Википедия bawiki https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82 MediaWiki 1.39.0-wmf.23 first-letter Медиа Махсус Фекерләшеү Ҡатнашыусы Ҡатнашыусы менән һөйләшеү Википедия Википедия буйынса фекерләшеү Файл Файл буйынса фекерләшеү MediaWiki MediaWiki буйынса фекерләшеү Ҡалып Ҡалып буйынса фекерләшеү Белешмә Белешмә буйынса фекерләшеү Категория Категория буйынса фекерләшеү Портал Портал буйынса фекерләшеү Проект Проект буйынса фекерләшеү TimedText TimedText talk Модуль Модуль буйынса фекерләшеү Гаджет Гаджет буйынса фекерләшеү Гаджет билдәһе Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү Джон Рональд Руэл Толкин 0 6693 1148806 896933 2022-08-05T19:58:53Z CommonsDelinker 131 Вики-Һаҡлағыстағы Tolkien_1916.jpg рәсеме [[commons:User:Rosenzweig|Rosenzweig]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: per [[:c:Commons:Deletion requests/File:Tolkien 1916.jpg|]]. wikitext text/x-wiki '''Джон Ро́нальд Руэл То́лкин''', шулай уҡ '''То́лкиен''' транскрипцияһы осрай ({{lang-en|John Ronald Reuel Tolkien}}; [[МФА]]: {{IPA|/ˈtɒlkiːn/}};[[1892]] йылдың [[3 ғинуар/Һыуығай|3 ғинуарында/Һыуығайында]] тыуған, [[1973]] йылдың [[2 сентябрь/Һарысай|2 сентябрендә/Һарысайында]] вафат булған) — күренекле инглиз яҙыусыһы, [[лингвистика|тел белгесе]], [[филология|филологы]]. Иң күренекле әҫәрҙәре — "Хоббит" һәм "Балдаҡтар хужаһы" трилогияһы. Толкин 1925 йылдан 1945 йылғаса Оксфорд Университетында англосаксон (боронғо инглиз) теле профессоры, 1945 йылдан 1959 йылғаса инглиз теле һәм әҙәбиәте профессоры булған. {{|de}} {{|en}} {{|sk}} {{|th}} {{|tt}} [[Категория:Яҙыусылар]] 51n43r9yrcbjk0e3xvlin80rm10mz1s Көсөк-Маяҡ 0 7485 1148762 1143807 2022-08-05T17:26:58Z Visem 8715 wikitext text/x-wiki {{ТП-Рәсәй| Көсөк-Маяҡ|ауыл |статус = |башҡортса исеме = Көсөк-Маяҡ |төп исеме = |ил = |герб = |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = |lat_min = |lat_sec = |lon_deg = |lon_min = |lon_sec = |lat_dir = |lon_dir = |CoordAddon = |CoordScale = |ЯндексКарта = |ил картаһы = |регион картаһы = |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = төбәк |регион = Башҡортостан |теҙмәләге регион = |район төрө = район |район = Учалы районы |теҙмәләге район = |вид поселения = ауыл советы |поселение = Амангилде ауыл Советы (Учалы районы){{!}}Амангилде |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |милли состав = [[башҡорттар]] |башлыҡ = |нигеҙ һалыныу = |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = |статус (башлап) = |майҙан = |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 135 |иҫәп алыу йылы = 2009 |тығыҙлыҡ = |агломерация = |конфессия составы = [[ислам|мосолмандар]] |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +5 |DST = |почта индексы = ? |почта индекстары = |телефон коды = 34791 |автомобиль коды = 02, 102 |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = ? |Commons-тағы категория = |сайт = |сайт теле = |сайт теле 2 = |сайт теле 3 = |сайт теле 4 = |сайт теле 5 = |add1n = |add1 = |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} '''Көсөк-Маяҡ''' — [[Башҡортостан]]дың [[Учалы районы]]ндағы ауыл, Амангилде ауыл советына ҡарай. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны — 135 кеше<ref>{{2010. Башҡортостан ауылдары}}</ref>. == Тарихы == Ҡара йылға буйында яҫауыл Көсөк Мортазин нигеҙ һалған Көсөк ауылы барлыҡҡа килә. Ул 1774 йылдың 13 июнендә Пугачев полковнигы Тиләү улусы башҡорто Әмин Ибраев һәм яҫауыл Яһаҡ Абдулғәсимов менән берлектә биш йөҙлөк баш күтәреүселәр отряды менән «Ҡатау-Иванов заводына һөжүм итәләр».Уның улы 1796 йылғы Моратша билдәле, ул зауряд яҫауыл булып хеҙмәт иткән. V ревизия был ауылда 55 ир-ат һәм 43 ҡатын-ҡыҙ йәшәгән 12 йортто асыҡлай. 1859 йылда 50 йортта 242 кеше иҫәпләнә. 1920 йылғы халыҡ иҫәбен алыу унда 300 кеше йәшәгән 60 йортто теркәй. 1842 йылда 206 кеше йәшәгән 23 йортта 150 ат, 175 һыйыр, 240 һарыҡ булған. Май аҙағынан алып июль аҙағына тиклем күсенеп йөрөгәндәр. Игенселек һәм малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Ҡара йылғала ике тирмән булған<ref>{{ИСДБ|страница=24}}</ref>. ==Хәҙерге осор == Көсөк-Маяҡ ауылында 1991 йылда М. Л. Мортазиндың тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы музей ойошторола. 1993—2005 йылдарҙа — Милли музей филиалы, 2006 йылдан алып — үҙаллы статуста. == Халыҡ һаны == '''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)''' {| class="wikitable " style="text-align:center" | style="background:#f0f0f0;"|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Бөтә халыҡ''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)''' | style="background:#f0f0f0;"|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)''' |- | 1897 йыл 9 февраль ( 26 ғинуар)|||||||||| |- | 1920 йыл 26 август|||||||||| |- | 1926 йыл 17 декабрь|||||||||| |- | 1939 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1959 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1970 йыл 15 ғинуар|||||||||| |- | 1979 йыл 17 ғинуар|||||||||| |- | 1989 йыл 12 ғинуар|||||||||| |- | 2002 йыл 9 октябрь|||||||||| |- | 2010 йыл 14 октябрь||135||74||61||54,8||45,2 |- |} ;Милли составы 2002 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәтенә ярашлы, күпселек милләт — башҡорттар (100 %)<ref name="справочник">Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochni.. Excel форматында ҡушымта] {{ref-ru}}</ref>. {{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}} == Географик урыны == * Район үҙәгенә тиклем ([[Учалы (ҡала)|Учалы]]): 71 км * Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Ҡаҙаҡҡол]]): 11 км * Яҡындағы тимер юл станцияһы (Урал-Тау): 41 км<ref name = "ATU">{{АТУ РБ}}</ref> == Урамдары == * Мортазин урамы ({{lang-ru|улица Муртазина}})<ref>[https://www.gosspravka.ru/02/046/000080.html Госсправка сайтында урамдар исеме]</ref>. == Билдәле шәхестәр == * [[Мортазин Дауыт Лот улы]] (1893—1926) — башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре. Башҡорт айырым кавалерия бригадаһының эскадрон командиры (1920). Күбәләк-Тиләү улусы башҡарма комитеты рәйесе. * [[Мортазин Ибраһим Ғаззали улы]] (? — 1920) — башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре, Айырым Башҡорт кавалерия бригадаһының 28-се полкы командиры (1920). * [[Мортазин Муса Лот улы]] (1891—1937) — башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре, дәүләт һәм хәрби эшмәкәр. Башҡортостан Үҙәк башҡарма комитеты рәйесе (1921—1922), Башҡорт айырым кавалерия бригадаһы командиры (1919—1920). Комбриг (1935). * [[Мортазин Һарун Фәүәрис улы]] (1893 — ?) — Башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре. Айырым башҡорт кавалерия бригадаһында взвод командиры (1920). * [[Мортазин Әхмәҙей Фәүәрис улы]] (1883—1937) — башҡорт милли-азатлыҡ хәрәкәте эшмәкәре. Күбәләк-Тиләү улусы башҡарма комитеты рәйесе. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{ИСДБ|страница=24}} == Сығанаҡтар == <references/> {{Учалы районы ауылдары}} [[Категория:Учалы районы ауылдары]] 2k1beulh47pxnqcqjvqv8r3yhxmvfc0 Хошимин 0 30850 1148805 677487 2022-08-05T19:46:39Z 109.237.2.66 wikitext text/x-wiki {{ТП |статус = Ҡала |башҡортса исеме = {{PAGENAME}} |төп исеме = Ho Chi Minh City |ил = Вьетнам |герб = Saigon-Ho Chi Minh City.png |флаг = |герб киңлеге = |флаг киңлеге = |lat_deg = 10|lat_min = 46|lat_sec = |lon_deg = 106|lon_min = 40|lon_sec = |CoordAddon = |CoordScale = |ЯндексКарта = |ил картаһы = 250 |регион картаһы = 250 |район картаһы = |ил картаһының дәүмәле = |регион картаһының дәүмәле = |район картаһының дәүмәле = |регион төрө = штат |регион = Нью-Йорк |теҙмәләге регион = {{PAGENAME}} |район төрө = |район = |теҙмәләге район = |урынлашыу төрө = |урынлашыу = |теҙмәләге урынлашыу = |эске бүленеү = |башлыҡ төрө = Мэр |башлыҡ = Блумберг, Майкл Рубенс{{!}}Майкл Блумберг |нигеҙ һалыныу = 1698 |беренсе телгә алыу = |элекке исемдәре = Яңы Амстердам |статус (башлап) = |майҙан = 1214 |ТП үҙәгенең бейеклеге = |климат = |рәсми тел = |рәсми тел-ref = |халыҡ = 7 343 000 |иҫәп алыу йылы = 2011 |тығыҙлыҡ = |агломерация = 9 000 000 |милли состав = |конфессия составы = |этнохороним = |ваҡыт бүлкәте = +7 |DST = бар |почта индексы = |почта индекстары = |телефон коды = 212 |автомобиль коды = |танымлаусы төрө = |һансал танымлаусы = |Commons-тағы категория = Ho Chi Minh City |сайт = |сайт теле = |сайт теле 2 = |сайт теле 3 = |сайт теле 4 = |сайт теле 5 = |add1n = Таҡма исем |add1 = («The Pearl of the Oreient») |add2n = |add2 = |add3n = |add3 = }} [[Рәсем:Một khúc sông Sài Gòn.JPG|300px|thumb|right|{{PAGENAME}}]] '''{{PAGENAME}}''' ({{lang-vi|Thành phố Hồ Chí Minh}}, {{lang-en|Ho Chi Minh City}}) [[Вьетнам ерҙәре|ерендә]] урынлашҡан коммуна. 2006 йылғы [[халыҡ]] иҫәбен алыу буйынса коммунала 1698 кеше йәшәй. [[Майҙан]]ы — 9,51 км<sup>2</sup>. Диңгеҙ кимәленән 79 метр бейеклектә һәм UTC +7 ваҡыт бүлкәтендә урынлашҡан. Почта индексы — 6369 һәм автомобиль коды — ABI. {{|vi}} [[Категория:Вьетнам]] f24fyr2vjm618wib5wg2m6cqr0996wp Энди Уорхол 0 59233 1148801 1105840 2022-08-05T18:39:06Z Айсар 10823 wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Энди Уорхол |оригинал имени = Andy Warhol |изображение = Andy Warhol by Jack Mitchell.jpg |ширина = 250px |описание изображения = |описание = Энди Уорхол эте Арчи менән, фотоны яһаусы Джек Митчелл, 1973 |имя при рождении = |род деятельности = |дата рождения = 6.8.1928 |место рождения = [[АҠШ]], [[Пенсильвания]], {{МестоРождения|Питтсбург|Питтсбургта}} |гражданство = |подданство = |дата смерти = 22.2.1987 |место смерти = [[АҠШ]] {{МестоСмерти|Нью-Йорк|Нью-Йоркта}} ҡалаһы |отец = |мать = |супруг = |супруга = |дети = |награды и премии = |сайт = |викисклад = }} '''Э́нди Уо́рхол''' ({{lang-en|Andy Warhol}}; төп исеме — '''Андрей Варгола''', {{lang-sk|Andrej Varhola}}, {{lang-en|Andrew Warhola}}; [[6 август]] [[1928 йыл]] — [[22 февраль]] [[1987 йыл]]) — [[АҠШ|Америка]] рәссамы, продюсер, дизайнер, яҙыусы, коллекционер, журналдар нәшер итеүсе һәм кинорежиссёр, тарихта поп-арт хәрәкәтенә һәм хәҙерге сәнғәткә табыныусы шәхес. [[1960 йыл]]дарҙа «Velvet Underground» рок группаһының беренсе альтернатив менеджеры һәм продюсеры. Уның тормошо тураһында бер нисә нәфис һәм документаль фильм төшөрөлгән. == Бала сағы == [[Файл:Andy Warhol's childhood home in Pittsburgh, Pennsylvania.jpg|thumb|right|250px|Уорхолдың бала саҡ йорто. Доусон Стрит 3252, Окленд (Питтсбург)]] [[Файл:Andy Warhol and Tennessee Williams NYWTS.jpg|thumb|right|250px|Уорхол (һулда) һәм яҙыусы Теннесси Уильямс (уңда) карап бортында һөйләшәләр. [[Франция]], 1967; артҡы планда — кинорежиссёр Пол Моррисси]] [[Файл:Jimmy Carter with Andy Warhol during a reception for inaugural portfolio artists., 06-14-1977 - NARA - 175147.jpg|thumb|right|250px|Энди һәм Джимми Картер 1977 йылда]] [[Файл:Bratislava Venturska ulica1.jpg|thumb|right|250px| Энди статуяһы [[Братислава]]ла, [[Словакия]]]] [[Файл:Andy Warhol and Ulli Lommel on set of Cocaine Cowboys.jpg|thumb|right|250px|Энди (уңда) режиссёр Улли Ломмель менән, Энди үҙ үҙен уйнаған «Кокаиновый ковбой» фильмын төшөргәндә (1979)]] [[Файл:Campbells.jpg|thumb|right|250px|Кэмпбелл ашы менән банка]] [[Файл:BMW M1 Art Car.jpg|thumb|right|250px|BMW M1, Уорхолдың буяу дизайны]] [[Файл:Warhol exhibition.jpg|thumb|right|250px| [[Эдинбург]]та Король Шотланд академияһы, Уорхолдың үлгәндән һуң 20 йыллығына арналған күргәҙмә. Колонналар Campbell ашының банкалары менән биҙәлгән]] [[Файл:Ultra Violet by David Shankbone.jpg|thumb|right|250px|Ультрафиолет (Изабель Коллин Дюфрен) — Эндиның әхирәте һәм коллегаһы]] Энди Уорхол 1928 йылдың 6 авгусында Питтсбургта (штат Пенсильвания, АҠШ) элекке Австро-Венгрия империяһы, [[Словакия]]ның Миково ауылы русин- эмигранттары ғаиләһендә дүртенсе бала булып тыуа. Беренсе балалары — Совакияла тыуған ҡыҙҙары Юстина, [[АҠШ]]-ҡа күсеп килерҙын алда вафат була. Уорхолдың атаһы эш эҙләп АҠШ-ҡа 1914 йылда килә, ә әсәһе-Юлиә (ҡыҙ фамилияһы Завацкая), уның эргәһенә [[1921 йыл]]да, Уорхолдың олатаһы менән оләсәһе үлгәс, бара. Тәрән дини ғаилә ағзалары Русин грек-католик сиркәүенең мәхәллә кешеләре була<ref>Jane Daggett Dillenberger, [http://books.google.co.uk/books?id=KemglT-1jSIC&pg=PA7&dq=Warhol+%22Rusyn%22+biography&hl=en&ei=Hdg8TaXvF8WL4ga2g5nnCg&sa=X&oi=book_result&ct=result&resnum=4&ved=0CEEQ6AEwAw#v=onepage&q=Warhol%20%22Rusyn%22%20biography&f=false Religious Art of Andy Warhol], Continuum International Publishing Group, 2001, p.7</ref>. Уорхолдың атаһы күмер шахтаһында эшләй, инглиз телен белмәгән әсәһе тәҙрәләр йыуып, өй йыйыштырып аҡса эшләй һәм шулай уҡ консерва банкаларынан һәм гофрировкалы ҡағыҙҙарҙан сәскә эшләп һата. [[1934 йыл]]да Уорхолдар уңайлы районға күсә. Ғаилә Белен урамында 55 һанлы йортта, ә һуңынан Питтсбург тирә-яғындағы Доусон-Стрит урамында, 3252, Оклендта йәшәй. Эндиның ике оло ағаһы, Павел (Пол, 1923) һәм Джон (1925) була. Павелдың улы балалар өсөн китап иллюстраторы була. Өсөнсө класта уҡығанда Уорхол, скарлатина эҙемтәһенән ҡалған Сиденгам хореяһы менән ауырый һәм ваҡытының күп өлөшөн түшәктә үткәрә. Ул класта ситтә ҡағылған кеше була. Урынһыҙ шикләнеү, һәм вафат булғанынса табиптарҙан һәм дауаханаларҙан ҡурҡыу барлыҡҡа килә. Түшәктә ятҡанында ул рәсем менән шөғөлләнә, кино йондоҙҙарының фотоһүрәттәрен йыя һәм гәзиттән киҫеп алған өҙөктәрҙән коллаждар эшләй башлай. Был осорон Уорхол һуңыраҡ күнекмәләр, нәфис зауыҡ тәрбиәләүҙең шәхесе формалашыуында мөһим осор булды тип телгә ала. Эндиға 13 йәш булғанда атаһы шахтала бәхетһеҙ осраҡ һөҙөмтәһендә һәләк була. [[1945 йыл]]да Уорхол Шенли урта мәктәбен тамамлай. == Карьераһының башы == Рәсемдән уҡытыу өсөн Питтсбург университетында художестволы белем алырға ниәтләй. Әммә һуңынан планы үҙгәрә, һәм ул коммерция иллюстраторы сифатында карьера эшләргә уйлап, Карнеги технологиялар институтына уҡырға инә. [[1949 йыл]]да график дизайн өлкәһендә нәфис сәнғәттең бакалавр дәрәжәһен ала. Яҡшы уҡый, әммә йыш ҡына уҡытыусылар һәм курсташтары менән уртаҡ тел тапмай. [[1949 йыл]]да уҡыуҙы тамамланғандан һуң [[Нью-Йорк]]ҡа күсеп килә, унда магазин витринаһында биҙәүсе булып эш башлай, асылмалар һәм реклама плакаттарына һүрәт төшөрә. Һуңыраҡ уны Vogue, Harper’s Bazaar журналдарына һәм тағы бер нисә бик үк популяр булмаған баҫмаларға рәссам-иллюстратор итеп эшкә алалар. Ошо осорҙа ул фамилияһын американлаштыра, һуңғы а хәрфен ҡулланмай, «Уорхол» (Warhol) тип яҙа башлай<ref name="foundation">{{cite web|url=http://warholfoundation.org/legacy/biography.html|title=Andy Warhol Biography|work=The Andy Warhol Foundation|accessdate=2014-06-29}}</ref>. [[1950 йыл]]ға «И. Миллер» аяҡ кейеме компанияһының рекламаһын уңышлы биҙәүҙән һуң ҡаҙаныш килә. Реклама плакаттарында эксцентрик манерала махсус эшләнгән таптар менән ҡара яҙыулы аяҡ кейеме һүрәтләнә. [[1950 йыл]]дар уртаһында Маргарита Мадригалдең испан теленең үҙ алдыңа өйрәнеү әсбабын иллюстрациялай, был күп тапҡыр ҡабатлап баҫылған бестселлер — үҙ алдыңа өйрәнеү әсбаптары серияһына башланғыс була. [[1962 йыл]]да Уорхол үҙенең тәүге ҙур күргәҙмәһен үткәрә, ул уға танылыу килтерә. Был ваҡытҡа Уорхол Манхэттендың 33-сө Көнсығыш урамында үҙенә йорт һатып ала. Йыллыҡ килеме 100 мең долларға тиклем күтәрелә, һәм был уға күберәк яратҡан эше — һүрәт төшөрөү менән мауығыуға һәм «юғары сәнғәт» тураһында хыялланырға мөмкинлек бирә<ref>[http://sunny-art.ru/ehndi-uorkhol-biografiya/ Биография Энди Уорхола] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130509064722/http://sunny-art.ru/ehndi-uorkhol-biografiya/ |date=2013-05-09 }}</ref>. Уорхол тәүгеләрҙән булып картиналар булдырыу ысулы һымаҡ трафаретлы баҫтырып төшөрөүҙе ҡуллана. Баштағы шелкографияларында ул үҙенең ҡулдан төшөрөлгән һүрәттәрен ҡуллана. Һуңыраҡ проектор ярҙамында киндергә фотоһүрәттәрҙе трансляциялай һәм ҡулдан рәсемдең ситен һыҙып сыға. Техник ижад итеү быуатында әҫәрҙәрҙең ҡиммәте юғалыуы тураһында яҙған Вальтер Беньяминдың тәнҡитенә ҡарамаҫтан, шелкографик ысулды ҡулланыу Уорхолдың күпләп күсермә алыу һәм әҙәби әҫәрҙәрҙе күпләп баҫтырыуҙа ынтылышы этабының береһе була<ref>''Das Kunstwerk im Zeitalter seiner technischen Reproduzierbarkeit'' («Произведение искусства в эпоху его технической воспроизводимости», 1936)</ref>. Уорхол ысулы түбәндәгенән ғибәрәт: ҡыҫанға нейлон селтәр тарттырыла. Рәсем үҙе селтәрҙә контактлы яҡтыртыу ярҙамында барлыҡҡа килә. Фотоэмульсия менән һеңдерелгән селтәргә диапозитив һалына. Фото төшөрөп баҫтырыуҙағы һымаҡ бөтәһе лә яҡтыртыла. Селтәрҙең яҡтыртылған урындарында фотоэмульсия полимерлаша һәм иремәүсән пленкаға әйләнә. Артығы һыу менән йыуып төшөрөлә. Шулай итеп матрица, төшөрөп баҫтырыу формаһы барлыҡҡа килә. Уны ҡағыҙға йәки туҡымаға һалалар һәм буяу һөртәләр. Буяу селтәрҙең үтә күренгән өлөштәренә үтеп инә һәм һүрәт барлыҡҡа килтерә. Шулай итеп, махсус резина валик менән ҡара буяу һөртөп, Уорхол үҙенең иң билдәле әҫәрҙәрен башҡара: күп тапҡыр ҡабатланған [[Мэрилин Монро]], [[Элизабет Тэйлор]] һәм башҡаларҙы эшләй. Күп төҫлө баҫтырып сығарыу өсөн, төҫтәр һанына тигеҙ булған матрицалар талап ителә. Бер комплект матрица күп һанлы рәсемдәргә етә. Инновацион технологияларҙы образдар булдырыу процесына индереү сәнғәтте коммерция нигеҙенә ҡуя. [[1960 йыл]]да рәссам үҙ ижадында киң мәғлүмәт сараларында баҫылып сыҡҡан фотоһүрәттәрҙе ҡуллана. [[1980 йыл]]дан башлап Полароид фотоаппараты менән ул үҙе фотоһүрәттәр эшләй<ref>[http://www.kommersant.ru/doc/1831134 Шелкография Уорхола.]</ref>. == Үҫеше, ижади карьераһы == [[1952 йыл]]да уҡ Нью-Йоркта Уорхолдың эштәре күргәҙмәлә тәҡдим ителә, ә 1956 йылда «Һынлы сәнғәт мөхәррирҙәре клубының» почетлы призын ала. Был ваҡытҡа рәссам йылына яҡынса йөҙ мең доллар аҡса эшләй, әммә «юғары сәнғәт» тураһында хыялланыуынан туҡтамай. [[1960 йыл]]да Уорхол Кока-кола банкалары өсөн дизайн булдыра, ул уға сәнғәтте ғәҙәти булмаған күреүе менән рәссам билдәлелеге алып килә. Алтмышынсы йылдар башында Уорхол күберәк графика менән шөғөлләнә, нигеҙҙә, [[доллар]] банкноталары һүрәттәре менән әҫәрҙәр булдыра. 