vaccinated": 449464, "vaccine_doses": 812811 }, "GN": { "cases": 37408, "deaths": 445, "deaths_per_million": 32.885, "fully_vaccinated": 2712094, "name": "Guinee", "percent_fully_vaccinated": 20.04, "percent_vaccinated": 34.3, "population": 13531906, "total_vaccinated": 4640906, "vaccine_doses": 6299160 }, "GP": { "name": "Guadeloupe" }, "GQ": { "cases": 16723, "deaths": 183, "deaths_per_million": 111.963, "fully_vaccinated": 208104, "name": "Ekwatoriaal-Guinee", "percent_fully_vaccinated": 14.35, "percent_vaccinated": 18.46, "population": 1634466, "total_vaccinated": 267610, "vaccine_doses": 484554 }, "GR": { "cases": 4349423, "deaths": 30999, "deaths_per_million": 2967.728, "fully_vaccinated": 7633031, "name": "Griekeland", "percent_fully_vaccinated": 73.08, "percent_vaccinated": 75.85, "population": 10445365, "total_vaccinated": 7923152, "vaccine_doses": 21247055 }, "GS": { "name": "Suid-Georgië en die Suidelike Sandwicheilande" }, "GT": { "cases": 1042376, "deaths": 19037, "deaths_per_million": 1081.127, "fully_vaccinated": 6435948, "name": "Guatemala", "percent_fully_vaccinated": 36.55, "percent_vaccinated": 47.51, "population": 17608483, "total_vaccinated": 8366500, "vaccine_doses": 18355848 }, "GU": { "name": "Guam", "population": 170184 }, "GW": { "cases": 8412, "deaths": 172, "deaths_per_million": 83.466, "fully_vaccinated": 342389, "name": "Guinee-Bissau", "percent_fully_vaccinated": 16.62, "percent_vaccinated": 25.72, "population": 2060721, "total_vaccinated": 529954, "vaccine_doses": 573125 }, "GY": { "cases": 69807, "deaths": 1271, "deaths_per_million": 1579.732, "fully_vaccinated": 461605, "name": "Guyana", "percent_fully_vaccinated": 57.37, "percent_vaccinated": 60.39, "population": 804567, "total_vaccinated": 485891, "vaccine_doses": 1017969 }, "HK": { "cases": 1353994, "deaths": 9503, "deaths_per_million": 1267.983, "fully_vaccinated": 6516771, "name": "Hongkong", "percent_fully_vaccinated": 86.95, "percent_vaccinated": 90.31, "population": 7494578, "total_vaccinated": 6768054, "vaccine_doses": 18077844 }, "HN": { "cases": 439901, "deaths": 10932, "deaths_per_million": 1063.595, "fully_vaccinated": 5432244, "name": "Honduras", "percent_fully_vaccinated": 52.85, "percent_vaccinated": 61.64, "population": 10278346, "total_vaccinated": 6335843, "vaccine_doses": 14700875 }, "HR": { "cases": 1186739, "deaths": 16313, "deaths_per_million": 4017.847, "fully_vaccinated": 2246308, "name": "Kroasië", "percent_fully_vaccinated": 55.33, "percent_vaccinated": 57.05, "population": 4060135, "total_vaccinated": 2316378, "vaccine_doses": 5264263 }, "HT": { "cases": 32263, "deaths": 838, "deaths_per_million": 73.203, "fully_vaccinated": 161066, "name": "Haïti", "percent_fully_vaccinated": 1.41, "percent_vaccinated": 2.17, "population": 11447569, "total_vaccinated": 248075, "vaccine_doses": 351767 }, "HU": { "cases": 1965481, "deaths": 46790, "deaths_per_million": 4818.85, "fully_vaccinated": 6200225, "name": "Hongarye", "percent_fully_vaccinated": 63.86, "percent_vaccinated": 66.05, "population": 9709786, "total_vaccinated": 6413420, "vaccine_doses": 16530488 }, "ID": { "cases": 6207098, "deaths": 156993, "deaths_per_million": 573.484, "fully_vaccinated": 169882385, "name": "Indonesië", "percent_fully_vaccinated": 62.06, "percent_vaccinated": 73.89, "population": 273753191, "total_vaccinated": 202268728, "vaccine_doses": 427093056 }, "IE": { "cases": 1644166, "deaths": 7675, "deaths_per_million": 1539.148, "fully_vaccinated": 4046329, "name": "Republiek Ierland", "percent_fully_vaccinated": 81.15, "percent_vaccinated": 82.09, "population": 4986526, "total_vaccinated": 4093635, "vaccine_doses": 11009207 }, "IL": { "cases": 4582056, "deaths": 11377, "deaths_per_million": 1224.518, "fully_vaccinated": 6149225, "name": "Israel", "percent_fully_vaccinated": 66.18, "percent_vaccinated": 72.27, "population": 9291000, "total_vaccinated": 6714619, "vaccine_doses": 18209834 }, "IM": { "cases": 37696, "deaths": 114, "deaths_per_million": 1352.907, "fully_vaccinated": 67106, "name": "Man (eiland)", "percent_fully_vaccinated": 78.57, "percent_vaccinated": 81.44, "population": 84263, "total_vaccinated": 69560, "vaccine_doses": 189994 }, "IN": { "cases": 44036275, "deaths": 526396, "deaths_per_million": 373.977, "fully_vaccinated": 932775394, "name": "Indië", "percent_fully_vaccinated": 66.27, "percent_vaccinated": 72.56, "population": 1407563842, "total_vaccinated": 1021327183, "vaccine_doses": 2042774905 }, "IO": { "name": "Britse Indiese Oseaangebied" }, "IQ": { "cases": 2444798, "deaths": 25315, "deaths_per_million": 581.505, "fully_vaccinated": 7711659, "name": "Irak", "percent_fully_vaccinated": 17.71, "percent_vaccinated": 25.21, "population": 43533592, "total_vaccinated": 10973556, "vaccine_doses": 18904252 }, "IR": { "cases": 7391026, "deaths": 141998, "deaths_per_million": 1615.019, "fully_vaccinated": 58058144, "name": "Iran", "percent_fully_vaccinated": 66.03, "percent_vaccinated": 73.58, "population": 87923432, "total_vaccinated": 64698435, "vaccine_doses": 150984487 }, "IS": { "cases": 202157, "deaths": 179, "deaths_per_million": 483.346, "fully_vaccinated": 290193, "name": "Ysland", "percent_fully_vaccinated": 78.69, "percent_vaccinated": 84, "population": 370335, "total_vaccinated": 309770, "vaccine_doses": 805469 }, "IT": { "cases": 21040025, "deaths": 172086, "deaths_per_million": 2904.879, "fully_vaccinated": 47955227, "name": "Italië", "percent_fully_vaccinated": 80.95, "percent_vaccinated": 85.78, "population": 59240330, "total_vaccinated": 50817028, "vaccine_doses": 139618719 }, "JE": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 81088, "name": "New Jersey", "percent_fully_vaccinated": 73.97, "percent_vaccinated": 76.45, "population": 109618, "total_vaccinated": 83808, "vaccine_doses": 237658 }, "JM": { "cases": 146372, "deaths": 3194, "deaths_per_million": 1129.542, "fully_vaccinated": 717947, "name": "Jamaika", "percent_fully_vaccinated": 25.39, "percent_vaccinated": 29, "population": 2827694, "total_vaccinated": 820136, "vaccine_doses": 1469784 }, "JO": { "cases": 1709879, "deaths": 14074, "deaths_per_million": 1262.437, "fully_vaccinated": 4551253, "name": "Jordanië", "percent_fully_vaccinated": 40.82, "percent_vaccinated": 43.17, "population": 11148278, "total_vaccinated": 4812827, "vaccine_doses": 10032773 }, "JP": { "cases": 12779171, "deaths": 32609, "deaths_per_million": 261.683, "fully_vaccinated": 102494174, "name": "Japan", "percent_fully_vaccinated": 82.25, "percent_vaccinated": 83.35, "population": 124612530, "total_vaccinated": 103864269, "vaccine_doses": 295544556 }, "KE": { "cases": 337622, "deaths": 5672, "deaths_per_million": 107.008, "fully_vaccinated": 9326814, "name": "Kenia", "percent_fully_vaccinated": 16.96, "percent_vaccinated": 22.99, "population": 53005614, "total_vaccinated": 12641679, "vaccine_doses": 18535975 }, "KG": { "cases": 202685, "deaths": 2991, "deaths_per_million": 458.198, "fully_vaccinated": 1326878, "name": "Kirgisië", "percent_fully_vaccinated": 20.33, "percent_vaccinated": 24.15, "population": 6527743, "total_vaccinated": 1576526, "vaccine_doses": 3170533 }, "KH": { "cases": 136789, "deaths": 3056, "deaths_per_million": 184.218, "fully_vaccinated": 14411480, "name": "Kambodja", "percent_fully_vaccinated": 86.87, "percent_vaccinated": 91.05, "population": 16589023, "total_vaccinated": 15104932, "vaccine_doses": 41584033 }, "KI": { "cases": 3430, "deaths": 13, "deaths_per_million": 100.874, "fully_vaccinated": 60670, "name": "Kiribati", "percent_fully_vaccinated": 49.98, "percent_vaccinated": 66.37, "population": 128874, "total_vaccinated": 80566, "vaccine_doses": 147497 }, "KM": { "cases": 8315, "deaths": 160, "deaths_per_million": 194.736, "fully_vaccinated": 362030, "name": "Comore-eilande", "percent_fully_vaccinated": 44.06, "percent_vaccinated": 49.79, "population": 821626, "total_vaccinated": 409094, "vaccine_doses": 642320 }, "KN": { "cases": 6462, "deaths": 46, "deaths_per_million": 966.265, "fully_vaccinated": 26294, "name": "St. Kitts en Nevis", "percent_fully_vaccinated": 49.11, "percent_vaccinated": 58.2, "population": 47606, "total_vaccinated": 31162, "vaccine_doses": 60467 }, "KP": { "cases": 1, "deaths": 6, "deaths_per_million": 0.231, "name": "Noord-Korea", "population": 25971909 }, "KR": { "cases": 19820739, "deaths": 25068, "deaths_per_million": 483.657, "fully_vaccinated": 44651142, "name": "Suid-Korea", "percent_fully_vaccinated": 86.15, "percent_vaccinated": 86.99, "population": 51830139, "total_vaccinated": 45086678, "vaccine_doses": 127279207 }, "KW": { "cases": 653730, "deaths": 2559, "deaths_per_million": 602.101, "fully_vaccinated": 3328032, "name": "Koeweit", "percent_fully_vaccinated": 78.3, "percent_vaccinated": 80.9, "population": 4250114, "total_vaccinated": 3438215, "vaccine_doses": 8164098 }, "KY": { "cases": 28784, "deaths": 29, "deaths_per_million": 425.619, "fully_vaccinated": 59931, "name": "Kaaimanseilande", "percent_fully_vaccinated": 87.96, "percent_vaccinated": 90.3, "population": 68136, "total_vaccinated": 61529, "vaccine_doses": 147211 }, "KZ": { "cases": 1439725, "deaths": 19022, "deaths_per_million": 990.912, "fully_vaccinated": 10512310, "name": "Kasakstan", "percent_fully_vaccinated": 54.76, "percent_vaccinated": 56.16, "population": 19196465, "total_vaccinated": 10781555, "vaccine_doses": 20918681 }, "LA": { "cases": 211239, "deaths": 757, "deaths_per_million": 101.952, "fully_vaccinated": 5076787, "name": "Laos", "percent_fully_vaccinated": 68.8, "percent_vaccinated": 78.84, "population": 7425058, "total_vaccinated": 5817695, "vaccine_doses": 10894482 }, "LB": { "cases": 1173871, "deaths": 10532, "deaths_per_million": 1883.192, "fully_vaccinated": 2384459, "name": "Libanon", "percent_fully_vaccinated": 42.64, "percent_vaccinated": 48.42, "population": 5592631, "total_vaccinated": 2708007, "vaccine_doses": 5714614 }, "LC": { "cases": 27966, "deaths": 385, "deaths_per_million": 2143.032, "fully_vaccinated": 54514, "name": "St. Lucia", "percent_fully_vaccinated": 30.34, "percent_vaccinated": 33.25, "population": 179652, "total_vaccinated": 59742, "vaccine_doses": 121952 }, "LI": { "cases": 18678, "deaths": 86, "deaths_per_million": 2202.925, "fully_vaccinated": 26436, "name": "Liechtenstein", "percent_fully_vaccinated": 67.72, "percent_vaccinated": 68.53, "population": 39039, "total_vaccinated": 26752, "vaccine_doses": 71107 }, "LK": { "cases": 665739, "deaths": 16556, "deaths_per_million": 760.376, "fully_vaccinated": 14553903, "name": "Sri Lanka", "percent_fully_vaccinated": 66.84, "percent_vaccinated": 78.56, "population": 21773441, "total_vaccinated": 17104952, "vaccine_doses": 39662637 }, "LR": { "cases": 7538, "deaths": 294, "deaths_per_million": 56.61, "fully_vaccinated": 2328125, "name": "Liberië", "percent_fully_vaccinated": 44.83, "percent_vaccinated": 50.95, "population": 5193416, "total_vaccinated": 2645947, "vaccine_doses": 2921554 }, "LS": { "cases": 34040, "deaths": 702, "deaths_per_million": 307.699, "fully_vaccinated": 872661, "name": "Lesotho", "percent_fully_vaccinated": 38.25, "percent_vaccinated": 40.51, "population": 2281454, "total_vaccinated": 924248, "vaccine_doses": 1077116 }, "LT": { "cases": 1183422, "deaths": 9208, "deaths_per_million": 3304.325, "fully_vaccinated": 1877190, "name": "Litaue", "percent_fully_vaccinated": 67.36, "percent_vaccinated": 70.1, "population": 2786651, "total_vaccinated": 1953331, "vaccine_doses": 4492889 }, "LU": { "cases": 282252, "deaths": 1109, "deaths_per_million": 1734.653, "fully_vaccinated": 462338, "name": "Luxemburg", "percent_fully_vaccinated": 72.83, "percent_vaccinated": 75.31, "population": 639321, "total_vaccinated": 481492, "vaccine_doses": 1319686 }, "LV": { "cases": 861724, "deaths": 5892, "deaths_per_million": 3144.213, "fully_vaccinated": 1305976, "name": "Letland", "percent_fully_vaccinated": 69.69, "percent_vaccinated": 71.84, "population": 1873919, "total_vaccinated": 1346184, "vaccine_doses": 2895716 }, "LY": { "cases": 503611, "deaths": 6431, "deaths_per_million": 954.823, "fully_vaccinated": 1215576, "name": "Libië", "percent_fully_vaccinated": 18.05, "percent_vaccinated": 33.96, "population": 6735277, "total_vaccinated": 2287022, "vaccine_doses": 3667090 }, "MA": { "cases": 1260978, "deaths": 16237, "deaths_per_million": 437.931, "fully_vaccinated": 23450432, "name": "Marokko", "percent_fully_vaccinated": 63.25, "percent_vaccinated": 67.33, "population": 37076584, "total_vaccinated": 24962759, "vaccine_doses": 54924940 }, "MC": { "cases": 14059, "deaths": 61, "deaths_per_million": 1662.76, "fully_vaccinated": 23308, "name": "Monaco", "percent_fully_vaccinated": 58.98, "percent_vaccinated": 67.49, "population": 36686, "total_vaccinated": 26672, "vaccine_doses": 49980 }, "MD": { "cases": 532187, "deaths": 11608, "deaths_per_million": 3791.598, "fully_vaccinated": 1063425, "name": "Moldowa", "percent_fully_vaccinated": 26.43, "percent_vaccinated": 26.87, "population": 3061506, "total_vaccinated": 1081073, "vaccine_doses": 2165600 }, "ME": { "cases": 259349, "deaths": 2746, "deaths_per_million": 4373.593, "fully_vaccinated": 284243, "name": "Montenegro", "percent_fully_vaccinated": 45.27, "percent_vaccinated": 46.53, "population": 627859, "total_vaccinated": 292127, "vaccine_doses": 677121 }, "MF": { "name": "Saint-Martin" }, "MG": { "cases": 66491, "deaths": 1408, "deaths_per_million": 48.693, "fully_vaccinated": 1289181, "name": "Madagaskar", "percent_fully_vaccinated": 4.46, "percent_vaccinated": 4.6, "population": 28915653, "total_vaccinated": 1330462, "vaccine_doses": 2369775 }, "MH": { "cases": 64, "deaths": null, "fully_vaccinated": null, "name": "Marshalleilande", "percent_vaccinated": null, "population": 42050, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "MK": { "cases": 327009, "deaths": 9370, "deaths_per_million": 4454.841, "fully_vaccinated": 837577, "name": "Noord-Masedonië", "percent_fully_vaccinated": 39.82, "percent_vaccinated": 40.61, "population": 2103330, "total_vaccinated": 854061, "vaccine_doses": 1856093 }, "ML": { "cases": 31228, "deaths": 739, "deaths_per_million": 33.737, "fully_vaccinated": 1428505, "name": "Mali", "percent_fully_vaccinated": 6.52, "percent_vaccinated": 8.96, "population": 21904983, "total_vaccinated": 1962791, "vaccine_doses": 2683868 }, "MM": { "cases": 614092, "deaths": 19434, "deaths_per_million": 361.24, "fully_vaccinated": 27027467, "name": "Mianmar", "percent_fully_vaccinated": 49.31, "percent_vaccinated": 60.22, "population": 53798084, "total_vaccinated": 33004742, "vaccine_doses": 62259560 }, "MN": { "cases": 943690, "deaths": 2119, "deaths_per_million": 632.956, "fully_vaccinated": 2175617, "name": "Mongolië", "percent_fully_vaccinated": 65.35, "percent_vaccinated": 68.27, "population": 3347782, "total_vaccinated": 2272965, "vaccine_doses": 5492919 }, "MO": { "cases": 791, "deaths": 6, "deaths_per_million": 8.739, "fully_vaccinated": 588234, "name": "Macau", "percent_fully_vaccinated": 85.67, "percent_vaccinated": 89.69, "population": 686607, "total_vaccinated": 615784, "vaccine_doses": 1447651 }, "MP": { "name": "Noordelike Mariana-eilande" }, "MQ": { "name": "Martinique" }, "MR": { "cases": 62572, "deaths": 992, "deaths_per_million": 214.952, "fully_vaccinated": 1335276, "name": "Mauritanië", "percent_fully_vaccinated": 28.93, "percent_vaccinated": 41.79, "population": 4614974, "total_vaccinated": 1928484, "vaccine_doses": 2853551 }, "MS": { "cases": 1054, "deaths": 8, "deaths_per_million": 1811.184, "fully_vaccinated": 1903, "name": "Montserrat", "percent_fully_vaccinated": 43.08, "percent_vaccinated": 46.95, "population": 4417, "total_vaccinated": 2074, "vaccine_doses": 4487 }, "MT": { "cases": 112828, "deaths": 794, "deaths_per_million": 1507.362, "fully_vaccinated": 470267, "name": "Malta", "percent_fully_vaccinated": 89.28, "percent_vaccinated": 90.63, "population": 526748, "total_vaccinated": 477387, "vaccine_doses": 1329728 }, "MU": { "cases": 244850, "deaths": 1013, "deaths_per_million": 779.882, "fully_vaccinated": 977728, "name": "Mauritius", "percent_fully_vaccinated": 75.27, "percent_vaccinated": 78.68, "population": 1298915, "total_vaccinated": 1021934, "vaccine_doses": 2564102 }, "MV": { "cases": 184302, "deaths": 307, "deaths_per_million": 588.734, "fully_vaccinated": 384715, "name": "Maledive", "percent_fully_vaccinated": 73.78, "percent_vaccinated": 76.51, "population": 521458, "total_vaccinated": 398984, "vaccine_doses": 949382 }, "MW": { "cases": 87410, "deaths": 2665, "deaths_per_million": 133.989, "fully_vaccinated": 1517989, "name": "Malawi", "percent_fully_vaccinated": 7.63, "percent_vaccinated": 10.69, "population": 19889742, "total_vaccinated": 2125294, "vaccine_doses": 3171945 }, "MX": { "cases": 6711847, "deaths": 327525, "deaths_per_million": 2584.939, "fully_vaccinated": 79947470, "name": "Meksiko", "percent_fully_vaccinated": 63.1, "percent_vaccinated": 72.87, "population": 126705138, "total_vaccinated": 92333818, "vaccine_doses": 209673612 }, "MY": { "cases": 4680053, "deaths": 35969, "deaths_per_million": 1071.339, "fully_vaccinated": 27450729, "name": "Maleisië", "percent_fully_vaccinated": 81.76, "percent_vaccinated": 83.61, "population": 33573874, "total_vaccinated": 28072001, "vaccine_doses": 71840249 }, "MZ": { "cases": 229580, "deaths": 2215, "deaths_per_million": 69.052, "fully_vaccinated": 14098645, "name": "Mosambiek", "percent_fully_vaccinated": 43.83, "percent_vaccinated": 46.57, "population": 32077072, "total_vaccinated": 14978771, "vaccine_doses": 31616078 }, "NA": { "cases": 169253, "deaths": 4072, "deaths_per_million": 1609.39, "fully_vaccinated": 443559, "name": "Namibië", "percent_fully_vaccinated": 17.53, "percent_vaccinated": 20.31, "population": 2530151, "total_vaccinated": 513856, "vaccine_doses": 856277 }, "NC": { "cases": 69796, "deaths": 314, "deaths_per_million": 1091.035, "fully_vaccinated": 180518, "name": "Nieu-Kaledonië", "percent_fully_vaccinated": 62.72, "percent_vaccinated": 65.52, "population": 287800, "total_vaccinated": 188554, "vaccine_doses": 462522 }, "NE": { "cases": 9104, "deaths": 311, "deaths_per_million": 12.316, "fully_vaccinated": 2888988, "name": "Niger", "percent_fully_vaccinated": 11.44, "percent_vaccinated": 14.44, "population": 25252722, "total_vaccinated": 3647695, "vaccine_doses": 4394310 }, "NF": { "name": "Norfolkeiland" }, "NG": { "cases": 260977, "deaths": 3147, "deaths_per_million": 14.747, "fully_vaccinated": 24675659, "name": "Nigerië", "percent_fully_vaccinated": 11.56, "percent_vaccinated": 17.13, "population": 213401323, "total_vaccinated": 36549506, "vaccine_doses": 56126494 }, "NI": { "cases": 14807, "deaths": 244, "deaths_per_million": 35.618, "fully_vaccinated": 5611220, "name": "Nicaragua", "percent_fully_vaccinated": 81.91, "percent_vaccinated": 87.46, "population": 6850540, "total_vaccinated": 5991284, "vaccine_doses": 11602504 }, "NL": { "cases": 8341943, "deaths": 22579, "deaths_per_million": 1290.104, "fully_vaccinated": 12111092, "name": "Nederland", "percent_fully_vaccinated": 69.2, "percent_vaccinated": 74, "population": 17501696, "total_vaccinated": 12950702, "vaccine_doses": 36045756 }, "NO": { "cases": 1455796, "deaths": 3623, "deaths_per_million": 670.551, "fully_vaccinated": 4049792, "name": "Noorweë", "percent_fully_vaccinated": 74.95, "percent_vaccinated": 80.38, "population": 5403021, "total_vaccinated": 4343160, "vaccine_doses": 11503992 }, "NP": { "cases": 986596, "deaths": 11967, "deaths_per_million": 398.435, "fully_vaccinated": 20523367, "name": "Nepal", "percent_fully_vaccinated": 68.33, "percent_vaccinated": 81.93, "population": 30034989, "total_vaccinated": 24607594, "vaccine_doses": 52269883 }, "NR": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 8585, "name": "Nauru", "percent_fully_vaccinated": 68.61, "percent_vaccinated": 83.86, "population": 12512, "total_vaccinated": 10493, "vaccine_doses": 24005 }, "NU": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 1417, "name": "Niue", "percent_fully_vaccinated": 87.79, "percent_vaccinated": 102.23, "population": 1614, "total_vaccinated": 1650, "vaccine_doses": 4161 }, "NZ": { "cases": 1621916, "deaths": 1502, "deaths_per_million": 292.803, "fully_vaccinated": 4127183, "name": "Nieu-Seeland", "percent_fully_vaccinated": 80.46, "percent_vaccinated": 83.73, "population": 5129728, "total_vaccinated": 4295270, "vaccine_doses": 11477691 }, "OM": { "cases": 395737, "deaths": 4628, "deaths_per_million": 1023.787, "fully_vaccinated": 3039478, "name": "Oman", "percent_fully_vaccinated": 58.19, "percent_vaccinated": 62.54, "population": 4520471, "total_vaccinated": 3266729, "vaccine_doses": 7068002 }, "PA": { "cases": 948473, "deaths": 8412, "deaths_per_million": 1933.23, "fully_vaccinated": 3123937, "name": "Panama", "percent_fully_vaccinated": 71.79, "percent_vaccinated": 80.16, "population": 4351267, "total_vaccinated": 3487798, "vaccine_doses": 8449454 }, "PE": { "cases": 3909870, "deaths": 214303, "deaths_per_million": 6356.221, "fully_vaccinated": 27900283, "name": "Peru", "percent_fully_vaccinated": 82.75, "percent_vaccinated": 88.03, "population": 33715472, "total_vaccinated": 29679287, "vaccine_doses": 80764745 }, "PF": { "cases": 75257, "deaths": 649, "deaths_per_million": 2134.644, "fully_vaccinated": 180807, "name": "Frans-Polinesië", "percent_fully_vaccinated": 63.99, "percent_vaccinated": 66.67, "population": 304032, "total_vaccinated": 188352, "vaccine_doses": 453259 }, "PG": { "cases": 44784, "deaths": 663, "deaths_per_million": 66.637, "fully_vaccinated": 281948, "name": "Papoea-Nieu-Guinee", "percent_fully_vaccinated": 2.83, "percent_vaccinated": 3.43, "population": 9949437, "total_vaccinated": 341307, "vaccine_doses": 623255 }, "PH": { "cases": 3776627, "deaths": 60727, "deaths_per_million": 533.253, "fully_vaccinated": 71835024, "name": "Filippyne", "percent_fully_vaccinated": 63.08, "percent_vaccinated": 67.12, "population": 113880328, "total_vaccinated": 76438466, "vaccine_doses": 156547670 }, "PK": { "cases": 1554591, "deaths": 30487, "deaths_per_million": 131.749, "fully_vaccinated": 129271041, "name": "Pakistan", "percent_fully_vaccinated": 55.86, "percent_vaccinated": 59.73, "population": 231402116, "total_vaccinated": 138206755, "vaccine_doses": 285218897 }, "PL": { "cases": 6069665, "deaths": 116570, "deaths_per_million": 3042.989, "fully_vaccinated": 22527611, "name": "Pole", "percent_fully_vaccinated": 58.81, "percent_vaccinated": 59.39, "population": 38307726, "total_vaccinated": 22749654, "vaccine_doses": 54976294 }, "PM": { "cases": 3083, "deaths": 1, "deaths_per_million": 169.981, "name": "Sint Pierre en Miquelon", "population": 5883 }, "PN": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 47, "name": "Pitcairneilande", "percent_fully_vaccinated": 100, "percent_vaccinated": 100, "total_vaccinated": 47, "vaccine_doses": 94 }, "PR": { "population": 2828246 }, "PS": { "cases": 682096, "deaths": 5678, "deaths_per_million": 1106.091, "fully_vaccinated": 1773409, "name": "Staat Palestina", "percent_fully_vaccinated": 34.55, "percent_vaccinated": 39.15, "population": 5133392, "total_vaccinated": 2009619, "vaccine_doses": 3737310 }, "PT": { "cases": 5340612, "deaths": 24592, "deaths_per_million": 2389.869, "fully_vaccinated": 8899233, "name": "Portugal", "percent_fully_vaccinated": 86.48, "percent_vaccinated": 94.65, "population": 10290103, "total_vaccinated": 9740081, "vaccine_doses": 24793071 }, "PW": { "cases": 5308, "deaths": 6, "deaths_per_million": 332.889, "name": "Palau", "population": 18024 }, "PY": { "cases": 707109, "deaths": 19220, "deaths_per_million": 2867.031, "fully_vaccinated": 3493080, "name": "Paraguay", "percent_fully_vaccinated": 52.11, "percent_vaccinated": 59.21, "population": 6703799, "total_vaccinated": 3969185, "vaccine_doses": 9215489 }, "QA": { "cases": 408656, "deaths": 681, "deaths_per_million": 253.326, "fully_vaccinated": 2743181, "name": "Katar", "percent_fully_vaccinated": 102.04, "percent_vaccinated": 102.04, "population": 2688235, "total_vaccinated": 2743181, "vaccine_doses": 7302700 }, "RE": { "name": "Réunion" }, "RO": { "cases": 3063647, "deaths": 65999, "deaths_per_million": 3414.584, "fully_vaccinated": 8114769, "name": "Roemenië", "percent_fully_vaccinated": 42.42, "percent_vaccinated": 42.3, "population": 19328560, "total_vaccinated": 8176457, "vaccine_doses": 16827486 }, "RS": { "cases": 2123025, "deaths": 16280, "deaths_per_million": 2369.19, "fully_vaccinated": 3278198, "name": "Serwië", "percent_fully_vaccinated": 47.71, "percent_vaccinated": 48.81, "population": 6871547, "total_vaccinated": 3354075, "vaccine_doses": 8534688 }, "RU": { "cases": 18330786, "deaths": 374683, "deaths_per_million": 2582.191, "fully_vaccinated": 75041866, "name": "Rusland", "percent_fully_vaccinated": 51.72, "percent_vaccinated": 56.68, "population": 145102755, "total_vaccinated": 82246152, "vaccine_doses": 170307823 }, "RW": { "cases": 132239, "deaths": 1466, "deaths_per_million": 108.9, "fully_vaccinated": 8822309, "name": "Rwanda", "percent_fully_vaccinated": 65.54, "percent_vaccinated": 67.91, "population": 13461888, "total_vaccinated": 9141570, "vaccine_doses": 25522207 }, "SA": { "cases": 809672, "deaths": 9251, "deaths_per_million": 257.327, "fully_vaccinated": 25082132, "name": "Saoedi-Arabië", "percent_fully_vaccinated": 70.97, "percent_vaccinated": 75.59, "population": 35950396, "total_vaccinated": 26713922, "vaccine_doses": 66700629 }, "SB": { "cases": 21544, "deaths": 153, "deaths_per_million": 216.147, "fully_vaccinated": 187200, "name": "Salomonseilande", "percent_fully_vaccinated": 26.45, "percent_vaccinated": 40.9, "population": 707851, "total_vaccinated": 289502, "vaccine_doses": 479045 }, "SC": { "cases": 45429, "deaths": 168, "deaths_per_million": 1577.909, "fully_vaccinated": 80925, "name": "Seychelle", "percent_fully_vaccinated": 76.01, "percent_vaccinated": 80, "population": 106470, "total_vaccinated": 85180, "vaccine_doses": 221597 }, "SD": { "cases": 63006, "deaths": 4957, "deaths_per_million": 108.57, "fully_vaccinated": 4536964, "name": "Soedan", "percent_fully_vaccinated": 10.1, "percent_vaccinated": 14.81, "population": 45657202, "total_vaccinated": 6651268, "vaccine_doses": 8179010 }, "SE": { "cases": 2539715, "deaths": 19358, "deaths_per_million": 1849.414, "fully_vaccinated": 7651988, "name": "Swede", "percent_fully_vaccinated": 75.31, "percent_vaccinated": 77.15, "population": 10467097, "total_vaccinated": 7838695, "vaccine_doses": 22674504 }, "SG": { "cases": 1714056, "deaths": 1500, "deaths_per_million": 275.048, "fully_vaccinated": 4999903, "name": "Singapoer", "percent_fully_vaccinated": 91.68, "percent_vaccinated": 92.08, "population": 5453600, "total_vaccinated": 5021910, "vaccine_doses": 14272705 }, "SH": { "cases": 4, "deaths": null, "fully_vaccinated": 3531, "name": "Sint Helena, Ascension en Tristan da Cunha", "percent_vaccinated": 71.83, "population": 5404, "total_vaccinated": 4361, "vaccine_doses": 7892 }, "SI": { "cases": 1083067, "deaths": 6698, "deaths_per_million": 3160.313, "fully_vaccinated": 1222225, "name": "Slowenië", "percent_fully_vaccinated": 57.67, "percent_vaccinated": 59.72, "population": 2119410, "total_vaccinated": 1265802, "vaccine_doses": 2996643 }, "SJ": { "name": "Svalbard en Jan Mayen" }, "SK": { "cases": 2581047, "deaths": 20223, "deaths_per_million": 3712.262, "fully_vaccinated": 2767461, "name": "Slowakye", "percent_fully_vaccinated": 50.8, "percent_vaccinated": 51.82, "population": 5447622, "total_vaccinated": 2822755, "vaccine_doses": 7077508 }, "SL": { "cases": 7734, "deaths": 125, "deaths_per_million": 14.844, "fully_vaccinated": 1916574, "name": "Sierra Leone", "percent_fully_vaccinated": 22.76, "percent_vaccinated": 31.4, "population": 8420641, "total_vaccinated": 2644113, "vaccine_doses": 3526274 }, "SM": { "cases": 19793, "deaths": 118, "deaths_per_million": 3496.711, "fully_vaccinated": 23633, "name": "San Marino", "percent_fully_vaccinated": 69.49, "percent_vaccinated": 77.5, "population": 33746, "total_vaccinated": 26357, "vaccine_doses": 69338 }, "SN": { "cases": 87386, "deaths": 1968, "deaths_per_million": 116.61, "fully_vaccinated": 1069859, "name": "Senegal", "percent_fully_vaccinated": 6.34, "percent_vaccinated": 13.38, "population": 16876720, "total_vaccinated": 2300648, "vaccine_doses": 2523856 }, "SO": { "cases": 26957, "deaths": 1361, "deaths_per_million": 79.751, "fully_vaccinated": 1764597, "name": "Somalië", "percent_fully_vaccinated": 10.34, "percent_vaccinated": 15.99, "population": 17065581, "total_vaccinated": 2728594, "vaccine_doses": 3344579 }, "SR": { "cases": 80966, "deaths": 1380, "deaths_per_million": 2251.282, "fully_vaccinated": 237879, "name": "Suriname", "percent_fully_vaccinated": 40.2, "percent_vaccinated": 45.26, "population": 612984, "total_vaccinated": 267820, "vaccine_doses": 505699 }, "SS": { "cases": 17733, "deaths": 138, "deaths_per_million": 12.839, "fully_vaccinated": 1270042, "name": "Suid-Soedan", "percent_fully_vaccinated": 11.82, "percent_vaccinated": 12.21, "population": 10748272, "total_vaccinated": 1312090, "vaccine_doses": 1362308 }, "ST": { "cases": 6100, "deaths": 74, "deaths_per_million": 331.679, "fully_vaccinated": 99341, "name": "São Tomé en Príncipe", "percent_fully_vaccinated": 44.53, "percent_vaccinated": 56.27, "population": 223107, "total_vaccinated": 125550, "vaccine_doses": 221655 }, "SV": { "cases": 190818, "deaths": 4194, "deaths_per_million": 664.221, "fully_vaccinated": 4330643, "name": "El Salvador", "percent_fully_vaccinated": 68.59, "percent_vaccinated": 73.33, "population": 6314167, "total_vaccinated": 4630037, "vaccine_doses": 11127982 }, "SX": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 26417, "name": "Sint Maarten", "percent_fully_vaccinated": 59.98, "percent_vaccinated": 64.5, "population": 44042, "total_vaccinated": 28407, "vaccine_doses": 63735 }, "SY": { "cases": 56275, "deaths": 3150, "deaths_per_million": 147.718, "fully_vaccinated": 1914784, "name": "Sirië", "percent_fully_vaccinated": 8.98, "percent_vaccinated": 13.33, "population": 21324367, "total_vaccinated": 2842478, "vaccine_doses": 4389805 }, "SZ": { "cases": 73280, "deaths": 1417, "deaths_per_million": 1188.488, "fully_vaccinated": 342088, "name": "Eswatini", "percent_fully_vaccinated": 28.69, "percent_vaccinated": 34.43, "population": 1192271, "total_vaccinated": 410506, "vaccine_doses": 684176 }, "TC": { "cases": 6303, "deaths": 36, "deaths_per_million": 797.978, "fully_vaccinated": 30129, "name": "Turks- en Caicoseilande", "percent_fully_vaccinated": 66.78, "percent_vaccinated": 71.35, "population": 45114, "total_vaccinated": 32189, "vaccine_doses": 70169 }, "TD": { "cases": 7432, "deaths": 193, "deaths_per_million": 11.234, "fully_vaccinated": 2093522, "name": "Tsjad", "percent_fully_vaccinated": 12.38, "percent_vaccinated": 13.12, "population": 17179740, "total_vaccinated": 2218493, "vaccine_doses": 2356138 }, "TF": { "name": "Franse Suidelike en Antarktiese Gebiede" }, "TG": { "cases": 38084, "deaths": 279, "deaths_per_million": 32.274, "fully_vaccinated": 1557538, "name": "Togo", "percent_fully_vaccinated": 18.02, "percent_vaccinated": 24.5, "population": 8644829, "total_vaccinated": 2118136, "vaccine_doses": 3290821 }, "TH": { "cases": 4592284, "deaths": 31404, "deaths_per_million": 438.597, "fully_vaccinated": 53175826, "name": "Thailand", "percent_fully_vaccinated": 74.27, "percent_vaccinated": 79.38, "population": 71601103, "total_vaccinated": 56839345, "vaccine_doses": 140806104 }, "TJ": { "cases": 17786, "deaths": 125, "deaths_per_million": 12.82, "fully_vaccinated": 4976770, "name": "Tadjikistan", "percent_fully_vaccinated": 51.05, "percent_vaccinated": 53.23, "population": 9750064, "total_vaccinated": 5189877, "vaccine_doses": 12504152 }, "TK": { "fully_vaccinated": 1125, "name": "Tokelau", "percent_fully_vaccinated": 60.84, "percent_vaccinated": 72.42, "population": 1849, "total_vaccinated": 1339, "vaccine_doses": 2464 }, "TL": { "cases": 22999, "deaths": 133, "deaths_per_million": 100.686, "fully_vaccinated": 729171, "name": "Oos-Timor", "percent_fully_vaccinated": 55.2, "percent_vaccinated": 63.85, "population": 1320942, "total_vaccinated": 843385, "vaccine_doses": 1746143 }, "TM": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 9753, "name": "Turkmenistan", "percent_vaccinated": 0.53, "total_vaccinated": 32240, "vaccine_doses": 41993 }, "TN": { "cases": 1128693, "deaths": 29041, "deaths_per_million": 2368.191, "fully_vaccinated": 6377749, "name": "Tunisië", "percent_fully_vaccinated": 52.01, "percent_vaccinated": 72.5, "population": 12262946, "total_vaccinated": 8890905, "vaccine_doses": 14894966 }, "TO": { "cases": 12554, "deaths": 12, "deaths_per_million": 113.189, "fully_vaccinated": 97151, "name": "Tonga", "percent_fully_vaccinated": 91, "percent_vaccinated": 101.41, "population": 106017, "total_vaccinated": 108263, "vaccine_doses": 242634 }, "TR": { "cases": 15889495, "deaths": 99341, "deaths_per_million": 1171.814, "fully_vaccinated": 53115583, "name": "Turkye", "percent_fully_vaccinated": 62.65, "percent_vaccinated": 68.28, "population": 84775404, "total_vaccinated": 57885216, "vaccine_doses": 150530369 }, "TT": { "cases": 171510, "deaths": 4053, "deaths_per_million": 2656.55, "fully_vaccinated": 715515, "name": "Trinidad en Tobago", "percent_fully_vaccinated": 46.9, "percent_vaccinated": 49.31, "population": 1525663, "total_vaccinated": 752271, "vaccine_doses": 1577355 }, "TV": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 6160, "name": "Tuvalu", "percent_fully_vaccinated": 51.66, "percent_vaccinated": 53.4, "population": 11925, "total_vaccinated": 6368, "vaccine_doses": 12528 }, "TW": { "cases": 4588185, "deaths": 8927, "deaths_per_million": 374.142, "fully_vaccinated": 19915249, "name": "Republiek China", "percent_fully_vaccinated": 83.47, "percent_vaccinated": 89.34, "population": 23859912, "total_vaccinated": 21316770, "vaccine_doses": 59654910 }, "TZ": { "cases": 37510, "deaths": 841, "deaths_per_million": 13.226, "fully_vaccinated": 10518478, "name": "Tanzanië", "percent_fully_vaccinated": 16.54, "percent_vaccinated": 18.73, "population": 63588334, "total_vaccinated": 11910572, "vaccine_doses": 15257697 }, "UA": { "cases": 5294643, "deaths": 116463, "deaths_per_million": 2675.378, "fully_vaccinated": 15221792, "name": "Oekraïne", "percent_fully_vaccinated": 35.02, "percent_vaccinated": 36.19, "population": 43531422, "total_vaccinated": 15729617, "vaccine_doses": 31683310 }, "UG": { "cases": 169230, "deaths": 3628, "deaths_per_million": 79.121, "fully_vaccinated": 12029925, "name": "Uganda", "percent_fully_vaccinated": 26.24, "percent_vaccinated": 38.42, "population": 45853778, "total_vaccinated": 17616836, "vaccine_doses": 23972170 }, "US": { "cases": 91316648, "deaths": 1029926, "deaths_per_million": 3056.182, "fully_vaccinated": 223245563, "name": "Verenigde State van Amerika", "percent_fully_vaccinated": 67.24, "percent_vaccinated": 78.81, "population": 336997624, "total_vaccinated": 261654261, "vaccine_doses": 603693871 }, "UY": { "cases": 969803, "deaths": 7403, "deaths_per_million": 2160.665, "fully_vaccinated": 2889781, "name": "Uruguay", "percent_fully_vaccinated": 84.34, "percent_vaccinated": 87.52, "population": 3426260, "total_vaccinated": 2998804, "vaccine_doses": 8712701 }, "UZ": { "cases": 243093, "deaths": 1637, "deaths_per_million": 48.032, "fully_vaccinated": 15794134, "name": "Oesbekistan", "percent_fully_vaccinated": 46.34, "percent_vaccinated": 58.36, "population": 34081449, "total_vaccinated": 19890447, "vaccine_doses": 58191020 }, "VA": { "cases": 29, "deaths": 0, "fully_vaccinated": null, "name": "Vatikaanstad", "percent_vaccinated": null, "population": 511, "total_vaccinated": null, "vaccine_doses": null }, "VC": { "cases": 9354, "deaths": 115, "deaths_per_million": 1102.251, "fully_vaccinated": 31088, "name": "St. Vincent en die Grenadine", "percent_fully_vaccinated": 29.8, "percent_vaccinated": 35.4, "population": 104332, "total_vaccinated": 36933, "vaccine_doses": 72022 }, "VE": { "cases": 535836, "deaths": 5763, "deaths_per_million": 204.363, "fully_vaccinated": 14287370, "name": "Venezuela", "percent_fully_vaccinated": 49.77, "percent_vaccinated": 77.19, "population": 28199866, "total_vaccinated": 22157232, "vaccine_doses": 37860994 }, "VG": { "cases": 7131, "deaths": 63, "deaths_per_million": 2024.291, "fully_vaccinated": 18187, "name": "Britse Maagde-eilande", "percent_fully_vaccinated": 58.44, "percent_vaccinated": 62.44, "population": 31122, "total_vaccinated": 19433, "vaccine_doses": 41346 }, "VI": { "population": 104218 }, "VN": { "cases": 10779632, "deaths": 43093, "deaths_per_million": 442.124, "fully_vaccinated": 80185029, "name": "Viëtnam", "percent_fully_vaccinated": 82.27, "percent_vaccinated": 89.04, "population": 97468028, "total_vaccinated": 86785069, "vaccine_doses": 234856999 }, "VU": { "cases": 11724, "deaths": 14, "deaths_per_million": 43.868, "fully_vaccinated": 130607, "name": "Vanuatu", "percent_fully_vaccinated": 40.93, "percent_vaccinated": 53.97, "population": 319136, "total_vaccinated": 172232, "vaccine_doses": 313449 }, "WF": { "cases": 761, "deaths": 7, "deaths_per_million": 602.047, "fully_vaccinated": 6457, "name": "Wallis en Futuna", "percent_fully_vaccinated": 58.2, "percent_vaccinated": 58.44, "population": 11627, "total_vaccinated": 6483, "vaccine_doses": 16426 }, "WS": { "cases": 15405, "deaths": 29, "deaths_per_million": 132.563, "fully_vaccinated": 198896, "name": "Samoa", "percent_fully_vaccinated": 90.92, "percent_vaccinated": 104.81, "population": 218764, "total_vaccinated": 229291, "vaccine_doses": 495431 }, "XC": { "cases": null, "deaths": null, "fully_vaccinated": 275988, "name": "Turkse Republiek van Noord-Siprus", "percent_fully_vaccinated": 72.2, "percent_vaccinated": 74.39, "total_vaccinated": 284357, "vaccine_doses": 617389 }, "XK": { "cases": 254230, "deaths": 3171, "deaths_per_million": 1779.346, "fully_vaccinated": 824187, "name": "Kosovo", "percent_fully_vaccinated": 46.25, "percent_vaccinated": 50.81, "population": 1782115, "total_vaccinated": 905471, "vaccine_doses": 1834274 }, "XW": { "cases": 577355630, "deaths": 6400312, "deaths_per_million": 809.214, "fully_vaccinated": 4870487797, "name": "Wêreld", "note": "Lande wat nie data rapporteer vir 'n spesifieke kolom nie se data is nie ingesluit by die wêreldtotaal vir dié kolom nie.", "percent_fully_vaccinated": 61.58, "percent_vaccinated": 67.04, "population": 7909295152, "total_vaccinated": 5302380895, "vaccine_doses": 12347819511 }, "YE": { "cases": 11877, "deaths": 2151, "deaths_per_million": 65.218, "fully_vaccinated": 446120, "name": "Jemen", "percent_fully_vaccinated": 1.46, "percent_vaccinated": 2.29, "population": 32981641, "total_vaccinated": 697956, "vaccine_doses": 864544 }, "YT": { "name": "Mayotte" }, "ZA": { "cases": 4004555, "deaths": 101982, "deaths_per_million": 1717.093, "fully_vaccinated": 19206569, "name": "Suid-Afrika", "percent_fully_vaccinated": 32.34, "percent_vaccinated": 37.3, "population": 59392255, "total_vaccinated": 22154824, "vaccine_doses": 37192985 }, "ZM": { "cases": 329483, "deaths": 4015, "deaths_per_million": 206.182, "fully_vaccinated": 4921621, "name": "Zambië", "percent_fully_vaccinated": 25.27, "percent_vaccinated": 17.13, "population": 19473125, "total_vaccinated": 3240892, "vaccine_doses": 7789944 }, "ZW": { "cases": 256378, "deaths": 5577, "deaths_per_million": 348.704, "fully_vaccinated": 4637374, "name": "Zimbabwe", "percent_fully_vaccinated": 29, "percent_vaccinated": 39.59, "population": 15993524, "total_vaccinated": 6331851, "vaccine_doses": 12045572 } } 3dntc1eafktwwxo5jie69awq7pn2lkb 0 387204 2516876 2498661 2022-08-02T09:19:22Z Kueswap 152393 wikitext text/x-wiki :''Hierdie artikel handel oor die munisipaliteit in Nederland. Vir die munisipaliteit in België, sien [[Zwijndrecht, België]].'' {{Inligtingskas Nedersetting |amptelike_naam = Zwijndrecht |ander_naam = |inheemse_naam = |nedersetting_tipe = Munisipaliteit |bynaam = |slagspreuk = |translit_taal1 = |translit_taal1_tipe = |translit_taal1_inligting = |translit_taal2 = |translit_taal2_tipe = |translit_taal2_inligting = |beeld_stadsilhoeët = Waterbushalte Zwijndrecht Veerplein luchtfoto.jpg |beeldgrootte = 250px |beeldbyskrif = Zwijndrecht aan die Ou Maas |beeld_vlag = Zwijndrecht (Nederland) vlag.svg |vlaggrootte = |vlagskakel = |beeld_seël = |seëlskakel = |seëlgrootte = |beeld_skild = Coat of arms of Zwijndrecht (Netherlands).svg |skildskakel = |skildgrootte = |beeld_leë_embleem = |leë_embleemtipe = |leë_embleemgrootte = |leë_embleemskakel = |beeld_kaart = NL - locator map municipality code GM0642 (2016).png |kaartgrootte = |kaartbyskrif = Ligging van Zwijndrecht in Zuid-Holland-provinsie |beeld_kaart1 = Gem-Zwijndrecht-OpenTopo.jpg |kaartgrootte1 = |kaartbyskrif1 = Kaart van Zwijndrecht-munisipaliteit |beeld_punt_kaart = |puntkaartgrootte = |puntkaartbyskrif = |punt-x = |punt-y = |duimdrukkerkaart = |duimdrukkeretiketposisie = |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |onderafdelingtipe = [[Land]] |onderafdelingnaam = {{vlag|Nederland}} |onderafdelingtipe1 = [[Provinsies van Nederland|Provinsie]] |onderafdelingtipe2 = |onderafdelingtipe3 = |onderafdelingtipe4 = |onderafdelingnaam1 = [[Lêer:flag Zuid-Holland.svg|22px]] [[Zuid-Holland]] |onderafdelingnaam2 = |onderafdelingnaam3 = |onderafdelingnaam4 = |regeringvoetnotas = |regeringstipe = |leiertitel = Burgemeester |leiernaam = Hein van der Loo ([[CDA]]) |leiertitel1 = |leiertitel2 = |leiertitel3 = |leiertitel4 = |leiernaam1 = |leiernaam2 = |leiernaam3 = |leiernaam4 = |stigtingstitel = |stigtingsdatum = |stigtingstitel2 = |stigtingsdatum2 = |stigtingstitel3 = |stigtingsdatum3 = |eenheidvoorkeur = |oppervlakvoetnotas = |oppervlakgroottes = |oppervlak_totaal_km2 = 22.77 |oppervlak_land_km2 = 20.31 |oppervlak_water_km2 = 2.47 |oppervlak_totaal_myl2 = |oppervlak_land_myl2 = |oppervlak_water_myl2 = |oppervlak_water_persent = |oppervlak_stedelik_km2 = |oppervlak_stedelik_myl2 = |oppervlak_metro_km2 = |oppervlak_metro_myl2 = |oppervlak_leeg1_titel = |oppervlak_leeg1_km2 = |oppervlak_leeg1_myl2 = |oppervlak_leeg2_titel = |oppervlak_leeg2_km2 = |oppervlak_leeg2_myl2 = |hoogtevoetnotas = |hoogte_m = -1 |hoogte_voet = |koördinaattipe = |koördinate = {{Koördinate|51|49|N|4|39|O|aansig=inlyn,titel}} |bevolking_soos_op = |bevolkingnotas = |bevolking_totaal = 44789 |bevolkingsdigtheid_km2 = 2205 |bevolkingsdigtheid_myl2 = |bevolking_metro = |bevolkingsdigtheid_metro_km2 = |bevolkingsdigtheid_metro_myl2 = |bevolking_stedelik = |bevolkingsdigtheid_stedelik_km2 = |bevolkingsdigtheid_stedelik_myl2 = |bevolking_leeg1_titel = |bevolking_leeg1 = |bevolkingsdigtheid_leeg1_km2 = |bevolkingsdigtheid_leeg1_myl2 = |bevolking_leeg2_titel = |bevolking_leeg2 = |bevolkingsdigtheid_leeg2_km2 = |bevolkingsdigtheid_leeg2_myl2 = |bevolkingnota = 1 Januarie 2022 |tydsone = IST |utcafset = +1 |tydsone_DST = IDT |uctafset_DST = +2 |poskodetipe = Poskode |poskode = 2995–3336 |skakelkode = 078 |leë_naam = Bestuurlike sentrum |leë_inligting = Zwijndrecht |leë1_naam = |leë1_inligting = |leë2_naam = |leë2_inligting = |leë3_naam = |leë3_inligting = |leë4_naam = |leë4_inligting = |leë5_naam = |leë5_inligting = |voetnotas = |webwerf = [https://www.zwijndrecht.nl/ www.zwijndrecht.nl] }} [[Lêer:Bethelkerk - Zwijndrecht - 20376594 - RCE.jpg|thumb|Die Gereformeerde Bethelkerk]] '''Zwijndrecht''' is 'n munisipaliteit en dorp in die Nederlandse provinsie [[Zuid-Holland]], met 'n bevolking van sowat 45&nbsp;000 in 2022 en 'n oppervlakte van sowat 23&nbsp;km². Zwijndrecht lê in die suidooshoek van die [[IJsselmonde (eiland)|IJsselmonde]]-eiland in die suide van die provinsie, waar die riviere [[Ou Maas]] en [[Noord (rivier)|Noord]] mekaar raak, en is deel van die metropolitaanse agglomerasie [[Drechtsteden]]. In hierdie munisipaliteit word [[Zwindrechts]] gepraat, wat is 'n Zuid-[[Hollands|Hollandse]] dialek. In Zwijndrecht is die rangeerwerf Kijfhoek, wat is die grootste in Nederland. == Plekke == Dorpies: * Heerjansdam * Zwijndrecht Gehuggies: * Achter-Lindt * Kijfhoek * Kleine-Lindt == Munisipale raad == Verkiesings sedert 2010: {| Class = "wikitable sortable" |- ! Party ! Setels <br/ > 2010 ! Setels <br/ > 2014 ! Setels <br/ > 2018 ! Setels <br/ > 2022 |- | Algemeen Belang <br/ > Zwijndrecht | 5 | 5 | 8 | 10 |- | [[CU]]–[[SGP]] | 4 | 5 | 5 | 4 |- | [[VVD]] | 5 | 4 | 3 | 3 |- | [[CDA]] | 4 | 4 | 3 | 3 |- | [[GL]] | 2 | 1 | 1 | 2 |- | Zwijndrechtse <br/ > Plus Partij | | 2 | 2 | 2 |- | [[PvdA]] | 4 | 3 | 2 | 2 |- | [[D66]] | 3 | 3 | 2 | 1 |- | [[SP]] | | | 1 | |- ! Totaal ! 27 ! 27 ! 27 ! 27 |- |} == Susterstede == * [[Norderstedt]], [[Sleeswyk-Holstein]], Duitsland * [[Poprad]], [[Slowakye]] * [[Zwijndrecht, België|Zwijndrecht]], België == Naburige munisipaliteite == {{Naburige munisipaliteite | Noordwes= [[Barendrecht]], [[Ridderkerk]] | Noord= [[Hendrik-Ido-Ambacht]] | Noordoos= | Wes= | TEXTORPICTURE= | Oos= [[Papendrecht]] | Suidwes= [[Hoeksche Waard (munisipaliteit)|Hoeksche Waard]] | Suid= | Suidoos= [[Dordrecht, Nederland|Dordrecht]] }} == Eksterne skakels == * [https://www.zwijndrecht.nl/ Amptelike webwerf] * [https://www.plaatsengids.nl/zwijndrecht Plaatsengids] (beskrywing) * [https://allecijfers.nl/gemeente/zwijndrecht/ AlleCijfers] (statistiek) {{Saadjie}} {{Drechtsteden}} {{IJsselmonde}} {{Munisipaliteite in Zuid-Holland}} {{Normdata}} [[Kategorie:Munisipaliteite in Zuid-Holland]] [[Kategorie:Nedersettings in Zuid-Holland]] lgbs58uwvuax3157k2kp30q6vtvxt36 0 387234 2516873 2495681 2022-08-02T09:08:02Z Kueswap 152393 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Nedersetting |amptelike_naam = Hendrik-Ido-Ambacht |ander_naam = |inheemse_naam = |nedersetting_tipe = Munisipaliteit |bynaam = |slagspreuk = |translit_taal1 = |translit_taal1_tipe = |translit_taal1_inligting = |translit_taal2 = |translit_taal2_tipe = |translit_taal2_inligting = |beeld_stadsilhoeët = Overzicht toren - Hendrik-Ido-Ambacht - 20376661 - RCE.jpg |beeldgrootte = 250px |beeldbyskrif = Die Nederlandse Hervormde kerk |beeld_vlag = Flag of Hendrik-Ido-Ambacht.svg |vlaggrootte = |vlagskakel = |beeld_seël = |seëlskakel = |seëlgrootte = |beeld_skild = Hendrik-Ido-Ambacht wapen.svg |skildskakel = |skildgrootte = |beeld_leë_embleem = |leë_embleemtipe = |leë_embleemgrootte = |leë_embleemskakel = |beeld_kaart = NL - locator map municipality code GM0531 (2016).png |kaartgrootte = |kaartbyskrif = Ligging van Hendrik-Ido-Ambacht in Zuid-Holland-provinsie |beeld_kaart1 = Gem-Hendrik-Ido-Ambacht-OpenTopo.jpg |kaartgrootte1 = |kaartbyskrif1 = Kaart van Hendrik-Ido-Ambacht-munisipaliteit |beeld_punt_kaart = |puntkaartgrootte = |puntkaartbyskrif = |punt-x = |punt-y = |duimdrukkerkaart = |duimdrukkeretiketposisie = |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |onderafdelingtipe = [[Land]] |onderafdelingnaam = {{vlag|Nederland}} |onderafdelingtipe1 = [[Provinsies van Nederland|Provinsie]] |onderafdelingtipe2 = |onderafdelingtipe3 = |onderafdelingtipe4 = |onderafdelingnaam1 = [[Lêer:flag Zuid-Holland.svg|22px]] [[Zuid-Holland]] |onderafdelingnaam2 = |onderafdelingnaam3 = |onderafdelingnaam4 = |regeringvoetnotas = |regeringstipe = |leiertitel = Burgemeester |leiernaam = Jan Heijkoop ([[CDA]]) |leiertitel1 = |leiertitel2 = |leiertitel3 = |leiertitel4 = |leiernaam1 = |leiernaam2 = |leiernaam3 = |leiernaam4 = |stigtingstitel = |stigtingsdatum = |stigtingstitel2 = |stigtingsdatum2 = |stigtingstitel3 = |stigtingsdatum3 = |eenheidvoorkeur = |oppervlakvoetnotas = |oppervlakgroottes = |oppervlak_totaal_km2 = 11.90 |oppervlak_land_km2 = 10.19 |oppervlak_water_km2 = 1.71 |oppervlak_totaal_myl2 = |oppervlak_land_myl2 = |oppervlak_water_myl2 = |oppervlak_water_persent = |oppervlak_stedelik_km2 = |oppervlak_stedelik_myl2 = |oppervlak_metro_km2 = |oppervlak_metro_myl2 = |oppervlak_leeg1_titel = |oppervlak_leeg1_km2 = |oppervlak_leeg1_myl2 = |oppervlak_leeg2_titel = |oppervlak_leeg2_km2 = |oppervlak_leeg2_myl2 = |hoogtevoetnotas = |hoogte_m = -1 |hoogte_voet = |koördinaattipe = |koördinate = {{Koördinate|51|51|N|4|39|O|aansig=inlyn,titel}} |bevolking_soos_op = |bevolkingnotas = |bevolking_totaal = 31663 |bevolkingsdigtheid_km2 = 3107 |bevolkingsdigtheid_myl2 = |bevolking_metro = |bevolkingsdigtheid_metro_km2 = |bevolkingsdigtheid_metro_myl2 = |bevolking_stedelik = |bevolkingsdigtheid_stedelik_km2 = |bevolkingsdigtheid_stedelik_myl2 = |bevolking_leeg1_titel = |bevolking_leeg1 = |bevolkingsdigtheid_leeg1_km2 = |bevolkingsdigtheid_leeg1_myl2 = |bevolking_leeg2_titel = |bevolking_leeg2 = |bevolkingsdigtheid_leeg2_km2 = |bevolkingsdigtheid_leeg2_myl2 = |bevolkingnota = 1 Januarie 2022 |tydsone = IST |utcafset = +1 |tydsone_DST = IDT |uctafset_DST = +2 |poskodetipe = Poskode |poskode = 3341–3344 |skakelkode = 078 |leë_naam = Bestuurlike sentrum |leë_inligting = Hendrik-Ido-Ambacht |leë1_naam = |leë1_inligting = |leë2_naam = |leë2_inligting = |leë3_naam = |leë3_inligting = |leë4_naam = |leë4_inligting = |leë5_naam = |leë5_inligting = |voetnotas = |webwerf = [https://www.h-i-ambacht.nl/ www.h-i-ambacht.nl/] }} [[Lêer:Waaltje in Hendrik Ido Ambacht.jpg|thumb|Die Waaltje-rivier naby Hendrik-Ido-Ambacht]] '''Hendrik-Ido-Ambacht''' is 'n munisipaliteit en dorp in die Nederlandse provinsie [[Zuid-Holland]], met 'n bevolking van sowat 32&nbsp;000 in 2022 en 'n oppervlakte van sowat 12&nbsp;km². Vroeër heet die nedersetting ''Hendrik-Ido-Oostendam-Schildmanskinderen-Groot-en-Klein-Sandelingen-Ambacht'', wat was die langste pleknaam in Nederland. Hendrik-Ido-Ambacht lê in die ooste van die [[IJsselmonde (eiland)|IJsselmonde]]-eiland in die suide van die provinsie. Hierdie munisipaliteit word in die noorde begrens deur die opgedamde [[Waaltje]]-rivier en in die ooste deur die [[Noord (rivier)|Noord]]-rivier. Hendrik-Ido-Ambacht is deel van die metropolitaanse agglomerasie [[Drechtsteden]]. In die munisipaliteit word [[Ambachts]] gepraat, wat is 'n Zuid-[[Hollands|Hollandse]] dialek. Die dorp het baie streng Gereformeerde kerke, soos die [[Gereformeerde Gemeenten]] en die [[Gereformeerde Gemeenten in Nederland]]. == Munisipale raad == Verkiesings sedert 2010: {| Class = "wikitable sortable" |- ! Party ! Setels <br/ > 2010 ! Setels <br/ > 2014 ! Setels <br/ > 2018 ! Setels <br/ > 2022 |- | [[SGP]]–[[CU]] | 6 | 6 | 7 | 7 |- | Gemeente Belangen | 3 | 3 | 5 | 4 |- | [[VVD]] | 3 | 2 | 3 | 3 |- | Realistisch Ambacht | | | | 2 |- | [[CDA]] | 4 | 3 | 3 | 2 |- | [[PvdA]] | 3 | 2 | 1 | 2 |- | [[D66]] | 1 | 2 | 2 | 2 |- | Echt voor Ambacht (EVA) | | | 1 | 1 |- | Ambacht Uw Belang (AUB) | 1 | 3 | 1 | 0 |- ! Totaal ! 21 ! 21 ! 23 ! 23 |- |} == Susterstede == * [[Bergen, Nedersakse|Bergen]], [[Duitsland]] == Naburige munisipaliteite == {{Naburige munisipaliteite | Noordwes= [[Ridderkerk]] | Noord= | Noordoos= [[Alblasserdam]] | Wes= | TEXTORPICTURE= | Oos= | Suidwes= | Suid= [[Zwijndrecht, Nederland|Zwijndrecht]] | Suidoos= [[Papendrecht]] }} == Eksterne skakels == * [https://www.h-i-ambacht.nl/ Amptelike webwerf] * [https://www.plaatsengids.nl/hendrik-ido-ambacht Plaatsengids] (beskrywing) * [https://allecijfers.nl/gemeente/hendrik-ido-ambacht/ AlleCijfers] (statistiek) {{Saadjie}} {{Drechtsteden}} {{IJsselmonde}} {{Munisipaliteite in Zuid-Holland}} {{Normdata}} [[Kategorie:Hendrik-Ido-Ambacht| ]] [[Kategorie:Nedersettings in Zuid-Holland]] 4v7m7ygrpf71x01hg32fve4rf3z57id 0 387397 2516874 2498615 2022-08-02T09:12:49Z Kueswap 152393 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Nedersetting |amptelike_naam = Barendrecht |ander_naam = |inheemse_naam = |nedersetting_tipe = Munisipaliteit |bynaam = |slagspreuk = |translit_taal1 = |translit_taal1_tipe = |translit_taal1_inligting = |translit_taal2 = |translit_taal2_tipe = |translit_taal2_inligting = |beeld_stadsilhoeët = Eindpunt van tramlijn 25 bij Carnisselande.jpg |beeldgrootte = 250px |beeldbyskrif = Uitsig op Barendrecht |beeld_vlag = Barendrecht vlag.svg |vlaggrootte = |vlagskakel = |beeld_seël = |seëlskakel = |seëlgrootte = |beeld_skild = Coat of arms of Barendrecht.svg |skildskakel = |skildgrootte = |beeld_leë_embleem = |leë_embleemtipe = |leë_embleemgrootte = |leë_embleemskakel = |beeld_kaart = NL - locator map municipality code GM0489 (2016).png |kaartgrootte = |kaartbyskrif = Ligging van Barendrecht in Zuid-Holland-provinsie |beeld_kaart1 = Gem-Barendrecht-OpenTopo.jpg |kaartgrootte1 = |kaartbyskrif1 = Kaart van Barendrecht-munisipaliteit |beeld_punt_kaart = |puntkaartgrootte = |puntkaartbyskrif = |punt-x = |punt-y = |duimdrukkerkaart = |duimdrukkeretiketposisie = |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |onderafdelingtipe = [[Land]] |onderafdelingnaam = {{vlag|Nederland}} |onderafdelingtipe1 = [[Provinsies van Nederland|Provinsie]] |onderafdelingtipe2 = |onderafdelingtipe3 = |onderafdelingtipe4 = |onderafdelingnaam1 = [[Lêer:flag Zuid-Holland.svg|22px]] [[Zuid-Holland]] |onderafdelingnaam2 = |onderafdelingnaam3 = |onderafdelingnaam4 = |regeringvoetnotas = |regeringstipe = |leiertitel = Burgemeester |leiernaam = Govert Veldhuijzen ([[CDA]], waarnemend) |leiertitel1 = |leiertitel2 = |leiertitel3 = |leiertitel4 = |leiernaam1 = |leiernaam2 = |leiernaam3 = |leiernaam4 = |stigtingstitel = Stigting |stigtingsdatum = 1836 |stigtingstitel2 = |stigtingsdatum2 = |stigtingstitel3 = |stigtingsdatum3 = |eenheidvoorkeur = |oppervlakvoetnotas = |oppervlakgroottes = |oppervlak_totaal_km2 = 21.73 |oppervlak_land_km2 = 19.58 |oppervlak_water_km2 = 2.15 |oppervlak_totaal_myl2 = |oppervlak_land_myl2 = |oppervlak_water_myl2 = |oppervlak_water_persent = |oppervlak_stedelik_km2 = |oppervlak_stedelik_myl2 = |oppervlak_metro_km2 = |oppervlak_metro_myl2 = |oppervlak_leeg1_titel = |oppervlak_leeg1_km2 = |oppervlak_leeg1_myl2 = |oppervlak_leeg2_titel = |oppervlak_leeg2_km2 = |oppervlak_leeg2_myl2 = |hoogtevoetnotas = |hoogte_m = -1 |hoogte_voet = |koördinaattipe = |koördinate = {{Koördinate|51|51|N|4|32|O|aansig=inlyn,titel}} |bevolking_soos_op = |bevolkingnotas = |bevolking_totaal = 48714 |bevolkingsdigtheid_km2 = 2488 |bevolkingsdigtheid_myl2 = |bevolking_metro = |bevolkingsdigtheid_metro_km2 = |bevolkingsdigtheid_metro_myl2 = |bevolking_stedelik = |bevolkingsdigtheid_stedelik_km2 = |bevolkingsdigtheid_stedelik_myl2 = |bevolking_leeg1_titel = |bevolking_leeg1 = |bevolkingsdigtheid_leeg1_km2 = |bevolkingsdigtheid_leeg1_myl2 = |bevolking_leeg2_titel = |bevolking_leeg2 = |bevolkingsdigtheid_leeg2_km2 = |bevolkingsdigtheid_leeg2_myl2 = |bevolkingnota = 1 Januarie 2022 |tydsone = IST |utcafset = +1 |tydsone_DST = IDT |uctafset_DST = +2 |poskodetipe = Poskode |poskode = 2991–2994 |skakelkode = 0180 |leë_naam = Bestuurlike sentrum |leë_inligting = Barendrecht |leë1_naam = |leë1_inligting = |leë2_naam = |leë2_inligting = |leë3_naam = |leë3_inligting = |leë4_naam = |leë4_inligting = |leë5_naam = |leë5_inligting = |voetnotas = |webwerf = [https://www.barendrecht.nl/ www.barendrecht.nl] }} [[Lêer:Smitshoek BS 11 AB 11 BR Buurtschap gezicht 25062019.jpg|duimnael|'n Kroeg in die gehuggie Smitshoek]] [[Lêer:Carisse grienden 3.jpg|links|duimnael|Die Carnisse Grienden]] '''Barendrecht''' is 'n munisipaliteit en dorp in die Nederlandse provinsie [[Zuid-Holland]], met 'n bevolking van sowat 49&nbsp;000 in 2022 en 'n oppervlakte van sowat 22&nbsp;km². In 1836 is die munisipaliteite Oost-Barendrecht en West-Barendrecht onder die naam Oost- en West-Barendrecht saamgevoeg. Sedert 1886 word die munisipaliteit Barendrecht genoem. Barendrecht lê in die midde van die [[IJsselmonde (eiland)|IJsselmonde]]-eiland en grens in die suide aan die [[Ou Maas]]-rivier en in die suidooste aan die opgedamde [[Waaltje]]-rivier. == Plekke == Dorp: * Barendrecht ** Carnisselande (nuwe buurt wes van die snelweg, op die plek van die voormalige gehuggie Carnisse) Gehuggies: {{Col-begin|width=50%}} {{Col-break}} * Barendrechtse Veer * Charlois Zuidrand (klein stukkie) <ref>Charlois is 'n bestuursgebied in [[Rotterdam]].</ref> * Koedood (deels in [[Albrandswaard]]) {{Col-break}} * Noldijk * Reijerwaard * Smitshoek (kleiner deel in Albrandswaard) {{Col-end}} == Munisipale raad == Verkiesings sedert 2010: {| Class = "wikitable sortable" |- ! Party ! Setels <br/ > 2010 ! Setels <br/ > 2014 ! Setels <br/ > 2018 ! Setels <br/ > 2022 |- | Echt voor Barendrecht (EVB) | | 9 | 14 | 20 |- | [[SGP]]–[[CU]] | 4 | 4 | 3 | 3 |- | [[CDA]] | 6 | 5 | 4 | 2 |- | [[VVD]] | 9 | 5 | 3 | 1 |- | [[PvdA]] | 4 | 2 | 2 | 1 |- | [[GL]] | 3 | 1 | 2 | 1 |- | [[D66]] | 3 | 3 | 1 | 1 |- ! Totaal ! 29 ! 29 ! 29 ! 