1960—1962 йылдарҙа Кэмпбелл аштары консерва банкалары һүрәттәре менән әҫәрҙәр циклы барлыҡҡа килә. Башта аш банкалары менән плакаттар рәсем сәнғәте техникаһында башҡарыла: «Кэмпбелл ашы менән банка (дөгөлө-томатлы)» (Soup Can ' s Campbell' (Rice Tomato) 1961, ә [[1962 йыл]]дан — шелкография техникаһында башҡарыла («Кэмпбелл ашының утыҙ ике банкаһы», «Кэмпбелл ашының йөҙ банкаһы», «Кэмпбелл ашының ике йөҙ банкаһы» — бөтәһе 1962). Шулай уҡ [[1962 йыл]]да Уорхол «Кока-Коланың йәшел шешәләрен» булдыра. Банкаларҙың сағыу һүрәттәре Уорхолдың «визит карточкаһы» була. «Stabl» галереяһындағы күргәҙмәлә Уорхолдың эштәре йәмәғәтселек араһында ҙур резонанс тыуҙыра. Хәйер, тәнҡитселәр фекеренсә, был картиналар күпләп ҡулланыуҙың бер төрлөлөләгән һәм әшәкелеген, көнбайыш цивилизацияның менталитетын сағылдыра. Был күргәҙмәнән һуң Уорхолды Роберт Раушенберг, Джаспер Джонс һәм Рой Лихтенштейн кеүек поп-арт һәм концептуаль сәнғәт вәкилдәре рәтенә индерәләр. Ошо осорҙан Уорхол фотограф һәм рәссам булараҡ кино һәм эстрада йондоҙҙары: [[Мэрилин Монро]], [[Элизабет Тейлор]], Джим Моррисон, Мик Джаггер һәм [[Элвис Пресли]], шулай уҡ сәйәсмәндәр образы менән, мәҫәлән, [[Мао Цзэдун]], [[Ричард Никсон]], [[Джон Кеннеди]] һәм [[Владимир Ильич Ленин]] («Ҡыҙыл Ленин», «Ҡара Ленин») — менән эшләй башлай. Монро үлеп ҡалғас, ул актрисаның тормошо һәм үлеме аллегорияһы булған үҙенең иң билдәле «Мэрилин Диптихын» ижад итә. [[2011 йыл]]да Мэрилиндың Диптихы Ливерпулдә Лондон галереяһы филиалы Тейтта ҡуйыла. [[2004 йыл]]дың 2 декабрендә «The Guardian» гәзите хәҙерге заман сәнғәтенең иң күренекле 500 әҫәрҙәр исемлеген баҫтырып сығара, унда Уорхолдың әҫәре почетлы өсөнсө урынды биләй<ref> {{статья |автор = Charlotte Higgins |заглавие = Work of art that inspired a movement … a urinal |издание = The Guardian |год = 02.12.2004 |ссылка = http://www.guardian.co.uk/uk/2004/dec/02/arts.artsnews1 }}</ref>. Уорхолдың һынлы сәнғәткә ҡарашы үҙенсәлекле, даими үҙгәреүсән була. Яңылыҡтарының береһе булып кислоталы төҫмөрлөклө буяуҙар ҡулланыуы була. == «Фабрика» == [[1963 йыл]]да Уорхол Манхэттенда бина һатып ала, бина «Фабрика» тигән исем ала, бында Энди хәҙерге заман сәнғәте әҫәрҙәрен ижади ағымға ҡуя. [[1964 йыл]]да Уорхолдың һынлы сәнғәт төшөнсәһе сиктәренә яраҡлаша алмаған тәүге арт-объекттар күргәҙмәһе үтә. Экспозиция йөҙгә яҡын төргәкләү картон тараһының, «Хайнц» кетчубы һәм «Brillo» кер йыуыу порошогы ҡаптарының күсермәһен күрһәтеүҙән тора. Күргәҙмәһе асылыу айҡанлы Уорхол үҙенең яңы ғәҙәти булмаған студияһының, стеналары көмөш төҫкә буялған «Фабриканың» презентацияһын ойоштора. Студияла бөтә рөхсәт ителгән шарттар хөкөм һөрә, кисәләр үтә. Был бина рәссамдың оҫтаханаһын аулаҡ урын һымаҡ итеп күҙ алдына килтереүҙе боҙа. «Фабрика» һәм уның хужаһы йыш ҡына донъяуи хроника репортаждарында телгә алына, улар тураһында журналдарҙа һәм киң мәғлүмәт сараларында яҙа башлайҙар. Уорхол үҙенең проектын — «Интервью» журналын булдыра, унда атаҡлы кешеләр атаҡлы кешеләрҙән интервью ала<ref>[http://shkolazhizni.ru/archive/0/n-47402/ Кто такой Энди Уорхол?]</ref>. «Фабрика» көнөнә 80 баҫтырып төшөрөү әҫәрҙәрен сығарған ойошҡан производство була. Билдәле кешеләрҙең портреттары менән күпләп күсермәләр етештергән эшселәр коллективы яллана. Үҙенең әҫәрҙәренең геройҙарын Уорхол оҫтаханаһында Полароиды менән бик тиҙ рәсемдәр серияһы яһап, фотоға төшөрә. Күп кадрҙарҙан иң яҡшыһы һайлап алына, ҙурайтыла һәм шелкография ысуылы менән киндергә күсерелә. Киндерҙең өҫ яғы буяу менән рәсем һалғанға тиклем ҡаплана, йәки рәсем баҫтырып төшөрөлгәс өҫтөнән майлы буяу йөрөтөлә. Ғәҙәттә бер әҫәрҙең бер нисә варианты яһала. Шулай итеп Уорхол сәнғәтте «бизнес-артҡа» әйләндерә. Уорхол, билдәле кешеләр портреттарҙа идеаль булып күренергә тейеш тигән фекерҙә була: «Реклама иғландары» (1960) циклынан «Төшкәнгә тиклем һәм унан һуң» картинаһы «Уорхолдан яңы йөҙ» анонсын бирә. Ул йыйырсыҡтарҙы һәм бит тиреһенең етешһеҙлектәрен төҙәткеләй, артыҡ эйәктәрҙе алып ташлай, күҙҙәрҙе һәм ирендәрҙе сағыу итеп өҫтәп яһай, шулай итеп йөҙгә идеаллаштырылған һыҙаттар бирә. Уорхолдың клиенттары араһында — иран шаһы Мөхәммәд Реза Пахлавиның бөтә ғаиләһе ағзалары, Мик Джаггер, Лайза Минелли, Джон Леннон, Дайана Росс, Бриджит Бардо һәм башҡа билдәле кешеләр була<ref>[http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/izobrazitelnoe_iskusstvo/UORHOL_ENDI.html?page=0,0 Поп-арт: Уорхол, Энди]</ref>. == Кинематография өлкәһендә эшмәкәрлеге == Поп-арт объекттар төҙөү менән бер рәттән, Уорхол кинофильм төшөрөлә башлай, әммә режиссёр булараҡ тик тар даирәлә генә уңышҡа ирешә. [[1963 йыл]]дан [[1968 йыл]]ға тиклем осорҙа Уорхол бер нисә йөҙ таҫма төшөрә, шул иҫәптән дүрт минутлыҡ 472 аҡ-ҡара төҫтәге портреттарҙың киноға төшөү һынауы (ингл. Screen Tests), унлаған ҡыҫҡа метражлы фильмдар һәм 150 -нән ашыу сюжетлы фильмдар төшөрә, уларҙың 60 ғына донъя күрә. Ул осорҙа төшөрөлгән күп фильмдарҙың сюжеты юҡ. Сюжет һыҙығы нигеҙенә псевдодокументаль төшөрөүҙәр, мәҫәлән: «ир-ат трусик кейеп ҡарай» һ.б. [[1960 йыл]]дар уртаһында Уорхол ҡара- аҡ телһеҙ кинотаҫмалар төшөрә башлауҙан сценарийы менән төҫлө киноларға күсә (йыш ҡына эротик йөкмәткеле). Традицион кино сиктәрен киңәйтеү маҡсатында, Уорхол «хәрәкәтһеҙ фильмдарҙы» төшөрөү менән шөғөлләнә башлай. Иң мөһимдәре булып «Спи» (1963) һәм «Эмпайр» фильмдары тора. Беренсеһе йоҡлаған кеше — америка шағиры Джон Джорноны 5 сәғәт буйы өнһөҙ төшөрөлгән ҡара-аҡ фильм була<ref name="ws.org">[http://www.warholstars.org/filmch/sleep.html Sleep by Andy Warhol]</ref><ref name="imdb-t"/>. Фильмдың премьералы күрәһтеүе The Film-Makers' Cooperative бинаһында режиссёр Йонас Мекас, нью-йорк киноавангардының исем атаһы ҡатнашлығында 1964 йылдың 17 ғинуарында үтә<ref name="imdb-t"/> в {{en|The Film-Makers' Cooperative}}. Бөтәһе туғыҙ тамашасы ҡатнаша, уларҙың икәүһе бер сәғәт ҡарағандан һуң китә. Тәүҙә Джорно урынына Уорхол Бриджит Бардоның йоҡоһон төшөргә теләй<ref name="ws.org"/><ref name="imdb-t">[http://www.imdb.com/title/tt0187513/trivia Sleep (1963) — Trivia]</ref>. Икенсе таҫманың сюжеты [[1964 йыл]]дың 25 июлдең кисенән 26 июлдең иртәһенә тиклем яй режимда төшөрөлгән нью-йорктың бейек йорто Эмпайр Стейт Билдингты 8-сәғәтлек күрһәтеүҙән ғибәрәт. Кино сәнғәтендә үҙенең һынауҙары һәм перформанстары менән Уорхол кинематографияла яңы йүнәлештәр асырға һәм үтә ялҡҡан тамашасыны ҡыҙыҡһындырырға һәм ғәжәпләндерергә теләй. == Ғүмеренә ҡул һуҙыу == [[1968 йыл]]дың 3 июнендә элек Уорхолдың фильмында төшкән радикаль феминист ҡатын Соланас Валери, «Фабрика» студияһына инеп, Уорхолдың эсенә өс тапҡыр ата. Шунан һуң урамға сыға ла полицейскийға барып: «Мин Энди Уорхолға аттым», — тип әйтә. Зыян күреүсе клиник үлем хәлендә була һәм биш сәғәтлек операция үткәрә<ref>[http://allreport.ru/iskusstvo/andy-warhol-pop-art-king/ Энди Уорхол — король поп-арта] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190803203109/http://allreport.ru/iskusstvo/andy-warhol-pop-art-king/ |date=2019-08-03 }}</ref>, операция уңышлы тамамлана. Был һөжүмдән һуң рәссам бер йылдан артыҡ корсет ярҙамында йөрөй, сөнки эске органдары зарарланған була. Уорхол ғәйепләү буйынса күрһәтмәләр биреүҙән баш тарта, һөҙөмтәлә Соланас өс йылға төрмәгә хөкөм ителә һәм психиатрия хәсәтәханаһында мәжбүри дауаланыуға юлыҡтырыла. Уорхолдың эштәрендә үлтерелеү темалары өҫтөнлөк итә башлай. Хәйер, был тема уның ғүмеренә ҡул һуҙыуҙары алдынан да була, һәләкәттәр уны үҙенең тартып тороусанлығы менән тынғыһыҙлай. Үлемдән һәм йәрәхәттәрҙән ҡурҡыуҙы Уорхол электр ултырғыстары, үҙ үҙенә ҡул һалыуҙар, авариялар, ерләүҙәр, йәҙрәләр шартлауы, Жаклин Кеннединың трауры, үлгәндән һуңғы [[Мэрилин Монро]]ның портреты һәм ауырыу [[Элизабет Тейлор]]ҙы һүрәтләү ярҙамында сағылдыра. Уорхолдың был фобиялағы иң сағыу иллюстрацияһы — [[1963 йыл]]да яҙылған «Тунец менән һәләкәт» картинаһы, унда гәзит киҫемтәләре һәм консерваланған A&P тунец менән ағыуланған ике ҡатындың фотоһүрәте яңынан тергеҙелә, балыҡ банкаһы һүрәте лә картинала урын ала. == Ғүмеренә ҡул һуҙғандан һуңғы тормошо == [[Файл:Warhol's grave.jpg|thumb|right|250px|Энди Уорхолдың греко-католиктарҙың Св. Иоанн Креститель зыяратында ҡәбере, Бетель Парк, [[Пенсильвания]], [[АҠШ]]]] Ғүмеренә ҡул һуҙғандарынан һуң да Уорхол ижади эшмәкәрлегенә ҡыҙыҡһыныуын юғалтмай һәм сәнғәт менән эксперимент яһауын туҡтатмай. [[1979 йыл]]да ул уҙышыу автомобилдәренә художестволы буяу һала. Уның фекере буйынса, арауыҡта хәрәкәт итеүсе сәнғәт әҫәре — һынлы сәнғәттә яңы күренеш, уның матурлығының асылы хәрәктә динамикаһында күренә. Автомашина кузовын биҙәү менән Уорхол шәхсән шөғөлләнә. Буяуҙарҙы ҡул аҫтындағы материалдар менән, шул иҫәптән бармаҡтар менән дә һала<ref>[http://www.krugosvet.ru/enc/kultura_i_obrazovanie/izobrazitelnoe_iskusstvo/UORHOL_ENDI.html?page=0,1 Уорхол, Энди]</ref>. Уның ошондай әйтеме һаҡланып ҡалған: «Мин тиҙлек нисек күренгәнен төшөрөргә тырыштым. Машина ҙур тиҙлектә хәрәкәт иткәндә, бөтә һыҙыҡтар һәм буяуҙар ҙа яғыла». Уорхол Манхеттендағы Медицина үҙәге Корнуэллда йоҡо мәлендә йөрәге туҡтап вафат була, унда [[1987 йыл]]да үт ҡыуығын алып ташлау буйынса ҡатмарлы булмаған операция яһаған булалар. Тыуған Питтсбургта ерләнә. == Шәхси тормошо == Энди Уорхол бер ҡасан да камин-аут яһамай, ләкин асыҡтан-асыҡ гей тормошо менән йәшәй. Гомосексуалллыҡ рәссамдың ижадында ныҡ күренә<ref>{{Cite book|first=Bob |last=Colacello |authorlink=Bob Colacello |title=Holy terror: Andy Warhol close up |publisher=HarperCollins |location=London |year=1990 |isbn=0-06-016419-0 |oclc=21196706}}</ref><ref>{{Cite book|first=Richard |last=Meyer |title=Outlaw representation: censorship and homosexuality in 20th-century American art |publisher=Oxford University Press|location=Oxford |year=2002 |isbn=0-19-510760-8 |oclc=44721027}}</ref><ref>{{cite book|last=Matarazzo|first=Father Sam|title=The Religious Art of Andy Warhol|year=1998|publisher=The Continuum Publishing Company|location=New York|isbn=0-8264-1112-6|page=33|author=Jane Dagget Dillenberger}}</ref>. Миҫал сифатында «Sex Parts», «Torso» һынлы сәнғәт серияларын һәм «Sleep», «Blow Job», «My Hustler», «Lonesome Cowboys» фильмдарын иҫкә алырға була. Рәссамдың төрлө ваҡытта бойфрендтары булып Билли Нейм, Джон Джорно, Джед Джонсон һәм Джон Гулд була<ref name="This is Warhol">''Инграм К.'' Гениальный Уорхол. — М.: Эксмо, 2014. — 80 с.: ил. — ISBN 978-5-699-70779-9.</ref><ref name="chronology-1980">''Коменас Г.'' [http://www.warholstars.org/andy_warhol_80s.html#lxh4 Andy Warhol Chronology. 1980] // WarholStars.org.</ref>. == Коммерция ҡиммәте == Энди Уорхол һуңғы йылдарҙа иң һатып алыныусы рәссамдар исемлеген етәкләй. [[2013 йыл]]да рәссамдың эштәренең аукциондарҙа һатылған дөйөм хаҡы 427,1 млн доллар тәшкил итә<ref name="artguide">[http://www.artguide.com/ru/news/top-10-samykh-prodavaiemykh-khudozhnikov-po-viersii-artnet.html «Артгид»: Топ-10 самых продаваемых художников по версии Artnet]</ref>. [[1962]]—[[1964 йыл]]дарҙа киң форматлы киндерҙәр иң юғары баһалана, уларҙың хаҡы 100 миллион долларғаса етә . 2013 йылдың ноябрендә рекордын ҡуя — «Көмөш автомобиль (ике ҡатлы)» (1963) 105,4 миллион доллар тәшкил итә<ref>[http://www.sothebys.com/ru/auctions/ecatalogue/2013/nov-2013-contemporary-evening-n09037/lot.16.html Andy Warhol (1928—1987) | Silver Car Crash (Double Disaster) | Contemporary Art Evening Auction | Sotheby’s] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170827003240/http://www.sothebys.com/ru/auctions/ecatalogue/2013/nov-2013-contemporary-evening-n09037/lot.16.html |date=2017-08-27 }}</ref>. 1985 йылдан 2010 йылға тиклем Уорхолдың уртаса аукцион хаҡтары 3400 процентҡа арта, шул уҡ осорҙағы хәҙерге заман сәнғәтенә хаҡтарҙың уртаса артыуынан ике тапҡыр тиерлек артығыраҡ була<ref name="one-man">[http://moreintelligentlife.com/content/arts/a-one-man-market «A One-Man Market»]</ref>. == Кинолағы ролдәре == * «Дорз» (1991) — Криспин Гловер * «Баския» (1996) — Дэвид Боуи * «Я стреляла в Энди Уорхола» (1996) — Джаред Харрис * «Я соблазнила Энди Уорхола» («Фабричная девушка») (2006) — Гай Пирс]] * «Хранители» (2009) — Грег Трэвис * «Люди в чёрном 3» (2012) — Билл Хэйдер * «Noel Fielding's Luxury Comedy» (2012) — Том Митен * «Винил» (телесериал, 2016) — Джон Кэмерон Митчелл * «Американская история ужасов» (2017) — Эван Питерс == Рус библиографияһы == * Неделя Уорхола в Москве / Гос. музей изобраз. искусств им. А. С. Пушкина [и др.] — М.: Галерея: GIF, 2001. * ''Уорхол Э.'' Философия Энди Уорхола (от А к Б и наоборот) = The philosophy of Andy Warhol (from A to B and back again) / [Пер. с англ. Г. Северской]. — М.: Аронов, 2001. * ''Уорхол Э.'' [http://garagemca.org/ru/publishing/andy-warhol-america Америка.] М., Ад Маргинем, 2013. * ''Уорхол Э.'' [http://garagemca.org/ru/publishing/andy-warhol-the-andy-warhol-diaries Дневники Энди Уорхола.] / Пер. С англ. В.Болотникова, Ад Маргинем, 2015. == Күргәҙмәләре == === Мәскәүҙә === * 2001 — Мәскәүҙә Уорхол аҙналығы / А. С. Пушкин исемендәге Дәүләт һынлы сәнғәт музейы / 2001<ref>{{cite web | url = http://www.gif.ru/warhol | title = Неделя Уорхола в Москве | archiveurl = http://web.archive.org/web/20080617021813rn_1/www.gif.ru/warhol/ | archivedate = 2008-06-17 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20060824042642/http://www.gif.ru/warhol/ |date=2006-08-24 }}</ref> * 2003 — Америка һындары. Поп-арт һәм трансавангард араһында. Энди Уорхол, Жан-Мишель Баскиа, Том Вассельман / art Stella / 2003 йыл 28 ноябрь — 2004 йыл 14 февраль<ref>{{cite web | url = http://safmuseum.org/news/id31.html | title = Фигуры Америки. Между поп-артом и трансавангардом. Энди Уорхол, Жан-Мишель Баскиа, Том Вассельман | accessdate = 2011-02-08 | archiveurl = http://www.webcitation.org/61FguRsA3 | archivedate = 2011-08-27 }}</ref><ref>{{cite web | url = http://www.weekend.ru/?action=pv&id=266786 | title = Фигуры Америки между поп-артом и трансавангардом | accessdate = 2011-02-08 | publisher = Weekend.ru | archiveurl = http://www.webcitation.org/61FgvIAD2 | archivedate = 2011-08-27 }}</ref> * 2005 — Энди Уорхол һәм Ҡырым валында Третьяковкала рус поп-арты. / Ҡырым Валы Третьяков галереяһы / 2005, сентябрь * 2008 — Phillips de Pury & Co йорто аукцион алды күргәҙмәһе. Картиналар күргәҙмәһе сиктәрендә «Камуфляж» картинаһы күрһәтелә / «Риджин» галереяһы / 2008йыл, 10-12 февраль<ref>{{cite web | url = http://lenta.ru/news/2008/02/06/koons/ | title = В Москве покажут Уорхола для коллекционеров | accessdate = 2010-05-12 | publisher = Lenta.ru | archiveurl = http://www.webcitation.org/65D72M9dK | archivedate = 2012-02-05 }} </ref><ref>{{cite web | url = http://www.bloomberg.com/apps/news?pid=20601088&sid=a75etCALYA6o | title = Phillips de Pury Courts Rich Russians With $2.4 Million Warhol | accessdate = 2010-05-12 | publisher = Bloomberg | lang = en | archiveurl = http://www.webcitation.org/61FgxfgaL | archivedate = 2011-08-27 }}</ref> * 2008 — Энди Уорхол «Тере портреттар» (Энди Уорхолдың 80-йәшенә арналған күргәҙмә) / Мәскәү хәҙерге заман сәнғәте музейы /2008 йыл, 17 декабрь — 2009 йыл, 8 февраль<ref>{{cite web | url = http://www.mmoma.ru/exhibitions/special/endi_uorhol | title = Энди Уорхол «Живые портреты» (Выставка к 80-летию Энди Уорхола) | deadlink = 404 |archiveurl=http://web.archive.org/20081224022159/www.mmoma.ru/exhibitions/special/endi_uorhol|archivedate=2008-12-24}}</ref> * 2009 — Энди Уорхол «Леди һәм джентльмендар» / К35 галереяһы / 2009 йыл, 15 октябрь — 3 декабрь * 2013 — Энди Уорхол «10 атаҡлы йәһүд» / Йәһүд музейы һәм толерантлыҡ үҙәге / 2013 йыл * 2017 — «Энди Уорхол. Юҡҡа сығып барған төрҙәр» Дәүләт Дарвин музейы / 2017йыл, 18 март — 25 май. === Баҡыла === * 2013 — «Тормош, матурлыҡ һәм үлем» / Гейдар Алиев Мәҙәни үҙәге /2013 йыл, 21 июнь — 9 сентябрь<ref>[http://heydaraliyevcenter.az/#5_News_25 The opening ceremony of Andy Warhol: Life, Death and Beauty has been held at the Heydar Aliyev Center]. Официальный сайт Культурного центра Гейдара Алиева.</ref>{{-}} === Тамперҙа === * 2014 — "American Story An " / Сара Хилден Художество музейы / 2014 йыл, 15 март — 30 май<ref>{{YLE-N|7271718|Выставка Энди Уорхола побила рекорды посещаемости|31|5|2014|31|5|2014}}</ref> === Екатеринбургта === * Тәүге тапҡыр Мәскәүҙән тыш автор эштәренең төп нөсхәһе: «Мерилин Монро», «Сәскәләр» һәм данлыҡлы «Кэмпбелл» аштары ҡуйыла, фильмдары күрһәтелә (2014 йыл). == Иҫтәлеген мәңгеләштереү == [[2002 йыл]]да [[АҠШ]] почта хеҙмәте рәссамдың [[1964 йыл]]дағы автопортреты менән 37 центлыҡ марка сығара, ул 2002 йылдың 9 апрелендә Энди Уорхол музейында тантанала тәүге тапҡыр тәҡдим ителә<ref>{{cite web |url=http://www.uspsstamps.com/stamps/series/artists |title=Artists |publisher=United States Postal Service |lang=en |accessdate=2016-04-08 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131213211849/http://uspsstamps.com/stamps/series/artists |date=2013-12-13 }}</ref><ref> {{cite web |url=http://old.post-gazette.com/ae/20020810warhol0810p2.asp |title = Andy Warhol Puts Stamp on the World – Again |author=Adrian McCoy |work= Pittsburgh Post-Gazette |date=2002-08-10 |lang=en |archiveurl=https://web.archive.org/web/20160304062634/http://old.post-gazette.com/ae/20020810warhol0810p2.asp |archivedate=2016-03-04 }}</ref>. [[2011 йыл]]дың март айында Нью-Йорктың Юнион- скверы мөйөшөндә Энди Уорхолға хромланған һын ҡуйыла<ref> {{cite web |title=Andy Warhol Commemorated in Chrome on Union Square |author=Roberta Smith |work=New York Times|date=2011-03-31 |lang=en |url=http://artsbeat.blogs.nytimes.com/2011/03/31/andy-warhol-commemorated-in-chrome-on-union-square/?_r=0 |accessdate=2016-04-08 }}</ref>. [[2016 йыл]]дың апрель айында [[Карпат аръяғы өлкәһе]] хакимиәте башлығы Геннадий Москаль ҡарары менән Минай ауылындағы Октябрь майҙанына Энди Уорхол исеме бирелә<ref>''Собств. корр.'' [https://lenta.ru/news/2016/04/08/andywarhol/ В Закарпатской области появилась площадь Энди Уорхола] // lenta.ru. — 2016. — 8 апр.