29 |- |} == Naburige munisipaliteite == {{Naburige munisipaliteite | Noordwes= | Noord= [[Rotterdam]] | Noordoos= [[Ridderkerk]] | Wes= [[Albrandswaard]] | TEXTORPICTURE= | Oos= | Suidwes= | Suid= [[Hoeksche Waard (munisipaliteit)|Hoeksche Waard]] | Suidoos= [[Zwijndrecht, Nederland|Zwijndrecht]] ([[Heerjansdam]]) }} == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [https://www.barendrecht.nl/ Amptelike webwerf] * [https://www.plaatsengids.nl/barendrecht Plaatsengids] (beskrywing) * [https://allecijfers.nl/gemeente/barendrecht/ AlleCijfers] (statistiek) {{Saadjie}} {{IJsselmonde}} {{Munisipaliteite in Zuid-Holland}} {{Normdata}} [[Kategorie:Munisipaliteite in Zuid-Holland]] [[Kategorie:Nedersettings in Zuid-Holland]] bdar6b41prdzm8gbscbn9tj872rig1k 0 387401 2516871 2498584 2022-08-02T09:04:41Z Kueswap 152393 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Nedersetting |amptelike_naam = Ridderkerk |ander_naam = |inheemse_naam = |nedersetting_tipe = Munisipaliteit |bynaam = |slagspreuk = |translit_taal1 = |translit_taal1_tipe = |translit_taal1_inligting = |translit_taal2 = |translit_taal2_tipe = |translit_taal2_inligting = |beeld_stadsilhoeët = Singelkerk Ridderkerk 1.jpg |beeldgrootte = 250px |beeldbyskrif = Die Hervormde Singelkerk |beeld_vlag = Ridderkerk Netherlands.svg |vlaggrootte = |vlagskakel = |beeld_seël = |seëlskakel = |seëlgrootte = |beeld_skild = Ridderkerk wapen.svg |skildskakel = |skildgrootte = |beeld_leë_embleem = |leë_embleemtipe = |leë_embleemgrootte = |leë_embleemskakel = |beeld_kaart = NL - locator map municipality code GM0597 (2016).png |kaartgrootte = |kaartbyskrif = Ligging van Ridderkerk in Zuid-Holland-provinsie |beeld_kaart1 = Gem-Ridderkerk-OpenTopo.jpg |kaartgrootte1 = |kaartbyskrif1 = Kaart van Ridderkerk-munisipaliteit |beeld_punt_kaart = |puntkaartgrootte = |puntkaartbyskrif = |punt-x = |punt-y = |duimdrukkerkaart = |duimdrukkeretiketposisie = |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |onderafdelingtipe = [[Land]] |onderafdelingnaam = {{vlag|Nederland}} |onderafdelingtipe1 = [[Provinsies van Nederland|Provinsie]] |onderafdelingtipe2 = |onderafdelingtipe3 = |onderafdelingtipe4 = |onderafdelingnaam1 = [[Lêer:flag Zuid-Holland.svg|22px]] [[Zuid-Holland]] |onderafdelingnaam2 = |onderafdelingnaam3 = |onderafdelingnaam4 = |regeringvoetnotas = |regeringstipe = |leiertitel = Burgemeester |leiernaam = Anny Attema ([[PvdA]]) |leiertitel1 = |leiertitel2 = |leiertitel3 = |leiertitel4 = |leiernaam1 = |leiernaam2 = |leiernaam3 = |leiernaam4 = |stigtingstitel = |stigtingsdatum = |stigtingstitel2 = |stigtingsdatum2 = |stigtingstitel3 = |stigtingsdatum3 = |eenheidvoorkeur = |oppervlakvoetnotas = |oppervlakgroottes = |oppervlak_totaal_km2 = 25.26 |oppervlak_land_km2 = 23.48 |oppervlak_water_km2 = 1.79 |oppervlak_totaal_myl2 = |oppervlak_land_myl2 = |oppervlak_water_myl2 = |oppervlak_water_persent = |oppervlak_stedelik_km2 = |oppervlak_stedelik_myl2 = |oppervlak_metro_km2 = |oppervlak_metro_myl2 = |oppervlak_leeg1_titel = |oppervlak_leeg1_km2 = |oppervlak_leeg1_myl2 = |oppervlak_leeg2_titel = |oppervlak_leeg2_km2 = |oppervlak_leeg2_myl2 = |hoogtevoetnotas = |hoogte_m = -1 |hoogte_voet = |koördinaattipe = |koördinate = {{Koördinate|51|52|N|4|36|O|aansig=inlyn,titel}} |bevolking_soos_op = |bevolkingnotas = |bevolking_totaal = 47099 |bevolkingsdigtheid_km2 = 2006 |bevolkingsdigtheid_myl2 = |bevolking_metro = |bevolkingsdigtheid_metro_km2 = |bevolkingsdigtheid_metro_myl2 = |bevolking_stedelik = |bevolkingsdigtheid_stedelik_km2 = |bevolkingsdigtheid_stedelik_myl2 = |bevolking_leeg1_titel = |bevolking_leeg1 = |bevolkingsdigtheid_leeg1_km2 = |bevolkingsdigtheid_leeg1_myl2 = |bevolking_leeg2_titel = |bevolking_leeg2 = |bevolkingsdigtheid_leeg2_km2 = |bevolkingsdigtheid_leeg2_myl2 = |bevolkingnota = 1 Januarie 2022 |tydsone = IST |utcafset = +1 |tydsone_DST = IDT |uctafset_DST = +2 |poskodetipe = Poskode |poskode = 2981–2989 |skakelkode = 0180 |leë_naam = Bestuurlike sentrum |leë_inligting = Ridderkerk |leë1_naam = |leë1_inligting = |leë2_naam = |leë2_inligting = |leë3_naam = |leë3_inligting = |leë4_naam = |leë4_inligting = |leë5_naam = |leë5_inligting = |voetnotas = |webwerf = [https://www.ridderkerk.nl/ www.ridderkerk.nl] }} [[Lêer:WapenvanRijsoorda.jpg|duimnael|Die restaurant die Wapen van Rijsoord (ou naam)]] [[Lêer:Knooppunt Ridderkerk - RWS 187204.jpg|duimnael|Padknooppunt Ridderkerk]] [[Lêer:Overzicht voorgevel met naastgelegen bijgebouw - Ridderkerk - 20358381 - RCE.jpg|links|duimnael|Die Huys ten Donck]] '''Ridderkerk''' is 'n munisipaliteit en dorp in die Nederlandse provinsie [[Zuid-Holland]], met 'n bevolking van sowat 47&nbsp;000 in 2022 en 'n oppervlakte van sowat 25&nbsp;km². Ridderkerk lê in die ooste van die [[IJsselmonde (eiland)|IJsselmonde]]-eiland en grens in die noorde aan die [[Nuwe Maas]]-, in die ooste aan die [[Noord (rivier)|Noord]]- en in die suidooste aan die [[Waaltje]]-rivier, wat in die suidweste deur die munisipaliteit langs die dorp [[Rijsoord]] vloei. In Ridderkerk word [[Rekarreks]] gepraat, wat is 'n Zuid-[[Hollands|Hollandse]] dialek. Die dorp stam uit die Middeleeue. Op [[15 Mei]] [[1940]] is in die dorp Rijsoord die Nederlandse [[kapitulasie|oorgawe]] aan die [[Wehrmacht]] ([[Nazi-Duitsland]]) geteken. == Plekke == Dorpies: {{Col-begin|width=50%}} {{Col-break}} * Bolnes * Oostendam * Ridderkerk {{Col-break}} * Rijsoord * Slikkerveer {{Col-end}} Gehuggies: {{Col-begin|width=50%}} {{Col-break}} * Oude Molen * Strevelshoek * Wevershoek {{Col-break}} * Zwaantje * Zwet {{Col-end}} == Munisipale raad == Verkiesings sedert 2010: {| Class = "wikitable sortable" |- ! Party ! Setels <br/ > 2010 ! Setels <br/ > 2014 ! Setels <br/ > 2018 ! Setels <br/ > 2022 |- | Partij 18PLUS | | 1 | 5 | 7 |- | [[SGP]] | 5 | 5 | 4 | 5 |- | [[PvdA]]–[[GL]] | | | | 4 |- | Leefbaar Ridderkerk | 10 | 6 | 3 | 3 |- | [[CU]] | 2 | 3 | 2 | 3 |- | Echt voor Ridderkerk (EVR) | | 5 | 4 | 2 |- | [[CDA]] | 2 | 3 | 3 | 2 |- | [[VVD]] | 2 | 2 | 2 | 2 |- | Burger op 1 | | | 1 | 1 |- | [[PvdA]] | 4 | 2 | 3 | |- | [[GL]] | | | 1 | |- | [[D66]] | | | 1 | |- | [[D66]]–[[GL]] | 2 | 2 | | |- ! Totaal ! 27 ! 29 ! 29 ! 29 |- |} == Boorlinge == * [[Bas Belder]] (*1946), politikus * [[Jos Wienen]] (*1960), politikus == Naburige munisipaliteite == {{Naburige munisipaliteite | Noordwes= [[Rotterdam]] | Noord= | Noordoos= [[Krimpenerwaard (munisipaliteit)|Krimpenerwaard]] | Wes= [[Barendrecht]] | TEXTORPICTURE= | Oos= [[Molenlanden]] ([[Kinderdijk]]),<br> [[Alblasserdam]] | Suidwes= | Suid= [[Zwijndrecht, Nederland|Zwijndrecht]] ([[Heerjansdam]]) | Suidoos= [[Hendrik-Ido-Ambacht]] }} == Eksterne skakels == * [https://www.ridderkerk.nl/ Amptelike webwerf] * [https://www.plaatsengids.nl/ridderkerk Plaatsengids] (beskrywing) * [https://allecijfers.nl/gemeente/ridderkerk/ AlleCijfers] (statistiek) {{Saadjie}} {{IJsselmonde}} {{Munisipaliteite in Zuid-Holland}} {{Normdata}} [[Kategorie:Munisipaliteite in Zuid-Holland]] [[Kategorie:Nedersettings in Zuid-Holland]] k1j45277czl1x1ea7sa27piam1p0l08 0 389911 2516735 2515892 2022-08-01T14:08:14Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki Die '''Wettstein-stelsel''' was 'n stelsel van plant taksonomie. Dit erken die volgende hoofgroepe, volgens [[Richard Wettstein]] se ''Handbuch der Systematischen Botanik'' (1901–1924).{{sfn|Wettstein|1924}} == 3de uitgawe (1924) == === Uiteensetting === Sinopsis{{sfn|Wettstein|1924|loc=[http://biolib.mpipz.mpg.de/wettstein/botanik/high/IMG_5055.html p.&nbsp;6]}} * [[Flagellatae]] p.&nbsp;65 * [[Myxophyta]] p.&nbsp;69 * Schizophyta ** Schizophyceae ** Schizomycetes * Zygophyta ** Peridinieae ** Bacillarieae *** Centricae *** Pennatae ** Conjugatae * Phaeophytae * Rhodophyta ** Bangieae ** Florideae * Euphallophyta ** Chlorophyceae ** Fungi *** Eumycetes **** Phycomycetes **** Ascomycetes **** Basidiomycetes *** Lichenes **** Ascolichenes **** Basidiolichenes * Cormophyta ** Archegoniatae *** Bryophyta **** Musci **** Hepaticae *** Pteridophyta **** Psilophytinae **** Lycopodiinae **** Psilotinae **** Equisetinae **** Isoëtinae **** Filicinae **** Cycadofilicinae ** Anthophyta *** Gymnospermae **** Cycadinae **** Bennettitinae **** Cordaitinae **** Gingkoinae **** Coniferae **** Gnetinae *** Angiospermae p.&nbsp;467 **** Dicotyledones p.&nbsp;539 ***** Choripetalae ****** Monochlamydeae p.&nbsp;540 ****** Dialypetalae ***** Sympetalae **** Monocotyledones p.&nbsp;848 === Scheme === * [[Flagellatae]] p.&nbsp;65 * I. phylum ''Schizophyta'' *::: 1. classis ''Schizophyceae'' *::: 2. classis ''[[Schizomycetes]]'' * II. phylum ''Monadophyta'' * III. phylum ''[[Myxophyta]]'' p.&nbsp;69 * IV. phylum ''Conjugatophyta'' * V. phylum ''Bacillariophyta'' * VI. phylum ''Conjugatae'' * VII. phylum ''Rhodophyta'' *::: 1. classis ''Bang|1924|loc=[]ieae'' *::: 2. classis ''Florideae'' * VIII. phylum ''Euthallophyta'' *::: 1. classis ''Chlorophyceae'' *::: 2. classis ''Fungi'' *:::A. ''Eumycetes'' *:::: 1. subclassis ''Phycomycetes'' *:::: 2. subclassis ''Ascomycetes'' *:::: 3. subclassis ''Basidiomycetes'' *:::B. ''Lichenes'' *:::: 1. subclassis ''Ascolichenes'' *:::: 2. subclassis ''Basidiolichenes'' * IX. phylum ''Cormophyta'' *: I. divisio ''Archegoniatae'' ==== Bryophyta ==== *:: 1. subdivisio ''Bryophyta'' *::: 1. classis ''Musci'' *::: 2. classis ''Hepaticae'' ==== Pteridophyta ==== *:: 2. subdivisio ''Pteridophyta'' *::: 1. classis ''Psilophytinae'' *::: 2. classis ''Lycopodiinae'' *::: 3. classis ''Psilotinae'' *::: 4. classis ''Articulatae'' *::: 5. classis ''Filicinae'' *: II. divisio ''Anthophyta'' *:: 1. subdivisio ''Gymnospermae'' *::: 1. classis ''Pteridospermae'' *::: 2. classis ''Cycadinae'' *::: 3. classis ''Benettitinae'' *::: 4. classis ''Cordaïtinae'' *::: 5. classis ''Ginkgoinae'' *::: 6. classis ''Coniferae'' *::: 7. classis ''Gnetinae'' *:: 2. subdivisio ''Angiospermae'' *::: 1. classis ''Dicotyledones'' *:::: 1. subclassis ''Choripetalae'' *::::: A. ''Monochlamideae'' *::::: B. ''Dialypetalae'' *:::: 2. subclassis ''Sympetalae'' *::: 2. classis ''Monocotyledones'' ==== Gymnospermae==== *::1. subdivisio ''Gymnospermae'' *::: 1. classis ''Pteridospermae'' (fossil only) *::: 2. classis ''Cycadinae'' *:::::: 1. familia ''[[Cycadaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Zamiaceae]]'' *::: 3. classis ''Benettitinae'' (fossil only) *::: 4. classis ''Cordaïtinae'' (fossil only) *::: 5. classis ''Ginkgoinae'' *:::::: 1. familia ''[[Ginkgoaceae]]'' *::: 6. classis ''[[Coniferae]]'' *:::::: 1. familia ''[[Taxaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Cupressaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Abietaceae]]'' *::: 7. classis ''Gnetinae'' *:::::: 1. familia ''[[Ephedraceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Gnetaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Welwitschiaceae]]'' ==== Angiospermae==== *::2. subdivisio ''[[Angiospermae]]'' p.&nbsp;467 ===== Dicotyledones===== *::: '''1. classis ''[[Dicotyledones]]'' ''' p.&nbsp;539 *:::: '''1. subclassis ''[[Choripetalae]]'' ''' *::::: '''A. ''[[Monochlamydeae]]'' ''' p.&nbsp;540 *::::: 1. ordo ''[[Verticillatae]]'' *:::::: familia ''[[Casuarinaceae]]'' *::::: 2. ordo ''[[Fagales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Betulaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Fagaceae]]'' *::::: 3. ordo ''[[Myricales]]'' *:::::: familia ''[[Myricaceae]]'' *::::: 4. ordo ''[[Leitneriales]]'' *:::::: familia ''[[Leitneriaceae]]'' *::::: 5. ordo ''[[Juglandales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Julianiaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Juglandaceae]]'' *::::: 6. ordo ''[[Salicales]]'' *:::::: familia ''[[Salicaceae]]'' *::::: 7. ordo ''[[Batidales]]'' *:::::: familia ''[[Batidaceae]]'' [sic, now ''[[Bataceae]]''] *::::: 8. ordo ''[[Balanopsidales]]'' *:::::: familia ''[[Balanopsidaceae]]'' [sic, now ''[[Balanopaceae]]''] *::::: 9. ordo ''[[Urticales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Moraceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Cannabaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Ulmaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Eucommiaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Rhoipteleaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Urticaceae]]'' *:::::10. ordo ''[[Piperales]]'' *:::::: familia ''[[Piperaceae]]'' *::::: ''[[incertae sedis]]'' *:::::: familia ''[[Saururaceae]]'' *:::::: familia ''[[Chloranthaceae]]'' *:::::: familia ''[[Lacistemonaceae]]'' *:::::11. ordo ''[[Proteales]]'' *:::::: familia ''[[Proteaceae]]'' *:::::12. ordo ''[[Santalales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Santalaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Grubbiaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Opiliaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Octoknemaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Olacaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Myzodendraceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Loranthaceae]]'' *:::::: 8. familia ''[[Balanophoraceae]]'' *:::::: 9. familia ''[[Cynomoriaceae]]'' *:::::13. ordo ''[[Polygonales]]'' *:::::: familia ''[[Polygonaceae]]'' *:::::14. ordo ''[[Centrospermae]]'' *:::::: 1. familia ''[[Chenopodiaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Amaranthaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Phytolaccaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Thelygonaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Nyctaginaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Aizoaceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Cactaceae]]'' *::::::[sic] *:::::: 9. familia ''[[Portulacaceae]]'' *::::::10. familia ''[[Basellaceae]]'' *::::::11. familia ''[[Caryophyllaceae]]'' *:::::15. ordo ''[[Tricoccae]]'' *:::::: 1. familia ''[[Euphorbiaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Daphniphyllaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Dichapetalaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Buxaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Callitrichaceae]]'' *:::::16. ordo ''[[Hamamelidales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Hamamelidaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Cercidiphyllaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Eupteleaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Platanaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Myrothamnaceae]]'' *::::: [sic] *::::: '''B. ''[[Dialypetalae]]'' ''' *:::::18. ordo ''[[Polycarpicae]]'' *:::::: 1. familia ''[[Magnoliaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Trochodendraceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Lactoridaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Himantandraceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Eupomatiaceae]]'' *:::::: 6. familia ''Anonaceae'' [sic, now: ''[[Annonaceae]]''] *:::::: 7. familia ''[[Myristicaceae]]'' *:::::: 8. familia ''[[Canellaceae]]'' *:::::: 9. familia ''[[Aristolochiaceae]]'' *::::::10. familia ''[[Rafflesiaceae]]'' *::::::11. familia ''[[Hydnoraceae]]'' *::::::12. familia ''[[Calycanthaceae]]'' *::::::13. familia ''[[Gomortegaceae]]'' *::::::14. familia ''[[Monimiaceae]]'' *::::::15. familia ''[[Lauraceae]]'' *::::::16. familia ''[[Hernandiaceae]]'' *::::::17. familia ''[[Menispermaceae]]'' *::::::18. familia ''[[Lardizabalaceae]]'' *::::::19. familia ''[[Ranunculaceae]]'' *::::::20. familia ''[[Berberidaceae]]'' *::::::21. familia ''[[Nymphaeaceae]]'' *::::::22. familia ''[[Ceratophyllaceae]]'' *::::: ''[[incertae sedis]]'' *::::::23. familia ''[[Nepenthaceae]]'' *::::::24. familia ''[[Cephalotaceae]]'' *::::::25. familia ''[[Sarraceniaceae]]'' *:::::19. ordo ''[[Rhoeadales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Papaveraceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Tovariaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Capparidaceae]]'' [sic, now ''[[Capparaceae]]''] *:::::: 4. familia ''[[Cruciferae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Resedaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Moringaceae]]'' *:::::20. ordo ''[[Parietales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Cistaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Bixaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Cochlospermaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Tamaricaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Fouquieriaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Frankeniaceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Elatinaceae]]'' *:::::: 8. familia ''[[Droseraceae]]'' *:::::: 9. familia ''[[Violaceae]]'' *::::::10. familia ''[[Flacourtiaceae]]'' *::::::11. familia ''[[Stachyuraceae]]'' *::::::12. familia ''[[Turneraceae]]'' *::::::13. familia ''[[Malesherbiaceae]]'' *::::::14. familia ''[[Passifloraceae]]'' *::::::15. familia ''[[Achariaceae]]'' *::::::16. familia ''[[Caricaceae]]'' *::::::17. familia ''[[Loasaceae]]'' *::::::18. familia ''[[Begoniaceae]]'' *::::::19. familia ''[[Datiscaceae]]'' *::::::20. familia ''[[Ancistrocladaceae]]'' *:::::21. ordo ''[[Guttiferales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Dilleniaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Actinidiaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Ochnaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Strassburgeriaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Eucryphiaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Caryocaraceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Marcgraviaceae]]'' *:::::: 8. familia ''[[Quiinaceae]]'' *:::::: 9. familia ''[[Theaceae]]'' *::::::10. familia ''[[Guttiferae]]'' *::::::11. familia ''[[Dipterocarpaceae]]'' *:::::22. ordo ''[[Rosales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Crassulaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Saxifragaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Cunoniaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Brunelliaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Myrothamnaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Pittosporaceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Byblidaceae]]'' *:::::: 8. familia ''[[Roridulaceae]]'' *:::::: 9. familia ''[[Bruniaceae]]'' *::::::10. familia ''[[Podostemonaceae]]'' *::::::11. familia ''[[Hydrostachyaceae]]'' *::::::12. familia ''[[Rosaceae]]'' *::::::13. familia ''[[Crossosomataceae]]'' *::::::14. familia ''[[Chrysobalanaceae]]'' *::::::15. familia ''[[Connaraceae]]'' *::::::16. familia ''[[Mimosaceae]]'' *::::::17. familia ''[[Papilionaceae]]'' *:::::23. ordo ''[[Myrtales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Penaeaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Geissolomaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Oliniaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Thymelaeaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Elaeagnaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Lythraceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Heteropyzidaceae]]'' *:::::: 8. familia ''[[Sonneratiaceae]]'' *:::::: 9. familia ''[[Rhizophoraceae]]'' *::::::10. familia ''[[Alangiaceae]]'' *::::::11. familia ''[[Nyssaceae]]'' *::::::12. familia ''[[Lecythidaceae]]'' *::::::13. familia ''[[Combretaceae]]'' *::::::14. familia ''[[Myrtaceae]]'' *::::::15. familia ''[[Punicaceae]]'' *::::::16. familia ''[[Melastomataceae]]'' *::::::17. familia ''[[Oenotheraceae]]'' *::::::18. familia ''[[Halorrhagidaceae]]'' [sic: now ''[[Haloragaceae]]''] *::::::19. familia ''[[Gunneraceae]]'' *::::: ''[[incertae sedis]]'' *:::::: familia ''[[Hippuridaceae]]'' *:::::24. ordo ''[[Columniferae]]'' *:::::: 1. familia ''[[Malvaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Bombacaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Tiliaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Sterculiaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Elaeocarpaceae]]'' *::::: ''[[incertae sedis]]'' *:::::: familia ''[[Chlaenaceae]]'' *:::::: familia ''[[Gonystylaceae]]'' *:::::: familia ''[[Scytopetalaceae]]'' *:::::25. ordo ''[[Gruinales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Linaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Humiriaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Oxalidaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Geraniaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Limnaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Tropaeolaceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Erythroxylaceae]]'' *:::::: 8. familia ''[[Malpighiaceae]]'' *:::::: 9. familia ''[[Zygophyllaceae]]'' *::::: ''[[incertae sedis]]'' *:::::: familia ''[[Cneoraceae]]'' *:::::26. ordo ''[[Terebinthales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Rutaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Simarubaceae]]'' [sic: now ''[[Simaroubaceae]]''] *:::::: 3. familia ''[[Burseraceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Meliaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Tremandraceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Polygalaceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Xanthophyllaceae]]'' *:::::: 8. familia ''[[Trigoniaceae]]'' *:::::: 9. familia ''[[Vochysiaceae]]'' *::::::10. familia ''[[Anacardiaceae]]'' *::::::11. familia ''[[Sapindaceae]]'' *::::::12. familia ''[[Akaniaceae]]'' *::::::13. familia ''[[Aextoxicaceae]]'' *::::::14. familia ''[[Aceraceae]]'' *::::::15. familia ''[[Hippocastanaceae]]'' *::::::16. familia ''[[Coriaceae]]'' *::::::17. familia ''[[Cyrillaceae]]'' *::::::18. familia ''[[Pentaphylacaceae]]'' *::::::19. familia ''[[Sabiaceae]]'' *::::::20. familia ''[[Melianthaceae]]'' *::::::21. familia ''[[Corynocarpaceae]]'' *::::::22. familia ''[[Balsaminaceae]]'' *:::::27. ordo ''[[Celastrales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Aquifoliaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Celastraceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Salvadoraceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Staphyleaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Hippocrateaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Stackhousiaceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Icacinaceae]]'' *:::::28. ordo ''[[Rhamnales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Rhamnaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Vitaceae]]'' *:::::29. ordo ''[[Umbelliflorae]]'' *:::::: 1. familia ''[[Cornaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Araliaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Umbelliferae]]'' *::::: ''[[incertae sedis]]'' *::::: ordo ''[[Garryales]]'' *:::::: familia ''[[Garryaceae]]'' *:::: '''2. subclassis ''[[Sympetalae]]'' ''' p.&nbsp;754 *::::: 1. ordo ''[[Plumbaginales]]'' *:::::: familia ''[[Plumbaginaceae]]'' *::::: 2. ordo ''[[Primulales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Theophrastaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Primulaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Myrsinaceae]]'' *::::: 3. ordo ''[[Bicornes]]'' *:::::: 1. familia ''[[Clethraceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Pirolaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Ericaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Empetraceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Epacridaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Diapensiaceae]]'' *::::: 4. ordo ''[[Diospyrales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Ebenaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Hoplestigmataceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Styracaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Symplocaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Sapotaceae]]'' *::::: 5. ordo ''[[Tubiflorae]]'' *:::::: 1. familia ''[[Convolvulaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Cuscutaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Polemoniaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Hydrophyllaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Lennoaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Boraginaceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Nolanaceae]]'' *:::::: 8. familia ''[[Solanaceae]]'' *:::::: 9. familia ''[[Scrophulariaceae]]'' *::::::10. familia ''[[Lentibulariaceae]]'' *::::::11. familia ''[[Orobranchaceae]]'' *::::::12. familia ''[[Gesneriaceae]]'' *::::::13. familia ''[[Bignoniaceae]]'' *::::::14. familia ''[[Pedaliaceae]]'' *::::::15. familia ''[[Martyniaceae]]'' *::::::16. familia ''[[Acanthaceae]]'' *::::::17. familia ''[[Verbenaceae]]'' *::::::18. familia ''[[Labiatae]]'' *::::::19. familia ''[[Tetrachondraceae]]'' *::::::20. familia ''[[Globulariaceae]]'' *::::::21. familia ''[[Phrymaceae]]'' *::::::22. familia ''[[Myoporaceae]]'' *::::::23. familia ''[[Plantaginaceae]]'' *::::: ''[[incertae sedis]]'' *:::::: familia ''[[Columelliaceae]]'' *::::: 6. ordo ''[[Contortae]]'' *:::::: 1. familia ''[[Loganiaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Buddleiaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Gentianaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Menyanthaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Apocynaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Asclepiadaceae]]'' *::::: 7. ordo ''[[Ligustrales]]'' *:::::: familia ''[[Oleaceae]]'' *::::: 8. ordo ''[[Rubiales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Rubiaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Caprifoliaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Adoxaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Valerianaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Dipsacaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Calyceraceae]]'' *::::: 9. ordo ''[[Cucurbitales]]'' *:::::: familia ''[[Cucurbitaceae]]'' *::::: 10. ordo ''[[Synandrae]]'' *:::::: 1. familia ''[[Campanulaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Lobeliaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Goodeniaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Stylidaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Brunoniaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Compositae]]'' ===== Monocotyledones ===== *::: '''II. classis ''Monocotyledones'' ''' p.&nbsp;848 *::::1. ordo ''[[Helobiae]]'' p.&nbsp;848 *:::::: 1. familia ''[[Alismataceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Butomaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Hydrocharitaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Scheuchzeriaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Aponogetonaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Potamogetonaceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Najadaceae]]'' *::::2. ordo ''[[Liliiflorae]]'' p.&nbsp;862 *:::::: 1. familia ''[[Liliaceae]]'' p.&nbsp;863 *::::::: subfamilia A. [[Melanthoideae]] p.&nbsp;866 *::::::: subfamilia B. [[Herrerioideae]] *::::::: subfamilia C. [[Asphodeloideae]] *::::::: subfamilia D. [[Allioideae]] p.&nbsp;868 *::::::: subfamilia E. [[Lilioideae]] p.&nbsp;869 *::::::: subfamilia F. [[Dracaenoideae]] *::::::: subfamilia G. [[Asparagoideae]] *::::::: subfamilia H. [[Ophiopogonoideae]] p.&nbsp;870 *::::::: subfamilia I. [[Aletroideae]] *::::::: subfamilia K. [[Luzuriagoideae]] *::::::: subfamilia L. [[Smilacoideae]] *:::::: 2. familia ''[[Stemonaceae]]'' p.&nbsp;870 *:::::: 3. familia ''[[Cyanastraceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Pontederiaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Haemodoraceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Philydraceae]]'' *:::::: 7. familia ''[[Amaryllidaceae]]'' p.&nbsp;871 *::::::: subfamilia A. Amaryllidoideae p.&nbsp;874 *::::::: subfamilia B. Agavoideae *::::::: subfamilia C. Hypoxidoideae *:::::: 8. familia ''[[Velloziaceae]]'' *:::::: 9. familia ''[[Iridaceae]]'' *::::::10. familia ''[[Juncaceae]]'' *::::::11. familia ''[[Flagellariaceae]]'' *::::::12. familia ''[[Rapateaceae]]'' *::::::13. familia ''[[Thurniaceae]]'' *::::::14. familia ''[[Bromeliaceae]]'' *::::::15. familia ''[[Dioscoreaceae]]'' p.&nbsp;880 *::::::16. familia ''[[Taccaceae]]'' *::::::17. familia ''[[Burmanniaceae]]'' p.&nbsp;882 *::::3. ordo ''[[Enantioblastae]]'' p.&nbsp;883 *:::::: 1. familia ''[[Commelinaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Mayacaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Xyridaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Eriocaulaceae]]'' *:::::: 5. familia ''[[Centrolepidaceae]]'' *:::::: 6. familia ''[[Restionaceae]]'' *::::4. ordo ''[[Cyperales]]'' p.&nbsp;888 *:::::: familia ''[[Cyperaceae]]'' *::::5. ordo ''[[Glumiflorae]]'' p.&nbsp;891 *:::::: familia ''[[Gramineae]]'' *::::6. ordo ''[[Scitamineae]]'' p.&nbsp;902 *:::::: 1. familia ''[[Musaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Zingiberaceae]]'' p.&nbsp;904 *:::::: 3. familia ''[[Cannaceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Marantaceae]]'' p.&nbsp;906 *::::7 ordo ''[[Gynandrae]]'' p.&nbsp;907 *:::::: familia ''[[Orchidaceae]]'' *::::8. ordo ''[[Spadiciflorae]]'' *:::::: 1. familia ''[[Palmae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Cyclanthaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Araceae]]'' *:::::: 4. familia ''[[Lemnaceae]]'' *::::9. ordo ''[[Pandanales]]'' *:::::: 1. familia ''[[Pandanaceae]]'' *:::::: 2. familia ''[[Sparganiaceae]]'' *:::::: 3. familia ''[[Typhaceae]]'' == Verwysings == {{Verwysings}} == Bibliographie == {{refbegin}} * {{cite book| first= Richard|last= Wettstein|author-link=Richard Wettstein|year = 1924|edition=3rd|title = Handbuch der Systematischen Botanik 2 vols.|url=http://biolib.mpipz.mpg.de/library/authors/author_00267_de.html|access-date=15 April 2015}} ** 1st ed. 1901–1908 [https://books.google.com/books?id=TTlEAAAAYAAJ Vol. I 1901], [https://books.google.com/books?id=t1s5AQAAMAAJ Vol. II 1908] ** 2nd ed. 1910–1911 ** [http://biolib.mpipz.mpg.de/library/authors/author_00267_de.html 3rd ed. 1923–1924] *** [http://biolib.mpipz.mpg.de/wettstein/botanik/index.html Index] ** [http://catalog.hathitrust.org/Record/001496181 4th ed. 1933–1935] === Resensies === Eerse uitgawe * [https://www.jstor.org/stable/2464909 B. M. Davis. Handbook of systemic botany. Botanical Gazette. Vol. 32, No. 1 (July, 1901), pp. 61-62] Part 1 * [https://books.google.com/books?id=fm4WAAAAYAAJ&pg=PA68 Charles J. Chamberlain. Handbook of systemic botany. Botanical Gazette. Vol. 37, No. 1 (Jan., 1904), pp. 68-69] Part 2 * [https://www.jstor.org/stable/2467403 Charles J. Chamberlain. Wettstein's Handbuch. Botanical Gazette. Vol. 45, No. 1 (Jan., 1908), p. 58] Part 3 Tweede uitgawe * [https://www.jstor.org/stable/2467084 Charles J. Chamberlain. Wettstein's Handbuch. Botanical Gazette. Vol. 52, No. 5 (Nov., 1911), p. 405] {{refend}} {{Normdata}} [[Kategorie:Taksonomie]] 7x3exvx01ox9s3gejjq3hlpva3ljm4t 0 390070 2516877 2496429 2022-08-02T09:29:03Z Kueswap 152393 /* Munisipaliteite */ wikitext text/x-wiki [[Lêer:IJsselmonde osm.png|thumb|Die IJsselmonde-eiland (die Zwijndrechtse Waard is deel van die eiland)]] [[Lêer:Knooppunt Ridderkerk - RWS 187204.jpg|thumb|Verkeersknooppunt Ridderkerk]] [[Lêer:Classification yard Kijfhoek 01.jpg|thumb|Rangeerwerf Kijfhoek naby [[Heerjansdam]]]] [[Lêer:Brienenoord - panoramio.jpg|thumb|Van Brienenoordbrug in Rotterdam]] [[Lêer:Shell Pernis refinery 2019.jpg|thumb|[[Shell]] se [[olieraffinadery]] in [[Pernis]]]] [[Lêer:Capitulatiemonument Rijsoord (1).jpg|thumb|[[Kapitulasie]]monument in [[Rijsoord]]]] '''IJsselmonde''' is 'n eiland in die [[Nederland|Nederlandse]] provinsie [[Zuid-Holland]]. Die eiland word omsluit deur die [[Nuwe Maas]]-rivier in die noorde, die [[Noord (rivier)|Noord]]-rivier in die ooste en die [[Ou Maas]]-rivier in die suide en weste. Die opgedamde [[Waaltje]]-rivier vloei deur IJsselmonde en verdeel die eiland in die suidooste onder in die [[Zwijndrechtse Waard]]. Die eiland is hoogs verstedelik en lê sowat één meter onder seevlak. == Munisipaliteite == IJsselmonde-eiland bestaan uit die volgende ses munisipaliteite: {| Class = "wikitable sortable" |- ! ! ! colspan="3" | Oppervlak (km²) ! |- ! Munisipaliteit ! Inwoners <br/ > (2022) ! - totaal ! - land ! - water ! Digtheid |- | [[Albrandswaard]] | 26 000 | 24 | 22 | 2 | 1 197 |- | [[Barendrecht]] | 49 000 | 22 | 20 | 2 | 2 488 |- | [[Hendrik-Ido-Ambacht]] | 32 000 | 12 | 10 | 2 | 3 107 |- | [[Ridderkerk]] | 47 000 | 25 | 23 | 2 | 2 006 |- | [[Rotterdam]]-Suid ª <ref>[https://allecijfers.nl/gemeente-overzicht/rotterdam/ Gebieden in Rotterdam (2021)], AlleCijfers</ref> | 248 000 | 46 | 41 | 5 | 6 049 |- | [[Zwijndrecht, Nederland|Zwijndrecht]] | 45 000 | 23 | 20 | 2 | 2 205 |- ! Totaal ! 447 000 ! 152 ! 136 ! 15 ! 3 287 |} ª Rotterdam-Suid is op die linker-Maasoewer van Rotterdam en bestaan uit die bestuursgebiede Charlois, Feyenoord, Hoogvliet, IJsselmonde en Pernis. == Naburige streke == {{Naburige munisipaliteite | TEXTORPICTURE= | Noordwes= [[Delfland]] | Noord= [[Schieland]] | Noordoos= [[Krimpenerwaard (streek)|Krimpenerwaard]] | Oos= [[Alblasserwaard]] | Suidoos= [[Eiland van Dordrecht]] | Suid= [[Hoeksche Waard (streek)|Hoeksche Waard]] | Suidwes= | Wes= [[Voorne-Putten]] }} == Sien ook == * [[IJsselmonde]] (dubbelsinnig) == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == * [https://www.plaatsengids.nl/ijsselmonde Plaatsengids] * Die midde van IJsselmonde: {{Koördinate|51|51|N|4|32|O|aansig=inlyn,titel}} {{Saadjie}} {{Normdata}} [[Kategorie:Zuid-Holland]] [[Kategorie:Eilande van Nederland]] [[Kategorie:Streke van Nederland]] t7twypzxahy5hw6ymrqbhs9jokr65v9 0 390707 2516820 2502229 2022-08-01T21:00:33Z SpesBona 2720 + Navigasie wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rugbykampioenskap | jaar = 2021 | beeld = | grootte = 100px | onderskrif = | begin = [[14 Augustus]] | eindig = [[2 Oktober]] | wenners = Nieu-Seeland | aantal = 18 | wedstryde = 12 | drieë = 63 | bywoning = 275317 | meeste punte = {{vlagikoon|RSA}} [[Handré Pollard]]<br /><small>(66)</small> | meeste drieë = {{vlagikoon|AUS}} Andrew Kellaway<br /><small>(7)</small> | vorige = [[2019-Rugbykampioenskapreeks|2019]] | volgende = [[2022-Rugbykampioenskapreeks|2022]] }} Die '''2021 Rugbykampioenskapsreeks''' was die negende uitgawe van die jaarlikse Suidelike Halfrond- [[Die Rugbykampioenskap|kompetisie]], wat [[Argentynse nasionale rugbyspan|Argentinië]], [[Wallabies|Australië]], [[All Blacks|Nieu-Seeland]] en [[Springbokke|Suid-Afrika]] betrek het. Die Springbokke het weer by die toernooi aangesluit ná ’n jaar uit in 2020 weens reisbeperkings van die Suid-Afrikaanse regering en kommer oor spelerswelsyn en veiligheid wat met COVID-19 verband hou.<ref>{{Cite news|title=SANZAAR confirm 2020 Tri-Nations Series to kick-off 31 October|language=en-AU|work=Rugby.Com.Au|url=https://australia.rugby/news/2020/10/16/sanzaar-confirm-new-2020-draw|access-date=2020-10-08}}</ref> Die toernooi het teruggekeer na sy normale vensterperiode van Augustus, wat op 14 Augustus afgeskop het en op 2 Oktober geëindig het. == Reisverbod == Met voortgesette reisbeperkings wat verband gehou het met die [[Covid-19-pandemie]], is die grootste deel van die toernooi in Australië en Nieu-Seeland aangebied, met Suid-Afrika wat ook twee wedstryde aangebied het – hul twee wedstryde teen Argentinië in die eerste twee rondes.<ref>{{Cite web|url=https://www.allblacks.com/news/feast-of-rugby-for-all-blacks-fans-as-rugby-championship-unveiled/|title=FEAST OF RUGBY FOR ALL BLACKS FANS AS RUGBY CHAMPIONSHIP UNVEILED|date=21 May 2021|publisher=All Blacks|access-date=21 May 2021}}</ref> Op 24 Augustus is aangekondig dat alle wedstryde in Rondes 3-6 in [[Queensland]], Australië, aangebied sou word.<ref>[https://www.rugby.com.au/news/Bledisloe-cup-fixtures-dates-change-the-rugby-championship-2021823 SANZAAR confirm schedule for Rugby Championship]</ref> Dit het gekom nadat COVID-beperkings in Nieu-Seeland beteken het dat Suid-Afrika nie na Nieu-Seeland kon reis nie. Weens die onsekerheid oor die oorspronklike skedule vir die Kampioenskap, het die All Blacks ook hul reis na Australië vir hul rondte 2-kragmeting in Perth vertraag.<ref>[https://www.allblacks.com/news/all-blacks-and-black-ferns-home-tests-cancelled-nzr-pauses-all-blacks-perth-travel/ ALL BLACKS AND BLACK FERNS HOME TESTS CANCELLED; NZR PAUSES ALL BLACKS PERTH TRAVEL]</ref> == Nuwe rugbyreëlproewe == Die 2021 Rugbykampioenskap was die eerste internasionale rugbykompetisie wat die nuwe wêreldwye rugbyreëlproewe ingesluit het, wat ontwerp is om die prioriteitsmissie van kopimpakvermindering en potensiële welsynsverbetering oor die hele wedstryd te ondersteun.<ref>[https://www.world.rugby/news/653078/welfare-focused-rugby-law-trials-to-be-implemented-globally Welfare-focused rugby law trials to be implemented globally]</ref> Sommige van die reëlaanpassings is voorheen op [[Superrugby]]vlak in Australië en Nieu-Seeland getoets; die doellyn-inskop en die 50:22, terwyl die ander nuut is om te help om beseringsrisiko by afbreekplekke te verminder. Daarbenewens, buiten Wêreldrugby se wêreldreëlproewe, het 2021 se Rugbykampioenskap ook 'n rooikaart van 20 minute op die proef gestel, iets wat reeds in Australië en Nieu-Seeland se onderskeie Superrugby-toernooie gebruik is.<ref>[https://www.rugby.com.au/news/rugby-championship-new-law-trials-red-card-50-22-rugby-union-2021810 20-minute red card confirmed as part of law trials for Rugby Championship]</ref> Die kampioenskap is deur Nieu-Seeland gewen ná sy oorwinning van 19-17 teen Suid-Afrika op 25 September.<ref>{{Cite web|url=https://www.bbc.com/sport/rugby-union/58689678|title=Rugby Championship – New Zealand 19-17 South Africa: All Blacks seal title with late penalty|date=25 September 2021|website=BBC Sport|access-date=1 November 2021}}</ref><ref>{{Cite web|url=https://www.rte.ie/sport/rugby/2021/0925/1248938-all-blacks-edge-springboks-to-win-rugby-championship/|title=All Blacks edge Springboks to win Rugby Championship|date=25 September 2021|website=RTE Sport|access-date=1 November 2021}}</ref> == Toernooistatistiek == {| class="wikitable" style="width:100%;" ! rowspan="2" style="width:5%;" |Plek ! rowspan="2" style="width:15%;" | Land ! colspan="4" style="width:32%;" | Wedstryde ! colspan="3" style="width:18%;" | Punte ! rowspan="2" style="width:8%;" | Driedruk-<br /><br />bonus ! rowspan="2" style="width:8%;" | Verloor-<br /><br />bonus ! rowspan="2" style="width:10%;" | Tabel-<br /><br /> punte |- ! style="width:8%;" | Gespeel ! style="width:8%;" | Gewen ! style="width:8%;" | Gelykop ! style="width:8%;" | Verloor ! style="width:8%;" | Vir ! style="width:8%;" | Teen ! style="width:8%;" | Verskil |- align="center" | 1 | align="left" |{{vlagland|Nieu-Seeland}} | 6 | 5 | 0 | 1 | 218 | 104 | +114 | 4 | 1 | '''25''' |- align="center" | 2 | align="left" |{{vlagland|Australië}} | 6 | 4 | 0 | 2 | 160 | 163 | –3 | 2 | 0 | '''18''' |- align="center" | 3 | align="left" |{{vlagland|Suid-Afrika}} | 6 | 3 | 0 | 3 | 152 | 128 | +24 | 1 | 2 | '''15''' |- align="center" | 4 | align="left" |{{vlagland|Argentinië}} | 6 | 0 | 0 | 6 | 60 | 195 | –135 | 0 | 0 | '''0''' |} == Verwysings == {{Verwysings}} {{Die Rugbykampioenskap}} {{Normdata}} [[Kategorie:Die Rugbykampioenskap]] [[Kategorie:Sport in 2021]] czbv6veox2bf2myrstha5tq2xpi5b1g 0 392467 2516779 2516595 2022-08-01T18:07:46Z Sobaka 328 opruim wikitext text/x-wiki [[Lêer:Bobby sands mural in belfast320.jpg|duimnael|Bobby Sands muurskildery in [[Belfast]], 2006.]] '''Robert Gerard Sands''' (Iers: Roibeárd Gearóid Ó Seachnasaigh;<ref>{{cite web |url=http://www.nuzhound.com/articles/Irelandclick/arts2006/mar6_cage_eleven__OHearn_book.php |title=Legacy of Cage Eleven |publisher=Nuzhound.com |access-date=26 April 2010}}</ref> [[9 Maart]] [[1954]] – [[5 Mei]] [[1981]]) was 'n lid van die Provisionele [[Ierse Republikeinse Leër]] (IRA) wat aan hongerstaking gesterf het terwyl hy in die Maze tronk in [[Noord-Ierland]] gevange gehou is. Sands het gehelp om die 1976-bomaanval op die Balmoral Furniture Company in Dunmurry te beplan, wat gevolg is deur 'n skietgeveg met die Royal Ulster Constabulary. Sands is gearresteer terwyl hy probeer ontsnap het en tot 14 jaar gevonnis vir die besit van [[vuurwapen]]s. Hy was die leier van die 1981-hongerstaking waarin Ierse republikeinse gevangenes betoog het teen die verwydering van die spesiale kategorie status. Tydens Sands se staking is hy tot die Britse parlement verkies as 'n "Anti H-Blok"-kandidaat.<ref>{{cite news|url=http://news.bbc.co.uk/hi/english/static/northern_ireland/understanding/events/hunger_strike.stm |title=Hunger Strike 1980–82|work=BBC News|access-date=26 April 2010}}</ref><ref>{{cite web|url=http://cain.ulst.ac.uk/issues/politics/election/rwby1981a.htm|title=CAIN: Politics: Elections: Westminster By-election (NI) Thursday 9 April 1981|publisher=Cain.ulst.ac.uk|date=9 April 1981|access-date=26 April 2010}}</ref> Sy dood en dié van nege ander hongerstakers is gevolg deur 'n nuwe oplewing van IRA-werwing en -aktiwiteit. Internasionale mediadekking het aandag verleen aan die hongerstakers, en die republikeinse beweging in die algemeen, wat beide lof en kritiek ontlok het.{{sfn|Beresford|1987|pages=131-132}} == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Sands, Bobby}} [[Kategorie:Iere]] [[Kategorie:Geboortes in 1954]] [[Kategorie:Sterftes in 1981]] kd7s1bkj2g7f8o0rsp9hkwzkkaptst1 0 392484 2516711 2516707 2022-08-01T12:55:19Z CarCrazedAlex586 115108 /* Verrigting */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[File:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[Cadillac]] ([[General Motors]])|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=[[Cadillac CTS-V]]|predecessor=[[Cadillac Catera]]<br>[[Cadillac Eldorado]] (CTS Coupe)|successor=[[Cadillac CT5]]}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera '''Touring''' Sedan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n uitgerekte weergawe van die GM Alpha-platform . Die derdegenerasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweedegenerasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-gestemde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is deur 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing, Michigan]] ([[Lansing Grand River Assembly]]) | [[People's Republic of China|China]]: [[Shanghai]] ([[Shanghai GM]])<br/>[[Republic of China|Taiwan]]: [[Miaoli City|Miaoli]] | Russia: [[Kaliningrad]], [[Kaliningrad Oblast]] ([[Avtotor]])<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | [[Wayne Cherry]] (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-door [[sedan]]|platform=[[GM Sigma-platform]]|layout=Voor-enjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2.6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2.8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3.2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3.6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5.7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6.0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''[[GM 5L40-E ratkas#5L40-E|5L40-E]]'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang [[Getrag]] ''[[Getrag 260 ratkas|260]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Aisin]] ''[[Aisin AY transmission|AY-6]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Tremec]] ''[[Borg-Warner T-56 transmission|T-56]]'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat aangebied is met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron . Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]] -gebaseerde Catera . Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq- konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 220 pk (164 kW) lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3.6 L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 255 pk (190 kW) en 252 lb⋅ft (342 N⋅m) se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin het in 2005 uit produksie gegaan, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHN V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag vervang met 'n Aisin AY-6 sesgang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel is om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-Vs was toegerus met die 5.7L LS6 V-8 (400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm, 395 lb⋅ft (536 N⋅m) teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-speed ratkas, 14+" rotors en Brembo 4-suier remklauwen voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer anti-rol stawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 was uitgefaseer het, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6.0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde HP- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer kom). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is gemaak, maar dit is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> File:Cadillac CTS 002.JPG|Japanese CTS File:CTS interior.jpg|Interior File:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> === CTS-V (2004-2007) === ==== Onderstel ==== [[File:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|thumb|left|First generation Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar loop-plat bande. Remme was 13,97 duim (355 mm) rotors voor, met 14,37 duim (365 mm) rotors agter - elk met viersuier Brembo-kalipers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. ==== Enjin ==== Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm en 395 lb⋅ft (536 N⋅m) wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 5 lb⋅ft (7 N⋅m) van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 395 lb⋅ft (536 N⋅m) by 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde HP- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. ==== Ratkas ==== Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-shift-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" in geen vragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. ==== Verrigting ==== General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 163 mph (262 km/h). Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet vertraag. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met mededingers soos die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. 0htigfrhkpaxhw8vahu68iavmkpadhh 2516712 2516711 2022-08-01T13:00:12Z CarCrazedAlex586 115108 /* Eerste generasie (2003) */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[File:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[Cadillac]] ([[General Motors]])|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=[[Cadillac CTS-V]]|predecessor=[[Cadillac Catera]]<br>[[Cadillac Eldorado]] (CTS Coupe)|successor=[[Cadillac CT5]]}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera '''Touring''' Sedan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n uitgerekte weergawe van die GM Alpha-platform . Die derdegenerasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweedegenerasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-gestemde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is deur 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing, Michigan]] ([[Lansing Grand River Assembly]]) | [[People's Republic of China|China]]: [[Shanghai]] ([[Shanghai GM]])<br/>[[Republic of China|Taiwan]]: [[Miaoli City|Miaoli]] | Russia: [[Kaliningrad]], [[Kaliningrad Oblast]] ([[Avtotor]])<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | [[Wayne Cherry]] (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-door [[sedan]]|platform=[[GM Sigma-platform]]|layout=Voor-enjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2.6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2.8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3.2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3.6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5.7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6.0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''[[GM 5L40-E ratkas#5L40-E|5L40-E]]'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang [[Getrag]] ''[[Getrag 260 ratkas|260]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Aisin]] ''[[Aisin AY transmission|AY-6]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Tremec]] ''[[Borg-Warner T-56 transmission|T-56]]'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq- konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 220 pk (164 kW) lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3.6 L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 255 pk (190 kW) en 252 lb⋅ft (342 N⋅m) se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin het in 2005 uit produksie gegaan, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHN V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag vervang met 'n Aisin AY-6 sesgang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel is om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-Vs was toegerus met die 5.7L LS6 V-8 (400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm, 395 lb⋅ft (536 N⋅m) teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-speed ratkas, 14+" rotors en Brembo 4-suier remklauwen voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer anti-rol stawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 was uitgefaseer het, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6.0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde HP- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer kom). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is gemaak, maar dit is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> File:Cadillac CTS 002.JPG|Japanese CTS File:CTS interior.jpg|Interior File:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> === CTS-V (2004-2007) === ==== Onderstel ==== [[File:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|thumb|left|First generation Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar loop-plat bande. Remme was 13,97 duim (355 mm) rotors voor, met 14,37 duim (365 mm) rotors agter - elk met viersuier Brembo-kalipers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. ==== Enjin ==== Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm en 395 lb⋅ft (536 N⋅m) wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 5 lb⋅ft (7 N⋅m) van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 395 lb⋅ft (536 N⋅m) by 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde HP- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. ==== Ratkas ==== Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-shift-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" in geen vragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. ==== Verrigting ==== General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 163 mph (262 km/h). Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet vertraag. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met mededingers soos die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. 6njkwqf3iid90b6q4tthajunuedekqs 2516714 2516712 2022-08-01T13:05:56Z CarCrazedAlex586 115108 /* Eerste generasie (2003) */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[File:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[Cadillac]] ([[General Motors]])|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=[[Cadillac CTS-V]]|predecessor=[[Cadillac Catera]]<br>[[Cadillac Eldorado]] (CTS Coupe)|successor=[[Cadillac CT5]]}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera '''Touring''' Sedan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n uitgerekte weergawe van die GM Alpha-platform . Die derdegenerasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweedegenerasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-gestemde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is deur 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing, Michigan]] ([[Lansing Grand River Assembly]]) | [[People's Republic of China|China]]: [[Shanghai]] ([[Shanghai GM]])<br/>[[Republic of China|Taiwan]]: [[Miaoli City|Miaoli]] | Russia: [[Kaliningrad]], [[Kaliningrad Oblast]] ([[Avtotor]])<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | [[Wayne Cherry]] (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-door [[sedan]]|platform=[[GM Sigma-platform]]|layout=Voor-enjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2.6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2.8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3.2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3.6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5.7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6.0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''[[GM 5L40-E ratkas#5L40-E|5L40-E]]'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang [[Getrag]] ''[[Getrag 260 ratkas|260]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Aisin]] ''[[Aisin AY transmission|AY-6]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Tremec]] ''[[Borg-Warner T-56 transmission|T-56]]'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq- konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 220 pk (164 kW) lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3,6-L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 255 pk (190 kW) en 252 lb⋅ft (342 N⋅m) se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin het in 2005 uit produksie gegaan, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHN V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag vervang met 'n Aisin AY-6 sesgang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel is om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-Vs was toegerus met die 5,7L LS6 V-8 (400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm, 395 lb⋅ft (536 N⋅m) teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-gang ratkas, 14+" rotors en Brembo 4-suier remkloue voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer anti-rol stawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 was uitgefaseer het, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6,0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde perdekrag- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer kom). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is gemaak, maar dit is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> File:Cadillac CTS 002.JPG|Japanese CTS File:CTS interior.jpg|Interior File:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> === CTS-V (2004-2007) === ==== Onderstel ==== [[File:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|thumb|left|First generation Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar loop-plat bande. Remme was 13,97 duim (355 mm) rotors voor, met 14,37 duim (365 mm) rotors agter - elk met viersuier Brembo-kalipers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. ==== Enjin ==== Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm en 395 lb⋅ft (536 N⋅m) wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 5 lb⋅ft (7 N⋅m) van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 395 lb⋅ft (536 N⋅m) by 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde HP- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. ==== Ratkas ==== Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-shift-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" in geen vragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. ==== Verrigting ==== General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 163 mph (262 km/h). Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet vertraag. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met mededingers soos die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. 