</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|3}} == Һылтанмалар == * [http://sunny-art.ru/category/ehndi-uorkhol-ego-kartiny/ Самая полная русскоязычная галерея Энди Уорхола] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130509084955/http://sunny-art.ru/category/ehndi-uorkhol-ego-kartiny/ |date=2013-05-09 }} * [http://artmonstr.ru/andy-warhol-biografiya/ Картины Энди Уорхола] * [http://www.warholfoundation.org/ Фонд Энди Уорхола] * [http://www.warhol.org/ Коллекция Энди Уорхола в Питтсбурге] * [http://warhol.org.ru/ Веб-музей Энди Уорхола] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130509082911/http://warhol.org.ru/ |date=2013-05-09 }} * [http://crazywheels.spb.ru/60.html Энди Уорхол и Арт-кар BMW M1] [[Категория:АҠШ кинорежиссёрҙары]] [[Категория:АҠШ рәссамдары]] 5b68idw44ou4uhdsvoeyaj784v3bcv3 Нил 0 59575 1148771 1105382 2022-08-05T17:43:16Z 95.24.18.40 /* Дөйөм мәғлүмәт */ wikitext text/x-wiki {{Река |Название = Нил |Оригинальное название = {{lang-ar|النيل}} |Изображение = |Подпись = |Карта = Nile.png |Подпись карты = Нил ағымының картаһы |Длина = 6852 |Площадь бассейна = 3&nbsp;400&nbsp;000 тирәһе |Бассейн = Урта диңгеҙ |Бассейн рек = |Расход воды = 2830 |Место измерения = |Исток = [[Виктория (күл)|Виктория]] күле |Местоположение истока = [[Уганда]], [[Джинджа]] |Высота истока = 350 |s_lat_dir = N|s_lat_deg = 0|s_lat_min = 25|s_lat_sec = 02.7 |s_lon_dir = E|s_lon_deg = 33|s_lon_min = 11|s_lon_sec = 42.5 |Устье = Урта диңгеҙ |Местоположение устья = [[Мысыр]] |Высота устья = 0 |m_lat_dir = N|m_lat_deg = 31|m_lat_min = 27|m_lat_sec = 55 |m_lon_dir = E|m_lon_deg = 30|m_lon_min = 22|m_lon_sec = 00 |Уклон реки = |Страна = Уганда |Страна 1 = Көньяҡ Судан |Страна 2 = Судан |Страна 3 = Мысыр |Позиционная карта = Африка |Категория на Викискладе = Nile }} '''Нил''' ({{lang-ar|النيل}} ''an-nīl'', {{lang-en|Nile}}) — [[Африка]]лағы йылға, донъялағы иң оҙон ике йылғаның берәүһе. «Нил» һүҙе йылғаның грек телендәге «Нейлос» исеменән барлыҡҡа килгән. Күп ваҡыт Нил Ер шарында иң оҙон йылға тип һаналған. Бөгөнгө көндә [[Амазонка]] йылғаһының оҙонораҡ булыуы асыҡланған (Амазонка — 6992 км, Нил — 6852 км). == Дөйөм мәғлүмәт == [[Файл:Nile River, Feluccas, Aswan, Egypt.jpg|left|thumb|Мысырҙа Нил]] Нилдың оҙонлоғон [[Виктория (күл)|Виктория]] күленән алып һанайҙар. Виктория күленән [[Урта диңгеҙ]]гә тиклем 5600 км тирәһе. Бассейн майҙаны — 2,8—3,4 млн км², тулыһынса йәки өлөшләтә [[Руанда]], [[Кения]], [[Танзания]], [[Уганда]], [[Эфиопия]], [[Эритрея]], [[Судан]], [[Мысыр]]<nowiki/>аилдәреша аға. Нил — Төньяҡ Африканың берҙән-бер йылғаһы, Сахара аша ағып, Урта диңгеҙгә ҡоя, сүллектәге тормош өсөн һыу сығанағы булып тора. Көньяҡтағы яуым-төшөм йылғаны яҡшы тулыландыра. Аҡ Нил, экватор бүлкәтенән башланып, йыл буйына барған ямғырҙарҙан һыу ала. Хартумдан түбәнерәк Күк Нил бик әһәмиәтле. Нил аҫҡы ағымда йылға буйын тулыһынса батыра. Абиссин ҡалҡыулығынан аҡҡан ҡушылдыҡтар бик күп ләм алып килә. Был ашламалар бик кәрәкле. Нилдың һыу ресурстары борондан баҫыуҙарға һыу ҡойоу өсөн, балыҡсылыҡ, судоходство өсөн әһәмиәтле. Мысыр өсөн йылға үтә әһәмиәтле, сөнки йылға буйында илдең 97 % халҡы йәшәй. Нилда ҙур ҡалалар [[Хартум]], [[Асуан]], [[Луксор]] ([[Фива]]), [[Ҡаир]]-[[Гиза]] ҡала агломерацияһы; дельтаһында — [[Александрия]] тора. Асуандан төньяҡҡа Нил йылғаһы — иң билдәле туристик маршрут. Нил (''Iteru'' боронғо мысыр телендә) Таш быуаттарҙан алып йәшәү сығанағы булған. Уның үҙәнендә Мысырҙың бөтә ҡалалары урынлашҡан һәм күпселек халыҡ йәшәй. Әммә 1970 йылда Бейек Асуан быуаһын һәм ГЭС-ты төҙөп бөткәс, ауыл хужалығы бик кәрәкле ашлама — ләмдән мәхрүм булған. Тик һыу кимәлен күҙәтеү аҫтында тотоу ғына йыл буйына һуғарыу һәм йылына өс тапҡыр уңыш алыуҙа ярҙам итә. == Нил башы тураһында == === Антик ҡараш === [[Файл:Herodotus world map-ru.svg|250px|thumb|Донъя Геродот фекеренсә.]] Нил башы тураһында [[Европа]] ғалимдары күп баш ватҡан. [[Геродот]] исемлеһе «Тарихтар» китабында Нил йылғаһының ҡар иреүҙән барлыҡҡа килеү фекерен инҡар иткән. Геродоттың картаһы буйынса Нил [[Нигер (йылға)|Нигер]] йылғаһы менән ҡушыла. Унан башҡа саис әһеленең Нил һыуҙары ер аҫтынан Сиена (бөгөн Асуан) һәм Элефантина араһынан һуға, яртыһы — көньяҡҡа, яртыһы — төньяҡҡа аға тигән хәбәрен килтерә. Беҙгә билдәле боронғо сәйәхәтселәрҙең берәүһе лә Нил буйлап өҫкә Сэддтан алыҫ менмәгән. [[Агатархид]] һүҙҙәренсә, көньяҡҡа ҡарай иң алыҫ [[Птолемей II]] диңгеҙселәре үткән. Улар Эфиоп ҡалҡыулығындағы ямғырҙар мәлендә Нилдың ташыуын белгән. Классик сәнғәттә Нилды башы ҡапланған алла итеп күрһәткәндәр. Йәнәһе, йылға башының билдәһеҙ булғаны. Птолемей эшендә йылға башы Ай тауҙарында, тигән фекер бар, ул Яңы быуаттарға тиклем дөрөҫ тип һаналған. === Яңы быуаттар === [[Файл:02010 Kamel-Karawane am Ufer des Nils.jpg|right|thumb|250px|Нил ярҙа [[бәҙүәндәр]]]] Яңы быуатта [[Перо да Ковильян]] артынан Эфиопияға португал иезуиттары юлланған. Уларҙың икәүһе — Перо Паэс (1564—1622) һәм Жеронимо Лобо (1593—1678) — Күк Нил башын күргәндәр. Әммә уларҙың эштәре тик XX быуатта ғына баҫтырыла, ә 1790 йылда [[Шотландия|шотланд]] сәйәхәтсеһе [[Джеймс Брюс]] ентекле итеп «Нил башын эҙләгәндә» тигән эшендә Күк Нил тураһында яҙа. Аҡ Нил тураһында 150 йыл элек белмәгәндәр ҙә. Боронғо авторҙар (мәҫәлән, Өлкән Плиний) [[Аҡ Нил]] башы итеп Нигер йылғаһын һанағандар, шуға Нил «түбәнге Мавритания тауынан башлана» тип яҙғандар. Яңы быуатта Африка уртаһында ҙур күл бар, унан Конго, Нигер һәм Нил башлана, тигән фекер йөрөгән. Виктория күле, Аҡ Нил башы, 1858 йылда [[Джон Хеннинг Спик]] тарафынан асылған. 5 йылдан һуң ул Александриянан Лондонға «Нил менән барыһы ла яҡшы» тигән телеграмма ебәргән. Әммә Спиктың һабаҡташы Ричард Фрэнсис Бёртон «Нил һорауында» нөктә ҡуйыу иртәрәк, тигән һығымтаға килә. Спик һәм Бёртон бәхәсе 1871 йылда, журналист Генри Мортон Стэнлиның Аҡ Нил башын Рипон шарлауығы тирәһендә тикшергәс, Спиктың еңеүе менән тамамлана. == Нил ағымы == [[Файл:Nile composite NASA.jpg|thumb|100px|Нил бассейны космостан]] Нил көньяҡтан төньяҡҡа ҡарай аға. Ағымы ярһыу. === Виктория-Нил === Виктория күленең төньяҡ яғынан алып [[Альберт (күл)|Альберт]] күленә ҡойған еренә тиклем (Уганда, Көнбайыш Африка) '''Виктория-Нил''' (''Victoria Nile'') тип исемләнә. Уның оҙонлоғо 420 км. Уганданың таулы ерҙәренән аҡҡанға күрә, йылға тупһалар, шарлауыҡтарға бай. Иң ҙур шарлауыҡ — Мерчисон — 40 м бейеклектә. === Альберт-Нил === Альберт күле һәм Ачва тамағы араһындағы өлөш '''Альберт-Нил''' (''Albert Nile'') тип атала. Йылға ағышы Суданға тиклем тигеҙ булһа, Нимуле тарлауығын үткәс, тағы ярһыулана. === Бахр-эль-Джебель === [[Джуба]] ҡалаһынан аҫҡа йылға 900 км буйы ҙур яҫы соҡор, Сэдд һаҙмат районы аша аға (бында уны '''Бахр-эль-Джебель''' — «''тау йылғаһы''» тип атайҙар). Ылымыҡ менән папирус йылға буйлап ағып, йылға юлын ҡаплай, судоходство өсөн ҙур ҡыйынлыҡтар тыуҙыра. Ағымдың иң ҙур ҡушылдыҡтары — Бахр-эль-Газаль («ғәзәлдәр йылғаһы») һәм Собат, уның һыуы болғансыҡ−һары төҫтә. === Аҡ Нил === Собаттан аҫта йылғаны Аҡ Нил (''Бахр-эль-Абьяд'') тип атайҙар. Йылға ярымсүллек аша Хартумға тиклем аға, [[Күк Нил]] менән ҡушыла. Ошо урындан алып Урта диңгеҙгә тиклем йылға Нил (''Эль-Бахр'') исемен йөрөтә. === Күк Нил === Күк Нил Аҡтан ҡыҫҡараҡ, әммә [[Хартум]]дан түбән йылға режимында роле ҙурыраҡ. Күк Нил Абиссин ҡалҡыулығынан башланып китә, Тана күленән сыға. Ошо уҡ ҡалҡыулыҡтан Нил һуңғы мул һыулы ҡушылдығы — Атбаруны ала. === Асуан === [[Файл:AswanHighDam Egypt.jpg|thumb|250px|Нилдағы һыуһаҡлағыстың дамбаһы]] Хартумдан 300 км алыҫлыҡта [[Атбара (йылға)|Атбара]] тамағынан түбәнерәк [[Нубий сүллеге]] башлана. Бында Нил ҡырҡа боролош яһай һәм бер нисә тупһаны үтә. Хартум һәм Асуан араһында 6 тупһа бар. XX быуатының 60-сы йылдар тиклем улар судоходство өсөн ҙур ҡыйынлыҡтар тыуҙырған. Тупһалар тирәһендә кәмәлә генә үтеп булған. Бөгөн бында (Насер күле — ''Lake Naser'') яһалма һыуһаҡлағысы бар. === Каналдар === [[Файл:View from Cairo Tower 31march2007.jpg|thumb|250px|Нил [[Ҡаир]]ҙа]] Ун икенсе Династия ваҡытында уҡ фараон [[Сенусерт III]] көнбайыштан көнсығышҡа ҡарай Нилды Мерид күле менән тоташтырған канал эшләткән. Ул Пунт менән ҡаршылыҡһыҙ сауҙа итеү өсөн кәрәк булған. Канал б. э. т. 500 йылда [[Бөйөк Дарий]] исемле Египетты бойһондороусы фарсы батшаһы тарафынан төҙөлөп бөткән. Мамудией каналы — иң мөһиме, Александрияны Розет эсәге менән тоташтыра, оҙонлоғо 77 км, киңлеге 30 м тәшкил итә. Иң ҡыҫҡаһы Менуф (Бар-эль-Фарунья) каналы Дамиет һәм Розет эсәктәрен тоташтыра. Танит каналы — Мул каналына, Пелуз — Абу-эль-Менег каналына әйләндерелгән. Дельта өҫтө 22 194 кв. км, каналдарҙың дөйөм оҙонлоғо 13 440 км. Нил бассейны 2 810 300 кв. км. Тупһалар булыу сәбәпле, Нил уртаһында судоходство туҡтатылған, шуға күрә йөҙөү өсөн ярашлы ер ике өлөшкә бүленә: Нилдың урта өлөшө, һәм аҫҡы өлөшө, Асуандан диңгеҙгә тиклем. Аҫҡы ағым диңгеҙгә яҡын булыуы менән, Нилдың урта ағымы иһә ҡушылдыҡтарға бай. Аҡ һәм Күк Нилдың ҡушылған ерендә Хартум бик әһәмиәтле булған, сөнки европалылар менән сауҙа итергә ярҙам иткән. === Мысырҙың изге йылғаһы === Нил — боронғо египеттарҙа Итеру (Ҙур йылға), йәһүдтәрҙә — Еор, ғәрәптәр Бар (Ҙур һыу), Эль-Нил, нубийҙар — Тосси (Ташҡан йылға) тип атайҙар. Мысыр, гректар, римлеләр Нилға табынғандар, йылға хөрмәтенә Нилополиста һарайы төҙөлгән, уның байрамы — Нилоа. == Әҙәбиәт == # {{ВТ-ЭСБЕ|Нил, Африкалағы йылға}} # Calliaud, «Voyage à Meroé an Nil Blanc etc.» (4 т.); # Bussegger, «Reisen in Europa, Asien u. Africa»; # F. Werne, «Exped. zur Entdeck, der Nilquellen»; # Linant de Bellefouds, «Journ. d’un voyage sur le Bahr-el-Abiad»; # Brun-Rollet, «Nil Blanc et Sondan»; Lejean, «Le Bahr-el-GhazaI»; # Speke, «Discovery of the source of the N.»; # Barton, «The Nile basin»; # Baker, «The Albert Nyanza»; # Hartmann, «Die Nilländer»; # Юнкер, «Путешествие в Центр. Африку 1875—78 гг.» (СПб., 1879); # Schweinfurt, «Im Herzen von Afrika»; # J. de Lanoye, «Le Nil, son bassin etc.»; # Chavanne, «Afrikas Ströme u. Flüsse»; # Whitehouse, «Nil Reservoirs». == Һылтанмалар == {{commonscat|Nile|Фото һәм Видео}} * [http://nature.worldstreasure.com/miracle.asp?id=26 Нил йылғаһы. ] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081006032559/http://nature.worldstreasure.com/miracle.asp?id=26 |date=2008-10-06 }} [http://nature.worldstreasure.com/miracle.asp?id=26 Дөйөм мәғлүмәт] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081006032559/http://nature.worldstreasure.com/miracle.asp?id=26 |date=2008-10-06 }} * [http://www.library.by/shpargalka/belarus/geography/001/geo-001.htm Нил — беҙҙең планетаның бөйөк һыу артерияһы] * [http://nature.1001chudo.ru/egypt_285.html Нил — тормош йылғаһы] {{Яҡшы мәҡәлә|География}} [[Категория:Нил]] [[Категория:Урта диңгеҙгә ҡойоусы Африка йылғалары]] [[Категория:Бурунди йылғалары]] [[Категория:Конго Демократик Республикаһы йылғалары]] [[Категория:Мысыр йылғалары]] [[Категория:Кения йылғалары]] [[Категория:Руанда йылғалары]] [[Категория:Судан йылғалары]] [[Категория:Танзания йылғалары]] [[Категория:Уганда йылғалары]] [[Категория:Эфиопия йылғалары]] [[Категория:Көньяҡ Судан йылғалары]] 0r912f7v91t7wvpk6qinzvsbr5ximjp Украин теле 0 68052 1148813 1106485 2022-08-06T05:57:29Z Mashkawat.ahsan 24127 Видео #WPWP wikitext text/x-wiki {{Язык |цвет = индоевропейские |имя = Үкраин теле |официальный язык = '''{{Флагификация|Украина}}:''' |категория = [[Евразия телдәре]] |классификация = [[Һиндевропа телдәре]] : [[Славян төркөмө]] :: [[Көнсығыш славян төркөмсәһе]] [[Туғандаш телдәр]]: [[урыҫ теле]], [[белорус теле]] |письмо = [[кириллица]] ([[украин алфавиты]]) |IISO 639-1 = uk |ISO 639-2 = ukr |IISO 639-3 = ukr}} '''Украин теле́''' ({{lang-uk|українська мова}}) — украин халҡының милли теле, [[Украина]]ныӊ дәүләт теле. Һиндевропа тел ғаиләһенә керә. [[Славян телдәр]]енең көнсығыш төркөмөнә ҡарай. Имләһе – [[кирил алфавиты]]. [[File:WIKITONGUES- Vira speaking Ukrainian.webm|thumb|250px|Украин теле]] == Яҙма == {| style="font-family:Arial Unicode MS; font-size:1.4em; border-color:#000000; border-width:1px; border-style:solid; border-collapse:collapse; background-color:#F8F8EF" | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | А а | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Б б | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | В в | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Г г | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ґ ґ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Д д | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Е е | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Є є | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ж ж |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | З з | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | И и | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | І і | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ї ї | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Й й | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | К к | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Л л | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | М м | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Н н |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | О о | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | П п | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Р р | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | С с | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Т т | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | У у | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ф ф | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Х х | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ц ц |- | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ч ч | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ш ш | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Щ щ | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | ь | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Ю ю | style="width:3em; text-align:center; padding: 3px;" | Я я | | | |} {| class="wikitable" |+ !Буква !Башҡорт теле |- |Аа |Аа |- |Бб |Бб |- |Вв |Вв |- |Гг |Ғғ |- |Ґґ |Гг |- |Дд |Дд |- |Ее |Ээ |- |Єє |Ее |- |Жж |Жж |- |Зз |Зз |- |Ии |Ыы |- |Іі |Ии |- |Її |Йи йи |- |Йй |Йй |- |Кк |Кк |- |Лл |Лл |- |Мм |Мм |- |Нн |Нн |- |Оо |Оо |- |Пп |Пп |- |Рр |Рр |- |Сс |Сс |- |Тт |Тт |- |Уу |Уу |- |Фф |Фф |- |Хх |Хх, Һһ |- |Цц |Цц |- |Чч |Чч |- |Шш |Шш |- |Щщ |Щщ |- |ь |ь |- |Юю |Юю |- |Яя |Яя |} *Украин телендә был хәреф юҡ "Ъ", ә уның урынына «’» (апостроф) == Һылтанмалар == {{interwiki|uk|Головна сторінка|украин|}} <references/> [[Категория:Украина телдәре]] [[Категория:Украин теле]] 47p1zvgf73t0mtw5v849ahadlsh941w 6 август 0 71746 1148766 1148676 2022-08-05T17:32:10Z Айсар 10823 өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''6 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 218-се ([[кәбисә йыл]]ында 219-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 147 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: «Табиптар тыныслыҡ өсөн» көнө. ** [[Ядро ҡоралы]]н тыйыу өсөн көрәш көнө (Хиросима көнө). ** [[Музыка]] формаһы һәм жанры — [[блюз]] көнө. * [[Һыра]] көнө (августың беренсе йомаһы). * Бәшмәк ямғыры көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Аргентина}}: Бала көнө. * {{Флагификация|Боливия}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Иран}}: Конституция көнө. * {{Флагификация|Канада}}: [[Ризыҡ]] көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: Тула перәниге көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|США}}: Клоун көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Тимер юл ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[988]]: Киев кенәзе Владимир [[христиан дине]]н ҡабул итә. * [[1496]]: Бартоломео Колумб бөгөнгө [[Доминика Республикаһы]] баш ҡалаһы [[Санто-Доминго]]ға нигеҙ һала. * [[1790]]: Яҙыусы А. Н. Радищев «Петербургтан Мәскәүгә сәйәхәт» китабы өсөн үлем язаһына хөкөм ителә. * [[1825]]: Чукисаке (хәҙер Сукре) ҡалаһындағы конгресс [[Боливия]]ның бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә. * [[1896]]: [[Мадагаскар]] [[Франция]] колонияһы тип иғлан ителә. * [[1940]]: [[Эстония]] [[СССР]] составына инә. * [[1945]]: [[АҠШ]] [[Япония]]ның [[Хиросима һәм Нагасаки ҡалаларына атом бомбаһы ташлау|Хиросима ҡалаһына]] ядро бомбаһы ташлай. * [[1958]]: [[Мәләүез]] эшселәр ҡасабаһына ҡала статусы бирелә. * [[1962]]: [[Ямайка]] [[Британ империяһы]]нан бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Бондаренко Илья Евграфович]] (1870—21.07.1947), [[Архитектура|архитектор]], [[архитектура]] [[тарих]]сыһы. 1919—1922 йылдарҙа Октябрь революцияһы исемендәге Өфө пролетариат художество музейын (хәҙер [[М. В. Нестеров исемендәге Башҡорт дәүләт художество музейы]]) ойоштороусы һәм уның тәүге директоры. 1919—1922 йылдарҙа [[Өфө губернаһы]]ның мәҙәни һәм тарихи хазиналарын һаҡлау һәм уларҙы яңы төҙөлгән музейҙарҙа, китапханаларҙа һ.б. урынлаштырыу буйынса эштәр етәксеһе. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Камал Ихсанова]] (1910—25.07.2001), [[театр]] актёры. 1932 йылдан Баймаҡ колхоз-совхоз театры (хәҙерге [[Сибай башҡорт драма театры]]), 1947—1970 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актрисаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған артисы. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бүздәк районы]] [[Сабай (Бүздәк районы)|Сабай]] ауылынан. * [[Кәримова Роза Әхмәт ҡыҙы]] (1935), [[фән|ғалим]]-[[Тел ғилеме|тел белгесе]]. 1968 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, 2014 йылдан — профессор-консультант. Филология фәндәре докторы (1993), профессор (1997). Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Ионосий II]] (донъяуи исеме [[Прозоровский Дмитрий Дмитриевич]]; 1871—25.10.1937), [[дин]] әһеле. 1912—1936 йылдарҙа [[Мәскәү]] патриархияһы епархияларында епископ, архиепископ. 1934—1936 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Дәүләкән]] архиепискобы. Дини тәғлимәт кандидаты (1898). Архиепископ (1926), архимандрит (1901). Сәйәси золом ҡорбаны. 3-сө (1913) һәм 4-се (1908) дәрәжә Изге Владимир, 2-се дәрәжә Изге Анна (1902) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Ырымбур районы]] Северный ауылынан. * [[Пермяков Илья Григорьевич]] (1901—28.06.1983), [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], [[Нефть|нефтсе]]. 1948 йылдан [[Өфө нефть ғилми-тикшеренеү институты]]ның бүлек начальнигы; 1966—1983 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]] уҡытыусыһы. Геология минералогия фәндәре кандидаты (1962), профессор (1966). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1959). Сығышы менән хәҙерге [[Пермь крайы]]ның Берёзовка ауылынан. * [[Фәхрисламов Мөхәмәтнур Хәбибрахман улы]] (1921—31.01.1952), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1944 йылдан [[Өфө районы]]ның А. Д. Цюрупа исемендәге совхоз бригадиры, 1951 йылдан — бүлексә идарасыһы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1951). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡырмыҫҡалы районы]] [[Арыҫлан (Ҡырмыҫҡалы районы)|Арыҫлан]] ауылынан. * [[Рифҡәт Исрафилов]] (1941), режиссёр, [[Педагогика|педагог]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1974 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. Профессор (1993). [[РСФСР]]‑ҙың халыҡ артисы (1989), РСФСР‑ҙың (1982), [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1977), [[Татарстан Республикаһы]]ның (1993), [[Төньяҡ Осетия — Алания|Төньяҡ Осетия‑Алания Республикаһының]] (2002) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Дәүләт премияһы (1996), БАССР‑ҙың [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] (1976) лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар дуҫлығы]] (1986), [[Почёт ордены|Почёт]] (2002) һәм IV дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2012) ордендары кавалеры. * [[Емельянова Валентина Николаевна]] (1951), хеҙмәт ветераны. 