0xr8khro1u2cdfmewav7oeat4tydgkx 2516715 2516714 2022-08-01T13:06:52Z CarCrazedAlex586 115108 /* Eerste generasie (2003) */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[File:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[Cadillac]] ([[General Motors]])|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=[[Cadillac CTS-V]]|predecessor=[[Cadillac Catera]]<br>[[Cadillac Eldorado]] (CTS Coupe)|successor=[[Cadillac CT5]]}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera '''Touring''' Sedan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n uitgerekte weergawe van die GM Alpha-platform . Die derdegenerasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweedegenerasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-gestemde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is deur 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing, Michigan]] ([[Lansing Grand River Assembly]]) | [[People's Republic of China|China]]: [[Shanghai]] ([[Shanghai GM]])<br/>[[Republic of China|Taiwan]]: [[Miaoli City|Miaoli]] | Russia: [[Kaliningrad]], [[Kaliningrad Oblast]] ([[Avtotor]])<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | [[Wayne Cherry]] (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-door [[sedan]]|platform=[[GM Sigma-platform]]|layout=Voor-enjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2,6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2,8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3,2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3,6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5,7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6,0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''[[GM 5L40-E ratkas#5L40-E|5L40-E]]'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang [[Getrag]] ''[[Getrag 260 ratkas|260]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Aisin]] ''[[Aisin AY transmission|AY-6]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Tremec]] ''[[Borg-Warner T-56 transmission|T-56]]'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq- konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 220 pk (164 kW) lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3,6-L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 255 pk (190 kW) en 252 lb⋅ft (342 N⋅m) se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin het in 2005 uit produksie gegaan, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHN V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag vervang met 'n Aisin AY-6 sesgang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel is om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-Vs was toegerus met die 5,7L LS6 V-8 (400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm, 395 lb⋅ft (536 N⋅m) teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-gang ratkas, 14+" rotors en Brembo 4-suier remkloue voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer anti-rol stawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 was uitgefaseer het, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6,0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde perdekrag- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer kom). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is gemaak, maar dit is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> File:Cadillac CTS 002.JPG|Japanese CTS File:CTS interior.jpg|Interior File:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> === CTS-V (2004-2007) === ==== Onderstel ==== [[File:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|thumb|left|First generation Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar loop-plat bande. Remme was 13,97 duim (355 mm) rotors voor, met 14,37 duim (365 mm) rotors agter - elk met viersuier Brembo-kalipers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. ==== Enjin ==== Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm en 395 lb⋅ft (536 N⋅m) wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 5 lb⋅ft (7 N⋅m) van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 395 lb⋅ft (536 N⋅m) by 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde HP- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. ==== Ratkas ==== Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-shift-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" in geen vragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. ==== Verrigting ==== General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 163 mph (262 km/h). Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet vertraag. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met mededingers soos die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. 0wwgnctf4ctlsiikdx5v8dmrkoj8vf7 2516740 2516715 2022-08-01T14:37:12Z CarCrazedAlex586 115108 /* Eerste generasie (2003) */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[File:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[Cadillac]] ([[General Motors]])|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=[[Cadillac CTS-V]]|predecessor=[[Cadillac Catera]]<br>[[Cadillac Eldorado]] (CTS Coupe)|successor=[[Cadillac CT5]]}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera '''Touring''' Sedan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n uitgerekte weergawe van die GM Alpha-platform. Die derdegenerasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweedegenerasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-gestemde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is deur 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing, Michigan]] ([[Lansing Grand River Assembly]]) | [[People's Republic of China|China]]: [[Shanghai]] ([[Shanghai GM]])<br/>[[Republic of China|Taiwan]]: [[Miaoli City|Miaoli]] | Russia: [[Kaliningrad]], [[Kaliningrad Oblast]] ([[Avtotor]])<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | [[Wayne Cherry]] (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-door [[sedan]]|platform=[[GM Sigma-platform]]|layout=Voor-enjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2,6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2,8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3,2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3,6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5,7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6,0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''[[GM 5L40-E ratkas#5L40-E|5L40-E]]'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang [[Getrag]] ''[[Getrag 260 ratkas|260]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Aisin]] ''[[Aisin AY transmission|AY-6]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Tremec]] ''[[Borg-Warner T-56 transmission|T-56]]'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 220 pk (164 kW) lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3,6-L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 255 pk (190 kW) en 252 lb⋅ft (342 N⋅m) se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin het in 2005 uit produksie gegaan, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHN V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag met 'n Aisin AY-6 sesgang vervang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel is om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-Vs was toegerus met die 5,7L LS6 V-8 (400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm, 395 lb⋅ft (536 N⋅m) teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-gang ratkas, 14+" rotors en Brembo 4-suier remkloue voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer anti-rol stawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 was uitgefaseer het, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6,0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde perdekrag- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer kom). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is gemaak, maar dit is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> File:Cadillac CTS 002.JPG|Japanese CTS File:CTS interior.jpg|Interior File:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> === CTS-V (2004-2007) === ==== Onderstel ==== [[File:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|thumb|left|First generation Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar loop-plat bande. Remme was 13,97 duim (355 mm) rotors voor, met 14,37 duim (365 mm) rotors agter - elk met viersuier Brembo-kalipers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. ==== Enjin ==== Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm en 395 lb⋅ft (536 N⋅m) wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 5 lb⋅ft (7 N⋅m) van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 395 lb⋅ft (536 N⋅m) by 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde HP- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. ==== Ratkas ==== Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-shift-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" in geen vragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. ==== Verrigting ==== General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 163 mph (262 km/h). Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet vertraag. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met mededingers soos die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. awx3zqmeq5wpkpqyxw8z7dlf2lfglq0 2516741 2516740 2022-08-01T14:37:39Z CarCrazedAlex586 115108 /* Eerste generasie (2003) */ wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[File:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[Cadillac]] ([[General Motors]])|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=[[Cadillac CTS-V]]|predecessor=[[Cadillac Catera]]<br>[[Cadillac Eldorado]] (CTS Coupe)|successor=[[Cadillac CT5]]}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera '''Touring''' Sedan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n uitgerekte weergawe van die GM Alpha-platform. Die derdegenerasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweedegenerasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-gestemde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is deur 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing, Michigan]] ([[Lansing Grand River Assembly]]) | [[People's Republic of China|China]]: [[Shanghai]] ([[Shanghai GM]])<br/>[[Republic of China|Taiwan]]: [[Miaoli City|Miaoli]] | Russia: [[Kaliningrad]], [[Kaliningrad Oblast]] ([[Avtotor]])<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | [[Wayne Cherry]] (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-deur [[sedan]]|platform=[[GM Sigma-platform]]|layout=Voor-enjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2,6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2,8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3,2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3,6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5,7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6,0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''[[GM 5L40-E ratkas#5L40-E|5L40-E]]'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang [[Getrag]] ''[[Getrag 260 ratkas|260]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Aisin]] ''[[Aisin AY transmission|AY-6]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Tremec]] ''[[Borg-Warner T-56 transmission|T-56]]'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 220 pk (164 kW) lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3,6-L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 255 pk (190 kW) en 252 lb⋅ft (342 N⋅m) se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin het in 2005 uit produksie gegaan, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHN V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag met 'n Aisin AY-6 sesgang vervang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel is om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-Vs was toegerus met die 5,7L LS6 V-8 (400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm, 395 lb⋅ft (536 N⋅m) teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-gang ratkas, 14+" rotors en Brembo 4-suier remkloue voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer anti-rol stawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 was uitgefaseer het, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6,0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde perdekrag- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer kom). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is gemaak, maar dit is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> File:Cadillac CTS 002.JPG|Japanese CTS File:CTS interior.jpg|Interior File:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> === CTS-V (2004-2007) === ==== Onderstel ==== [[File:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|thumb|left|First generation Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar loop-plat bande. Remme was 13,97 duim (355 mm) rotors voor, met 14,37 duim (365 mm) rotors agter - elk met viersuier Brembo-kalipers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. ==== Enjin ==== Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm en 395 lb⋅ft (536 N⋅m) wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 5 lb⋅ft (7 N⋅m) van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 395 lb⋅ft (536 N⋅m) by 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde HP- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. ==== Ratkas ==== Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-shift-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" in geen vragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. ==== Verrigting ==== General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 163 mph (262 km/h). Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet vertraag. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met mededingers soos die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. biipolhlrpj6ezdmftvr9zmfbjcykn6 2516756 2516741 2022-08-01T15:46:11Z Sobaka 328 Verwysings wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[File:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[Cadillac]] ([[General Motors]])|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=[[Cadillac CTS-V]]|predecessor=[[Cadillac Catera]]<br>[[Cadillac Eldorado]] (CTS Coupe)|successor=[[Cadillac CT5]]}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera '''Touring''' Sedan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n uitgerekte weergawe van die GM Alpha-platform. Die derdegenerasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweedegenerasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-gestemde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is deur 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing, Michigan]] ([[Lansing Grand River Assembly]]) | [[People's Republic of China|China]]: [[Shanghai]] ([[Shanghai GM]])<br/>[[Republic of China|Taiwan]]: [[Miaoli City|Miaoli]] | Russia: [[Kaliningrad]], [[Kaliningrad Oblast]] ([[Avtotor]])<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | [[Wayne Cherry]] (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-deur [[sedan]]|platform=[[GM Sigma-platform]]|layout=Voor-enjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2,6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2,8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3,2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3,6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5,7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6,0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''[[GM 5L40-E ratkas#5L40-E|5L40-E]]'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang [[Getrag]] ''[[Getrag 260 ratkas|260]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Aisin]] ''[[Aisin AY transmission|AY-6]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Tremec]] ''[[Borg-Warner T-56 transmission|T-56]]'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 220 pk (164 kW) lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3,6-L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 255 pk (190 kW) en 252 lb⋅ft (342 N⋅m) se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin het in 2005 uit produksie gegaan, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHN V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag met 'n Aisin AY-6 sesgang vervang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel is om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-Vs was toegerus met die 5,7L LS6 V-8 (400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm, 395 lb⋅ft (536 N⋅m) teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-gang ratkas, 14+" rotors en Brembo 4-suier remkloue voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer anti-rol stawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 was uitgefaseer het, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6,0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde perdekrag- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer kom). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is gemaak, maar dit is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> File:Cadillac CTS 002.JPG|Japanese CTS File:CTS interior.jpg|Interior File:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> === CTS-V (2004-2007) === ==== Onderstel ==== [[File:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|thumb|left|First generation Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar loop-plat bande. Remme was 13,97 duim (355 mm) rotors voor, met 14,37 duim (365 mm) rotors agter - elk met viersuier Brembo-kalipers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. ==== Enjin ==== Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm en 395 lb⋅ft (536 N⋅m) wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 5 lb⋅ft (7 N⋅m) van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 395 lb⋅ft (536 N⋅m) by 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde HP- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. ==== Ratkas ==== Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-shift-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" in geen vragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. ==== Verrigting ==== General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 163 mph (262 km/h). Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet vertraag. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met mededingers soos die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. == Verwysings == {{Verwysings}} e71pwf19mxd5490k20hk3ryplbxn0a0 2516757 2516756 2022-08-01T15:52:58Z Sobaka 328 kategorie wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[File:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[Cadillac]] ([[General Motors]])|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=[[Cadillac CTS-V]]|predecessor=[[Cadillac Catera]]<br>[[Cadillac Eldorado]] (CTS Coupe)|successor=[[Cadillac CT5]]}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera '''Touring''' Sedan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n uitgerekte weergawe van die GM Alpha-platform. Die derdegenerasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweedegenerasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-gestemde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is deur 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing, Michigan]] ([[Lansing Grand River Assembly]]) | [[People's Republic of China|China]]: [[Shanghai]] ([[Shanghai GM]])<br/>[[Republic of China|Taiwan]]: [[Miaoli City|Miaoli]] | Russia: [[Kaliningrad]], [[Kaliningrad Oblast]] ([[Avtotor]])<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | [[Wayne Cherry]] (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-deur [[sedan]]|platform=[[GM Sigma-platform]]|layout=Voor-enjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2,6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2,8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3,2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3,6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5,7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6,0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''[[GM 5L40-E ratkas#5L40-E|5L40-E]]'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang [[Getrag]] ''[[Getrag 260 ratkas|260]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Aisin]] ''[[Aisin AY transmission|AY-6]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Tremec]] ''[[Borg-Warner T-56 transmission|T-56]]'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 220 pk (164 kW) lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3,6-L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 255 pk (190 kW) en 252 lb⋅ft (342 N⋅m) se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin het in 2005 uit produksie gegaan, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHN V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag met 'n Aisin AY-6 sesgang vervang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel is om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-Vs was toegerus met die 5,7L LS6 V-8 (400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm, 395 lb⋅ft (536 N⋅m) teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-gang ratkas, 14+" rotors en Brembo 4-suier remkloue voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer anti-rol stawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 was uitgefaseer het, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6,0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde perdekrag- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer kom). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is gemaak, maar dit is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> File:Cadillac CTS 002.JPG|Japanese CTS File:CTS interior.jpg|Interior File:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> === CTS-V (2004-2007) === ==== Onderstel ==== [[File:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|thumb|left|First generation Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar loop-plat bande. Remme was 13,97 duim (355 mm) rotors voor, met 14,37 duim (365 mm) rotors agter - elk met viersuier Brembo-kalipers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. ==== Enjin ==== Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm en 395 lb⋅ft (536 N⋅m) wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 5 lb⋅ft (7 N⋅m) van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 395 lb⋅ft (536 N⋅m) by 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde HP- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. ==== Ratkas ==== Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-shift-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" in geen vragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. ==== Verrigting ==== General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 163 mph (262 km/h). Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet vertraag. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met mededingers soos die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} [[Kategorie:Amerikaanse motorvervaardigers]] iq0mf5qo1fbjc72e8cagdmjjdy3bpf2 2516764 2516757 2022-08-01T16:49:30Z Aliwal2012 39067 1ste rondte verbetering wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[Lêer:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[General Motors]]|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=Cadillac CTS-V|predecessor=Cadillac Catera<br/>Cadillac Eldorado (CTS Coupe)|successor=Cadillac CT5}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera <b>T</b>ouring <b>S</b>edan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n uitgerekte weergawe van die GM Alpha-platform. Die derdegenerasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweedegenerasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-gestemde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is deur 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing]], [[Michigan]] (Lansing Grand River Assembly) | [[Volksepubliek China|China]]: [[Sjanghai]] (Shanghai GM)<br/>[[Republiek China|Taiwan]]: [[Miaoli]] | Rusland: [[Kaliningrad]] (Avtotor)<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | Wayne Cherry (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-deur [[sedan]]|platform=GM Sigma-platform|layout=Voorenjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2,6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2,8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3,2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3,6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5,7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6,0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''[[GM 5L40-E ratkas#5L40-E|5L40-E]]'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang [[Getrag]] ''[[Getrag 260 ratkas|260]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Aisin]] ''[[Aisin AY transmission|AY-6]]'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang [[Tremec]] ''[[Borg-Warner T-56 transmission|T-56]]'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 220 pk (164 kW) lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3,6-L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 255 pk (190 kW) en 252 lb⋅ft (342 N⋅m) se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin het in 2005 uit produksie gegaan, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHN V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag met 'n Aisin AY-6 sesgang vervang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel is om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-Vs was toegerus met die 5,7L LS6 V-8 (400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm, 395 lb⋅ft (536 N⋅m) teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-gang ratkas, 14+" rotors en Brembo 4-suier remkloue voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer anti-rol stawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 was uitgefaseer het, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6,0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde perdekrag- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer kom). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is gemaak, maar dit is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> File:Cadillac CTS 002.JPG|Japanese CTS File:CTS interior.jpg|Binneruim File:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> == CTS-V (2004-2007) == === Onderstel === [[Lêer:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|duimnael|links|Eerste generasie Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar loop-plat bande. Remme was 13,97 duim (355 mm) rotors voor, met 14,37 duim (365 mm) rotors agter - elk met viersuier Brembo-kalipers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. === Enjin === Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm en 395 lb⋅ft (536 N⋅m) wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 5 lb⋅ft (7 N⋅m) van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 400 pk (298 kW) teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 395 lb⋅ft (536 N⋅m) by 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde HP- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. === Ratkas === Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-shift-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" onder geenvragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. === Verrigting === General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 163 mph (262 km/h). Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet vertraag. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Normdata}} [[Kategorie:Amerikaanse motorvervaardigers]] gr75ka027cl5ibm60khgh51metrxjs3 2516769 2516764 2022-08-01T17:09:17Z Aliwal2012 39067 2de rondte verbetering wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[Lêer:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[General Motors]]|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=Cadillac CTS-V|predecessor=Cadillac Catera<br/>Cadillac Eldorado (CTS Coupe)|successor=Cadillac CT5}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera <b>T</b>ouring <b>S</b>edan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n uitgerekte weergawe van die GM Alpha-platform. Die derdegenerasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweede generasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-ingestelde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is tot 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing]], [[Michigan]] (Lansing Grand River Assembly) | [[Volksrepubliek China|China]]: [[Sjanghai]] (Shanghai GM)<br/>[[Republiek China|Taiwan]]: Miaoli | Rusland: [[Kaliningrad]] (Avtotor)<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | Wayne Cherry (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-deur [[sedan]]|platform=GM Sigma-platform|layout=Voorenjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2,6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2,8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3,2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3,6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5,7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6,0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''5L40-E'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang Getrag ''260'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang Aisin ''AY-6'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang Tremec ''T-56'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 164 kW lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3,6-L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 190 kW en 342 N⋅m se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin het in 2005 uit produksie gegaan, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHN V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag met 'n Aisin AY-6 sesgang vervang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel is om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-V's was toegerus met die 5,7L LS6 V-8 (298 kW teen 6 000 rpm, 536 N⋅m teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-gang ratkas, 14" skywe en Brembo 4-suier remknypers voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer anti-rol stawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 uitgefaseer is, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6,0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde krag- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer kom). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is ontwerp, maar dit is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> Lêer:Cadillac CTS 002.JPG|alt=Japanese CTS|Japannese CTS Lêer:CTS interior.jpg|Binneruim Lêer:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> == CTS-V (2004-2007) == === Onderstel === [[Lêer:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|duimnael|links|Eerste generasie Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar loop-plat bande. Remme was 14 duim (355 mm) skywe voor, met 14,37 duim (365 mm) skywe agter - elk met viersuier Brembo-kalipers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. === Enjin === Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 298 kW teen 6 000 rpm en 536 N⋅m wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 7 N⋅m van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 298 kW teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 536 N⋅m teen 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde krag- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. === Ratkas === Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-skuif-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" onder geenvragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. === Verrigting === General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 262 km/h. Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet sto[. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Normdata}} [[Kategorie:Amerikaanse motorvervaardigers]] l79epfr8gg13wm0y0wbs6cvfmjt5335 2516770 2516769 2022-08-01T17:16:37Z Aliwal2012 39067 3de rondte verbetering wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[Lêer:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[General Motors]]|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=Cadillac CTS-V|predecessor=Cadillac Catera<br/>Cadillac Eldorado (CTS Coupe)|successor=Cadillac CT5}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera <b>T</b>ouring <b>S</b>edan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n gestrekte weergawe van die GM Alpha-platform. Die derde generasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweede generasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-ingestelde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is tot 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing]], [[Michigan]] (Lansing Grand River Assembly) | [[Volksrepubliek China|China]]: [[Sjanghai]] (Shanghai GM)<br/>[[Republiek China|Taiwan]]: Miaoli | Rusland: [[Kaliningrad]] (Avtotor)<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | Wayne Cherry (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-deur [[sedan]]|platform=GM Sigma-platform|layout=Voorenjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2,6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2,8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3,2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3,6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5,7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6,0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''5L40-E'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang Getrag ''260'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang Aisin ''AY-6'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang Tremec ''T-56'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 164 kW lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3,6-L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 190 kW en 342 N⋅m se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin is in 2005 uit produksie geneem, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHC V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag met 'n Aisin AY-6 sesgang vervang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel was om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C- en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-V's was toegerus met die 5,7L LS6 V-8 (298 kW teen 6 000 rpm, 536 N⋅m teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-gang ratkas, 14" skywe en Brembo 4-suierremknypers voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer teenrolstawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 uitgefaseer is, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6,0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde krag- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer inskop). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is ontwerp, maar is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> Lêer:Cadillac CTS 002.JPG|alt=Japanese CTS|Japannese CTS Lêer:CTS interior.jpg|Binneruim Lêer:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> == CTS-V (2004-2007) == === Onderstel === [[Lêer:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|duimnael|links|Eerste generasie Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar platloop- (''runflat'') bande. Remme was 355 mm skywe voor, met 365 mm skywe agter - elk met viersuier Brembo-knypers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. === Enjin === Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 298 kW teen 6 000 rpm en 536 N⋅m wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 7 N⋅m van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 298 kW teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 536 N⋅m teen 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde krag- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. === Ratkas === Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-skuif-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" onder geenvragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. === Verrigting === General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 262 km/h. Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet sto[. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Normdata}} [[Kategorie:Amerikaanse motorvervaardigers]] bj88jkjpapy2xr44rk6m5bc054krji1 2516773 2516770 2022-08-01T17:48:46Z Sobaka 328 opruim wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[Lêer:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[General Motors]]|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=Cadillac CTS-V|predecessor=Cadillac Catera<br/>Cadillac Eldorado (CTS Coupe)|successor=Cadillac CT5}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera <b>T</b>ouring <b>S</b>edan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie dring regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n gestrekte weergawe van die GM Alpha-platform. Die derde generasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweede generasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-ingestelde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is tot 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing]], [[Michigan]] (Lansing Grand River Assembly) | [[Volksrepubliek China|China]]: [[Sjanghai]] (Shanghai GM)<br/>[[Republiek China|Taiwan]]: Miaoli | Rusland: [[Kaliningrad]] (Avtotor)<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | Wayne Cherry (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-deur [[sedan]]|platform=GM Sigma-platform|layout=Voorenjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2,6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2,8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3,2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3,6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5,7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6,0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''5L40-E'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang Getrag ''260'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang Aisin ''AY-6'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang Tremec ''T-56'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 164 kW lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3,6-L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 190 kW en 342 N⋅m se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin is in 2005 uit produksie geneem, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHC V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag met 'n Aisin AY-6 sesgang vervang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel was om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C- en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-V's was toegerus met die 5,7L LS6 V-8 (298 kW teen 6 000 rpm, 536 N⋅m teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-gang ratkas, 14" skywe en Brembo 4-suierremknypers voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer teenrolstawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 uitgefaseer is, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6,0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde krag- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer inskop). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is ontwerp, maar is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> Lêer:Cadillac CTS 002.JPG|alt=Japanese CTS|Japannese CTS Lêer:CTS interior.jpg|Binneruim Lêer:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> == CTS-V (2004-2007) == === Onderstel === [[Lêer:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|duimnael|links|Eerste generasie Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar platloop- (''runflat'') bande. Remme was 355 mm skywe voor, met 365 mm skywe agter - elk met viersuier Brembo-knypers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. === Enjin === Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 298 kW teen 6 000 rpm en 536 N⋅m wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 7 N⋅m van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 298 kW teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 536 N⋅m teen 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde krag- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. === Ratkas === Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-skuif-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" onder geenvragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. === Verrigting === General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 262 km/h. Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet sto[. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Normdata}} [[Kategorie:Amerikaanse motorvervaardigers]] 1ztyhrok20yigvyqtt603hk530aoaak 2516778 2516773 2022-08-01T18:01:37Z Aliwal2012 39067 Jammer Sobaka, jy maak 'n fout [dring is korrek!] wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Cadillac CTS|image=[[Lêer:2008 Cadillac CTS -- NHTSA 1.jpg|275px]]|caption=Tweede generasie Cadillac CTS|manufacturer=[[General Motors]]|production=2002–2019|model_years=2003–2019|class=Middelslag luukse motor|related=Cadillac CTS-V|predecessor=Cadillac Catera<br/>Cadillac Eldorado (CTS Coupe)|successor=Cadillac CT5}} Die '''Cadillac CTS''' (<b>C</b>atera <b>T</b>ouring <b>S</b>edan) is 'n middelslag luukse motor wat van 2003 tot 2019 oor drie generasies deur [[General Motors]] vervaardig en bemark is. Histories was dit soortgelyk aan motors op die kompakte luukse spektrum geprys; maar dit was nog altyd na aan sy middelgrootte mededingers. Die derde generasie ding regstreeks met die middelslag luukse motors mee. Aanvanklik slegs as 'n 4-deur-sedan op die GM Sigma-platform beskikbaar, het GM die tweede generasie CTS in drie bakstyle aangebied: 4-deur-sedan, 2-deur-koepee en 5-deur-sportwa wat ook die Sigma-platform gebruik - en die derde generasie is slegs as 'n sedan aangebied, met 'n gestrekte weergawe van die GM Alpha-platform. Die derde generasie-CTS se indirekte opvolger is die kleiner CT5, wat, soos die eerste- en tweede generasie-CTS, die BMW 3-reeks en Mercedes-Benz C-klas aandurf, terwyl sy 5-reeks/E-klas-grootte behoue bly. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp, wat die produksiedebuut van 'n ontwerptaal (bemark as "Art and Science") merk wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is. Bob Boniface en Robin Krieg het die buitekant van die derde generasie CTS ontwerp. {{TOClimit|3}} == CTS-V == Die '''Cadillac CTS-V''' is 'n hoëprestasie-weergawe van die Cadillac CTS. <ref>{{Cite web|url=http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|title=Redesigned Cadillac|archive-url=https://archive.today/20130624165936/http://www.usacarfox.com/2013/02/usa-car-fox-new-york-auto-showredesigned-cadillac-cts.html|archive-date=June 24, 2013|access-date=June 8, 2013}}</ref> Die CTS-V-reeks sluit drie bakstyle in, wat almal 'n stootstang OHK V-8-enjin en 'n sport-ingestelde vering het. Die vierdeur CTS-V-sedan is in 2004 bekendgestel, en die CTS-V-sportwa en koepee is in 2010 vir die 2011-modeljaar bekendgestel. Die sedan ding mee in die Noord-Amerikaanse verbruikersmark teen ander hoëprestasie luukse sedans en "eggo" hul kwaliteit, maar is 'n meer bekostigbare opsie as mededingers soos die Audi RS6, BMW M5 en [[Mercedes-Benz E-klas|Mercedes E63 AMG]].<ref>{{Cite web|url=http://www.caranddriver.com/reviews/2014-cadillac-cts-vsport-twin-turbo-v-6-test-review-technology-doesnt-come-free-page-2|title=Technology Doesn't Come Free|date=September 16, 2013|website=Car and Driver}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|title=2011 CTS-V High Performance Luxury Sport Sedan Comparison|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20110511103033/http://www.cadillac.com/ctsVCoupe/2011/competitive-comparison/|archive-date=May 11, 2011|access-date=May 9, 2011}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|title=THE ALL-NEW 2011 CTS-V SEDAN|publisher=Cadillac.com|archive-url=https://web.archive.org/web/20101223120227/http://www.cadillac.com/ctsVSedan/2011/competitive-comparison/|archive-date=December 23, 2010|access-date=May 9, 2011}}</ref> Die tweede generasie CTS-V sedan, koepee en stasiewa is tot 2014 verkoop, gelyktydig met die derde generasie standaard sedan, totdat die derde generasie CTS-V gereed was. <ref>{{Cite web|url=http://gmauthority.com/blog/2013/05/2014-cadillac-cts-v-sedan-continues-with-color-changes-rpo-central/|title=2014 CTS-V Sedan Updates, Information|last=GM Authority Staff|date=May 26, 2013|publisher=GM Authority|access-date=June 14, 2016}}</ref> Die motor is gestaak en in 2019 deur die CT5–V Blackwing vervang. == Eerste generasie (2003) == {{Inligtingskas Motorvoertuig|name=Eerste generasie|image=[[File:Cadillac-CTS.jpg|275px]]|production=2002–Junie 2007|model_years=2003–2007|assembly={{unbulleted list | Verenigde State: [[Lansing]], [[Michigan]] (Lansing Grand River Assembly) | [[Volksrepubliek China|China]]: [[Sjanghai]] (Shanghai GM)<br/>[[Republiek China|Taiwan]]: Miaoli | Rusland: [[Kaliningrad]] (Avtotor)<ref name="avtotor.ru">{{cite web|url=http://www.avtotor.ru/gm/ |title=Группа компаний Автотор :: Автомобили GM |language=ru |publisher=Avtotor.ru |access-date=November 19, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20160210120547/http://www.avtotor.ru/gm/ |archive-date=February 10, 2016 }}</ref><ref name="ReferenceA">{{cite web|title=GM2009|url=http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |access-date=May 15, 2010 |url-status=dead |archive-url=https://web.archive.org/web/20110904192557/http://www.avtotor.ru/upload/pictures/gm2009.jpg |archive-date=September 4, 2011 }}</ref> }}|designer={{unbulleted list | Wayne Cherry (1998) | Kip Wasenko (1998) }}|body_style=4-deur [[sedan]]|platform=GM Sigma-platform|layout=Voorenjin, agterwielaandrywing|engine={{unbulleted list | '''[[Petrolenjin|Petrol]]:''' | 2,6 L ''[[General Motors 54° V6 engine#2.6|LY9]]'' [[V6-enjin|V6]] | 2,8 L ''[[GM High Feature engine#LP1|LP1]]'' V6 | 3,2 L ''[[General Motors 54° V6 engine#LA3|LA3]]'' V6 | 3,6 L ''[[GM High Feature engine#LY7|LY7]]'' V6 | 5,7 L ''[[LS based GM small-block engine#LS6|LS6]]'' [[V8-enjin|V8]] | 6,0 L ''[[LS based GM small-block engine#LS2|LS2]]'' V8 }}|transmission={{unbulleted list | 5-gang ''5L40-E'' [[outomatiese ratkas|outomaties]] | 5-gang Getrag ''260'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang Aisin ''AY-6'' [[handratkas|handrat]] | 6-gang Tremec ''T-56'' [[handratkas|handrat]] }}|length={{convert|190.1|in|mm|0|abbr=on}}<ref name="newbury2002">{{cite book |last=Newbury |first=Stephen |title=The Car Design Yearbook 1 |year=2002 |publisher=Merrell Publishers Limited |isbn=1-85894-190-3}}</ref>|width={{convert|70.6|in|mm|0|abbr=on}}|height={{convert|56.7|in|mm|0|abbr=on}}|weight={{convert|3568|lb|kg|0|abbr=on}}}} Die CTS-sedan, wat vroeg in 2002 as 'n 2003-model bekendgestel is, is gebou op GM se nuwe agterwielaangedrewe Sigma-platform en het 'n volledig onafhanklike vering gehad. Dit was die eerste Cadillac wat met 'n [[handratkas]] sedert die 1988 Cimarron aangebied is. Die CTS is ontwerp as 'n plaasvervanger vir die [[Opel]]-gebaseerde Catera. Wayne Cherry en Kip Wasenko het die buitekant van die eerste generasie CTS ontwerp en hierdie voertuig was die produksiedebuut van die "Art and Science" -ontwerptaal wat die eerste keer op die Evoq-konsepmotor gesien is.<ref name="edmunds">{{Cite web|url=http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|title=Cadillac History|website=Edmunds.com|publisher=Edmunds|archive-url=https://web.archive.org/web/20090403135013/http://www.edmunds.com/cadillac/history.html|archive-date=April 3, 2009|access-date=April 21, 2007}}</ref> CTS-voertuie word by GM se Lansing Grand River Assembly in Lansing, Michigan, gebou. Oorspronklik aangedryf deur 'n 3,2-L LA3 V6 wat 164 kW lewer, het die CTS in 2004 'n opgedateerde 3,6-L DOHC V6 met veranderlike kleptydreëling as opsie ontvang, wat 190 kW en 342 N⋅m se wringkrag gelewer het. Die 3,2-L-enjin is in 2005 uit produksie geneem, toe 'n nuwe 2,8-L-weergawe van die DOHC V6 in 'n intreevlakweergawe van die CTS verskyn het. In Europa het die 2,8 L die vorige intreevlak-2,6 L-enjin vervang. Die CTS is oorspronklik aangebied met óf GM se interne vyfgang 5L40-E outomatiese ratkas óf 'n vyfgang Getrag 260 handratkas. Vir die 2005-modeljaar is die Getrag met 'n Aisin AY-6 sesgang vervang. In 2004 het GM die CTS-V bekendgestel, 'n hoëverrigting-weergawe van die CTS wat bedoel was om mee te ding met luukse prestasie-sedans soos die BMW M3/M5, Audi S4/S6, en Mercedes-Benz C- en E-klas AMG's. Die 2004 en 2005 CTS-V's was toegerus met die 5,7L LS6 V-8 (298 kW teen 6 000 rpm, 536 N⋅m teen 4 800 rpm), 'n Tremec T56 6-gang ratkas, 14" skywe en Brembo 4-suierremknypers voor en agter, vering-opgraderings (hoër veertempo's, stywer teenrolstawe, ses-lug hubs, en twee beskikbare demperpakkette), en subtiele buitekant veranderinge. Soos die LS6 uitgefaseer is, het die 2006 en 2007 CTS-V's die 6,0L LS2 V-8 ontvang, wat dieselfde krag- en wringkraggraderings gedra het (met 'n piekwringkrag wat 400 rpm gouer inskop). 'n Prototipe eerste generasie CTS-stasiewa is ontwerp, maar is nooit in produksie gebring nie. <div style="text-align:center; text-align:left;"> <gallery> Lêer:Cadillac CTS 002.JPG|alt=Japanese CTS|Japannese CTS Lêer:CTS interior.jpg|Binneruim Lêer:Cadillac CTS China 2016-04-07.jpg|Chinese CTS </gallery> </div> == CTS-V (2004-2007) == === Onderstel === [[Lêer:1st Cadillac CTS-V -- 12-08-2009.jpg|duimnael|links|Eerste generasie Cadillac CTS-V]] Die eerste generasie CTS-V is gebaseer op dieselfde agterwielaangedrewe GM Sigma-platform as die basismodel CTS. Die gebruik van 'n V8-enjin het 'n unieke enjinwieg vereis wat van die basis CTS V6 verskil. Groter anti-rol stawe en groter skokke is ook bygevoeg. Die veertempo is aansienlik verhoog. Die 2006-2007-opdatering het ook 'n sterker agterewenaar en halfas-ontwerp ingesluit. Unieke behandelings voor en agter het ook gaasroosters oor die voorste openinge, 'n baangereed skorsing, ses-naaf-nawe in plaas van die gewone CTS se vyflug-eenhede, en 18×8.5 duim-wiele binne-in P245/45R18 Z-gegradeerde Goodyear Eagle F1 Supercar platloop- (''runflat'') bande. Remme was 355 mm skywe voor, met 365 mm skywe agter - elk met viersuier Brembo-knypers op die voor- en agterwiele. Daarbenewens is GM-kentekens op 2006-modelle bygevoeg. Vir prestasie-entoesiaste was 'n hoëverrigtingveringpakket (RPO FG2) beskikbaar as 'n handelaar-geïnstalleerde opsie. === Enjin === Die CTS-sedan is verbeter met GM-werkverrigtingonderdele soos 'n GM LS-enjin V8 van die C5-generasie Chevrolet Corvette Z06, sowel as die Corvette Z06 se sesgang Tremec-handratratverhoudings. Vanaf 2004 en 2005 het die CTS-V gekom met die 5,7 L-stootstang OHV LS6-enjin wat 298 kW teen 6 000 rpm en 536 N⋅m wringkrag teen 4 800 rpm gelewer het. Die wringkragvermindering van 7 N⋅m van die CTS-V teenoor die LS6 wat in die C5 Z06 gebruik word, was te danke aan die uitlaatspruitstuk wat op die CTS-V gebruik moes word. Van 2006 tot 2007 is die vorige LS6-enjin vervang deur die nuwe 6.0 L OHV LS2-enjin soos gebruik in die basis 2005 Chevrolet Corvette. Die nuwe LS2-enjin is op dieselfde 298 kW teen 6 000 rpm gegradeer met die hoogste wringkrag van 536 N⋅m teen 4 400 rpm. Terwyl albei enjins dieselfde krag- en wringkragspesifikasies bied, was die LS2 se voordeel 'n wyer wringkragband, as gevolg van die hoër verplasing wat dit gebied het. === Ratkas === Die enigste beskikbare ratkas was die sesgang-handrat Tremec T56. Die ratkas het die skip-skuif-funksie gebruik om brandstof te bespaar tydens ligte vragte deur te verhoed dat bestuurders die tweede en derde ratte gebruik, en 'n dubbelmassa-vliegwiel om "gerammel" onder geenvragtoestande te verminder. Die agteras was 'n Getrag beperkte glip IRS-eenheid met 'n 3.73:1 verhouding. === Verrigting === General Motors noem 'n 0-60 mph (97 km/h) tyd van 4,6 sekondes vir die eerste generasie CTS-V, met die kwartmyl tyd op 13,1 sekondes teen 109 mph (175 km/h) geskat, verder na 'n vermelde top spoed van 262 km/h. Die Brembo-remme van 14 duim deursnee kan die voertuig van 60 mph (97 km/h) in 110 voet sto[. Die eerste generasie CTS-V het ook 'n rondtetyd van 8 minute 19 sekondes by Duitsland se beroemde Nürburgring Nordschleife behaal, mededingend met die Mercedes-Benz E 55 AMG en BMW M5. == Verwysings == {{Verwysings|2}} {{Normdata}} [[Kategorie:Amerikaanse motorvervaardigers]] bj88jkjpapy2xr44rk6m5bc054krji1 3 392486 2516746 2022-08-01T14:48:40Z Oesjaar 7467 /* Welkom hier by ons! */ nuwe afdeling wikitext text/x-wiki == Welkom hier by ons! == {{welkom}} Welkom hier by ons! Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 14:48, 1 Augustus 2022 (UTC) 47b27y3kki8t1qfbc23bgu7ownvvyy9 2 392487 2516747 2022-08-01T14:49:12Z Oesjaar 7467 Vertel ons van jouself! wikitext text/x-wiki Vertel ons van jouself! 84qbmu2rixijgnyzciy3g2t62t9c60m 1 392488 2516758 2022-08-01T15:54:10Z Sobaka 328 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 3 392489 2516763 2022-08-01T16:31:30Z MdsShakil 132166 MdsShakil het bladsy [[Gebruikerbespreking:Baggaet]] na [[Gebruikerbespreking:Ratekreel]] geskuif: Bladsy is outomaties geskuif na hernoeming van gebruiker "[[Spesiaal:CentralAuth/Baggaet|Baggaet]]" na "[[Spesiaal:CentralAuth/Ratekreel|Ratekreel]]" wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Gebruikerbespreking:Ratekreel]] bc2z69o1jlftl0drpn085fsgjurtbig 10 392490 2516766 2022-08-01T17:03:44Z Rooiratel 90342 Nuwe bladsy geskep met '{{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=genus |link=Pterocelastrus |parent=Celastraceae |refs=<!--Shown on this page only; don't include <ref> tags --> }}' wikitext text/x-wiki {{Don't edit this line {{{machine code|}}} |rank=genus |link=Pterocelastrus |parent=Celastraceae |refs=<!--Shown on this page only; don't include <ref> tags --> }} mchozvkxueqwbt8wtq39hb4x8xeuwef 0 392491 2516774 2022-08-01T17:56:49Z Aliwal2012 39067 Stuur aan na [[Boeing 787 Dreamliner]] wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Boeing 787 Dreamliner]] 58mdp9rec2861m78u925nikjtc8u7n0 1 392492 2516786 2022-08-01T19:15:15Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392493 2516787 2022-08-01T19:16:45Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392494 2516788 2022-08-01T19:17:21Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392495 2516789 2022-08-01T19:17:54Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392496 2516790 2022-08-01T19:18:08Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392497 2516791 2022-08-01T19:21:04Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392498 2516792 2022-08-01T19:21:52Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 1 392499 2516793 2022-08-01T19:22:28Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 0 392500 2516797 2022-08-01T19:30:56Z JMK 649 aanstuur wikitext text/x-wiki #AANSTUUR [[Mbiyamitirivier]] sooq8tctzw682sp106kyp8z6c0gbqvk 0 392501 2516798 2022-08-01T19:44:32Z Aliwal2012 39067 nuwe rivier wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Nelsrivier |byskrif = |oorsprong = |oorsprong_hoogte = |monding = [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] |stroomgebied_lande = [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]] |lengte = |hoogte = 733 m |monding_hoogte = |afloop = |stroomgebied = |duimdrukkerkaart = Mpumalanga |duimdrukkeretiketposisie = bokant |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |breedtegraad = 25 |breedtegraad_m = 26 |breedtegraad_s = 25.5 |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 30 |lengtegraad_m = 59 |lengtegraad_s = 0 |lengtegraad_OW = O }} Die '''Nelsrivier''' of '''Nelspruit''' is 'n [[sytak|takrivier]] van die [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] in [[Mpumalanga]] in [[Suid-Afrika]]. Dit sluit by die Krokodil aan in die stad [[Nelspruit]], met die [[Mpumalanga provinsiale wetgewer]] op sy weste-oewer. <!-- == Oorsprong == * {{koördinate|25.25073|S|31.06726|O|region:ZA-MP_type:waterbody |aansig=inlyn}} --> == Monding == * {{koördinate|25.440404|S|30.97221|O|region:ZA-MP_type:waterbody |aansig=inlyn}} {{Mpumalanga saadjie}} {{Wikivertaling|taal=ceb |titel=Nelspruit (suba) |datum=20220731 }} [[Kategorie:Krokodilrivier (Mpumalanga)]] [[Kategorie:Riviere in Mpumalanga]] 7rip2mmsg350xn8h872g9nsm13e2qvx 2516810 2516798 2022-08-01T20:15:32Z Aliwal2012 39067 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Rivier |rivier_naam = Nelsrivier |byskrif = |oorsprong = [[Long Tompas]] |oorsprong_hoogte = |monding = [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] |stroomgebied_lande = [[Mpumalanga]], [[Suid-Afrika]] |lengte = |hoogte = 733 m |monding_hoogte = |afloop = |stroomgebied = |duimdrukkerkaart = Mpumalanga |duimdrukkeretiketposisie = bokant |duimdrukkerkaartgrootte = |duimdrukkerkaartbyskrif = |breedtegraad = 25 |breedtegraad_m = 26 |breedtegraad_s = 25.5 |breedtegraad_NS = S |lengtegraad = 30 |lengtegraad_m = 59 |lengtegraad_s = 0 |lengtegraad_OW = O }} Die '''Nelsrivier''' of '''Nelspruit''' is 'n [[sytak|takrivier]] van die [[Krokodilrivier (Mpumalanga)|Krokodilrivier]] in [[Mpumalanga]] in [[Suid-Afrika]]. Dit sluit by die Krokodil aan in die stad [[Nelspruit]], met die [[Mpumalanga provinsiale wetgewer]] op sy weste-oewer. == Ontspring == * [[Long Tompas]] op die [[Drakensberge]] {{koördinate|25.16652|S|30.68897|O|region:ZA-MP_type:waterbody |aansig=inlyn}} == Monding == * Stad [[Nelspruit]] {{koördinate|25.440404|S|30.97221|O|region:ZA-MP_type:waterbody |aansig=inlyn}} {{Mpumalanga saadjie}} {{Wikivertaling|taal=ceb |titel=Nelspruit (suba) |datum=20220731 }} [[Kategorie:Krokodilrivier (Mpumalanga)]] [[Kategorie:Riviere in Mpumalanga]] qv4p9e7emea4f9qka6fbw98ti3s5i6w 1 392502 2516799 2022-08-01T19:45:43Z Aliwal2012 39067 Nuwe bladsy geskep met '{{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}}' wikitext text/x-wiki {{Kop van besprekingsbladsy}} {{Bladtrekke}} 2v27w7bebgol2ym1cn6ibpmrzbxwbzv 0 392503 2516808 2022-08-01T20:09:17Z 196.250.216.41 Nuwe bladsy geskep met '{{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Ebalus van Akwitanië | beeld = | beeldonderskrif = | dinastie = Huis van Poitiers | vader = Ranoelf II van Akwitanië | moeder = ? | huweliksmaat = Aremburga<br/>Emilienne<br/>Adele | geboortedatum = omstreeks [[870]] | geboorteplek = | sterfdatum = [[935]] | sterfplek = }...' wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Ebalus van Akwitanië | beeld = | beeldonderskrif = | dinastie = Huis van Poitiers | vader = Ranoelf II van Akwitanië | moeder = ? | huweliksmaat = Aremburga<br/>Emilienne<br/>Adele | geboortedatum = omstreeks [[870]] | geboorteplek = | sterfdatum = [[935]] | sterfplek = }} '''Ebalus''', '''Ebles Manzer''', of '''Manser''' (gebore omstreeks [[870]]; sterf in [[935]]), was Graaf van Poitiers en Hertog van Akwitanië vanaf 890 tot 892; en respektiewelik vanaf 902 tot sy dood in 935 (Poitiers) en vanaf 928 tot 932 (Akwitanië). == Bronne == *Lewis, Archibald R. ''The Development of Southern French and Catalan Society, 718-1050''. [http://libro.uca.edu/lewis/sfc11.htm] [http://libro.uca.edu/lewis/sfc12.htm] {{Normdata}} {{Saadjie}} {{DEFAULTSORT:Ebalus Van Akwitanië}} [[Kategorie:Geboortes in die 870's]] [[Kategorie:Sterftes in 935]] n1348khix3s8ys0z60snm1wsdwte136 2516854 2516808 2022-08-02T08:00:51Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Ebalus van Akwitanië | beeld = | beeldonderskrif = | dinastie = Huis van Poitiers | vader = Ranoelf II van Akwitanië | moeder = ? | huweliksmaat = Aremburga<br/>Emilienne<br/>Adele | geboortedatum = omstreeks [[870]] | geboorteplek = | sterfdatum = [[935]] | sterfplek = }} '''Ebalus''', '''Ebles Manzer''', of '''Manser''' (gebore omstreeks [[870]]; sterf in [[935]]), was Graaf van Poitiers en Hertog van Akwitanië vanaf 890 tot 892; en respektiewelik vanaf 902 tot sy dood in 935 (Poitiers) en vanaf 928 tot 932 (Akwitanië). == Bronne == * Lewis, Archibald R. ''The Development of Southern French and Catalan Society, 718-1050''. [http://libro.uca.edu/lewis/sfc11.htm] [http://libro.uca.edu/lewis/sfc12.htm] {{Saadjie}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Ebalus Van Akwitanië}} [[Kategorie:Geboortes in die 870's]] [[Kategorie:Sterftes in 935]] 0tt8dr3fxbzi237c8jqabajbv9argq6 0 392504 2516821 2022-08-01T21:03:31Z 196.250.216.41 Nuwe bladsy geskep met '{{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Bernard | orde = Koning van die Lombarde | beeld = | beeldonderskrif = | termynbegin = [[810]] | termeinde = [[818]] | voorganger = [[Pepyn van Italië|Pepyn Karloman]] | opvolger = Lotarius I | koningin = Cunigunda van Laon | huweliksmaat = | kinders = [[Pepyn van Vermandois]] | dinastie = [[Karolingers]] | vader...' wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Bernard | orde = Koning van die Lombarde | beeld = | beeldonderskrif = | termynbegin = [[810]] | termeinde = [[818]] | voorganger = [[Pepyn van Italië|Pepyn Karloman]] | opvolger = Lotarius I | koningin = Cunigunda van Laon | huweliksmaat = | kinders = [[Pepyn van Vermandois]] | dinastie = [[Karolingers]] | vader = [[Pepyn van Italië|Pepyn Karloman]] | moeder = | geboortedatum = [[797]] | geboorteplek = Vermandois, [[Frankiese Ryk]] | sterfdatum = [[818]] | sterfplek = [[Agen]], Frankiese Ryk | rusplek = [[Milaan]], [[Lombardye]] }} '''Bernard''' ([[797]] – [[17 April]] [[818]]) was vanaf 810 tot 818 Koning van die [[Lombarde]]. Hy het 'n komplot teen sy oom, [[Lodewyk die Vrome]] (van die [[Heilige Romeinse Ryk]]), gevoer toe Lodewyk se ''Ordinatio Imperii'' (Ryksordonnansie) Bernard vasaal van sy neef Lotarius I gemaak het. Toe Bernard se komplot ontdek is, het Lodewyk beveel dat hy verblind word. Die prosedure het hom gedood. ==Lewe== Bernard is gebore in 797 as die buite-egtelike seun van Koning [[Pepyn van Italië]], die seun van [[Karel die Grote]]. In 810 sterf Pepyn aan 'n siekte wat opgedoen is tydens die beleg van [[Venesië]]. Sy grootvader het toegelaat dat hy sy titels erf, ten spyte daarvan dat hy buite-egtelik was.<ref>[https://books.google.com/books?id=LUCPcwybApIC&pg=PA10&dq=Bernard+of+Italy&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi4mIyl-5PXAhVCOyYKHUBcD6oQ6AEINTAC#v=onepage&q=Bernard%20of%20Italy&f=false Noble, Thomas F. X., ''Charlemagne and Louis the Pious''], Penn State Press, 2009, {{ISBN|9780271035734}}, p. 10</ref> Bernard is getroud met 'n vrou genaamd Cunigunde, maar die jaar van hul huwelik en haar oorsprong is onseker. Sommige bronne verwys na haar as "van Laon". Hulle enigste seun was [[Pepyn van Vermandois]], wat in 817 gebore is. In 817 het [[Lodewyk die Vrome]] die ''Ordinatio Imperii'' opgetrek, wat die toekoms van die [[Franke|Frankiese Ryk]] uitgestipel het. Ingevolge die oktrooi het die grootste deel van die Frankiese grondgebied na Lodewyk se oudste seun Lotarius gegaan. Bernard het geen verdere grondgebied ontvang nie, en alhoewel hy as koning van Italië bevestig is, sou hy voortaan 'n vasaal van Lotarius wees, soos wat ook die geval was met betrekking tot Lodewyk en Karel die Grote.<ref name=Cambridge>[https://books.google.com/books?id=9lHeh36S8ooC&pg=PT904&dq=Bernard+of+Italy&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi4mIyl-5PXAhVCOyYKHUBcD6oQ6AEIRzAF#v=onepage&q=Bernard%20of%20Italy&f=false "Revolt of Bernard of Italy"], ''The Cambridge Medieval History Series'' volumes 1-5, Plantagenet Publishing</ref> Sekere van sy raadgewers, waaronder graaf Eggideo, en sy kamerheer Reginhard, het Bernard oortuig dat die reëling sy posisie bedreig. Ander betrokkenes was Reginhar (hy was die kleinseun van 'n rebel uit Thüringen wat Karel die Grote teengestaan het) en Harrad. Anshelm, Biskop van Milaan en Theodulf van Orléans, is ook daarvan beskuldig dat hulle betrokke was: daar is egter geen bewyse om Theodulf se skuld of onskuld te bewys nie, terwyl die mate van Anshelm se betrokkenheid onduidelik is.<ref name="ReferenceA">McKitterick, Rosamond, ''The Frankish Kingdoms under the Carolingians''</ref><ref name="Riche, Pierre p. 148">Riché, Pierre, ''The Carolingians'', p. 148</ref> Dit blyk dat Bernard voor die gebeurtenis goed saamgewerk het met sy oom. <ref name=Cambridge/> Sy hoof beswaar het betrekking gehad op die idee dat hy voortaan 'n vasaal (onderdanige) van Lotarius sou wees, wat sy trots gekrenk het. In praktiese terme is sy posisie egter nie geraak deur die oktrooi nie, en hy kon met 'n geruste hart voortgegaan het om onder die nuwe reëling te heers. Nietemin het verslae, wat "deels waar" was, Lodewyk die Vrome bereik dat sy neef beplan het om 'n 'onwettige' —d.i. onafhanklike—regering in Italië op te rig.<ref name="ReferenceA"/> Louis die Vrome het vinnig op die komplot gereageer en suidwaarts na Chalon gemarsjeer. Bernard en sy medewerkers is verras. Bernard het na Chalon gereis in 'n poging om 'n skikking te bereik, maar hy en die hoofsamesweerders is gedwing om hul oor te gee aan Lodewyk, wat hulle na [[Agen]] laat neem het, waar hulle verhoor en ter dood veroordeel is. Lodewyk het hulle egter 'begenadig', en hul vonnisse is tot verblinding versag, wat Bernard as bedreiging sou neutraliseer, sonder om hom werklik dood te maak. Die proses van verblinding (wat uitgevoer is deur 'n rooiwarm mes of dolk op die oogbal te druk) was egter so traumaties dat Bernard twee dae daarna in pyn gesterf het. Terselfdertyd het Lodewyk ook sy halfbroers Drogo van Metz, Hugo, abt van Saint-Quentin, en Theoderic laat tonsuur en tot kloosters beperk, om te verhoed dat ander familielede hom uitdaag. Hy het ook diegene wat skuldig was of verdink is van samewerking met Bernard hardhandig behandel: Theodulf van Orléans is gevange geneem, en is kort daarna dood; mindere rolspelers is verblind, en geestelikes is afgesit en gevange geneem; almal het grond en titels verloor.<ref name="ReferenceA"/><ref name="Riche, Pierre p. 148"/><ref name="ReferenceB">McKitterick, Rosamond, ''The New Cambridge History, 700–900''</ref> == Nalatenskap == [[Lêer:9705 - Milano - S. Ambrogio - Tesoro - Tomba di Bernardo & arc. Anselmo I - Foto Giovanni Dall'Orto 25-Apr-2007.jpg|duimnael|17de eeuse gedenk-fresko uit Bernard se graf in Milaan, Italië]] Die Koninkryk van Italië is na Bernard se dood weer in die Frankiese ryk opgeneem, en kort daarna aan Lodewyk se oudste seun Lotarius toegeken. In 822 het Lodewyk in die openbaar 'n boetedoening gemaak by Attigny, waar hy voor die hele hof erken het dat hy sy broerskind vermoor het; hy het ook sy halfbroers weer verwelkom. Hierdie optrede spruit moontlik uit gewetenswroeging jeens sy aandeel in Bernard se dood. Sommige historici voer aan dat sy gedrag hom oop gelaat het vir oorheersing deur die priestersklas, en dat hy deur die optrede aansien en respek onder die [[Franke|Frankiese]] adel ingeboet het.<ref name="ReferenceA"/> Ander wys egter daarop dat Bernard se komplot 'n ernstige bedreiging vir die stabiliteit van die koninkryk was, en so óók die oordrewe reaksie daarop; Lodewyk se openbare vertoning van boetedoening was dus 'n goed beoordeelde gebaar om harmonie te herstel en sy gesag te hervestig.<ref name="ReferenceB"/> == Verwysings == {{Verwysings}} {{s-start}} {{s-hou|[[Karolingers]]|797||17 April|818}} {{s-reg|}} {{s-bef|before=[[Pepyn van Italië]]|Pepyn Karloman]]}} {{s-ttl|title=[[Lombarde|Koning van die Lombarde]]|years=8 Julie 810 – 17 April 818|regent1=[[Karel die Grote]]|years1=810–814}} {{s-aft|after=Lotarius I}} {{s-end}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Bernard Van Italië}} [[Kategorie:Geboortes in 797]] [[Kategorie:Sterftes in 818]] jt41epyjzpff3955n4wh7nwuok6x2qq 2516823 2516821 2022-08-01T21:14:39Z 196.250.216.41 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Bernard | orde = Koning van die Lombarde | beeld = | beeldonderskrif = | termynbegin = [[810]] | termeinde = [[818]] | voorganger = [[Pepyn van Italië|Pepyn Karloman]] | opvolger = Lotarius I | koningin = Cunigunda van Laon | huweliksmaat = | kinders = [[Pepyn van Vermandois]] | dinastie = [[Karolingers]] | vader = [[Pepyn van Italië|Pepyn Karloman]] | moeder = | geboortedatum = [[797]] | geboorteplek = Vermandois, [[Frankiese Ryk]] | sterfdatum = [[818]] | sterfplek = [[Agen]], Frankiese Ryk | rusplek = [[Milaan]], [[Lombardye]] }} '''Bernard''' ([[797]] – [[17 April]] [[818]]) was vanaf 810 tot 818 Koning van die [[Lombarde]]. Hy het 'n komplot teen sy oom, [[Lodewyk die Vrome]] (van die [[Heilige Romeinse Ryk]]), gevoer toe Lodewyk se ''Ordinatio Imperii'' (Ryksordonnansie) vir Bernard vasaal van sy neef Lotarius I gemaak het. Toe Bernard se komplot ontdek is, het Lodewyk beveel dat hy verblind word. Hy het van sy besering beswyk. ==Lewe== Bernard is gebore in 797 as die buite-egtelike seun van Koning [[Pepyn van Italië]], seun van [[Karel die Grote]]. In 810 sterf Pepyn aan 'n siekte wat opgedoen is tydens die beleg van [[Venesië]]. Bernard se grootvader het toegelaat dat hy sy titels erf, ten spyte daarvan dat hy buite-egtelik was.<ref>[https://books.google.com/books?id=LUCPcwybApIC&pg=PA10&dq=Bernard+of+Italy&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi4mIyl-5PXAhVCOyYKHUBcD6oQ6AEINTAC#v=onepage&q=Bernard%20of%20Italy&f=false Noble, Thomas F. X., ''Charlemagne and Louis the Pious''], Penn State Press, 2009, {{ISBN|9780271035734}}, p. 10</ref> Bernard is getroud met 'n vrou genaamd Cunigunde. Die jaar van hul huwelik en haar oorsprong is onseker. Sommige bronne verwys na haar as "van Laon". Hulle enigste seun was [[Pepyn van Vermandois]], wat in 817 gebore is. In 817 het [[Lodewyk die Vrome]] die ''Ordinatio Imperii'' laat optrek, wat die toekoms van die [[Franke|Frankiese Ryk]] uitgestippel het. Ingevolge die oktrooi het die grootste deel van die Frankiese grondgebied na Lodewyk se oudste seun Lotarius gegaan. Bernard het geen verdere grondgebied ontvang nie, en alhoewel hy as koning van Italië bevestig is, sou hy voortaan 'n vasaal van Lotarius wees, soos wat ook die geval was met betrekking tot Lodewyk en Karel die Grote.<ref name=Cambridge>[https://books.google.com/books?id=9lHeh36S8ooC&pg=PT904&dq=Bernard+of+Italy&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi4mIyl-5PXAhVCOyYKHUBcD6oQ6AEIRzAF#v=onepage&q=Bernard%20of%20Italy&f=false "Revolt of Bernard of Italy"], ''The Cambridge Medieval History Series'' volumes 1-5, Plantagenet Publishing</ref> Sekere van sy raadgewers, waaronder graaf Eggideo, en sy kamerheer Reginhard, het Bernard oortuig dat die reëling sy posisie bedreig. Ander betrokkenes was Reginhar (hy was die kleinseun van 'n rebel uit Thüringen wat Karel die Grote teengestaan het) en Harrad. Anshelm, Biskop van Milaan en Theodulf van Orléans, is ook daarvan beskuldig dat hulle betrokke was: daar is egter geen bewyse om Theodulf se skuld of onskuld te bewys nie, terwyl die mate van Anshelm se betrokkenheid onduidelik is.<ref name="ReferenceA">McKitterick, Rosamond, ''The Frankish Kingdoms under the Carolingians''</ref><ref name="Riche, Pierre p. 148">Riché, Pierre, ''The Carolingians'', p. 148</ref> Dit blyk dat Bernard voor die gebeurtenis goed saamgewerk het met sy oom. <ref name=Cambridge/> Sy hoof beswaar het betrekking gehad op die idee dat hy voortaan 'n vasaal (onderdaan) van Lotarius sou wees. In praktiese terme is sy posisie egter nie geraak deur die oktrooi nie, en hy kon met 'n geruste hart voortgegaan het om onder die nuwe reëling te heers. Nietemin het verslae, wat "deels waar" was, Lodewyk die Vrome bereik dat sy neef beplan om 'n 'onwettige' —d.i. 'n onafhanklike regering—in Italië op die been te bring.<ref name="ReferenceA"/> Louis die Vrome het vinnig op die komplot gereageer en suidwaarts na Chalon gemarsjeer. Bernard en sy ondersteuners is verras. Bernard het na Chalon gereis in 'n poging om 'n skikking te bereik, maar hy en die hoofsamesweerders is gedwing om hul oor te gee aan Lodewyk, wat hulle na [[Agen]] laat neem het, waar hulle verhoor en ter dood veroordeel is. Lodewyk het hulle egter 'begenadig' en hul vonnisse tot verblinding versag, wat Bernard as bedreiging sou neutraliseer, sonder om hom werklik dood te maak. Die proses van verblinding (wat uitgevoer is deur 'n rooiwarm mes of dolk op die oogbal te druk) was egter so traumaties dat Bernard twee dae daarna in pyn gesterf het. Terselfdertyd het Lodewyk ook sy halfbroers Drogo van Metz, Hugo, abt van Saint-Quentin, en Theoderic laat tonsuur en tot kloosters beperk, om te verhoed dat ander familielede hom uitdaag. Hy het ook diegene wat skuldig was of verdink is van samewerking met Bernard hardhandig behandel: Theodulf van Orléans is gevange geneem, en is kort daarna dood; mindere rolspelers is verblind, en geestelikes is afgesit en gevange geneem; almal het grond en titels verloor.<ref name="ReferenceA"/><ref name="Riche, Pierre p. 148"/><ref name="ReferenceB">McKitterick, Rosamond, ''The New Cambridge History, 700–900''</ref> == Nalatenskap == [[Lêer:9705 - Milano - S. Ambrogio - Tesoro - Tomba di Bernardo & arc. Anselmo I - Foto Giovanni Dall'Orto 25-Apr-2007.jpg|duimnael|17de eeuse gedenk-fresko uit Bernard se graf in Milaan, Italië]] Die Koninkryk van Italië is na Bernard se dood weer in die Frankiese ryk opgeneem, en kort daarna aan Lodewyk se oudste seun Lotarius toegeken. In 822 het Lodewyk in die openbaar 'n boetedoening gemaak by Attigny, waar hy voor die hele hof erken het dat hy sy broerskind vermoor het; hy het ook sy halfbroers weer verwelkom. Hierdie optrede spruit moontlik uit gewetenswroeginge jeens sy aandeel in Bernard se dood. Sommige historici voer aan dat sy gedrag hom oop gelaat het vir oorheersing deur die priestersklas, en dat hy deur die optrede aansien en respek onder die [[Franke|Frankiese]] adel ingeboet het.<ref name="ReferenceA"/> Ander wys egter daarop dat Bernard se komplot 'n ernstige bedreiging vir die stabiliteit van die koninkryk was; so óók die oordrewe reaksie daarop; Lodewyk se openbare vertoning van boetedoening was dus 'n goed beoordeelde gebaar om harmonie te herstel en sy gesag te hervestig.<ref name="ReferenceB"/> == Verwysings == {{Verwysings}} {{s-start}} {{s-hou|[[Karolingers]]|797||17 April|818}} {{s-reg|}} {{s-bef|before=[[Pepyn van Italië]]|Pepyn Karloman]]}} {{s-ttl|title=[[Lombarde|Koning van die Lombarde]]|years=8 Julie 810 – 17 April 818|regent1=[[Karel die Grote]]|years1=810–814}} {{s-aft|after=Lotarius I}} {{s-end}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Bernard Van Italië}} [[Kategorie:Geboortes in 797]] [[Kategorie:Sterftes in 818]] kctomhldpdkdkfmshzsnibtvjlnumja 2516824 2516823 2022-08-01T21:16:57Z 196.250.216.41 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Bernard | orde = Koning van die Lombarde | beeld = | beeldonderskrif = | termynbegin = [[810]] | termeinde = [[818]] | voorganger = [[Pepyn van Italië|Pepyn Karloman]] | opvolger = Lotarius I | koningin = Cunigunda van Laon | huweliksmaat = | kinders = [[Pepyn van Vermandois]] | dinastie = [[Karolingers]] | vader = [[Pepyn van Italië|Pepyn Karloman]] | moeder = | geboortedatum = [[797]] | geboorteplek = Vermandois, [[Frankiese Ryk]] | sterfdatum = [[818]] | sterfplek = [[Agen]], Frankiese Ryk | rusplek = [[Milaan]], [[Lombardye]] }} '''Bernard''' ([[797]] – [[17 April]] [[818]]) was vanaf 810 tot 818 Koning van die [[Lombarde]]. Hy het 'n komplot teen sy oom, [[Lodewyk die Vrome]] (van die [[Heilige Romeinse Ryk]]), gevoer toe Lodewyk se ''Ordinatio Imperii'' (Ryksordonnansie) vir Bernard vasaal van sy neef Lotarius I gemaak het. Toe Bernard se komplot ontdek is, het Lodewyk beveel dat hy verblind word. Hy het van sy besering beswyk. ==Lewe== Bernard is gebore in 797 as die buite-egtelike seun van Koning [[Pepyn van Italië]], seun van [[Karel die Grote]]. In 810 sterf Pepyn aan 'n siekte wat opgedoen is tydens die beleg van [[Venesië]]. Bernard se grootvader het toegelaat dat hy sy titels erf, ten spyte daarvan dat hy buite-egtelik was.<ref>[https://books.google.com/books?id=LUCPcwybApIC&pg=PA10&dq=Bernard+of+Italy&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi4mIyl-5PXAhVCOyYKHUBcD6oQ6AEINTAC#v=onepage&q=Bernard%20of%20Italy&f=false Noble, Thomas F. X., ''Charlemagne and Louis the Pious''], Penn State Press, 2009, {{ISBN|9780271035734}}, p. 10</ref> Bernard is getroud met 'n vrou genaamd Cunigunde. Die jaar van hul huwelik en haar oorsprong is onseker. Sommige bronne verwys na haar as "van Laon". Hulle enigste seun was [[Pepyn van Vermandois]], wat in 817 gebore is. In 817 het [[Lodewyk die Vrome]] die ''Ordinatio Imperii'' laat optrek, wat die toekoms van die [[Franke|Frankiese Ryk]] uitgestippel het. Ingevolge die oktrooi het die grootste deel van die Frankiese grondgebied na Lodewyk se oudste seun Lotarius gegaan. Bernard het geen verdere grondgebied ontvang nie, en alhoewel hy as koning van Italië bevestig is, sou hy voortaan 'n vasaal van Lotarius I wees, soos wat ook die geval was met betrekking tot Lodewyk en Karel die Grote.<ref name=Cambridge>[https://books.google.com/books?id=9lHeh36S8ooC&pg=PT904&dq=Bernard+of+Italy&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi4mIyl-5PXAhVCOyYKHUBcD6oQ6AEIRzAF#v=onepage&q=Bernard%20of%20Italy&f=false "Revolt of Bernard of Italy"], ''The Cambridge Medieval History Series'' volumes 1-5, Plantagenet Publishing</ref> Sekere van sy raadgewers, waaronder graaf Eggideo, en sy kamerheer Reginhard, het Bernard oortuig dat die reëling sy posisie bedreig. Ander betrokkenes was Reginhar (hy was die kleinseun van 'n rebel uit Thüringen wat Karel die Grote teengestaan het) en Harrad. Anshelm, Biskop van Milaan en Theodulf van Orléans, is ook daarvan beskuldig dat hulle betrokke was: daar is egter geen bewyse om Theodulf se skuld of onskuld te bewys nie, terwyl die mate van Anshelm se betrokkenheid onduidelik is.<ref name="ReferenceA">McKitterick, Rosamond, ''The Frankish Kingdoms under the Carolingians''</ref><ref name="Riche, Pierre p. 148">Riché, Pierre, ''The Carolingians'', p. 148</ref> Dit blyk dat Bernard voor die gebeurtenis goed saamgewerk het met sy oom. <ref name=Cambridge/> Sy hoof beswaar het betrekking gehad op die idee dat hy voortaan 'n vasaal (onderdaan) van Lotarius sou wees. In praktiese terme is sy posisie egter nie geraak deur die oktrooi nie, en hy kon met 'n geruste hart voortgegaan het om onder die nuwe reëling te heers. Nietemin het verslae, wat "deels waar" was, Lodewyk die Vrome bereik dat sy neef beplan om 'n 'onwettige' —d.i. 'n onafhanklike regering—in Italië op die been te bring.<ref name="ReferenceA"/> Louis die Vrome het vinnig op die komplot gereageer en suidwaarts na Chalon gemarsjeer. Bernard en sy ondersteuners is verras. Bernard het na Chalon gereis in 'n poging om 'n skikking te bereik, maar hy en die hoofsamesweerders is gedwing om hul oor te gee aan Lodewyk, wat hulle na [[Agen]] laat neem het, waar hulle verhoor en ter dood veroordeel is. Lodewyk het hulle egter 'begenadig' en hul vonnisse tot verblinding versag, wat Bernard as bedreiging sou neutraliseer, sonder om hom werklik dood te maak. Die proses van verblinding (wat uitgevoer is deur 'n rooiwarm mes of dolk op die oogbal te druk) was egter so traumaties dat Bernard twee dae daarna in pyn gesterf het. Terselfdertyd het Lodewyk ook sy halfbroers Drogo van Metz, Hugo, abt van Saint-Quentin, en Theoderic laat tonsuur en tot kloosters beperk, om te verhoed dat ander familielede hom uitdaag. Hy het ook diegene wat skuldig was of verdink is van samewerking met Bernard hardhandig behandel: Theodulf van Orléans is gevange geneem, en is kort daarna dood; mindere rolspelers is verblind, en geestelikes is afgesit en gevange geneem; almal het grond en titels verloor.<ref name="ReferenceA"/><ref name="Riche, Pierre p. 148"/><ref name="ReferenceB">McKitterick, Rosamond, ''The New Cambridge History, 700–900''</ref> == Nalatenskap == [[Lêer:9705 - Milano - S. Ambrogio - Tesoro - Tomba di Bernardo & arc. Anselmo I - Foto Giovanni Dall'Orto 25-Apr-2007.jpg|duimnael|17de eeuse gedenk-fresko uit Bernard se graf in Milaan, Italië]] Die Koninkryk van Italië is na Bernard se dood weer in die Frankiese ryk opgeneem, en kort daarna aan Lodewyk se oudste seun Lotarius I toegeken. In 822 het Lodewyk in die openbaar 'n boetedoening gemaak by Attigny, waar hy voor die hele hof erken het dat hy sy broerskind vermoor het; hy het ook sy halfbroers weer verwelkom. Hierdie optrede spruit moontlik uit gewetenswroeginge jeens sy aandeel in Bernard se dood. Sommige historici voer aan dat sy gedrag hom oop gelaat het vir oorheersing deur die priestersklas, en dat hy deur die optrede aansien en respek onder die [[Franke|Frankiese]] adel ingeboet het.<ref name="ReferenceA"/> Ander wys egter daarop dat Bernard se komplot 'n ernstige bedreiging vir die stabiliteit van die koninkryk was; so óók die oordrewe reaksie daarop; Lodewyk se openbare vertoning van boetedoening was dus 'n goed beoordeelde gebaar om harmonie te herstel en sy gesag te hervestig.<ref name="ReferenceB"/> == Verwysings == {{Verwysings}} {{s-start}} {{s-hou|[[Karolingers]]|797||17 April|818}} {{s-reg|}} {{s-bef|before=[[Pepyn van Italië]]|Pepyn Karloman]]}} {{s-ttl|title=[[Lombarde|Koning van die Lombarde]]|years=8 Julie 810 – 17 April 818|regent1=[[Karel die Grote]]|years1=810–814}} {{s-aft|after=Lotarius I}} {{s-end}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Bernard Van Italië}} [[Kategorie:Geboortes in 797]] [[Kategorie:Sterftes in 818]] a5on6wv4j5ew3yitwda8a7m1z09vvfk 2516857 2516824 2022-08-02T08:20:52Z Rooiratel 90342 Beeld bygevoeg wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Ampsbekleër | naam = Bernard | orde = Koning van die Lombarde | beeld = Frontispiece, St. Paul im Lavanttal, Stiftsbibliothek, Cod. 4-1.jpg | beeldonderskrif = Bernard (links) en Iustitia (regs) | termynbegin = [[810]] | termeinde = [[818]] | voorganger = [[Pepyn van Italië|Pepyn Karloman]] | opvolger = Lotarius I | koningin = Cunigunda van Laon | huweliksmaat = | kinders = [[Pepyn van Vermandois]] | dinastie = [[Karolingers]] | vader = [[Pepyn van Italië|Pepyn Karloman]] | moeder = | geboortedatum = [[797]] | geboorteplek = Vermandois, [[Frankiese Ryk]] | sterfdatum = [[818]] | sterfplek = [[Agen]], Frankiese Ryk | rusplek = [[Milaan]], [[Lombardye]] }} '''Bernard''' ([[797]] – [[17 April]] [[818]]) was vanaf 810 tot 818 Koning van die [[Lombarde]]. Hy het 'n komplot teen sy oom, [[Lodewyk die Vrome]] (van die [[Heilige Romeinse Ryk]]), gevoer toe Lodewyk se ''Ordinatio Imperii'' (Ryksordonnansie) vir Bernard vasaal van sy neef Lotarius I gemaak het. Toe Bernard se komplot ontdek is, het Lodewyk beveel dat hy verblind word. Hy het van sy besering beswyk. ==Lewe== Bernard is gebore in 797 as die buite-egtelike seun van Koning [[Pepyn van Italië]], seun van [[Karel die Grote]]. In 810 sterf Pepyn aan 'n siekte wat opgedoen is tydens die beleg van [[Venesië]]. Bernard se grootvader het toegelaat dat hy sy titels erf, ten spyte daarvan dat hy buite-egtelik was.<ref>[https://books.google.com/books?id=LUCPcwybApIC&pg=PA10&dq=Bernard+of+Italy&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi4mIyl-5PXAhVCOyYKHUBcD6oQ6AEINTAC#v=onepage&q=Bernard%20of%20Italy&f=false Noble, Thomas F. X., ''Charlemagne and Louis the Pious''], Penn State Press, 2009, {{ISBN|9780271035734}}, p. 10</ref> Bernard is getroud met 'n vrou genaamd Cunigunde. Die jaar van hul huwelik en haar oorsprong is onseker. Sommige bronne verwys na haar as "van Laon". Hulle enigste seun was [[Pepyn van Vermandois]], wat in 817 gebore is. In 817 het [[Lodewyk die Vrome]] die ''Ordinatio Imperii'' laat optrek, wat die toekoms van die [[Franke|Frankiese Ryk]] uitgestippel het. Ingevolge die oktrooi het die grootste deel van die Frankiese grondgebied na Lodewyk se oudste seun Lotarius gegaan. Bernard het geen verdere grondgebied ontvang nie, en alhoewel hy as koning van Italië bevestig is, sou hy voortaan 'n vasaal van Lotarius I wees, soos wat ook die geval was met betrekking tot Lodewyk en Karel die Grote.<ref name=Cambridge>[https://books.google.com/books?id=9lHeh36S8ooC&pg=PT904&dq=Bernard+of+Italy&hl=en&sa=X&ved=0ahUKEwi4mIyl-5PXAhVCOyYKHUBcD6oQ6AEIRzAF#v=onepage&q=Bernard%20of%20Italy&f=false "Revolt of Bernard of Italy"], ''The Cambridge Medieval History Series'' volumes 1-5, Plantagenet Publishing</ref> Sekere van sy raadgewers, waaronder graaf Eggideo, en sy kamerheer Reginhard, het Bernard oortuig dat die reëling sy posisie bedreig. Ander betrokkenes was Reginhar (hy was die kleinseun van 'n rebel uit Thüringen wat Karel die Grote teengestaan het) en Harrad. Anshelm, Biskop van Milaan en Theodulf van Orléans, is ook daarvan beskuldig dat hulle betrokke was: daar is egter geen bewyse om Theodulf se skuld of onskuld te bewys nie, terwyl die mate van Anshelm se betrokkenheid onduidelik is.<ref name="ReferenceA">McKitterick, Rosamond, ''The Frankish Kingdoms under the Carolingians''</ref><ref name="Riche, Pierre p. 148">Riché, Pierre, ''The Carolingians'', p. 148</ref> Dit blyk dat Bernard voor die gebeurtenis goed saamgewerk het met sy oom. <ref name=Cambridge/> Sy hoof beswaar het betrekking gehad op die idee dat hy voortaan 'n vasaal (onderdaan) van Lotarius sou wees. In praktiese terme is sy posisie egter nie geraak deur die oktrooi nie, en hy kon met 'n geruste hart voortgegaan het om onder die nuwe reëling te heers. Nietemin het verslae, wat "deels waar" was, Lodewyk die Vrome bereik dat sy neef beplan om 'n 'onwettige' —d.i. 'n onafhanklike regering—in Italië op die been te bring.<ref name="ReferenceA"/> Louis die Vrome het vinnig op die komplot gereageer en suidwaarts na Chalon gemarsjeer. Bernard en sy ondersteuners is verras. Bernard het na Chalon gereis in 'n poging om 'n skikking te bereik, maar hy en die hoofsamesweerders is gedwing om hul oor te gee aan Lodewyk, wat hulle na [[Agen]] laat neem het, waar hulle verhoor en ter dood veroordeel is. Lodewyk het hulle egter 'begenadig' en hul vonnisse tot verblinding versag, wat Bernard as bedreiging sou neutraliseer, sonder om hom werklik dood te maak. Die proses van verblinding (wat uitgevoer is deur 'n rooiwarm mes of dolk op die oogbal te druk) was egter so traumaties dat Bernard twee dae daarna in pyn gesterf het. Terselfdertyd het Lodewyk ook sy halfbroers Drogo van Metz, Hugo, abt van Saint-Quentin, en Theoderic laat tonsuur en tot kloosters beperk, om te verhoed dat ander familielede hom uitdaag. Hy het ook diegene wat skuldig was of verdink is van samewerking met Bernard hardhandig behandel: Theodulf van Orléans is gevange geneem, en is kort daarna dood; mindere rolspelers is verblind, en geestelikes is afgesit en gevange geneem; almal het grond en titels verloor.