1969—2006 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала элемтә узелының яуаплы хеҙмәткәре. Рәсәй Федерацияһының элемтә мастеры (1998). Сығышы менән [[Ишембай]] ҡалаһынан. * [[Ардисламов Вил Камил улы]] (1956), ғалим-инженер, комсомол органдары ветераны, дәүләт хеҙмәткәре. 1983 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1990—1991 йылдарҙа институттың ВЛКСМ комитеты секретары, 1991—1996 йылдарҙа авиация-технология факультетының декан урынбаҫары; 1999 йылдан Башҡортостан Республикаһының Сәнәғәт сәйәсәте буйынса дәүләт комитетының бүлек начальнигы, 2001 йылдан — комитет рәйесенең 1-се урынбаҫары; 2002 йылдан Башҡортостан Республикаһының тышҡы иҡтисад бәйләнештәре, сауҙа һәм эшҡыуарлыҡ министрының 1-се урынбаҫары. 2009 йылдан Рәсәй Федерацияһы Сәнәғәт һәм сауҙа министрлығының Департамент директоры урынбаҫары. Техник фәндәр кандидаты (1989), доцент (1991). ВЛКСМ-дың 18-се съезы делегаты (1978). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Стаханова Эмма Зыя ҡыҙы]] (1956), [[мәғариф]] һәм [[мәҙәниәт]] өлкәләре ветераны. 1984—2008 йылдарҙа Салауат музыка училищеһы уҡытыусыһы, 2009—2013 йылдарҙа ҡаланың «Нефтехимик» мәҙәниәт һарайы хеҙмәткәре. 2011 йылдан Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың Журналистар союздары ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Дүртөйлө]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Тайсин Вафир Нурислам улы]] (1927—10.01.1995), механизатор. 1943 йылдан [[Әбйәлил районы]] «Ҡыҙыл һабан» колхозы тракторсыһы; 1949 йылдан [[Әлмөхәмәт (Әбйәлил районы)|Әлмөхәмәт]] МТС-ының тракторсылар бригадиры, 1960—1987 йылдарҙа «Урал» совхозы Әлмөхәмәт бүлексәһенең тракторсы-машинисы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1957). * [[Горшенин Николай Ефимович]] (1932—10.12.2005), механизатор. 1952—1997 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]] «Ҡыҙыл Байраҡ» колхозы механизаторы. Коммунистик хеҙмәт ударнигы (1978). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1974). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Йылайыр районы]] [[Петровка (Йылайыр районы)|Петровка]] ауылынан. * [[Ҡәйүмов Феликс Рәшит улы]] (1962—11.08.2008), хәрби хеҙмәткәр, полковник. [[Афған һуғышы]]нда һәм Абхазиялағы хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашыусы. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]] (1988) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1988) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәсетле районы]] [[Теләш (Мәсетле районы)|Теләш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Ҡолмөхәмәтов Азамат Рәхмәт улы]] (1953), [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] дипломаты. Батырлыҡ ордены кавалеры (2013). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Рябчиков Василий Родионович]] (1904—23.07.1986), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1940—1946 йылдарҙа [[Өфө нефть эшкәртеү заводы]]ның баш инженеры һәм директоры, 1958—1974 йылдарҙа РСФСР Дәүләт план комитеты рәйесе урынбаҫары. 2‑се дәрәжә Сталин премияһы лауреаты (1949). Ике [[Ленин ордены|Ленин]] (1945, 1959) һәм дүрт [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1944, 1948, 1952, 1971) кавалеры. Сығышы менән Смоленск губернаһының Кокорёво ауылынан. * [[Володин Григорий Симонович]] (1919—19.03.1981), [[СССР|совет]] хужалыҡ эшмәкәре. 1971—1979 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның Төҙөлөш буйынса баш идаралығы начальнигының беренсе урынбаҫары. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1972), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1964). Сығышы менән хәҙерге [[Һарытау өлкәһе]]нең [[Петровск (Һарытау өлкәһе)|Петровск]] ҡалаһынан. * [[Паширов Валентин Дмитриевич]] (1924—6.11.1943), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, танк полкының взвод командиры, гвардия лейтенанты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Ишбирҙин Сәғәҙәт Ғәтиәт улы]] (1929), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны, 1953—1957 һәм 1965—1990 йылдарҙа [[Баймаҡ районы]] [[Иҫке Сибай]] мәктәбе директоры, 1958—1964 йылдарҙа «Сибай» совхозының партком секретары. [[РСФСР]]-ҙың (1979) һәм Башҡорт АССР-ының (1971) атҡаҙанған уҡытыусыһы. Сығышы менән ошо ауылдан. * Туганова Ариадна Артуровна (1929—24.04.2022), бейеүсе, театр актёры. 1971—2010 йылдарҙа Стәрлетамаҡ рус драма театры актёры. Башҡортостандың атҡаҙанған артисы. Сәйәси золом ҡорбаны. * [[Рәхимов Әхмәт Зәки улы]] (1934), ғалим-психолог, педагог. 1994—2003 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]] һәм [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]]ның кафедра мөдире. Психология фәндәре докторы (1993), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1995) һәм мәғариф отличнигы (2001). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бүздәк районы]] Киәҙетау ауылынан. * [[Максимов Владимир Александрович]] (1944), географ, ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. География фәндәре кандидаты (1971), Рәсәй дәүләт сауҙа-иҡтисад университеты профессоры (2008). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Оло Ыҡтамаҡ]] ауылынан. * [[Хәбибуллин Рәмил Миҙхәт улы]] (1949), табип-сурдолог, Республика балалар клиник дауаханаһы консультатив-диагностика поликлиникаһының сурдология үҙәге мөдире. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1998). * [[Яҡупов Риф Исмәғил улы]] (1959), ғалим-этнограф, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Тарих фәндәре докторы (2002), профессор (2003). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. * [[Әхмәтгәрәева София Тәүрат ҡыҙы]] (1979—5.08.2017), спортсы. 2003—2017 йылдарҙа армспорт буйынса Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2003). Өс тапҡыр [[Ер|донъя]] (2003—2004), [[Европа]] (2003) һәм [[Рәсәй]] (2012—2014) чемпионы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Дмитриевка (Дмитриевка ауыл Советы, Шишмә районы)|Дмитриевка]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:6 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1715]]: Люк де Клапье Вовенарг, [[Франция]]ның аҡыл эйәһе, эссеист һәм моралист. * [[1795]]: Генрих Роз, [[Германия]] [[Химия|химигы]]. * [[1835]]: Константин Поленов, [[Рәсәй империяһы]]ның [[фән|ғалим]]-[[Металлургия|металлургы]]. * [[1910]]: Николай Будашкин, [[СССР]] композиторы, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1972). * [[1910]]: Чарльз Крайтон, [[Англия]] кинорежиссёры, продюсер. * [[1915]]: Валентин Левашов, композитор, хор дирижёры, СССР-ҙың халыҡ артисы (1985). * [[1928]]: [[Энди Уорхол]], [[АҠШ]] рәссамы, продюсер, дизайнер. * [[1940]]: Муху Әлиев, СССР-ҙың [[КПСС|партия]], совет органдары һәм [[Рәсәй]]ҙең [[дәүләт]] эшмәкәре, 2006—2010 йылдарҙа [[Дағстан Республикаһы]] президенты. * [[1950]]: Дэвид Гамбург, АҠШ һәм Рәсәй актёры, режиссёр, сценарист һәм продюсер. * [[1955]]: Том Сандберг, [[Норвегия]] [[спорт]]сыһы, [[олимпия]] (1984) һәм ике тапҡыр [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1965]]: Юки Кадзиюра, [[Япония]] [[музыка]]нты, композитор, музыкаль продюсер. * [[1965]]: Дэвид Морис Робинсон, АҠШ [[баскетбол]]сыһы, ике тапҡыр олимпия чемпионы. * [[1970]]: Марина Могилевская, СССР-ҙың һәм Рәсәйҙең театр һәм кино актёры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған артисы (2010). * [[1970]]: М. Найт Шьямалан, АҠШ кинорежиссёры, сценарист, сығышы менән [[Һиндостан]]дан. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:6 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1660]]: [[Диего Веласкес]], [[Испания]] рәссамы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З06]] [[Категория:6 август]] djn57it3le7x6qjls4knuut13i83dj9 1148794 1148766 2022-08-05T18:13:31Z Айсар 10823 /* 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар */ өҫтәмә мәғлүмәт wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''6 август''' — [[григориан стиле]] буйынса йылдың 218-се ([[кәбисә йыл]]ында 219-сы) көнө. Йыл аҙағына тиклем 147 көн ҡала. {{Ай календары|date={{CURRENTYEAR}}-08-01}} <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|1|}} || == {{Байрамдар}} һәм иҫтәлекле даталар == ;[[Рәсем:Sciences de la terre.svg|25px]] Халыҡ-ара * {{Ер}} [[Ер]]: «Табиптар тыныслыҡ өсөн» көнө. ** [[Ядро ҡоралы]]н тыйыу өсөн көрәш көнө (Хиросима көнө). ** [[Музыка]] формаһы һәм жанры — [[блюз]] көнө. * [[Һыра]] көнө (августың беренсе йомаһы). * Бәшмәк ямғыры көнө. ;[[Рәсем:Crystal locale.png|27px]] Милли * {{Флагификация|Аргентина}}: Бала көнө. * {{Флагификация|Боливия}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. * {{Флагификация|Иран}}: Конституция көнө. * {{Флагификация|Канада}}: [[Ризыҡ]] көнө. * {{Флагификация|Рәсәй}}: Тула перәниге көнө. * {{Флагификация|Ямайка}}: Бойондороҡһоҙлоҡ көнө. ;[[Файл:Social_sciences.svg|25px]] Һөнәри * {{Флагификация|США}}: Клоун көнө. * {{Флагификация|Россия}}: Тимер юл ғәскәрҙәре көнө. }}</onlyinclude> == {{Ваҡиғалар}} == * [[988]]: Киев кенәзе Владимир [[христиан дине]]н ҡабул итә. * [[1496]]: Бартоломео Колумб бөгөнгө [[Доминика Республикаһы]] баш ҡалаһы [[Санто-Доминго]]ға нигеҙ һала. * [[1790]]: Яҙыусы А. Н. Радищев «Петербургтан Мәскәүгә сәйәхәт» китабы өсөн үлем язаһына хөкөм ителә. * [[1825]]: Чукисаке (хәҙер Сукре) ҡалаһындағы конгресс [[Боливия]]ның бойондороҡһоҙлоғон иғлан итә. * [[1896]]: [[Мадагаскар]] [[Франция]] колонияһы тип иғлан ителә. * [[1940]]: [[Эстония]] [[СССР]] составына инә. * [[1945]]: [[АҠШ]] [[Япония]]ның [[Хиросима һәм Нагасаки ҡалаларына атом бомбаһы ташлау|Хиросима ҡалаһына]] ядро бомбаһы ташлай. * [[1958]]: [[Мәләүез]] эшселәр ҡасабаһына ҡала статусы бирелә. * [[1962]]: [[Ямайка]] [[Британ империяһы]]нан бойондороҡһоҙлоҡ иғлан итә. == {{Тыуым}} == === Башҡортостан менән бәйле шәхестәр === ==== 0 һәм 5 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|3|}} || * [[Бондаренко Илья Евграфович]] (1870—21.07.1947), [[Архитектура|архитектор]], [[архитектура]] [[тарих]]сыһы. 1919—1922 йылдарҙа Октябрь революцияһы исемендәге Өфө пролетариат художество музейын (хәҙер [[М. В. Нестеров исемендәге Башҡорт дәүләт художество музейы]]) ойоштороусы һәм уның тәүге директоры. 1919—1922 йылдарҙа [[Өфө губернаһы]]ның мәҙәни һәм тарихи хазиналарын һаҡлау һәм уларҙы яңы төҙөлгән музейҙарҙа, китапханаларҙа һ.б. урынлаштырыу буйынса эштәр етәксеһе. Сығышы менән [[Өфө ҡалаһы]]нан. * [[Камал Ихсанова]] (1910—25.07.2001), [[театр]] актёры. 1932 йылдан Баймаҡ колхоз-совхоз театры (хәҙерге [[Сибай башҡорт драма театры]]), 1947—1970 йылдарҙа хәҙерге [[Мәжит Ғафури исемендәге Башҡорт дәүләт академия драма театры]] актрисаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның атҡаҙанған артисы. Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Бүздәк районы]] [[Сабай (Бүздәк районы)|Сабай]] ауылынан. * [[Кәримова Роза Әхмәт ҡыҙы]] (1935), [[фән|ғалим]]-[[Тел ғилеме|тел белгесе]]. 1968 йылдан [[Башҡорт дәүләт университеты]] уҡытыусыһы, 2014 йылдан — профессор-консультант. Филология фәндәре докторы (1993), профессор (1997). Сығышы менән [[Ҡазан]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 1 һәм 6 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|4|}} || * [[Ионосий II]] (донъяуи исеме [[Прозоровский Дмитрий Дмитриевич]]; 1871—25.10.1937), [[дин]] әһеле. 1912—1936 йылдарҙа [[Мәскәү]] патриархияһы епархияларында епископ, архиепископ. 1934—1936 йылдарҙа [[Өфө]] һәм [[Дәүләкән]] архиепискобы. Дини тәғлимәт кандидаты (1898). Архиепископ (1926), архимандрит (1901). Сәйәси золом ҡорбаны. 3-сө (1913) һәм 4-се (1908) дәрәжә Изге Владимир, 2-се дәрәжә Изге Анна (1902) ордендары кавалеры. Сығышы менән хәҙерге [[Ырымбур өлкәһе]]нең [[Ырымбур районы]] Северный ауылынан. * [[Пермяков Илья Григорьевич]] (1901—28.06.1983), [[фән|ғалим]]-[[Инженерлыҡ эше|инженер]], [[Нефть|нефтсе]]. 1948 йылдан [[Өфө нефть ғилми-тикшеренеү институты]]ның бүлек начальнигы; 1966—1983 йылдарҙа [[Өфө нефть институты]] уҡытыусыһы. Геология минералогия фәндәре кандидаты (1962), профессор (1966). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1959). Сығышы менән хәҙерге [[Пермь крайы]]ның Берёзовка ауылынан. * [[Фәхрисламов Мөхәмәтнур Хәбибрахман улы]] (1921—31.01.1952), [[ауыл хужалығы]] алдынғыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. 1944 йылдан [[Өфө районы]]ның А. Д. Цюрупа исемендәге совхоз бригадиры, 1951 йылдан — бүлексә идарасыһы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1951). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Ҡырмыҫҡалы районы]] [[Арыҫлан (Ҡырмыҫҡалы районы)|Арыҫлан]] ауылынан. * [[Рифҡәт Исрафилов]] (1941), режиссёр, [[Педагогика|педагог]], юғары мәктәп уҡытыусыһы. 1974 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. Профессор (1993). [[РСФСР]]‑ҙың халыҡ артисы (1989), РСФСР‑ҙың (1982), [[Башҡорт АССР-ы]]ның (1977), [[Татарстан Республикаһы]]ның (1993), [[Төньяҡ Осетия — Алания|Төньяҡ Осетия‑Алания Республикаһының]] (2002) атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре. [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Дәүләт премияһы (1996), БАССР‑ҙың [[Салауат Юлаев исемендәге дәүләт премияһы]] (1976) лауреаты. [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар дуҫлығы]] (1986), [[Почёт ордены|Почёт]] (2002) һәм IV дәрәжә «Ватан алдында күрһәткән хеҙмәттәре өсөн» (2012) ордендары кавалеры. * [[Емельянова Валентина Николаевна]] (1951), хеҙмәт ветераны. 1969—2006 йылдарҙа [[Салауат (ҡала)|Салауат]] ҡала элемтә узелының яуаплы хеҙмәткәре. Рәсәй Федерацияһының элемтә мастеры (1998). Сығышы менән [[Ишембай]] ҡалаһынан. * [[Ардисламов Вил Камил улы]] (1956), ғалим-инженер, комсомол органдары ветераны, дәүләт хеҙмәткәре. 1983 йылдан [[Өфө авиация институты]] һәм [[Өфө дәүләт авиация техник университеты]] уҡытыусыһы, шул иҫәптән 1990—1991 йылдарҙа институттың ВЛКСМ комитеты секретары, 1991—1996 йылдарҙа авиация-технология факультетының декан урынбаҫары; 1999 йылдан Башҡортостан Республикаһының Сәнәғәт сәйәсәте буйынса дәүләт комитетының бүлек начальнигы, 2001 йылдан — комитет рәйесенең 1-се урынбаҫары; 2002 йылдан Башҡортостан Республикаһының тышҡы иҡтисад бәйләнештәре, сауҙа һәм эшҡыуарлыҡ министрының 1-се урынбаҫары. 2009 йылдан Рәсәй Федерацияһы Сәнәғәт һәм сауҙа министрлығының Департамент директоры урынбаҫары. Техник фәндәр кандидаты (1989), доцент (1991). ВЛКСМ-дың 18-се съезы делегаты (1978). Сығышы менән Өфө ҡалаһынан. * [[Стаханова Эмма Зыя ҡыҙы]] (1956), [[мәғариф]] һәм [[мәҙәниәт]] өлкәләре ветераны. 1984—2008 йылдарҙа Салауат музыка училищеһы уҡытыусыһы, 2009—2013 йылдарҙа ҡаланың «Нефтехимик» мәҙәниәт һарайы хеҙмәткәре. 2011 йылдан Рәсәйҙең һәм Башҡортостандың Журналистар союздары ағзаһы. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре (2004). Сығышы менән хәҙерге [[Дүртөйлө]] ҡалаһынан. }}</onlyinclude> ==== 2 һәм 7 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|5|}} || * [[Тайсин Вафир Нурислам улы]] (1927—10.01.1995), механизатор. 1943 йылдан [[Әбйәлил районы]] «Ҡыҙыл һабан» колхозы тракторсыһы; 1949 йылдан [[Әлмөхәмәт (Әбйәлил районы)|Әлмөхәмәт]] МТС-ының тракторсылар бригадиры, 1960—1987 йылдарҙа «Урал» совхозы Әлмөхәмәт бүлексәһенең тракторсы-машинисы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1957). * [[Горшенин Николай Ефимович]] (1932—10.12.2005), механизатор. 1952—1997 йылдарҙа [[Хәйбулла районы]] «Ҡыҙыл Байраҡ» колхозы механизаторы. Коммунистик хеҙмәт ударнигы (1978). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1974). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Йылайыр районы]] [[Петровка (Йылайыр районы)|Петровка]] ауылынан. * [[Ҡәйүмов Феликс Рәшит улы]] (1962—11.08.2008), хәрби хеҙмәткәр, полковник. [[Афған һуғышы]]нда һәм Абхазиялағы хәрби хәрәкәттәрҙә ҡатнашыусы. [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены|Ҡыҙыл Байраҡ]] (1988) һәм [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены|Ҡыҙыл Йондоҙ]] (1988) ордендары кавалеры һәм 2-се дәрәжә «Ватан алдындағы хеҙмәттәре өсөн» орденының миҙалы менән бүләкләнеүсе. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Мәсетле районы]] [[Теләш (Мәсетле районы)|Теләш]] ауылынан. }}</onlyinclude> ==== 3 һәм 8 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|6|}} || * [[Ҡолмөхәмәтов Азамат Рәхмәт улы]] (1953), [[СССР]] һәм [[Рәсәй]] дипломаты. Батырлыҡ ордены кавалеры (2013). }}</onlyinclude> ==== 4 һәм 9 һанына тамамланған йылдарҙа тыуғандар ==== <onlyinclude>{{#if: {{replace|{{{1|}}}|7|}} || * [[Рябчиков Василий Родионович]] (1904—23.07.1986), [[дәүләт]] һәм хужалыҡ эшмәкәре. 1940—1946 йылдарҙа [[Өфө нефть эшкәртеү заводы]]ның баш инженеры һәм директоры, 1958—1974 йылдарҙа РСФСР Дәүләт план комитеты рәйесе урынбаҫары. 2‑се дәрәжә Сталин премияһы лауреаты (1949). Ике [[Ленин ордены|Ленин]] (1945, 1959) һәм дүрт [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1944, 1948, 1952, 1971) кавалеры. Сығышы менән Смоленск губернаһының Кокорёво ауылынан. * [[Володин Григорий Симонович]] (1919—19.03.1981), [[СССР|совет]] хужалыҡ эшмәкәре. 1971—1979 йылдарҙа [[Башҡорт АССР-ы]]ның Төҙөлөш буйынса баш идаралығы начальнигының беренсе урынбаҫары. СССР Министрҙар Советы премияһы лауреаты (1972), [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] кавалеры (1964). Сығышы менән хәҙерге [[Һарытау өлкәһе]]нең [[Петровск (Һарытау өлкәһе)|Петровск]] ҡалаһынан. * [[Паширов Валентин Дмитриевич]] (1924—6.11.1943), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда батырҙарса һәләк булған яугир, танк полкының взвод командиры, гвардия лейтенанты. [[Советтар Союзы Геройы]] (1944, үлгәндән һуң). * [[Ишбирҙин Сәғәҙәт Ғәтиәт улы]] (1929), [[Педагогика|педагогик]] хеҙмәт ветераны, 1953—1957 һәм 1965—1990 йылдарҙа [[Баймаҡ районы]] [[Иҫке Сибай]] мәктәбе директоры, 1958—1964 йылдарҙа «Сибай» совхозының партком секретары. [[РСФСР]]-ҙың (1979) һәм Башҡорт АССР-ының (1971) атҡаҙанған уҡытыусыһы. Сығышы менән ошо ауылдан. * Туганова Ариадна Артуровна (1929—24.04.2022), бейеүсе, театр актёры. 1971—2010 йылдарҙа Стәрлетамаҡ рус драма театры актёры. Башҡортостандың атҡаҙанған артисы. Сәйәси золом ҡорбаны. * [[Рәхимов Әхмәт Зәки улы]] (1934), ғалим-психолог, педагог. 1994—2003 йылдарҙа [[Башҡорт дәүләт педагогия институты]] һәм [[М. Аҡмулла исемендәге Башҡорт дәүләт педагогия университеты]]ның кафедра мөдире. Психология фәндәре докторы (1993), профессор (1995). [[Башҡортостан Республикаһы]]ның атҡаҙанған фән эшмәкәре (1995) һәм мәғариф отличнигы (2001). Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Бүздәк районы]] Киәҙетау ауылынан. * [[Максимов Владимир Александрович]] (1944), географ, ғалим, юғары мәктәп уҡытыусыһы. География фәндәре кандидаты (1971), Рәсәй дәүләт сауҙа-иҡтисад университеты профессоры (2008). Сығышы менән хәҙерге [[Башҡортостан Республикаһы]]ның [[Мәсетле районы]] [[Оло Ыҡтамаҡ]] ауылынан. * [[Хәбибуллин Рәмил Миҙхәт улы]] (1949), табип-сурдолог, Республика балалар клиник дауаханаһы консультатив-диагностика поликлиникаһының сурдология үҙәге мөдире. Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған табибы (1998). * [[Яҡупов Риф Исмәғил улы]] (1959), ғалим-этнограф, юғары мәктәп уҡытыусыһы. Тарих фәндәре докторы (2002), профессор (2003). Сығышы менән [[Стәрлетамаҡ]] ҡалаһынан. * [[Әхмәтгәрәева София Тәүрат ҡыҙы]] (1979—5.08.2017), спортсы. 2003—2017 йылдарҙа армспорт буйынса Рәсәй йыйылма командаһы ағзаһы. Рәсәйҙең халыҡ‑ара класлы спорт мастеры (2003). Өс тапҡыр [[Ер|донъя]] (2003—2004), [[Европа]] (2003) һәм [[Рәсәй]] (2012—2014) чемпионы. Сығышы менән хәҙерге Башҡортостан Республикаһының [[Шишмә районы]] [[Дмитриевка (Дмитриевка ауыл Советы, Шишмә районы)|Дмитриевка]] ауылынан. }}</onlyinclude> === Дөйөм исемлек === ''<categorytree depth="0">Категория:6 августа тыуғандар</categorytree>'' * [[1715]]: Люк де Клапье Вовенарг, [[Франция]]ның аҡыл эйәһе, эссеист һәм моралист. * [[1795]]: Генрих Роз, [[Германия]] [[Химия|химигы]]. * [[1835]]: Константин Поленов, [[Рәсәй империяһы]]ның [[фән|ғалим]]-[[Металлургия|металлургы]]. * [[1910]]: Николай Будашкин, [[СССР]] композиторы, [[РСФСР]]-ҙың халыҡ артисы (1972). * [[1910]]: Чарльз Крайтон, [[Англия]] кинорежиссёры, продюсер. * [[1915]]: Валентин Левашов, композитор, хор дирижёры, СССР-ҙың халыҡ артисы (1985). * [[1928]]: [[Энди Уорхол]], [[АҠШ]] рәссамы, продюсер, дизайнер. * [[1940]]: Муху Әлиев, СССР-ҙың [[КПСС|партия]], совет органдары һәм [[Рәсәй]]ҙең [[дәүләт]] эшмәкәре, 2006—2010 йылдарҙа [[Дағстан Республикаһы]] президенты. * [[1950]]: Дэвид Гамбург, АҠШ һәм Рәсәй актёры, режиссёр, сценарист һәм продюсер. * [[1955]]: Том Сандберг, [[Норвегия]] [[спорт]]сыһы, [[олимпия]] (1984) һәм ике тапҡыр [[Ер|донъя]] чемпионы. * [[1965]]: Юки Кадзиюра, [[Япония]] [[музыка]]нты, композитор, музыкаль продюсер. * [[1965]]: Дэвид Морис Робинсон, АҠШ [[баскетбол]]сыһы, ике тапҡыр олимпия чемпионы. * [[1970]]: Марина Могилевская, СССР-ҙың һәм Рәсәйҙең театр һәм кино актёры, [[Рәсәй Федерацияһы]]ның атҡаҙанған артисы (2010). * [[1970]]: М. Найт Шьямалан, АҠШ кинорежиссёры, сценарист, сығышы менән [[Һиндостан]]дан. == {{Үлем}} == ''<categorytree depth="0">Категория:6 августа вафат булғандар</categorytree>'' * [[1660]]: [[Диего Веласкес]], [[Испания]] рәссамы. == {{Йыл көндәре}} == {{Календарь}} {{Айҙар}} [[Категория:Йыл көндәре|З06]] [[Категория:6 август]] 8h36pfjc261aparqh4pvr44ha00airv Акимов Борис Николаевич 0 90314 1148779 1049946 2022-08-05T17:56:23Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Борис Николаевич Акимов |псевдонимы = Борис Тревожный (Борис Акимов-Тревожный) |оригинал имени = |имя при рождении = |изображение = |ширина = |описание изображения = |дата рождения = 31.03.1979 |место рождения = {{ТУ|Мәскәү}}, РСФСР |гражданство = {{USSR}} {{RUS}} |подданство = |дата смерти = |место смерти = |отец = Алексей Георгиевич Акимов |мать = Елена Владимировна Акимова |супруг = |супруга = Ольга Акимова |дети = 3 |род деятельности = [[Социаль эшҡыуарлыҡ|социаль эшҡыуар]] һәм журналист |награды и премии = |автограф = |сайт = |викисклад = }} {{ФШ|Акимов}} '''Акимов Борис Николаевич''' ([[31 март]] [[1979 йыл]]) — [[Рәсәй]] [[Социаль эшҡыуарлыҡ|социаль эшҡыуары]], журналист һәм социаль эшҡыуарлыҡ өлкәһендәге «LavkaLavka» проектын ойоштороусыларҙың береһе<ref>{{cite web|author= |title=Праздник урожая с LavkaLavka |url=http://www.nb-forum.ru/news/prasdnik-urojaya-lavka-lavka.html |publisher=[[Беҙҙең киләсәк (фонд)|Новый бизнес]] |date=2014-09-18 |accessdate=2015-05-05}}</ref>. == Биографияһы == Борис Николаевич Акимов 1979 йылдың 31 мартында [[Мәскәү]] ҡалаһында профессор һәм химия фәндәре докторы Алексей Георгиевич Акимов һәм рәссам Елена Владимировна Акимова ғаиләһендә тыуған. Юғары белемде Рәсәй дәүләт гуманитар университетының политология факультетында ала. Рәсәй Федерацияһы Хөкүмәте янындағы Финанс академияһының философия һөнәре буйынса аспирантураһын тамамлай һәм философия фәндәре кандидаты дәрәжәһен ала<ref name="Большой город" />. 1992 йыл дауамында [[АҠШ]]-та [[Вашингтон (штат)|Вашингтон]] штатының Такома ҡалаһында уҡый һәм йәшәй<ref name="Большой город">{{cite web|title=Борис Акимов |url=http://snob.ru/profile/5073|publisher=Большой город|accessdate=2015-06-10}}</ref>. Һуңыраҡ Борис Акимов «Rolling Stone» (был журналдың русса версияһын ойошторуында ҡатнаша) һәм «Афиша» журналдарында баш мөхәррир урынбаҫары вазифаһын башҡара. Аҙағыраҡ «Сноб» проектының креатив директоры булып эшләй. 2009 йылдың яҙында Борис Акимов үҙенең дуҫтары — информацион технологиялар сфераһындағы белгес Александр Михайлов һәм һатыусы Василий Пальшин менән берлектә «LavkaLavka» проектына нигеҙ һала. 2013 йылда үҙ фермер хужалығын аса<ref>{{cite web|title=Борис Акимов: «Наша средняя наценка — 100%»|url=http://journal.dasreda.ru/manage/3046-nasha-srednyaya-natsenka-100|publisher=деловая среда|accessdate=2015-06-10}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150419223450/http://journal.dasreda.ru/manage/3046-nasha-srednyaya-natsenka-100 |date=2015-04-19 }}</ref>. Шулай уҡ ул провинцияларға ярҙам итеүҙе ойошторор өсөн «Ҙур ер» ({{lang-ru|«Большая земля»}}) проектына нигеҙ һалырға планлаштыра<ref>{{cite web|title=Создатель LavkaLavka Борис Акимов решил «перезапустить» Териберку|url=http://teoramag.ru/2015/03/14/creator-lavkalavka-boris-akimov-decided-to-restart-teriberka/|publisher=Teora|accessdate=2015-06-10}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150521124038/http://teoramag.ru/2015/03/14/creator-lavkalavka-boris-akimov-decided-to-restart-teriberka/ |date=2015-05-21 }}</ref>. Төп эштәренән башҡа, Борис Акимов тағы ла музыка һәм һынлы сәнғәт менән шөғөлләнә, ун йыл дауамында «The Inquisitorum» төркөмөндә ҡатнаша, коллекционерлыҡ менән ҡыҙыҡһына<ref name="Большой город" />. == Ғаиләһе == * Борис Николаевичтың ҡатыны Ольга Акимова, уларҙың өс балаһы бар: ҡыҙы Варвара, улдары Алексей һәм Пётр<ref name="Большой город" />. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр|2}} [[Категория:Рәсәйҙә социаль эшҡыуарлыҡ]] [[Категория:Социаль эшҡыуарҙар]] [[Категория:Рәсәй журналистары]] phfcrqelbrgrsput9q66j3lx9pz6mec Акимова Светлана Семёновна 0 119079 1148792 1049948 2022-08-05T18:09:41Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{однофамильцы|Акимова}} {{Театральный деятель | Имя = Акимова Светлана Семёновна | Изображение = | Описание изображения = | Дата рождения = 19.09.1945 | Профессия = {{актёр|СССР|Рәсәй|XX быуат}} | Годы активности = [[1967 йыл]]дан | Театр = [[Башҡортостан Республикаһы рус дәүләт академия драма театры]] | Награды = БАССР-ҙың халыҡ артисы (1984) | imdb_id = }} '''Акимова Светлана Семёновна''' ([[19 сентябрь]] [[1945 йыл]]) — [[Башҡортостан Республикаһы рус дәүләт академия драма театры]] актёры. 1970 йылдан [[СССР]] Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы. [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы (1984). == Биографияһы == Светлана Семёновна Акимова 1945 йылдың 19 сентябрендә {{ТУ|Өфө}} ҡалаһында тыуған. [[1967 йыл]]да [[Өфө сәнғәт училищеһы]]н тамамлай ([[Шәүрә Мортазина]] курсы). Училищены тамамлағас, Өфөләге рус дәүләт академия драма театрында эш башлай. СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы (1970). == Спектаклдәрҙәге ролдәре == * Инга («Четыре креста на солнце» А. А. Делендика; дебют, 1967) * Агничка («Не всё коту масленица» А. Н. Островского) * Амаранта («Испанский священник»" Джона Флетчера и Филипа Мессинджера) * Аннушка («Обыкновенный человек» Л. М. Леонова) * Валя («Кадриль» В. П. Гуркина) * Варя («Вишнёвый сад» А. П. Чехова) * Инга Денисова («Берегите белую птицу» Н. И. Мирошниченко) * Кончетта Меле («Утешитель вдов», Джузеппе Маротта и Белизарио Рандоне) * Любовь Торцова («Бедность не порок» А. Н. Островского) * Липочка и Сваха («Банкрот, или Свои люди — сочтёмся!» А. Н. Островского) * Марта-Изабелла («Деревья умирают стоя» Алехандро Касоны) * Маша Балагурова («Эй ты, здравствуй!» Г. С. Мамлина) * Машенька («Машенька» А. Н. Афиногенова) * Мигачева («Не было ни гроша, да вдруг алтын» А. Н. Островского) * Мстиславская («Царь Федор Иоаннович» А. К. Толстого) * Настена («Живи и помни» В. Г. Распутина) * Неля («Жестокие игры» А. Н. Арбузова) * Нэркэс («Изгнанная» по пьесе И. Х. Юмагулова «Нәркәс») * Похлебова («Петербургские квартиры» Ф. А. Кони) * Серафима («Самоубийца» Н. Р. Эрдмана) * Софья Ивановна («Пока она умирала» Н. М. Птушкиной) * Сима («Спешите делать добро» М. М. Рощина) * Устинья Наумовна («Банкрот» А. Н. Островского) * Фелицата («Наливные яблоки» А. Н. Островского) * Фениса («Хитроумная влюбленная» Лопе де Вега) * Щекоткина («Петербургские квартиры» Ф. А. Кони) == Кинолағы ролдәре == * Зина в комедии «Незнакомый наследник» (режиссёры Геннадий Казанский и Олег Дашкевич, Ленфильм, 1974) * Янина в музыкальном фильме «Ясь и Янина» (режиссёр Юрий Цветков, Беларусьфильм, 1974) * Оля Привалова в драме «Вернёмся осенью» (режиссёр Алексей Симонов, Ленфильм, 1979) * Ирина Корнилова в военной драме «Привет с фронта» (режиссёр Иван Киасашвили, ТО «Экран», 1983) * Фройляйн Раушенбах в приключенческом фильме «Звездочёт» (режиссёр Анатолий Тютюнник, Одесская киностудия, 1986) * Учительница физкультуры в детском фильме «Малявкин и компания» (режиссёр Юрий Кузьменко, Одесская киностудия, 1986) * Продавщица в молодёжной комедии «Приморский бульвар» (режиссёр Александр Полынников, Одесская киностудия, 1988) * Организатор похищения в приключенческой комедии «Обнажённая в шляпе» (Киностудия «Аура», СССР, 1991) * Жена Безухова в комедии «День хомячка» (режиссёр Виталий Мухаметзянов, Русское Счастье Энтертеймент и [[Башҡортостан (киностудия)|киностудия «Башкортостан»]], Россия, 2003) == Маҡтаулы исемдәре == * Башҡорт АССР-ның атҡаҙанған артисы (1974) * Башҡорт АССР-ның халыҡ артисы (1984) == Һылтанмалар == * [http://башкирская-энциклопедия.рф/index.php/prosmotr/2-statya/8491-akimova-svetlana-semjonovna Башҡорт энциклопедияһының электрон версияһындағы мәҡәлә.]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} * http://www.bashinform.ru/news/765277-ona-darit-zritelyam-teplo-dushi-k-yubileyu-aktrisy-svetlany-akimovoy/ [[Категория:XX быуат актёрҙары]] [[Категория:Рәсәй актёрҙары]] [[Категория:СССР актёрҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса актёрҙар]] [[Категория:Өфө сәнғәт училищеһын тамамлаусылар]] [[Категория:Башҡортостандың халыҡ артистары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] r8d4tlhlzqee1ot0ik2s29tpss6h5ks Асеев Алексей Александрович 0 119715 1148747 1113458 2022-08-05T16:56:00Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Военный деятель |имя = Асеев Алексей Александрович |оригинал имени = |дата рождения = 14.03.1922 |место рождения = {{ТУ|Өфө}} ҡалаһы |дата смерти = 10.05.1980 |место смерти = {{ВБУ|Красноярск|Кроясноярскиҙа}} ҡалаһы |изображение = |ширина = |описание изображения = |прозвище = |принадлежность = {{USSR}} |годы службы = [[1942]]—[[1946]] |звание = рядовой |род войск = пехота |командовал = |часть = |сражения = [[Бөйөк Ватан һуғышы]] |награды = {{{!}} style="background:transparent" {{!}} {{Медаль Золотая Звезда}} {{!}}} {{{!}} style="background:transparent" {{!}} {{Орден Ленина}} {{!!}} {{Медаль За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.}} {{!!}} {{Медаль Двадцать лет победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.}} {{!!}} {{Медаль Тридцать лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.}} {{!}}} |связи = |в отставке = }} {{ФШ|Асеев}} '''Асеев Алексей Александрович''' ([[14 март]] [[1922 йыл]] — [[10 май]] [[1980 йыл]]) — [[Советтар Союзы Геройы]] (1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Карелия фронтының 7-се армияһы 272-се уҡсы дивизияһы 1063-сө уҡсы полкының ҡыҙылармеецы.<ref>Должность и воинское звание на дату присвоения звания Героя Советского Союза</ref>. == Биографияһы == Алексе́й Алекса́ндрович Асе́ев 1922 йылдың 14 мартында [[Башҡорт АССР-ы]]ның баш ҡалаһы [[Өфө]]лә тыуған. Милләте рус. 10 класты тамамлаған. [[1942 йыл]]дың декабрендә Красноярск ҡалаһының Үҙәк район хәрби комиссариаты тарафынан Эшсе-крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы сафына саҡырыла һәм шунда уҡ хәрәкәттәге армияға ебәрелә. 1944 йылдың йәйендәге Свирск-Петрозаводск операцияһында Карелия фронтының уң ҡанатындағы ике: 7-се һәм 32-се армиялар һөжүм итә. Төп һөжүм итеү 7-се армияға тура килә. Ул [[Ленинград өлкәһе]] Лодейное Поле ҡалаһы эргәһенән [[Ладога күле]] ярҙарына табан һөжүм итә. 7-се армияны көсәйтеү маҡсатында Баш главнокомандующий Ставкаһы резервынан ике уҡсы корпус, артиллерия, [[танк]], инженер берләшмәләре ебәрелә. [[1944 йыл]]дың 21 июнендә беренсе һөжүм ваҡытында ҡыҙылармеец Алексей Асеев үҙенең оҫта һәм тәүәккәл эш итеүе менән айырылып тора. Ул разведка төркөмө составында Свирь йылғаһын аша сығыу өсөн әҙерлек алып бара һәм дошмандың алғы һыҙығында урынлашҡан ут нөктәләрен күрһәтеп бирә. Ҡаршы ярға сыҡҡас батыр яугир беренселәрҙән булып дошман менән алышҡа инә. Үҙенә билдәле булған разведка мәғлүмәттәренә таянып, ул йәһәт кенә урындың айышына төшөнөп ала һәм кешеләре менән бергә дошмандың биш ут нөктәһен юҡ итә. Мәргән атыу менән ағас башында ултырған бер-нисә «кәкүкте» бәреп төшөрә, ә өс фин һалдатын әсирлеккә алып өлгөрә. Карелия фронтының 7-се армияһы, 272-се уҡсы дивизияһы, 1063-сө уҡсы полкының уҡсыһы, ҡыҙылармеец А. А. Асеев Видлицк нығытылған районын йырып сыҡҡан ваҡытта тағы батырлыҡ күрһәтә. Дошман оборонаһының өсөнсө һыҙатында һуғыштар бара. Туҡтауһыҙ яуған пулялар уты аҫтында тимерсыбыҡ кәртәләрен аша үтеп, ул беренселәрҙән булып траншеяға бәреп инә, ауыр пулемёт расчетын юҡ итә һәм әсир ала. Ҡыйыу һалдат шундай уҡ батырлыҡ һәм тәүәкәллек менән икенсе траншеяға ла үтеп инә. Унда дошмандың тағы бер пулемёт расчетын юҡ итә. 1944 йылдың 28 июнендәге был һуғышта ул ҡаты яралана. Тылдағы госпиталдә оҙаҡ ҡына дауаланғандан һуң ул, һуғыш инвалиды булараҡ, Ҡыҙыл армия сафынан демобилизациялана. 1944 йылдың 21 июлендә «Советтар Союзы Геройы» исеме бирелә, [[Ленин ордены]] һәм «Алтын Йондоҙ» миҙалы тапшырыла (№ 3828). 1944 йылдан [[1946 йыл]]ға тиклем [[СССР]] Эске эштәр халыҡ комиссариатының (НКВД) Эске эштәр ғәскәрендә хеҙмәт итә. 1946 йылдан Красноярск ҡалаһында йәшәй һәм эшләй, 1980 йылдың 10 майында вафат була, Бадалык зыяратында ерләнгән. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Советтар Союзы Геройы * «Алтын Йондоҙ» миҙалы (№ 3828) (21.07.1944)<ref>{{Подвиг Народа|19295172|title=Наградные документы|архив=ЦАМО|фонд=33|опись=686043/793756|дело=70/3|лист=26/212, 213}}</ref> * Ленин ордены * Миҙалдары, шул иҫәптән: ** «1941—1945 йй. Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы ** «1941—1945 йй. Бөйөк Ватан һуғышында Еңеүгә егерме йыл» юбилей миҙалы ** «1941—1945 йй. Бөйөк Ватан һуғышында Еңеүгә утыҙ йыл» юбилей миҙалы == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Книга:Герои Советского Союза|1}} == Һылтанмалар == * {{БЭ|81732}}{{V|13|03|2022}} * {{Warheroes|id=1018}} {{V|13|09|2011}} [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусылар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы пехотасылары]] bd0i3fq6c1d65a9d8ez2y8avbkfvtxt Урғыш ауыл Советы (Ҡариҙел районы) 0 141584 1148831 838278 2022-08-06T09:25:39Z 178.129.152.118 /* Ауыл биләмәһе составы */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Урғыш ауыл Советы''' — [[Рәсәй Федерацияһы]] [[Башҡортостан Республикаһы]] [[Ҡариҙел районы]] муниципаль районының [[Муниципаль берәмек|муниципаль берәмеге]]. Административ үҙәге — [[Урғыш]] ауылы. == Тарихы == «Башҡортостан Республикаһында муниципаль берәмектәрҙең сиктәре, статусы һәм административ үҙәктәре тураһындағы Закон»ға ярашлы [[ауыл биләмәһе]] статусына эйә<ref name='RBzakon'>Закон о границах, статусе и административных центрах муниципальных образований в Республике Башкортостан (в ред. Законов РБ от 20.07.2005 N 211-з, от 21.06.2006 N 329-з, от 29.12.2006 N 404-з)</ref>. == Халҡы == {{ Население | Ургушевский сельсовет (Караидельский район) }} == Ауыл биләмәһе составы == {{Автонумерация | Столбцов = 4 | Заголовок2 = Тораҡ пункты | Заголовок3 = Тораҡ пункты тибы | Заголовок4 = Халҡы | Выравнивание4 = right |%| [[Урғыш]] | ауыл, {{s|административ үҙәк}} | {{ Население | Ургуш | тс }} | | [[Раздолье (Ҡариҙел районы)|Раздолье]] | ауыл | {{ Население | Раздолье (Караидельский район) | тс }} | | [[Сөләймән (Ҡариҙел районы)|Сөләймән]] | ауыл | {{ Население | Сулейманово (Караидельский район) | тс }} | | [[Дубровка (Ҡариҙел районы)|Дубровка]] | ауыл | {{ Население | Дубровка (Караидельский район) | тс }} | | [[Зуевка (Ҡариҙел районы)|Зуевка]] | ауыл | {{ Население | Зуевка (Башкортостан) | тс }} | | [[Сыбыҡ (Ҡариҙел районы)|Сыбыҡ]] | ауыл | {{ Население | Чебыково (Караидельский район) | тс }} | | [[Торна (Ҡариҙел районы)|Торна]] |ауыл | {{ Население | Турново | тс }} | | [[Горный (Ҡариҙел районы)|Горный]] | ауыл | {{ Население | Горное (Башкортостан) | тс }} | | [[Арҡауыл (Ҡариҙел районы)|Арҡауыл]] | ауыл | {{ Население | Аркаул (Караидельский район) | тс }} }} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Ҡалып:Ҡариҙел районы муниципаль берәмектәре}} [[Категория:Ҡариҙел районы муниципаль берәмектәре]] [[Категория:Башҡортостандың муниципаль берәмектәре]] b2wn9ptickvbtlj31226uvdvvcofgbl Асеева Татьяна Александровна 0 158114 1148749 1050319 2022-08-05T16:58:29Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{ФШ|Асеева}} '''Асеева Татьяна Александровна''' ([[21 ғинуар]] [[1959 йыл]]) — Рәсәй ғалимы-тупраҡ фәне белгесе, үҫемлекселек, тупраҡтың уңдырышлығы һәм ашламалар ҡулланыу технологиялары өлкәһендә белгес, [[Фән докторы|ауыл хужалығы фәндәре докторы]] (2009), профессор (2012), Рәсәй Фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы (2019). == Биографияһы == Татьяна Александровна Асеева 1959 йылдың 21 ғинуарында [[Владивосток]] ҡалаһында тыуған. 1982 йылда Алыҫ Көнсығыш дәүләт университетын «тупраҡ фәне» белеме буйынса тамамлағандан һуң унда ғилми хеҙмәткәр сифатында ҡалдырыла. 1995 йылда «Продуктивность яровой пшеницы в зависимости от погодных условий и плодородия тяжелосуглинистых почв Среднего Приамурья» темаһына кандидатлыҡ диссертацияһы яҡлай. 2009 йылда «Агроэкологические основы формирования урожайности зерновых культур и сои в условиях Среднего Приамурья» темаһы буйынса [[Фән докторы|докторлыҡ диссертацияһы]] яҡлай 1982 йылдан — өлкән ғилми хеҙмәткәр, 1991 йылдан — Тупраҡ уңдырышлығы һәм ашламалар технологияһын ҡулланыу лабораторияһы мөдире, 1996 йылдан 2011 йылға тиклем — ғилми эштәр буйынса директор урынбаҫары, 2012 йылдан — директор һәм 2018 йылдан бер үк ваҡытта — Алыҫ Көнсығыш ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү институтында баш ғилми хеҙмәткәр, Т. А. Асеева етәкселегендә үҫемселектә халыҡ-ара фәнни хеҙмәттәшлек әүҙемләштерелә. 2017 йылда Ҡытай Халыҡ Республикаһы, Цзилинь провинцияһы ауыл хужалығы фәндәренең Ғилми-тикшеренеү академияһы үҙәге һәм Алыҫ Көнсығыш ауыл хужалығы ғилми-тикшеренеү үҙәге асыла<ref name="Асеева Татьяна Александровна">{{Cite web|author=|url=https://khabarovsk.er.ru/persons/17407/|title=Асеева Татьяна Александровна|lang=|publisher=|date=|accessdate=2020-03-08}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200325135102/https://khabarovsk.er.ru/persons/17407/ |date=2020-03-25 }}</ref>. 2012 йылдан Тымыҡ океан дәүләт университетының геодезия һәм ер төҙөлөшө кафедраһы профессоры, тупраҡ фәне буйынса лекциялар курсын уҡый<ref>{{Cite web|author=|url=http://pnu.edu.ru/rasp/teacher/5918/|title=Асеева Татьяна Александровна: расписание занятий ТГУ|lang=|publisher=|date=|accessdate=2020-03-08}}</ref><ref>Асеева Татьяна Александровна: расписание занятий ТГУ. ''ТГУ''. <small>Дата обращения 8 марта 2020.</small></ref>. 2003 йылдан Алыҫ Көнсығыш университеты янында диссертация советы ағзаһы, Бөтә Рәсәй игенселек һәм тупраҡты эрозиянан һаҡлау ғилми-тикшеренеү институтында һәм Органик ашламалар һәм торф бөтә Рәсәй ғилми-тикшеренеү институтында фәнни-техник советы ағзаһы, Хабаровск крайының ауыл хужалығы һәм аҙыҡ-түлек министрлығы ҡарамағындағы коллегия ағзһы<ref name="Асеева Татьяна Александровна">{{Cite web|author=|url=https://khabarovsk.er.ru/persons/17407/|title=Асеева Татьяна Александровна|lang=|publisher=|date=|accessdate=2020-03-08}}</ref>. Т. А. Асеева — «Дальневосточный аграрный Вестник» журналының мәхәрририәт ағзаһы, Алыҫ Көнсығыш аграр ғилми үҙәгенең ФГБНУ Президиумы ағзаһы<ref>{{cite web|author=|url=https://khabarovsk.er.ru/persons/17407/|title=Асеева Татьяна Александровна|lang=|website=[[Хабаровский край]]|publisher=|date=|accessdate=2020-03-08}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200325135102/https://khabarovsk.er.ru/persons/17407/ |date=2020-03-25 }} Был һылтанма биттә 2 тапҡыр ҡулланыла.</ref>. 2019 йылдың 14 ноябрендә Рәсәй Фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы, РФА Алыҫ Көнсығыш бүлегенең ағзаһы, РФА Ауыл хужалығы фәндәре бүлегенең Үҫемселек секцияһы һәм үҫемлектәр биотехнологияһы буйынса ағзаһы итеп һайлана<ref>{{Сотрудник РАН|65401|Татьяна Александровна Асеева}}</ref>. == Ғилми хеҙмәттәре == * Алыҫ Көнсығыштың уңайһыҙ тупраҡ-климат шарттарында иген культуралары һәм сояның адаптив сифатлы сорттарының формалашыуын тикшереү; * үҙгәреүсән тирә-яҡ мөхит шарттарында сорттарҙың уңышлылыҡ һәм тотороҡлоҡ буйынса адаптив потенциалының иҫәп-хисап формулаһын эшләү; * гидротермик һәм тупраҡ шарттарынан бәйле уңыштың һәм уның структуралы компоненттарының формалашыу законлыҡтарын асыҡлау; * Алыҫ Көнсығыш үҫемлекселегендә яңы фәнни йүнәлеш — продуктлылыҡтың һәм экологик тотороҡлоҡтоң юғары потенциалы менән сорттар һайлау иҫәбенә артым булдырыла; * тирә-яҡ мөхиттең уңайһыҙ шарттарында сәсеү структураларын камиллаштырыу һәм химиялаштырыу сараларын рациональ ҡулланыу нигеҙендә потенциаль продуктлылыҡтан иген культураларының һәм сояның сәсеү әйләнешендә сорттың 50 проценттан да кәм булмаған һәм оптималь шарттарҙа 80 % кәм булмаған продуктлыҡ сифатын тормошҡа ашырыуҙы тәьмин иткән яңы сорттарҙың инновацион технологияларын әҙерләү. == Библиографияһы == {{Hider |title = '''Библиография''' |content = * Романова, Т.А. Воспроизводство плодородия почв – важнейший фактор ус-тойчивого развития региональных агросистем Дальнего востока / Т.А. Романова и др. // Коллективная монография. – Уссурийск , 1998. – 160с. * Романова, Т.А. Оценка новых систем, технологий и сортов на биоэнергетиче-ской основе / Т.А. Романова, А.М. Ярушин, В.М. Ступин. – Хабаровск, 2002. – 45с. * Асеева, Т.А. Стратегия повышения устойчивого социально-экономического развития г.Вяземского / Т.А. Асеева // Коллективная монография. – Хабаровск, 2008. – 175с. * Асеева, Т.А. Эффективность различных биологических средств защиты сель-скохозяйственных культур в Приамурье / Т.А. Асеева, Е.В. Золотарева, О.В. Фе-дотова, З.В. Ошлакова и др. // Вестник Российской академии сельскохозяйствен-ных наук. – 2007. – №6. – С.33-36. * Асеева, Т.А. Оценка агроклиматических ресурсов Среднего Приамурья и их влияние на продуктивность сельскохозяйственных культур / Т.А. Асеева, // Вест-ник КрасГАУ. – Красноярск. – 2008. – №3. – С. 103-109. * Асеева, Т.А. Эффективность различных приемов повышения продуктивности посевов сои в Хабаровском крае / Т.А. Асеева, Е.В. Золотарева, С.Р. Паланица // Вестник КрасГАУ. – Красноярск. – 2008. – №3. – С.113-117. * Асеева, Т.А. Приемы повышения адаптивного потенциала кукурузы в усло-виях Среднего Приамурья / Т.А. Асеева, А.А. Шевцова, В.И. Голов, А.Н. Тимо-феев // Достижения науки и техники АПК. – №11. – С.23-26. * Асеева, Т.А. Баланс гумуса и азота в севооборотах с соей на почвах Среднего Приамурья / Т.А. Асеева // Плодородие. – 2008. – №5(44). – С.14-15. * Асеева, Т.А. Гумусное состояние пахотных почв Хабаровского края в зависи-мости от типа севооборота и времени его освоения / Т.А. Асеева // Плодородие. – 2008. – №6(45). – С.4-6. * Асеева, Т.А. Подбор перспективных сортов и гибридов сорго на зерно и кор-мовые цели для южных районов Приамурья // Т.А. Асеева, А.И. Зубрев, Т.В. Ли-сиченок // Кормопроизводство. – 2009. – С.28-30. * Асеева, Т.А. Влияние различных техногенных средств на урожайность сои в условиях Среднего Приамурья / Т.А. Асеева, С.Р. Паланица // Достижения науки и техники АПК. – 2009. – №6. – С.25-28. * Асеева, Т.А. Влияние применения различных видов удобрений на плодоро-дие тяжелосуглинистых почв и урожайность зерновых культур / Т.А. Асеева, А.А. Суняйкин // Достижения науки и техники АПК. – 2009. – №7. – С.32-34. * Романова, Т.А. Экологически сбалансированные, ресурсосберегающие системы земледелия и модели управления плодородием почв в Приамурье / Т.А. Романова, В.П. Басистый, И.А. Гришин // Химия в сельском хозяйстве. – №5. – С.31-33. * Романова, Т.А. Опыт изучения внутриландшафтной структуры и типизации зе-мель для организации сельскохозяйственных территорий в Хабаровском крае (на при-мере модельного хозяйства) / Т.А. Романова, Л.А. Матюшкина, А.Б. Тынинова, В.А. Морин // Проблемы антропогенного почвообразования. – М., 1997. – Т.2. – С.216-225. * Романова, Т.А. Опыт разработки экологически сбалансированных, адаптиро-ванных, ресурсосберегающих систем земледелия и моделей управления плодо-родием почв в Приамурье / Т.А. Романова, В.П. Басистый, И.А. Гришин // По-вышение плодородия почв в современном земледелии с использованием удобре-ний и ресурсосберегающих технологий возделывания сельскохозяйственных культур. – М.: изд-во ВИУА, 1998. – С. 36-39. * Романова, Т.А. Принципы устойчивого развития земледелия / Т.А. Романова // Устойчивые сельскохозяйственные инициативы. – Хабаровск, 2000. – С.40-41. * Романова, Т.А. Воспроизводство плодородия земель сельскохозяйственного назначения в Хабаровском крае /Т.А.Романова, Л.В. Ким, Р.Р. Руль // Роль науки в повышении эффективности производственной деятельности с/х предприятий в новых экономических условиях на примере ГОПХ «Восточное» ДальНИИСХ. – Хабаровск, 2000. – С.42-54. * Романова, Т.А. Динамика содержания и запасов гумуса в пахотных почвах ГОПХ «Восточное» ДальНИИСХ / Т.А. Романова, И.А. Гришин // Труды Даль-НИИСХ. – Хабаровск, 2001. – Т.2. – С.82-87. * Романова, Т.А. Разработка системы воспроизводства плодородия почв с уче-том ландшафтно-экологических условий Приамурья / Т.А. Романова, И.А. Гри-шин // Бюллетень ВИУА. – 2001. – №114. – С.30-31. * Романова, Т.А. Влияние агроэкологических условий Среднего Приамурья на урожайность сои / Т.А. Романова, С.Р. Паланица // Природопользование Дальне-го Востока на рубеже веков. – Хабаровск, 2001. – С.79-83. * Асеева, Т.А. Современное состояние сельскохозяйственных земель Хабаров-ского края / Т.А. Асеева, Л.В. Ким // Пути повышения эффективности научных исследований на Дальнем Востоке. – Новосибирск, 2003. – Т.2. – С.78-84. * Асеева, Т.А. Агроэкологический мониторинг на тяжелосуглинистых почвах ГОПХ «Восточное» ДальНИИСХ / Т.А. Асеева, И.А. Гришин // Пути повышения эффективности научных исследований на Дальнем Востоке. – Новосибирск, 2003. – Т.2. – С.96-102. * Асеева Т.А. Оценка роли агрохимических показателей в почвенном плодо-родии / Т.А. Асеева, Н.А. Николаева, А.А. Суняйкин, Г.П Хоменок // Пути по-вышения эффективности научных исследований на Дальнем Востоке. – Новоси-бирск, 2003. – Т.2. – С.102-107. * Асеева, Т.А. Разработать научные основы и региональные модели систем адаптивно-ландшафтного земледелия, обеспечивающие повышение продуктив-ности земель и охрану окружающей среды / Т.А. Асеева, И.А. Гришин // Научно-технический бюллетень. – 2003. – №2(71). – С.40-41. * Асеева, Т.А. Разработка адаптивной ландшафтной системы земледелия и ап-робация ее элементов в хозяйствах Приамурья / Т.А.Асеева // Модели и техноло-гии оптимизации земледелия. – Курск, 2003. – С.56-60. * Асеева, Т.А. Эффективность и перспективы применения органо-минеральных удобрений из местного агросырья на почвах Дальнего Востока / Т.А.Асеева, В.И. Голов и др. // В кн. «Генетические ресурсы растениеводства Дальнего Востока». – Владивосток, изд-во Дальний Восток, 2004. – С.223-230. * Асеева, Т.А. Модель системы рационального использования сельскохозяйст-венных земель Хабаровского края / Т.А. Асеева // Проблемы и перспективы разви-тия мелиорации, водного и лесного хозяйства. – М.: ВНИИА, 2005. – С.477-488. * Асеева, Т.А. Ресурсосберегающие технологии возделывания сельскохозяйствен-ных культур в Хабаровском крае на основе рационального использования торфогу-миновых удобрений из местного агросырья / Т.А. Асеева // Ресурсосберегающие технологии земледелия. – Курск, изд-во ВНИИЗПиЗПЭ, 2005. – С.186-190. * Асеева, Т.А. Зональная система технологий и машин / Т.А. Асеева и др. // Коллективная монография. – Благовещенск, изд-во ДальГАУ, 2005. – 486с. * Асеева, Т.А. Агрохимические свойства гидроморфных почв Среднего При-амурья и урожайность культур при различных системах удобрений / Т.А. Асеева // Агрохимические приемы повышения плодородия почв и продуктивности сель-скохозяйственных культур в адаптивно- ландшафтных системах земледелия. – М.: изд-во ВНИИА, 2006. – С.119-122. * Асеева, Т.А. Приемы сохранения и воспроизводства плодородия гидроморфных лугово-бурых почв Среднего Приамурья / Т.А. Асеева // Агрохимические приемы повышения плодородия почв и продуктивности сельскохозяйственных культур в адаптивно- ландшафтных системах земледелия. –М.: изд-во ВНИИА, 2006. – С.7-10. * Асеева, Т.А. Влияние различных видов сельскохозяйственных культур и се-вооборотов на количественные показатели гумуса / Т.А. Асеева // Энергосбере-гающие технологии возделывания сельскохозяйственных культур в условиях Дальнего Востока. – Владивосток, изд-во Дальнаука, 2006. – С.64-69. * Асеева, Т.А. Влияние сроков посева на урожайность сельскохозяйственных культур в Хабаровском крае / Т.А. Асеева, Г.С. Карачева // Энергосберегающие технологии возделывания сельскохозяйственных культур в условиях Дальнего Востока. – Владивосток, изд-во Дальнаука, 2006. – С.87-90. * Асеева, Т.А. Влияние торфо-органических удобрений с разным уровнем ки-слотности на изменение кислотно-щелочных свойств, пищевого режима почвы и урожайность сои / Т.А. Асеева, С.Р. Паланица // Энергосберегающие технологии возделывания сельскохозяйственных культур в условиях Дальнего Востока. – Владивосток, изд-во Дальнаука, 2006. – С.69-72. * Асеева, Т.А. Пути сохранения плодородия тяжелосуглинистых почв в адап-тивно-ландшафтном земледелии Среднего Приамурья / Т.А. Асеева // Инноваци-онно-технологические основы развития земледелия. – Курск, изд-во ВНИИЗиЗ-ПЭ, 2006. – С.257-260. * Асеева, Т.А. Вопросы плодородия тяжелосуглинистых почв Среднего При-амурья / Т.А. Асеева // Современное научное обеспечение дальневосточной аг-рарной отрасли. – Хабаровск, 2007. – С.142-148. * Асеева, Т.А. Приемы повышения адаптивного потенциала зерновых культур в условиях Среднего Приамурья / Т.А. Асеева, Г.С. Карачева // Вестник Дальнево-сточного Государственного Университета. – 2007. – Вып.4. – С.17-21. * Асеева, Т.А. Принципы адаптивно-ландшафтного земледелия для условий Среднего Приамурья / Т.А. Асеева / Пути повышения ресурсного потенциала сельскохозяйственного производства Дальнего Востока // Владивосток, Изд-во Дальнаука, 2007. – С.278-291. * Асеева, Т.А. Разработка экологически безопасных элементов технологии ком-плексного применения удобрений, мелиорантов, химических средств защиты растений, регуляторов роста и биопрепаратов в адаптивно-ландшафтном земле-делии Среднего Приамурья / Т.А.Асеева, Е.В. Золотарева, Г.П. Хоменок // Науч-но-технический бюллетень. – М.: изд-во ВНИИА. – 2007. – С.31-32. * Асеева, Т.А. Эффективность комплексного применения агрохимических средств и биопрепаратов на посевах сои в условиях Среднего Приамурья / Т.А. Асеева, Е.В. Золотарева, С.Р. Паланица // Экологические функции агрохимии в современном земледелии. – М.: изд-во ВНИИА, 2008, С.27-30. * Асеева, Т.А. Влияние биосинтетических регуляторов роста растений гормо-нальной природы на величину и качество урожая / Т.А. Асеева, З.С. Рубан // Дальневосточный Аграрный Вестник. – Благовещенск, 2008. – №8. – С.16-19. Патенты РФ на изобретения * Патент №2346917, Российская Федерация, (51)МПК С2 C05F 11/02 (2006.01). Органоминеральное удобрение на основе торфа / В.И. Голов, А.Н. Тимофеев, Т.А. Асеева, Н.И. Игнатов, В.Н. Величко. – №2007114216/12; заявл. 16.04.2007; опубл. 20.02.2009 Бюл.№5. – 5с. * Патент №2346973 Российская Федерация, (51) МПК С2 C09К 17/40 (2006.01). Способ раскисления почвы/ В.И. Голов, А.Н. Тимофеев, Т.А. Асеева, Н.И. Игнатов, В.Н. Величко. – №2007113750/12; заявл. 12.04.2007; опубл. 20.02.2009 Бюл. №5 – 4с. Авторское свидетельство * Авторское свидетельство № 46736 Овес яровой Премьер выдано в соответ-ствии с решением Государственной комиссии Российской Федерации по испыта-нию и охране селекционных достижений от 10.06.2009, по заявке № 9359954 с датой приоритета 12.12.2006. Патентообладатель ГНУ Дальневосточный ОТКЗ НИИСХ. Авторы: Асеева Т.А., Адеков А.А., Главацкая Т.В., Карачева Г.С., Ма-карова М.А., Рубан З.С. |title-style = color: black; background-color: lavender; font-weight: bold; |content-style = color: black; background-color: ghostwhite; text-align: left; |hidden=1 }} {{clear}} == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * '''Рәсәй Фәндәр академияһының Почёт грамотаһы''' (17.01.2019 йылдың № 10105-30 — «Рәсәй фәне мәнфәғәтендә күп йыллыҡ емешле хеҙмәте өсөн, „Рәсәй Фәндәр академияһының Алыҫ Көнсығыш бүлеге“ федераль дәүләт бюджет учреждениеһында үткәрелгән фундаменталь һәм ғәмәли тикшеренеүҙәрҙе тәьмин итеүҙә практик өлөш индергәне һәм юбилейы менән бәйле») == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * {{Сотрудник РАН|65401|Татьяна Александровна Асеева}} * Асеева Татьяна Александровна: направление деятельности (неопр.). РАН. Дата обращения 8 марта 2020. * Татьяна Асеева избрана в Российскую Академию наук (неопр.). Тихоокеанская звезда. Дата обращения 8 марта 2020. [[Категория:Алыҫ Көнсығыш дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Рәсәй биологтары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Ауыл хужалығы фәндәре докторҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1959 йылда тыуғандар]] [[Категория:21 ғинуарҙа тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]] [[Категория:Профессорҙар]] e9ub2z6dpz99duaa6od55n4r9eta1bk Акимова Александра Фёдоровна 0 158698 1148785 1132030 2022-08-05T18:01:05Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{ФШ|Акимова}} '''Александра Федоровна Акимова''' ([[5 май]] [[1922 йыл]], Петрушино ауылы, Рязань губернаһы — [[29 декабрь]] [[2012 йыл]], [[Мәскәү]]) — [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|совет]] хәрби осоусыһы, [[46-сы гвардия төнгө бомбардировка авиация полкы]] осоусыһы, отставкалағы [[Капитан (хәрби дәрәжә)|капитан]]<ref>{{Cite web|url=http://www.airforce.ru/staff/who_is_who/index.htm|title=Кто есть кто — Акимова Александра Фёдоровна|accessdate=2010-03-08|archiveurl=https://www.webcitation.org/6738VNmhM?url=http://www.airforce.ru/staff/who_is_who/index.htm|archivedate=2012-04-19}}</ref><ref>{{Cite web|url=http://vsegeroi.ru/about1.php#about|title=Российская Ассоциация Героев — члены правления|accessdate=2010-03-08|archiveurl=https://web.archive.org/web/20100212112635/http://vsegeroi.ru/about1.php#about|archivedate=2010-02-12}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100212112635/http://vsegeroi.ru/about1.php#about |date=2010-02-12 }}</ref> , [[Рәсәй Федерацияһы Геройы]] (1994). == Биографияһы == ; Һуғыш алдынан Александар Федоровна Акимова [[1922 йыл]]дың [[5 май|5 майында]] Рязань губернаһының Сколин өйәҙе Петрушино ауылында (хәҙер [[Рязань өлкәһе]] Сколин районы) тыуған. [[1940 йыл]]да Мәскәү педагогия институтының тарих факультетына уҡырға инә. Шул уҡ ваҡытта шәфҡәт туташтары курсына ла йөрөй. ; Бөйөк Ватан һуғышы Һуғыш башланыу менән [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл Армия]]ға эләгергә теләй, әммә Можайск янындағы оборона нығытмаларын төҙөүгә ебәрелә. Уҡыуҙар башланғас, Акимова институтҡа әйләнеп ҡайта, әммә Ҡыҙыл Армияға эләгеү идеяһы уны ҡалдырмай. [[1941 йыл]]дың 8 октябрендә [[Сталин Иосиф Виссарионович|Сталин]] НКО СССР-ҙың 0099-сы ҡатын-ҡыҙҙар авиация полкын ойоштороу тураһында указын сығар<ref>[https://ru.wikisource.org/wiki/Приказ%20НКО%20СССР%20от%208%20октября%201941%20г%20№%200099 s:Приказ НКО СССР от 8 октября 1941 г № 0099] на [[Викитека|Викитеке]].</ref>. Акимова фронтҡа мобилизациялана. 