<ref name="ReferenceA"/><ref name="Riche, Pierre p. 148"/><ref name="ReferenceB">McKitterick, Rosamond, ''The New Cambridge History, 700–900''</ref> == Nalatenskap == [[Lêer:9705 - Milano - S. Ambrogio - Tesoro - Tomba di Bernardo & arc. Anselmo I - Foto Giovanni Dall'Orto 25-Apr-2007.jpg|duimnael|17de eeuse gedenk-fresko uit Bernard se graf in Milaan, Italië]] Die Koninkryk van Italië is na Bernard se dood weer in die Frankiese ryk opgeneem, en kort daarna aan Lodewyk se oudste seun Lotarius I toegeken. In 822 het Lodewyk in die openbaar 'n boetedoening gemaak by Attigny, waar hy voor die hele hof erken het dat hy sy broerskind vermoor het; hy het ook sy halfbroers weer verwelkom. Hierdie optrede spruit moontlik uit gewetenswroeginge jeens sy aandeel in Bernard se dood. Sommige historici voer aan dat sy gedrag hom oop gelaat het vir oorheersing deur die priestersklas, en dat hy deur die optrede aansien en respek onder die [[Franke|Frankiese]] adel ingeboet het.<ref name="ReferenceA"/> Ander wys egter daarop dat Bernard se komplot 'n ernstige bedreiging vir die stabiliteit van die koninkryk was; so óók die oordrewe reaksie daarop; Lodewyk se openbare vertoning van boetedoening was dus 'n goed beoordeelde gebaar om harmonie te herstel en sy gesag te hervestig.<ref name="ReferenceB"/> == Verwysings == {{Verwysings}} {{s-start}} {{s-hou|[[Karolingers]]|797||17 April|818}} {{s-reg|}} {{s-bef|before=[[Pepyn van Italië]]|Pepyn Karloman]]}} {{s-ttl|title=[[Lombarde|Koning van die Lombarde]]|years=8 Julie 810 – 17 April 818|regent1=[[Karel die Grote]]|years1=810–814}} {{s-aft|after=Lotarius I}} {{s-end}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Bernard Van Italië}} [[Kategorie:Geboortes in 797]] [[Kategorie:Sterftes in 818]] r6mpzkkmz0kf0zugpi09dkvsrkz2ixk 0 392505 2516825 2022-08-01T22:15:00Z 196.250.216.41 Nuwe bladsy geskep met '[[Lêer:Dolk van farao Kamosis (ca. 1450 v.C. hout koper en goud) KBR 27-8-2016 11-44-49.jpg|duimnael|Dolk van Farao Kamosis (omstreeks 1450 [[v.C.]] hout, koper en goud) - Koninklijke Bibliotheek van België]] [[Lêer:Poignard 0.188.1 2 fond.jpg|duimnael|Dolk (omstreeks 1800 v.C.)]] [[Lêer:Celtic dagger, scabbard and buckle.JPG|duimnael|Keltiese dolk, [[skede]] en gespe]] 'n '''Dolk''' is 'n tipe tweesnydende mes wat mense vroeër dikwels by hul gedra het vir sel...' wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dolk van farao Kamosis (ca. 1450 v.C. hout koper en goud) KBR 27-8-2016 11-44-49.jpg|duimnael|Dolk van Farao Kamosis (omstreeks 1450 [[v.C.]] hout, koper en goud) - Koninklijke Bibliotheek van België]] [[Lêer:Poignard 0.188.1 2 fond.jpg|duimnael|Dolk (omstreeks 1800 v.C.)]] [[Lêer:Celtic dagger, scabbard and buckle.JPG|duimnael|Keltiese dolk, [[skede]] en gespe]] 'n '''Dolk''' is 'n tipe tweesnydende mes wat mense vroeër dikwels by hul gedra het vir selfbeskerming.<ref name=MAR>State v. Martin, 633 S.W.2d 80 (Mo. 1982): This is the dictionary or popular-use definition of a dagger, which has been used to describe everything from an ice pick to a folding knife with pointed blade as a 'dagger'. The Missouri Supreme Court used the popular definition of 'dagger' found in Webster's New Universal Dictionary ("a short weapon with a sharp point used for stabbing") to rule that an ordinary pointed knife with four-to-five inch blade constitutes a 'dagger' under the Missouri criminal code.</ref><ref name=CAL>California Penal Code 12020(a)(24):"dagger" means a ''knife or other instrument'' with or without a handguard that is ''capable of ready use as a stabbing weapon'' that may inflict great bodily injury or death. The State of California and other jurisdictions have seized upon the popular-use definition of a dagger to classify items ranging from a pointed kitchen knife to a tent stake as a 'dagger' under the law.</ref> Dolke is tydens maaltye ook gebruik om mee te sny. Die gebruik van 'n dolk aan tafel het egter aan 'n einde gekom deurdat die Franse Kardinaal [[Kardinaal_de_Richelieu|Richelieu]] die gebruik daarvan aan tafel verbied het. Die gewone tafelmes is in pleks daarvan bekendgestel en gebruik. By die dolk lê die punt van die lem in die verlengde as van die hef van die mes. Die lem is dus simmetries, in teenstelling tot 'n gewone mes. Die wapen word gebruik om te steek, te stoot of as sekondêre verdedigingswapen in nabye konfrontasies. Dit is teenswoordig egter 'n wapen wat selde gebruik word. Net soos die strydbyl is die dolk ontwikkel uit [[prehistorie]]se gereedskap. Dolke is oorspronklik gemaak van vuursteen, [[ivoor]] of [[been]]. Dit word al sedert die vroegste tye van die menslike beskawing as wapen gebruik. Die eerste dolke het in die [[Bronstydperk]] in die 3de millennium [[v.C.]] verskyn. Die [[swaard]] is ontwikkel uit groter dolke, omdat 'n dolk se afstandsbereik te klein was om effektief te wees teen byle, [[Lans (wapen)|lanse]], [[Piek (wapen)|pieke]] en goedendagte ('n tipe wapen wat veral tydens die [[Slag van die Goue Spore]] met welslae gebruik is). Dolke vervul in verskeie kulture 'n simboliese funksie, soos byvoorbeeld die Kirpan uit die [[Sikhisme]], wat die draer aan die stryd om regverdigheid en teen onderdrukking moet herinner. {{Commonscat|Daggers}} == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Wapens]] 49yc4rrx995r1dfil7dile35ofm0bg7 2516828 2516825 2022-08-01T22:30:31Z Aliwal2012 39067 taalverbetering wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dolk van farao Kamosis (ca. 1450 v.C. hout koper en goud) KBR 27-8-2016 11-44-49.jpg|duimnael|Dolk van Farao Kamosis (omstreeks 1450 [[v.C.]] hout, koper en goud) - Koninklijke Bibliotheek van België]] [[Lêer:Poignard 0.188.1 2 fond.jpg|duimnael|Dolk (omstreeks 1800 v.C.)]] [[Lêer:Celtic dagger, scabbard and buckle.JPG|duimnael|Keltiese dolk, [[skede]] en gespe]] 'n '''Dolk''' is 'n tipe tweesnydende mes wat mense vroeër dikwels by hul gedra het vir selfbeskerming.<ref name=MAR>State v. Martin, 633 S.W.2d 80 (Mo. 1982): This is the dictionary or popular-use definition of a dagger, which has been used to describe everything from an ice pick to a folding knife with pointed blade as a 'dagger'. The Missouri Supreme Court used the popular definition of 'dagger' found in Webster's New Universal Dictionary ("a short weapon with a sharp point used for stabbing") to rule that an ordinary pointed knife with four-to-five inch blade constitutes a 'dagger' under the Missouri criminal code.</ref><ref name=CAL>California Penal Code 12020(a)(24):"dagger" means a ''knife or other instrument'' with or without a handguard that is ''capable of ready use as a stabbing weapon'' that may inflict great bodily injury or death. The State of California and other jurisdictions have seized upon the popular-use definition of a dagger to classify items ranging from a pointed kitchen knife to a tent stake as a 'dagger' under the law.</ref> Dolke is tydens maaltye ook gebruik om vleis mee te sny. Die gebruik van 'n dolk aan tafel het egter tot 'n einde gekom nadat die Franse kardinaal [[Kardinaal_de_Richelieu|Richelieu]] die gebruik daarvan aan tafel verbied het. Die gewone tafelmes is in plek daarvan bekendgestel en sedertdien gebruik. By die dolk lê die punt van die lem in die verlengde as van die hef van die mes. Die lem is dus simmetries, in teenstelling met 'n gewone mes. Die wapen word gebruik om te steek, te stoot of as sekondêre verdedigingswapen in nabye konfrontasies. Dit is teenswoordig egter 'n wapen wat selde gebruik word. Net soos die strydbyl is die dolk ontwikkel uit [[prehistorie]]se gereedskap. Dolke is oorspronklik van vuursteen, [[ivoor]] of [[been]] gemaak. Dit word al sedert die vroegste tye van die menslike beskawing as wapen gebruik. Die eerste dolke het in die [[Bronstydperk]] in die 3de millennium [[v.C.]] verskyn. Die [[swaard]] is ontwikkel uit groter dolke, omdat 'n dolk se reikafstand te klein was om effektief te wees teen byle, [[Lans (wapen)|lanse]], [[Piek (wapen)|pieke]] en goedendagte ('n tipe wapen wat veral tydens die [[Slag van die Goue Spore]] met welslae gebruik is). Dolke vervul in verskeie kulture 'n simboliese funksie, soos byvoorbeeld die Kirpan uit die [[Sikhisme]], wat die draer aan die stryd om regverdigheid en teen onderdrukking moet herinner. {{Commonscat|Daggers}} == Verwysings == {{Verwysings}} [[Kategorie:Wapens]] culmg5otbo7nfsrm5i8694ex0ix3i5t 2516859 2516828 2022-08-02T08:27:26Z Rooiratel 90342 wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dolk van farao Kamosis (ca. 1450 v.C. hout koper en goud) KBR 27-8-2016 11-44-49.jpg|duimnael|Dolk van Farao Kamosis (omstreeks 1450 [[v.C.]] hout, koper en goud) - Koninklijke Bibliotheek van België]] [[Lêer:Poignard 0.188.1 2 fond.jpg|duimnael|Dolk (omstreeks 1800 v.C.)]] [[Lêer:Celtic dagger, scabbard and buckle.JPG|duimnael|Keltiese dolk, [[skede]] en gespe]] 'n '''Dolk''' is 'n tipe tweesnydende mes wat mense vroeër dikwels by hul gedra het vir selfbeskerming.<ref name=MAR>State v. Martin, 633 S.W.2d 80 (Mo. 1982): This is the dictionary or popular-use definition of a dagger, which has been used to describe everything from an ice pick to a folding knife with pointed blade as a 'dagger'. The Missouri Supreme Court used the popular definition of 'dagger' found in Webster's New Universal Dictionary ("a short weapon with a sharp point used for stabbing") to rule that an ordinary pointed knife with four-to-five inch blade constitutes a 'dagger' under the Missouri criminal code.</ref><ref name=CAL>California Penal Code 12020(a)(24):"dagger" means a ''knife or other instrument'' with or without a handguard that is ''capable of ready use as a stabbing weapon'' that may inflict great bodily injury or death. The State of California and other jurisdictions have seized upon the popular-use definition of a dagger to classify items ranging from a pointed kitchen knife to a tent stake as a 'dagger' under the law.</ref> Dolke is tydens maaltye ook gebruik om vleis mee te sny. Die gebruik van 'n dolk aan tafel het egter tot 'n einde gekom nadat die Franse kardinaal [[Kardinaal_de_Richelieu|Richelieu]] die gebruik daarvan aan tafel verbied het. Die gewone tafelmes is in plek daarvan bekendgestel en sedertdien gebruik. By die dolk lê die punt van die lem in die verlengde as van die hef van die mes. Die lem is dus simmetries, in teenstelling met 'n gewone mes. Die wapen word gebruik om te steek, te stoot of as sekondêre verdedigingswapen in nabye konfrontasies. Dit is teenswoordig egter 'n wapen wat selde gebruik word. Net soos die strydbyl is die dolk ontwikkel uit [[prehistorie]]se gereedskap. Dolke is oorspronklik van vuursteen, [[ivoor]] of [[been]] gemaak. Dit word al sedert die vroegste tye van die menslike beskawing as wapen gebruik. Die eerste dolke het in die [[Bronstydperk]] in die 3de millennium [[v.C.]] verskyn. Die [[swaard]] is ontwikkel uit groter dolke, omdat 'n dolk se reikafstand te klein was om effektief te wees teen byle, [[Lans (wapen)|lanse]], [[Piek (wapen)|pieke]] en goedendagte ('n tipe wapen wat veral tydens die [[Slag van die Goue Spore]] met welslae gebruik is). Dolke vervul in verskeie kulture 'n simboliese funksie, soos byvoorbeeld die Kirpan uit die [[Sikhisme]], wat die draer aan die stryd om regverdigheid en teen onderdrukking moet herinner. {{Commonscat|Daggers|dolke}} == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wapens]] r244ddrd85qhc8oqam5zxpidqwpohs3 2516869 2516859 2022-08-02T08:58:55Z Aliwal2012 39067 sluipmoord op Hendrik Verwoerd wikitext text/x-wiki [[Lêer:Dolk van farao Kamosis (ca. 1450 v.C. hout koper en goud) KBR 27-8-2016 11-44-49.jpg|duimnael|Dolk van Farao Kamosis (omstreeks 1450 [[v.C.]] hout, koper en goud) - Koninklijke Bibliotheek van België]] [[Lêer:Poignard 0.188.1 2 fond.jpg|duimnael|Dolk (omstreeks 1800 v.C.)]] [[Lêer:Celtic dagger, scabbard and buckle.JPG|duimnael|Keltiese dolk, [[skede]] en gespe]] 'n '''Dolk''' is 'n tipe tweesnydende mes wat mense vroeër dikwels by hul gedra het vir selfbeskerming.<ref name=MAR>State v. Martin, 633 S.W.2d 80 (Mo. 1982): This is the dictionary or popular-use definition of a dagger, which has been used to describe everything from an ice pick to a folding knife with pointed blade as a 'dagger'. The Missouri Supreme Court used the popular definition of 'dagger' found in Webster's New Universal Dictionary ("a short weapon with a sharp point used for stabbing") to rule that an ordinary pointed knife with four-to-five inch blade constitutes a 'dagger' under the Missouri criminal code.</ref><ref name=CAL>California Penal Code 12020(a)(24):"dagger" means a ''knife or other instrument'' with or without a handguard that is ''capable of ready use as a stabbing weapon'' that may inflict great bodily injury or death. The State of California and other jurisdictions have seized upon the popular-use definition of a dagger to classify items ranging from a pointed kitchen knife to a tent stake as a 'dagger' under the law.</ref> Dolke is tydens maaltye ook gebruik om vleis mee te sny. Die gebruik van 'n dolk aan tafel het egter tot 'n einde gekom nadat die Franse kardinaal [[Kardinaal_de_Richelieu|Richelieu]] die gebruik daarvan aan tafel verbied het. Die gewone tafelmes is in plek daarvan bekendgestel en sedertdien gebruik. By die dolk lê die punt van die lem in die verlengde as van die hef van die mes. Die lem is dus simmetries, in teenstelling met 'n gewone mes. Die wapen word gebruik om te steek, te stoot of as sekondêre verdedigingswapen in nabye konfrontasies. Dit is teenswoordig egter 'n wapen wat selde gebruik word. Net soos die strydbyl is die dolk ontwikkel uit [[prehistorie]]se gereedskap. Dolke is oorspronklik van vuursteen, [[ivoor]] of [[been]] gemaak. Dit word al sedert die vroegste tye van die menslike beskawing as wapen gebruik. Die eerste dolke het in die [[Bronstydperk]] in die 3de millennium [[v.C.]] verskyn. Die [[swaard]] is ontwikkel uit groter dolke, omdat 'n dolk se reikafstand te klein was om effektief te wees teen byle, [[Lans (wapen)|lanse]], [[Piek (wapen)|pieke]] en goedendagte ('n tipe wapen wat veral tydens die [[Slag van die Goue Spore]] met welslae gebruik is). In Suid-Afrika is die destydse Eerste Minister, [[Hendrik Verwoerd]], op 6 September 1966 in die [[Volksraad van Suid-Afrika|Volksraad]] deur Demetrios Tsafendas, 'n parlementsbode, met 'n dolk doodgesteek. Dolke vervul in verskeie kulture 'n simboliese funksie, soos byvoorbeeld die Kirpan uit die [[Sikhisme]], wat die draer aan die stryd om regverdigheid en teen onderdrukking moet herinner. {{Commonscat|Daggers|dolke}} == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} [[Kategorie:Wapens]] j2yk1jni0naos1y3q1kuu06oedgv3fn 3 392506 2516843 2022-08-02T05:56:22Z Oesjaar 7467 /* Hideki Tojo */ nuwe afdeling wikitext text/x-wiki == Hideki Tojo == {{ping|Florie321}} Hoekom het jy die ''Kategorie:Japannese politici'' hier verwyder sowel as by ander artikels? Groete! [[Gebruiker:Oesjaar|Oesjaar]] ([[Gebruikerbespreking:Oesjaar|kontak]]) 05:56, 2 Augustus 2022 (UTC) no3oxhh3ovz59b7bhh5m5a6joyg7dbq 0 392507 2516845 2022-08-02T07:17:28Z MutyangDavao 152389 Nuwe bladsy geskep met '{{Inligtingskas Titelhouer | naam=Angel Cartwright | beeld= | onderskrif= | gebore= {{Geboortedatum en ouderdom|1994|08|17}} | plek=[[Bahamas]] | nasionaliteit= [[Bahamas|Bahamaanse]] | geboortenaam=Angel J. Cartwright | oorlede= | plek2= | beroep=[[Model (persoon)|model]] en skoonheidskoningin | almamater=Universiteit van die Bahamas<br>Florida Internasionale Universiteit | aktief= | titels=Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 | kompetisies= | haarkleur= Swart | oogkleur=...' wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Titelhouer | naam=Angel Cartwright | beeld= | onderskrif= | gebore= {{Geboortedatum en ouderdom|1994|08|17}} | plek=[[Bahamas]] | nasionaliteit= [[Bahamas|Bahamaanse]] | geboortenaam=Angel J. Cartwright | oorlede= | plek2= | beroep=[[Model (persoon)|model]] en skoonheidskoningin | almamater=Universiteit van die Bahamas<br>Florida Internasionale Universiteit | aktief= | titels=Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 | kompetisies= | haarkleur= Swart | oogkleur= Bruin | lengte=1,70&nbsp;m | gewig= | mates= | rokgrootte= | pakgrootte= | gade= | lewensmaat= | kinders= | handtekening= }} '''Angela Cartwright''' (gebore Augustus 17, 1994) is 'n Bahamaanse model en skoonheidskoningin, wenner van Mejuffrou Heelal Bahamas 2022-kompetisie. == Biografie == Cartwright is gebore en het in Long Island grootgeword. Sy het 'n baccalaureusgraad van die [[:en:University of the Bahamas|Universiteit van die Bahamas]], en beide 'n MBA in internasionale besigheid en 'n MS in finansies van die [[:en:Florida International University|Florida Internasionale Universiteit]]. == Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018 == Op 27 Mei 2018 het sy Long Island by Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018 verteenwoordig en teen nege ander kandidate meegeding by die Imperial Ballroom - Atlantis op [[Paradise Island]]. Sy het in die Top 6 geëindig. == Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 == Op 31 Julie 2022 het sy Long Island by Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 verteenwoordig en teen agt ander kandidate by die Atlantis Showroom op [[Paradise Island]] meegeding. Sy het die titel gewen en is deur Chantel O'Brian gekroon. == Mejuffrou Heelal 2022 == Sy sal die [[Bahamas]] by [[Mejuffrou Heelal 2022]] verteenwoordig. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Cartwright, Angel}} [[Kategorie:Modelle]] [[Kategorie:Geboortes in 1994]] [[Kategorie:Lewende mense]] 5x76f7cbksybcnqm9lzom77o2g9efgy 2516847 2516845 2022-08-02T07:20:25Z MutyangDavao 152389 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Titelhouer | naam=Angel Cartwright | beeld= | onderskrif= | gebore= {{Geboortedatum en ouderdom|1994|08|17}} | plek=[[Bahamas]] | nasionaliteit= [[Bahamas|Bahamaanse]] | geboortenaam=Angel J. Cartwright | oorlede= | plek2= | beroep=[[Model (persoon)|model]] en skoonheidskoningin | almamater=Universiteit van die Bahamas<br>Florida Internasionale Universiteit | aktief= | titels=Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 | kompetisies=Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018<br>(Top 6)<br>Mejuffrou Heelal Bahamas 2022<br>(Wenner)<br>Mejuffrou Heelal 2022<br>(TBD) | haarkleur= Swart | oogkleur= Bruin | lengte=1,70&nbsp;m | gewig= | mates= | rokgrootte= | pakgrootte= | gade= | lewensmaat= | kinders= | handtekening= }} '''Angela Cartwright''' (gebore Augustus 17, 1994) is 'n Bahamaanse model en skoonheidskoningin, wenner van Mejuffrou Heelal Bahamas 2022-kompetisie. == Biografie == Cartwright is gebore en het in Long Island grootgeword. Sy het 'n baccalaureusgraad van die [[:en:University of the Bahamas|Universiteit van die Bahamas]], en beide 'n MBA in internasionale besigheid en 'n MS in finansies van die [[:en:Florida International University|Florida Internasionale Universiteit]]. == Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018 == Op 27 Mei 2018 het sy Long Island by Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018 verteenwoordig en teen nege ander kandidate meegeding by die Imperial Ballroom - Atlantis op [[Paradise Island]]. Sy het in die Top 6 geëindig. == Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 == Op 31 Julie 2022 het sy Long Island by Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 verteenwoordig en teen agt ander kandidate by die Atlantis Showroom op [[Paradise Island]] meegeding. Sy het die titel gewen en is deur Chantel O'Brian gekroon. == Mejuffrou Heelal 2022 == Sy sal die [[Bahamas]] by [[Mejuffrou Heelal 2022]] verteenwoordig. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Cartwright, Angel}} [[Kategorie:Modelle]] [[Kategorie:Geboortes in 1994]] [[Kategorie:Lewende mense]] 6yly4d4zq5n1uwk2qz2husvi4tl76fd 2516848 2516847 2022-08-02T07:21:22Z MutyangDavao 152389 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Titelhouer | naam=Angel Cartwright | beeld= | onderskrif= | gebore= {{Geboortedatum en ouderdom|1994|08|17}} | plek=[[Bahamas]] | nasionaliteit= [[Bahamas|Bahamaanse]] | geboortenaam=Angel J. Cartwright | oorlede= | plek2= | beroep=[[Model (persoon)|model]] en skoonheidskoningin | almamater=Universiteit van die Bahamas<br>Florida Internasionale Universiteit | aktief= | titels=Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 | kompetisies=Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018<br>(Top 6)<br>Mejuffrou Heelal Bahamas 2022<br>(Wenner)<br>Mejuffrou Heelal 2022<br>(TBD) | haarkleur= Swart | oogkleur= Bruin | lengte=1,70&nbsp;m | gewig= | mates= | rokgrootte= | pakgrootte= | gade= | lewensmaat= | kinders= | handtekening= }} '''Angela Cartwright''' (gebore Augustus 17, 1994) is 'n Bahamaanse [[Model (persoon)|model]] en skoonheidskoningin, wenner van Mejuffrou Heelal Bahamas 2022-kompetisie. == Biografie == Cartwright is gebore en het in Long Island grootgeword. Sy het 'n baccalaureusgraad van die [[:en:University of the Bahamas|Universiteit van die Bahamas]], en beide 'n MBA in internasionale besigheid en 'n MS in finansies van die [[:en:Florida International University|Florida Internasionale Universiteit]]. == Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018 == Op 27 Mei 2018 het sy Long Island by Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018 verteenwoordig en teen nege ander kandidate meegeding by die Imperial Ballroom - Atlantis op [[Paradise Island]]. Sy het in die Top 6 geëindig. == Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 == Op 31 Julie 2022 het sy Long Island by Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 verteenwoordig en teen agt ander kandidate by die Atlantis Showroom op [[Paradise Island]] meegeding. Sy het die titel gewen en is deur Chantel O'Brian gekroon. == Mejuffrou Heelal 2022 == Sy sal die [[Bahamas]] by [[Mejuffrou Heelal 2022]] verteenwoordig. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Cartwright, Angel}} [[Kategorie:Modelle]] [[Kategorie:Geboortes in 1994]] [[Kategorie:Lewende mense]] ji5y7b7u5atl0riy5ie9rfqrl2ifoss 2516849 2516848 2022-08-02T07:23:40Z MutyangDavao 152389 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Titelhouer | naam=Angel Cartwright | beeld= | onderskrif= | gebore= {{Geboortedatum en ouderdom|1994|08|17}} | plek=[[Bahamas]] | nasionaliteit= [[Bahamas|Bahamaanse]] | geboortenaam=Angel J. Cartwright | oorlede= | plek2= | beroep=[[Model (persoon)|model]] en skoonheidskoningin | almamater=Universiteit van die Bahamas<br>Florida Internasionale Universiteit | aktief= | titels=Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 | kompetisies=Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018<br>(Top 6)<br>Mejuffrou Heelal Bahamas 2022<br>(Wenner)<br>Mejuffrou Heelal 2022<br>(TBD) | haarkleur= Swart | oogkleur= Bruin | lengte=1,70&nbsp;m | gewig= | mates= | rokgrootte= | pakgrootte= | gade= | lewensmaat= | kinders= | handtekening= }} '''Angela Cartwright''' (gebore Augustus 17, 1994) is 'n Bahamaanse [[Model (persoon)|model]] en skoonheidskoningin, wenner van Mejuffrou Heelal Bahamas 2022-kompetisie.<ref>{{cite web|url=https://www.pageantcircle.com/2022/08/miss-bahamas-universe-2022-is-angel-cartwright.html|title=Miss Bahamas Universe 2022 is Angel Cartwright|date=2022-08-01|language=en-US|publisher=PAGEANT Circle}}</ref> == Biografie == Cartwright is gebore en het in Long Island grootgeword. Sy het 'n baccalaureusgraad van die [[:en:University of the Bahamas|Universiteit van die Bahamas]], en beide 'n MBA in internasionale besigheid en 'n MS in finansies van die [[:en:Florida International University|Florida Internasionale Universiteit]]. == Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018 == Op 27 Mei 2018 het sy Long Island by Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018 verteenwoordig en teen nege ander kandidate meegeding by die Imperial Ballroom - Atlantis op [[Paradise Island]]. Sy het in die Top 6 geëindig. == Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 == Op 31 Julie 2022 het sy Long Island by Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 verteenwoordig en teen agt ander kandidate by die Atlantis Showroom op [[Paradise Island]] meegeding. Sy het die titel gewen en is deur Chantel O'Brian gekroon. == Mejuffrou Heelal 2022 == Sy sal die [[Bahamas]] by [[Mejuffrou Heelal 2022]] verteenwoordig. == Verwysings == {{Verwysings}} {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Cartwright, Angel}} [[Kategorie:Modelle]] [[Kategorie:Geboortes in 1994]] [[Kategorie:Lewende mense]] a5gccigaz3eq1ogq7181d1zm6sr3v38 2516851 2516849 2022-08-02T07:27:28Z MutyangDavao 152389 wikitext text/x-wiki {{Inligtingskas Titelhouer | naam=Angel Cartwright | beeld= | onderskrif= | gebore= {{Geboortedatum en ouderdom|1994|08|17}} | plek=[[Bahamas]] | nasionaliteit= [[Bahamas|Bahamaanse]] | geboortenaam=Angel J. Cartwright | oorlede= | plek2= | beroep=[[Model (persoon)|model]] en skoonheidskoningin | almamater=Universiteit van die Bahamas<br>Florida Internasionale Universiteit | aktief= | titels=Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 | kompetisies=Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018<br>(Top 6)<br>Mejuffrou Heelal Bahamas 2022<br>(Wenner)<br>Mejuffrou Heelal 2022<br>(TBD) | haarkleur= Swart | oogkleur= Bruin | lengte=1,70&nbsp;m | gewig= | mates= | rokgrootte= | pakgrootte= | gade= | lewensmaat= | kinders= | handtekening= }} '''Angela Cartwright''' (gebore Augustus 17, 1994) is 'n Bahamaanse [[Model (persoon)|model]] en skoonheidskoningin, wenner van Mejuffrou Heelal Bahamas 2022-kompetisie.<ref>{{cite web|url=https://www.pageantcircle.com/2022/08/miss-bahamas-universe-2022-is-angel-cartwright.html|title=Miss Bahamas Universe 2022 is Angel Cartwright|date=2022-08-01|language=en-US|publisher=PAGEANT Circle}}</ref> == Biografie == Cartwright is gebore en het in Long Island grootgeword. Sy het 'n baccalaureusgraad van die [[:en:University of the Bahamas|Universiteit van die Bahamas]], en beide 'n MBA in internasionale besigheid en 'n MS in finansies van die [[:en:Florida International University|Florida Internasionale Universiteit]]. == Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018 == Op 27 Mei 2018 het sy Long Island by Mejuffroue Wêreld‎ Bahamas 2018 verteenwoordig en teen nege ander kandidate meegeding by die Imperial Ballroom - Atlantis op [[Paradise Island]]. Sy het in die Top 6 geëindig. == Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 == Op 31 Julie 2022 het sy Long Island by Mejuffrou Heelal Bahamas 2022 verteenwoordig en teen agt ander kandidate by die Atlantis Showroom op [[Paradise Island]] meegeding. Sy het die titel gewen en is deur Chantel O'Brian gekroon. == Mejuffrou Heelal 2022 == Sy sal die [[Bahamas]] by [[Mejuffrou Heelal 2022]] verteenwoordig. == Verwysings == {{Verwysings}} == Eksterne skakels == *[https://www.instagram.com/angeljcartwright Angel Cartwright] op [[Instagram]] {{Normdata}} {{DEFAULTSORT:Cartwright, Angel}} [[Kategorie:Modelle]] [[Kategorie:Geboortes in 1994]] [[Kategorie:Lewende mense]] 3yd65wgxeb21expy09x4b5n4y0su2x5 10 392508 2516889 2022-08-02T10:22:00Z Rooiratel 90342 Nuwe sjabloon - vertaal uit enwiki wikitext text/x-wiki {{navbox |name = Biologiese organisasie |title = [[Biologiese organisasie|Hiërargie van die lewe]] |listclass = hlist |list1 = * {{allow wrap|[[Biosfeer]]&nbsp;&#62; [[Bioom]]&nbsp;&#62; [[Ekostelsel]]&nbsp;&#62; [[Biokoenose]]&nbsp;&#62; [[Bevolking]]&nbsp;&#62; [[Organisme]]&nbsp;&#62; [[Biologiese stelsel|Orgaanstelsel]]&nbsp;&#62; [[Orgaan]]&nbsp;&#62; [[Weefsel]]&nbsp;&#62; [[Sel]]&nbsp;&#62; [[Organel]]&nbsp;&#62; [[Makromolekulêre samestelling|Biomolekulêre kompleks]]&nbsp;&#62; [[Makromolekuul]]&nbsp;&#62; [[Biomolekule]]}} }}<noinclude> {{doc}} </noinclude> reka8strasep9x91e0urlp1snq7q4h4