588-се ҡатын-ҡыҙҙар бомбардировка авиация полкы урынлашҡан [[Энгельс (ҡала)|Энгельс]] ҡалаһында авиация техникаһы һөнәренә уҡый. [[1943 йыл]]дың февралендә -ҙенең ҡаҙаныштары өсөн [[46-сы гвардия төнгө бомбардировка авиация полкы]] исеменә лайыҡ була. [[1943 йыл]]дың мартынан Акимованы штурман итеп тәғәйенләйҙәр. [[1943 йыл]]дың апреленән [[1945 йыл]]дың майына тиклем Акимова 715 хәрби осош яһай. [[1945 йыл]]дың апреленән «Советтар Союзы Геройы» исеменә тәҡдим ителә, тәҡдим итеү ҡағыҙын генерал-полковник Вершинин һәм Советтар Союзы маршалы Рокоссовский хуплай, әммә ул [[Мәскәү]]ҙә юғалып ҡала. ; Һуғыштан һуңғы осор Демобилизациянан һуң Акимова Мәскәү педагогия институтын, һуңынан аспирантураны тамамлай, тарих фәндәре кандидаты була. [[1952 йыл]]дан Мәскәү авиация институтында уҡыта. [[1992 йыл]]да пенсияға сыға. [[1994 йыл]]дың [[31 декабрь|31 декабрендә]] Акимова Александра Федоровнаға 1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында немец-фашист илбаҫарҙары менән көрәштә күрһәткән батырлығы һәм ҡаһарманлығы өсөн [[Рәсәй Федерацияһы Геройы]] тигән исем бирелә. Акимова Александра Фёдоровна ветерандар хәрәкәтенең әүҙем ҡатнашыусыһы була. 2012 йылдың 29 декабрендә вафат була. Мәскәүҙә Троекуров зыяратында ерләнә. == Хәтер == [[Файл:Мемориальная_доска_Ф._Ф._Акимовой.jpg|мини|300x300пкс|Мемориаль таҡтаташ]] 2015 йылдың декабреендә Волоколамск шоссеһы буйлап урамда Александар Акимова йәшәгән 8-се йортоноң фасадына бронза бюсы менән мемориаль таҡтаташ ҡуйыла (скульпторы Иван Балашов һәм һәм Пётр Козлов)<ref>{{Cite web|url=http://severstolici.ru/news/society/na_severe_stolitsy_uvekovechili_pamyat_legendarnoy_nochnoy_vedmy_sovetskoy_letchitsy_aleksandry_akim/|title=На севере столицы увековечили память легендарной «ночной ведьмы», советской летчицы Александры Акимовой|author=Майя Нарциссова|date=2015-12-11|publisher=газета «Север столицы»|accessdate=2016-09-04|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160914200540/http://severstolici.ru/news/society/na_severe_stolitsy_uvekovechili_pamyat_legendarnoy_nochnoy_vedmy_sovetskoy_letchitsy_aleksandry_akim/|archivedate=2016-09-14}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160914200540/http://severstolici.ru/news/society/na_severe_stolitsy_uvekovechili_pamyat_legendarnoy_nochnoy_vedmy_sovetskoy_letchitsy_aleksandry_akim/ |date=2016-09-14 }}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == {{Внешнее изображение|width=313px|image1=[http://www.warheroes.ru/content/images/monuments/Mogili3/AkimovaAFMon_Troe.jpg Могила А. Ф. Акимовой] на Троекуровском кладбище в Москве.}} * {{Warheroes|id=4566|star=Rus}} * [http://olymp.aviaschool.net/lsra-xml/creator/debug/units/unit39.html Акимова Александра Фёдоровна] * [https://web.archive.org/web/20120111100715/http://www.bestwriter.ru/fotoar.htm Крылатая гвардия. Галерея изображений] * [http://www.airwar.ru/history/aces/ace2ww/pilots/akimova.html Большая авиационная энциклопедия «Уголок неба»] * [http://www.ug.ru/issue/?action=topic&toid=8594 Звезда Героя нашла Александру Акимову через сорок девять лет]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} {{мёртвая ссылка|число=2|месяц=12|год=2016}} * [http://old.tvc.ru/ShowNews.aspx?top=5&id=f39b212a-8e63-403e-a388-360efddc391a Александра Фёдоровна Акимова и Тимофей Сергеевич Манаенков вместе уже 52 года — Телеканал ТВЦ 8 июля 2010]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }} [[Категория:КПСС ағзалары]] [[Категория:Ҡатын-ҡыҙ авиаторҙар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышында ҡатнашыусы ҡатын-ҡыҙҙар]] [[Категория:Бөйөк Ватан һуғышы осоусылары]] [[Категория:Тарих фәндәре кандидаттары]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:«Хеҙмәт ветераны» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«Варшаваны азат иткән өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:«Мәскәүҙең 850 йыллығы иҫтәлегенә» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңеүгә 60 йыл» юбилей миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңеүгә 50 йыл» юбилей миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«Кавказды обороналаған өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:Жуков миҙалы менән наградланыусылар]] [[Категория:«Батырлыҡ өсөн» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]] [[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]] [[Категория:2-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалерҙары]] [[Категория:1-се дәрәжә Ватан һуғышы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Рәсәй Федерацияһы Геройҙары]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:2012 йылда вафат булғандар]] [[Категория:29 декабрҙә вафат булғандар]] [[Категория:1922 йылда тыуғандар]] [[Категория:5 майҙа тыуғандар]] jwsho22l0i2n1gaiizhnaqerqskrwvu Жуков Анатолий Борисович 0 162914 1148797 966142 2022-08-05T18:23:02Z Айсар 10823 күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Анатолий Борисович Жуков''' ([[24 июль]] ([[6 август]]) [[1901 йыл]], [[Харьков]] — [[22 сентябрь]] [[1979 йыл]], [[Мәскәү]]) — ғалим-урман һәм урман хужалығы белгесе, урман фәнен ойоштороусы. Ауыл хужалығы фәндәре докторы, СССР Фәндәр Академияһы академигы. РСФСР-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре, СССР Фәндәр академияһының Себер бүлеге Президиумы ағзаһы, урман мәсьәләләре буйынса СССР Фәндәр Академияһының Фәнни советы рәйесе. == Биографияһы == Анатолий Борисович Жуков Харьков ҡалаһында тыуған. Жуковтың олатаһының атаһы һәм олатаһы урман ҡараусы була, атаһы оҙаҡ ваҡыт танылған таксатор А.А. Крюденер етәкселегендә эшләй. Харьков ауыл хужалығы һәм Урман хужалығы Институтын тамамлағандан һуң, Жуков урмансы ярҙамсыһынан СССР Фәндәр академияһын яңы төҙөлгән Урман һәм ағас институты директорына тиклем юл үтә. Жуков 1930 йылдан Украина Урман хужалығының ғилми-тикшеренеү институтында, 1938 йылдан Белоруссия урман хужалығының ғилми-тикшеренеү институтында, 1942 йылдан Бөтә Рәсәй Урман хужалығының ғилми-тикшеренеү институтында, СССР Фәндәр Академияһының Красноярскта Себер бүлегенең Урман һәм ағас институтында (Или СССР ФА) [[1959 йыл]]дан [[1977 йыл]]ға тиклем эшләй<ref>Институт леса им. В. Н. Сукачёва Сибирского отделения Российской академии наук</ref>. СССР ФА Президиумы ағзаһы (1959-1979), урман мәсьәләләре буйынса СССР ФА Ғилми советының беренсе рәйесе (1972—1979) Академик Анантолий Жуков [[1970 йыл]]дан ике тапҡыр [[СССР Юғары Советы]] депутаты итеп һайланган. Үҙенең депутат вәкәләттәрен ул ил урмандарының милли күп төрлөлөк булараҡ хоҡуҡи статусын яҡлау өсөн файҙалана. 1950 йылда, Жуковтың туранан-тура ҡатнашлығында, коллектив "Дубравы СССР" күп томлы әҫәре әҙерләнә. Жуков редакциялаған 5 томлы "Леса СССР" әҫәре урмандар, уларҙың тәбиғи төрлөлөгө, урман хужалығының торошо һәм үҫеше тураһында мәғлүмәтте дөйөмләштерә һәм системалаштыра. Оҙаҡ йылдар (1967—1979) ул "Лесоведение" журналының баш мөхәррире була. Төп хеҙмәттәре имән урмандары, уларҙы яңынан аяҡҡа баҫтырыу, Дәүләт урман полосаларын сәнәғәт һәм әһәмиәтендәге имәнлектәрҙе булдырыу агротехникаһы, СССР урмандарының продуктлылығын арттырыу буйынса: беренсе тапҡыр урман хужалығын специализациялау һәм урман хужалығы саралары системаһын эшләү ысулын тәҡдим итә. Ҡайһы бер эштәр уларҙың үҫеү шарттары менән бәйле рәүештә ҡарағай, имән, ҡорос ағас һәм башҡа тоҡом ағастарҙыың техник үҙенсәлектәренә арналған. == Бүләктәре һәм исемдәре == * 2 [[Ленин ордены]] (12.08.1971) * [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] * [[Октябрь Революцияһы ордены]] * миҙалдар * РСФСР-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәре (29.08.1961) == Ғаиләһе == * ҡыҙы Людмила == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Жуков Анатолий Борисович (1901-1979) // Лесоведение. — 1980. — № 2 * Академик А. Б., Жуков и советское лесоводство (к 80-летию со дня рождения) // Лесоведение. — 1981. — № 6 * ''Поединки А. В. '' Выдающийся ученый и организатор лесной науки // Тест. хоз-во. — 1991. — № 7 * Жука Анатоль Барса // Беларуская энциклапедия: У-У-У 18 т. Т. 6: Далам — Застава / Рэал.: Г. П. Пашко і ҫнш. — Мн.: БелЭн, 1998. — 576 с.: л. ISBN 985-11-0106-0 (т. 6), ISBN 985-11-0035-8 — С. 444.{{Ref-be}} == Һылтанмалар == * {{БСЭ3|заглавие=Жуков, Анатолий Борисович}} * Профиль Анатолия Борисович Жукова на официально РАН сайте * [http://сибирскийлеснойжурнал.рф/articles/archive/arkhiv-2016-g/pamyati-akademika-anatoliya-borisovicha-zhukova-k-115-letiyu-so-dnya-rozhdeniya-/ ''А. А. Онучин, Е. Н. Савин, М. Д. Евдокименко, А. И. Лобанов'' ПАМЯТИ АКАДЕМИКА АНАТОЛИЯ БОРИСОВИЧ ЖУКОВА (к 115-летию со дня рождения) // Сибирский журнал лесной] * [http://www-sbras.nsc.ru/HBC/article.phtml?nid=56&id=13 ''Петренко Е. '' «МАРШАЛ» ЛЕСА] // Издание Сибирского отделения РАН «Наука в Сибири» [[Категория:6 августа тыуғандар]] [[Категория:1901 йылда тыуғандар]] [[Категория:Харьковта тыуғандар]] [[Категория:22 сентябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:1979 йылда вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:Ауыл хужалығы фәндәре докторҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Октябрь Революцияһы ордены кавалерҙары]] [[Категория:РСФСР-ҙың атҡаҙанған фән эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]] [[Категория:Страницы с непроверенными переводами]] ejj3md1tltvf5ml0trml2cxh437jg8p Акимова Мария Степановна 0 163111 1148791 1020518 2022-08-05T18:05:50Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{ФШ|Акимова}} {{Ғалим |Имя = Мария Степановна Акимова |Оригинал имени = |Изображение = |Ширина =200px |Описание изображения = |Дата рождения = 21.03.1915 |Место рождения = [[Глухово (Владимир өлкәһе)|Глухово]], [[Владимир губернаһы]], [[Рәсәй империяһы]] |Научная сфера = антропология, тарих |Гражданство = {{СССР флагы}} [[СССР]] |Дата смерти = 01.11.1971 |Место смерти = [[Мәскәү]] |Место работы = [[Мәскәү дәүләт университеты]] |Учёная степень = {{Ученая степень|кандидат|исторических наук}} |Учёное звание = {{Учёное звание||1}} |Альма-матер = [[Мәскәү дәүләт университеты]] |Научный руководитель = |Знаменитые ученики = |Известен как = |Награды и премии = |Роспись = |Ширина росписи = |Сайт = }} '''Акимова Мария Степановна''' ([[21 март]] [[1915 йыл]] — [[1 ноябрь]] [[1971 йыл]]) — [[СССР]]-ҙың ғалим-антропологы, тарих уҡытыусыһы. Тарих фәндәре кандидаты (1942), МДУ антропология кафедраһының доценты. == Биографияһы == Мария Степановна Акимова 1915 йылдың 21 мартында [[Рәсәй империяһы]] Владимир губернаһының Глухово ауылында тыуа. [[1940 йыл]]да [[Мәскәү дәүләт университеты]]нда биология факультетын тамамлай. [[1944 йыл]]да шунда уҡ уҡыта башлай. [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ваҡытында [[Бишкек]] ҡалаһында Ҡырғыҙ ССР-ының Халыҡ Комиссарҙары Советы ҡарамағындағы Фәндәр комитетында эшләй. Ғилми эшмәкәрлеге Волга буйы, Көньяҡ Урал һәм Урал аръяғы халыҡтарының расогенезы һәм этногенезы мәсьәләләренә бағышланған. [[БАССР]]‑ға һәм [[Силәбе өлкәһе]]нә антропологик экспедициялар (1963—1965, 1967) ойоштороусы һәм дерматоглифик, серологик, соматологик программалар буйынса 1200 тирәһе башҡорт кешеһен өйрәнеүсе. Ғалим башҡорттарҙы дүрт антропологик типҡа бүлә, палеоантропологик материалдар нигеҙендә башҡорттарҙың Көньяҡ Уралда 1‑се мең йыллыҡта йәшәгән халыҡтың генетик тоҡомо булғаны тураһында һығымтаға килә. 50-гә яҡын ғилми эшкә автор була. 1971 йылдың 1 ноябрендә Мәскәүҙә вафат була. == Ғилми хеҙмәттәре == * Антропология древнего населения Приуралья. Мәскәү, 1968 * Палеоантропологические материалы с территории Чувашской АССР // Краткие сообщения ИЭ АН СССР. 1955. Вып. 23; * Антропология древнего населения Приуралья. М., 1968 * Этногенез башкир по данным антропологии // Археология и этнографии Башкирии. Том 4. Өфө, 1972 == Әҙәбиәт == * Башҡортостан халыҡтары. Энциклопедия. Өфө, 2014 * ''Войно М. С.'' М. С. Акимова иҫтәлегенә // Антропология мәсьәләләре. 1972. Вып. 41 * ''Юсупов Р. М.'' М. С. Акимова һәм башҡорттар антропологияһы // Сравнительная антропология башкирского народа. Өфө, 1990 == Һылтанмалар == * {{БЭ|91749}}{{V|20|03|2021}} [[Категория:Собинка районында тыуғандар]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса педагогтар]] [[Категория:Алфавит буйынса тарихсылар]] [[Категория:Алфавит буйынса антропологтар]] [[Категория:СССР педагогтары]] [[Категория:СССР тарихсылары]] [[Категория:СССР антропологтары]] [[Категория:XX быуат педагогтары]] [[Категория:XX быуат тарихсылары]] [[Категория:XX быуат антропологтары]] [[Категория:Башҡортостан тарихсылары]] [[Категория:Мәскәү дәүләт университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Мәскәү дәүләт университеты уҡытыусылары]] 5pbde54uy0zfze4bs898uopmd7pgotm Байков Александр Александрович 0 163424 1148796 968154 2022-08-05T18:21:32Z Айсар 10823 орфография wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Байков Александр Александрович''' ({{OldStyleDate2|6|август|1870|25|июль}}, Фатеж, Курск губернаһы — [[6 апрель]] [[1946 йыл|1946]]) — урыҫ, совет [[Металлургия|металлургы]] һәм химигы, педагог, СССР Фәндәр академияһының тулы хоҡуҡлы ағзаһы һәм вице-президенты. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]]. Беренсе дәрәжә Сталин премияһы лауреаты. Төп хеҙмәттәре ҡаты иретмәләре өлкәһендә, металдарҙы өйрәнеүсе фән һәм [[металлургия]] («юғары температура химияһы»); ҡайһы бер етештереү процестарын [[физик химия]] дәлилләүгә; утҡа сыҙамлылар һәм цементтар етештереү һәм теорияһы буйынса эштәргә нигеҙ һала. == Биографияһы == Байков Александр Александрович присяжный вәкиле (адвокат) ғаиләһендә тыуған. Урыҫ<ref>[http://www.warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=9466 Герой Социалистического Труда Байков Александр Александрович :: Герои страны]</ref>. Курск гимназияһын, һуңынан Санкт-Петербург университетының физика-математика факультетында (1893) тамамлай; Д.П.Колновалов уҡыусыһы һәм хеҙмәткәре (1893-1898). А.А.Байковтың беренсе тикшеренеүҙәрен [[Менделеев, Дмитрий Иванович|И.Д. Менделеев]] тарафынан юғары баһалана, ул алып барған курс лекцияларына А А. Байков барыһына ла йөрөй. Ике йыл химия кафедраһында лаборант булып эшләй. 1895-1902 йылда шулай уҡ Юл институтында эшләй. 1903 йылдан [[Бөйөк Пётр исемендәге Санкт-Петербург дәүләт политехник университеты|Петербург политехник институты]] профессоры. [[Брокгауз һәм Ефрондың энциклопедик һүҙлеге]] өсөн бер нисә мәҡәлә яҙа. Рәсәй империяһының граждан хеҙмәтендә һуңғы чин — дәүләт кәңәшсеһе була<ref>Информационная система "Архивы Российской академии наук" (ИСАРАН).</ref>. 1911-1917 йылдарҙа П Ф. Лесгафт курстарында лекциялар уҡый. 1918 йылдың йәйендә Ҡаратау трастарын тикшереү буйынса Ҡырымда була<ref name="rifsm">{{Cite web|url=http://www.rifsm.ru/ed/files/itm4323.pdf|title=Александр Александрович Байков (1870 –1946)|author=Козлова, И. В.|date=2010|format=pdf|publisher=[[Строительные материалы (журнал)|Строительные материалы]], № 3|accessdate=2015-09-04}}</ref>. [[Рәсәйҙә Граждандар һуғышы|Граждандар һуғышы]] ваҡиғалары уға Петроградҡа ҡайтырға мөмкинлек бирмәй, һәм 1923 йылда тиклем ул [[Аҡмесджит|Симферопол]]дә ҡала, унда Ҡырым университетында химия кафедраһы мөдире була, ә 1921-1923 йылдарҙа уның ректоры вазифаһында эшләй. 1923 йылда Петроградта ҡайтып, элекке кафедраһына ала һәм уҡытыусылыҡ эшенә яңынан тотона. Шул уҡ 1923 йылда А. А. Байков Петроград университетының химия кафедраһы профессоры итеп һайлана, элек кафедра мөдирҙәре булып уҡытыусылары Д. И.Менделеев һәм Д.П. Коновалов тора<ref name="rifsm">{{Cite web|url=http://www.rifsm.ru/ed/files/itm4323.pdf|title=Александр Александрович Байков (1870 –1946)|author=Козлова, И. В.|date=2010|format=pdf|publisher=[[Строительные материалы (журнал)|Строительные материалы]], № 3|accessdate=2015-09-04}}</ref>. 1925 йылдың февраленән — химия факультеты деканы, ә 1925 йылдың июненән 1928 йылдың октябренә тиклем — [[Бөйөк Пётр исемендәге Санкт-Петербург дәүләт политехник университеты|Ленинград политехник институтын ректоры]]<ref name="rifsm">{{Cite web|url=http://www.rifsm.ru/ed/files/itm4323.pdf|title=Александр Александрович Байков (1870 –1946)|author=Козлова, И. В.|date=2010|format=pdf|publisher=[[Строительные материалы (журнал)|Строительные материалы]], № 3|accessdate=2015-09-04}}</ref>. 1938 йылдан Мәскәүҙә яңы ойошторолған СССР ФА металлургия институтының металл фәне бүлегенең беренсе етәксеһе була. Артабан был институтҡа А.А.Байков исеме бирелә. Мөхбир ағза, һуңынан — тулы хоҡуҡлы ағзаһы, президиум ағзаһы һәм, ниһайәт, СССР Фәндәр академияһының беренсе вице-президенты. Ленинградтан (1937) һәм Бежицы ҡалаһынан (1946) СССР Юғары Советына депутат булып һайлана. Мәскәүҙә Новодевичье зыяратында ерләнгән. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * Социалистик Хеҙмәт Геройы (1945) * 4-се дәрәжә Изге Владимир ордены * 2-се дәрәжә Изге Анна ордены * 3-сө дәрәжә Изге Анна ордены * Өс [[Ленин ордены]] (10.10.1940; 10.06.1945; 05.08.1945) * Ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (21.02.1944; 29.05.1944) * РСФСР-ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәре * Беренсе дәрәжәлә Сталин премияһы (1943) == Хәтер == * А. А.Байков исемен Мәскәүҙә РФВҮА металлургия һәм материал өйрәнеү фәне институты йөрөтә * Литейный проспект урамының 10-сы йортона 1948 йылда мемориаль таҡтаташ ҡуйыла (архитектор Р. И. Каплан-Ингель). * А.А.Байковтың 100 йәше тулыу уңайынан 1970 йылда СССР-ҙа уға арналған почта маркаһы сығарыла. * Байков хөрмәтенә 1975 йылда Ленинградта урам аталған. * Санкт-Петербург дәүләт университетының химия факультеты (Васильев утрауы проспекты, 41/43), хәҙер — СПбГУ факультет-ара үҙәге. * 1978 йылда Политехник урамындағы 29-сы йортта мемориаль таҡтаташ ҡуйыла (архитектор Р. И. Каплан-Ингель)<ref>{{Cite web|url=http://www.encspb.ru|title=Энциклопедия Санкт-Петербурга, мемориальные доски А. А. Байкову.|author=|work=|date=|publisher=}}</ref> == Санкт-Петербургта адрестары == * 1904-1918, 1923-1925 — Политехник урамы, 29;<ref>{{Cite web|url=http://www.nlr.ru/cont/|title=Весь Петербург — Весь Петроград (1894—1917), Весь Ленинград (1922—1935); интерактивные оглавления|publisher=}}</ref> * 1925-1930 — Миллион урамы, 1; * 1930-1942 — И.А. Апраксин йорто — Володарский проспекты (1944 йылдан Литейный урамы), 10, кв. 3. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Сталинградская битва. Июль 1942 — февраль 1943: энциклопедия / под ред. М. М. Загорулько. — 5-е изд., испр. и доп. — Волгоград: Издатель, 2012. — С. 57. — 800 с. * Санкт-Петербург. 300 + 300 биографий. Биографический словарь / St. Petersburg. 300 + 300 biographies. Biographic Glossary // Сост. Г. Гопиенко. — На рус. и англ. яз. — М.: Маркграф, 2004. — 320 с. — Тир. 5000 экз. — ISBN 5-85952-032-8. — С. 20. == Һылтанмалар == * {{Warheroes|id=9466|star=Labor}} * {{Сотрудник РАН|49451|Александра Александровича Байкова}} * [https://www.spbstu.ru/university/about-the-university/history/rectors/baikov/index.php?sphrase_id=1247345 Александр Александрович Байков] на официальном сайте [[Бөйөк Пётр исемендәге Санкт-Петербург дәүләт политехник университеты|СПбГПУ]] {{Тышҡы һылтанмалар}} [[Категория:2-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]] [[Категория:Санкт-Петербург политехник университеты уҡытыусылары]] [[Категория:Алфавит буйынса химиктар]] [[Категория:СССР химиктары]] [[Категория:СССР металлургтары]] [[Категория:Рәсәй империяһы химиктары]] [[Категория:Император Санкт-Петербург университетын тамамлаусылар]] [[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]] [[Категория:III дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары]] [[Категория:II дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары]] [[Категория:IV дәрәжә Изге Владимир ордены кавалерҙары]] [[Категория:РСФСР-ҙың атҡаҙанған фән һәм техника эшмәкәрҙәре]] [[Категория:Сталин премияһы лауреаттары]] [[Категория:«Ленинград оборонаһы өсөн» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]] [[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]] [[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]] [[Категория:1946 йылда вафат булғандар]] [[Категория:6 апрелдә вафат булғандар]] [[Категория:1870 йылда тыуғандар]] [[Категория:6 августа тыуғандар]] 5vm3rjcnfzqby6wkwq04qcmsywpeyte Акимов Иван Георгиевич 0 176364 1148782 1069060 2022-08-05T17:58:43Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Orphan|date=сентябрь 2021}} {{ФШ|Акимов}} {{Ук}} '''Акимов Иван Георгиевич''' (25 август [[1907]] — 15 ноябрь [[1943]]) — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры, гвардия капитаны. 58-се гвардия кавалерия полкының штаб начальнигы. ВКП (б) ағзаһы. Ҡыҙыл Байраҡ ордены (1943), I дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (1944) кавалеры<ref name="112bkd.ru">[http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/402-akimov-ivan-georgievich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Акимов Иван Георгиевич]</ref>. == Биографияһы == Иван Георгиевич Акимов [[1907 йыл]]дың 25 авгусында [[Рәсәй Федерацияһы]]ның [[Сталинград]] (хәҙер — Волгоград) өлкәһе Родниковский утарында<ref name="pamyat-naroda.ru">[https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie17511706/ Память народа. Акимов Иван Георгиевич]</ref> тыуған. [[1929 йыл]]дың 14 сентябрендә Сталинград өлкәһе Ново-Анненск (икенсе сығанаҡтарҙа — Урюпинск) районы хәрби комиссариаты [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы]] сафына саҡыра. Гвардия капитаны Акимов Иван Георгиевич [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] 58-се гвардия кавалерия полкының штаб начальнигы булып хеҙмәт итә. [[1943 йыл]]дың 15 ноябрендә һәләк була<ref name="112bkd.ru"/><ref name="pamyat-naroda.ru"/>. == Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре == * [[Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (31.10.1943) * I дәрәжә [[Ватан һуғышы ордены]] (28.03.1944)<ref name="112bkd.ru"/> == Хәтер == Акилов Терентий Семёновичтың исеме [[Башҡортостан]]да нәшер ителгән баҫмаларҙа<ref>[https://search.rsl.ru/ru/record/01000843072 РГБ: Память : Республика Башкортостан : Списки погибших в Велик. Отеч. войне 1941—1945 гг. / Редкол.: Аюпов М. А. (гл. ред.) и др. — Уфа : Китап, 1994] ISBN 5-295-00958-0</ref> һәм Рәсәй Федерациһы Волгоград өлкәһе Новоаннинский районы Родниковский утарында [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусылар хөрмәтенә ҡуйылған һәйкәлдәге исемлеккә индерелгән. == Һылтанмалар == * [http://112bkd.ru/index.php/component/content/article/10-lichnyj-sostav-divizii/bukva-a/402-akimov-ivan-georgievich?Itemid=104 Шаймуратовцы. Акимов Иван Георгиевич]{{ref-ru}}{{V|24|07|2021}} * [https://pamyat-naroda.ru/heroes/podvig-chelovek_nagrazhdenie17511706/ Память народа. Акимов Иван Георгиевич]{{ref-ru}}{{V|24|07|2021}} * [https://search.rsl.ru/ru/record/01000843072 РГБ: Память : Республика Башкортостан : Списки погибших в Велик. Отеч. войне 1941—1945 гг. / Редкол.: Аюпов М. А. (гл. ред.) и др. — Уфа : Китап, 1994] ISBN 5-295-00958-0 == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{Тышҡы һылтанмалар}} {{Портал|Башҡорт атлы дивизияһы}} {{Башҡорт атлы дивизияһы}} [[Категория:112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы яугирҙары]] [[Категория:1907 йылда тыуғандар]] 431zprcy151ktbt2rxn2l065uqb6fok Акимова Галина Николаевна 0 178513 1148787 1076317 2022-08-05T18:01:55Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Ук}} {{ФШ|Акимова}} '''Акимова Галина Николаевна''' ([[:ru:1929 год|1929]]—[[:ru:2013 год|2013]]) — совет һәм Рәсәй лингвисы, [[Педагогика|педагогы]], [[Фән докторы|филология фәндәре докторы]] (1973), профессор (1979). [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]ның Почетлы профессоры (2004). == Биографияһы == 1929 йылдың 10 июлендә [[Санкт-Петербург|Ленинградта]] тыуған. 1947—1952 йылдарҙа [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Ленинград дәүләт университетының]] филология факультетының рус теле һәм әҙәбиәте бүлегендә уҡый, 1952—1955 йылдарҙа был факультет янындағы аспирантурала уҡый. 1955 йылдан [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Ленинград дәүләт университетында]] филология факультетының рус теле кафедраһы ассистенты, доценты һәм профессоры вазифаларында педагогик эшмәкәрлек алып бара. Бер үк ваҡытта 1976—2001 йылдарҙа — [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Ленинград дәүләт университеты]] — [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Санкт Петербург]] [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|дәүләт университеты]] аспирантураһы буйынса филология факультеты деканы урынбаҫары<ref name="дгу">''С. В. Вяткина, В. П. Казаков'' [https://www.elibrary.ru/item.asp?id=21542860 Памяти Галины Николаевны Акимовой] / Журнал «Мир русского слова» // [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|СПбГУ]], {{СПб}}: № 3: 2013. — С.114</ref><ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref>. 1955 йылда Г. Н. Акимова «Относительное подчинение в научной прозе М. В. Ломоносова» темаһы буйынса диссертация яҡлай һәм филология фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһе ала. 1973 йылда «Очерки по синтаксису языка М. В. Ломоносова» темаһы буйынса диссертация яҡлай һәм [[Фән докторы|филология фәндәре докторы]] ғилми дәрәжәһе ала. 1961 йылда Юғары аттестация комиссияһы бойороғо менән доцент, 1979 йылда — рус теле кафедраһы буйынса профессор ғилми исеме бирелә. 2004 йылда уға [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]ның почетлы профессоры маҡтаулы исеме бирелә<ref name="дгу">''С. В. Вяткина, В. П. Казаков'' [https://www.elibrary.ru/item.asp?id=21542860 Памяти Галины Николаевны Акимовой] / Журнал «Мир русского слова» // [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|СПбГУ]], {{СПб}}: № 3: 2013. — С.114</ref><ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref><ref>''Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь'' / сост. Г. А. Тишкин; авт. вступ. ст.: Л. А. Вербицкая, Г. А. Тишкин. — Санкт-Петербург : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с.</ref>. == Фәнни-педагогик эшмәкәрлеге == Г. Н. Акимованың төп фәнни-педагогик эшмәкәрлеге филология өлкәһендәге мәсьәләләр менән бәйле. [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]нда «Ябай һөйләм төҙөлөшө», «Поэтик синтаксис» һәм «Синтаксис һәм стилистика» темалары буйынса лекциялар курсы уҡый<ref name="дгу">''С. В. Вяткина, В. П. Казаков'' [https://www.elibrary.ru/item.asp?id=21542860 Памяти Галины Николаевны Акимовой] / Журнал «Мир русского слова» // [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|СПбГУ]], {{СПб}}: № 3: 2013. — С.114</ref>. СССР юғары һәм урта махсус мәғариф министрлығы ҡарамағындағы юғары филологик белем биреү буйынса комиссия ағзаһы (1979—1991). [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]нда һәм [[А. И. Герцен исемендәге Рәсәй дәүләт педагогия университеты]]нда рус теле буйынса диссертация советы ағзаһы. СПбДУ-ның филология факультетының ғалимдар советы ағзаһы<ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref>. Г. Н. Акимова 100-ҙән ашыу фәнни хеҙмәт, шул иҫәптән: «Относительное подчинение в научной прозе М. В. Ломоносова» ({{Л.}}: 1955), «М. В. Ломоносов теленең синтаксисы буйынса очерктар» монографияһы ({{Л.}}: 1973), «Хәҙерге рус теленең структура динамикаһы» һәм «Хәҙерге рус теле синтаксик төҙөлөшөндә яңы күренештәр» ({{Л.}}: 1982), «Хәҙерге рус теленең синтаксисында яңылыҡ» ({{М.}} : 1990. — ISBN 5-06-000200-4), «Хәҙерге рус теле синтаксисы» дәреслеге (2013: ISBN 978-5-903549-10-8) авторы<ref>{{Cite web|author=|url=https://search.rsl.ru/ru/search#q=%D0%90%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0%2C%20%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0|title=Акимова, Галина Николаевна|lang=|publisher=|accessdate=2021-03-12}}</ref>. Уның етәкселегендә 46-нан ашыу кандидатлыҡ һәм докторлыҡ диссертациялары яҡланған<ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref>. 2013 йылдың 23 декабрендә Санкт-Петербургта вафат була. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь'' / сост. Г.&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;Тишкин; авт. вступ. ст.: Л.&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;Вербицкая, Г. А. Тишкин. — Санкт-Петербург : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с. * ''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А.<nowiki>&</nowiki>nbsp;С.<nowiki>&</nowiki>nbsp;Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2 [[Категория:СССР педагогтары]] [[Категория:СССР тел белгестәре]] [[Категория:Филология фәндәре докторҙары]] [[Категория:Санкт-Петербургта вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:2013 йылда вафат булғандар]] [[Категория:23 декабрҙә вафат булғандар]] [[Категория:Санкт-Петербургта тыуғандар]] [[Категория:1929 йылда тыуғандар]] [[Категория:10 июлдә тыуғандар]] [[Категория:Санкт-Петербург дәүләт университеты уҡытыусылары]] [[Категория:Санкт-Петербург дәүләт университетын тамамлаусылар]] rp1oh3un7e0yyopw64ff7r4whi40b28 1148789 1148787 2022-08-05T18:03:10Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{ФИО}} {{Учёный |Имя =Галина Николаевна Акимова |Изображение =Akimova.jpg |Ширина = 250 |Описание изображения = |Дата рождения =10.07.1929 |Место рождения ={{МестоРождения|Ленинград|в Санкт-Петербурге}}, [[РСФСР]], [[СССР]] |Дата смерти =23.12.2013 |Место смерти ={{МестоСмерти|Санкт-Петербург}}, [[Россия]] |Гражданство ={{RUS}} → {{URS}} |Научная сфера = [[лингвистическая русистика]] |Учёная степень ={{Учёная степень|доктор|филологических наук}} <sub>([[1973 год|1973]])</sub> |Учёное звание = {{Учёное звание||0}} <sub>([[1979 год|1979]])</sub> |Место работы = [[Санкт-Петербургский государственный университет]] |Альма-матер = [[ЛГУ]] <sub>([[1948 год|1948]])</sub> |Научный руководитель =[[Коротаева, Элеонора Иосифовна|Э. И. Коротаева]] |Знаменитые ученики =[[Казаков, Владимир Павлович|В. П. Казаков]] |Известна как = |Награды и премии = |Роспись = |Ширина росписи = |Сайт = }} {{ФШ|Акимова}} '''Акимова Галина Николаевна''' ([[:ru:1929 год|1929]]—[[:ru:2013 год|2013]]) — совет һәм Рәсәй лингвисы, [[Педагогика|педагогы]], [[Фән докторы|филология фәндәре докторы]] (1973), профессор (1979). [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]ның Почетлы профессоры (2004). == Биографияһы == 1929 йылдың 10 июлендә [[Санкт-Петербург|Ленинградта]] тыуған. 1947—1952 йылдарҙа [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Ленинград дәүләт университетының]] филология факультетының рус теле һәм әҙәбиәте бүлегендә уҡый, 1952—1955 йылдарҙа был факультет янындағы аспирантурала уҡый. 1955 йылдан [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Ленинград дәүләт университетында]] филология факультетының рус теле кафедраһы ассистенты, доценты һәм профессоры вазифаларында педагогик эшмәкәрлек алып бара. Бер үк ваҡытта 1976—2001 йылдарҙа — [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Ленинград дәүләт университеты]] — [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Санкт Петербург]] [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|дәүләт университеты]] аспирантураһы буйынса филология факультеты деканы урынбаҫары<ref name="дгу">''С. В. Вяткина, В. П. Казаков'' [https://www.elibrary.ru/item.asp?id=21542860 Памяти Галины Николаевны Акимовой] / Журнал «Мир русского слова» // [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|СПбГУ]], {{СПб}}: № 3: 2013. — С.114</ref><ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref>. 1955 йылда Г. Н. Акимова «Относительное подчинение в научной прозе М. В. Ломоносова» темаһы буйынса диссертация яҡлай һәм филология фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһе ала. 1973 йылда «Очерки по синтаксису языка М. В. Ломоносова» темаһы буйынса диссертация яҡлай һәм [[Фән докторы|филология фәндәре докторы]] ғилми дәрәжәһе ала. 1961 йылда Юғары аттестация комиссияһы бойороғо менән доцент, 1979 йылда — рус теле кафедраһы буйынса профессор ғилми исеме бирелә. 2004 йылда уға [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]ның почетлы профессоры маҡтаулы исеме бирелә<ref name="дгу">''С. В. Вяткина, В. П. Казаков'' [https://www.elibrary.ru/item.asp?id=21542860 Памяти Галины Николаевны Акимовой] / Журнал «Мир русского слова» // [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|СПбГУ]], {{СПб}}: № 3: 2013. — С.114</ref><ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref><ref>''Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь'' / сост. Г. А. Тишкин; авт. вступ. ст.: Л. А. Вербицкая, Г. А. Тишкин. — Санкт-Петербург : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с.</ref>. == Фәнни-педагогик эшмәкәрлеге == Г. Н. Акимованың төп фәнни-педагогик эшмәкәрлеге филология өлкәһендәге мәсьәләләр менән бәйле. [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]нда «Ябай һөйләм төҙөлөшө», «Поэтик синтаксис» һәм «Синтаксис һәм стилистика» темалары буйынса лекциялар курсы уҡый<ref name="дгу">''С. В. Вяткина, В. П. Казаков'' [https://www.elibrary.ru/item.asp?id=21542860 Памяти Галины Николаевны Акимовой] / Журнал «Мир русского слова» // [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|СПбГУ]], {{СПб}}: № 3: 2013. — С.114</ref>. СССР юғары һәм урта махсус мәғариф министрлығы ҡарамағындағы юғары филологик белем биреү буйынса комиссия ағзаһы (1979—1991). [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]нда һәм [[А. И. Герцен исемендәге Рәсәй дәүләт педагогия университеты]]нда рус теле буйынса диссертация советы ағзаһы. СПбДУ-ның филология факультетының ғалимдар советы ағзаһы<ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref>. Г. Н. Акимова 100-ҙән ашыу фәнни хеҙмәт, шул иҫәптән: «Относительное подчинение в научной прозе М. В. Ломоносова» ({{Л.}}: 1955), «М. В. Ломоносов теленең синтаксисы буйынса очерктар» монографияһы ({{Л.}}: 1973), «Хәҙерге рус теленең структура динамикаһы» һәм «Хәҙерге рус теле синтаксик төҙөлөшөндә яңы күренештәр» ({{Л.}}: 1982), «Хәҙерге рус теленең синтаксисында яңылыҡ» ({{М.}} : 1990. — ISBN 5-06-000200-4), «Хәҙерге рус теле синтаксисы» дәреслеге (2013: ISBN 978-5-903549-10-8) авторы<ref>{{Cite web|author=|url=https://search.rsl.ru/ru/search#q=%D0%90%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0%2C%20%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0|title=Акимова, Галина Николаевна|lang=|publisher=|accessdate=2021-03-12}}</ref>. Уның етәкселегендә 46-нан ашыу кандидатлыҡ һәм докторлыҡ диссертациялары яҡланған<ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref>. 2013 йылдың 23 декабрендә Санкт-Петербургта вафат була. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь'' / сост. Г.&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;Тишкин; авт. вступ. ст.: Л.&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;Вербицкая, Г. А. Тишкин. — Санкт-Петербург : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с. * ''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А.<nowiki>&</nowiki>nbsp;С.<nowiki>&</nowiki>nbsp;Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2 [[Категория:СССР педагогтары]] [[Категория:СССР тел белгестәре]] [[Категория:Филология фәндәре докторҙары]] [[Категория:Санкт-Петербургта вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:2013 йылда вафат булғандар]] [[Категория:23 декабрҙә вафат булғандар]] [[Категория:Санкт-Петербургта тыуғандар]] [[Категория:1929 йылда тыуғандар]] [[Категория:10 июлдә тыуғандар]] [[Категория:Санкт-Петербург дәүләт университеты уҡытыусылары]] [[Категория:Санкт-Петербург дәүләт университетын тамамлаусылар]] g28griy9i69avpf3gxiddh9d80cbrxp 1148790 1148789 2022-08-05T18:04:08Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Учёный |Имя =Галина Николаевна Акимова |Изображение = |Ширина = 250 |Описание изображения = |Дата рождения =10.07.1929 |Место рождения ={{МестоРождения|Ленинград|в Санкт-Петербурге}}, [[РСФСР]], [[СССР]] |Дата смерти =23.12.2013 |Место смерти ={{МестоСмерти|Санкт-Петербург}}, [[Россия]] |Гражданство ={{RUS}} → {{URS}} |Научная сфера = [[лингвистическая русистика]] |Учёная степень ={{Учёная степень|доктор|филологических наук}} <sub>([[1973 год|1973]])</sub> |Учёное звание = {{Учёное звание||0}} <sub>([[1979 год|1979]])</sub> |Место работы = [[Санкт-Петербургский государственный университет]] |Альма-матер = [[ЛГУ]] <sub>([[1948 год|1948]])</sub> |Научный руководитель =[[Коротаева, Элеонора Иосифовна|Э. И. Коротаева]] |Знаменитые ученики =[[Казаков, Владимир Павлович|В. П. Казаков]] |Известна как = |Награды и премии = |Роспись = |Ширина росписи = |Сайт = }} {{ФШ|Акимова}} '''Акимова Галина Николаевна''' ([[:ru:1929 год|1929]]—[[:ru:2013 год|2013]]) — совет һәм Рәсәй лингвисы, [[Педагогика|педагогы]], [[Фән докторы|филология фәндәре докторы]] (1973), профессор (1979). [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]ның Почетлы профессоры (2004). == Биографияһы == 1929 йылдың 10 июлендә [[Санкт-Петербург|Ленинградта]] тыуған. 1947—1952 йылдарҙа [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Ленинград дәүләт университетының]] филология факультетының рус теле һәм әҙәбиәте бүлегендә уҡый, 1952—1955 йылдарҙа был факультет янындағы аспирантурала уҡый. 1955 йылдан [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Ленинград дәүләт университетында]] филология факультетының рус теле кафедраһы ассистенты, доценты һәм профессоры вазифаларында педагогик эшмәкәрлек алып бара. Бер үк ваҡытта 1976—2001 йылдарҙа — [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Ленинград дәүләт университеты]] — [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|Санкт Петербург]] [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|дәүләт университеты]] аспирантураһы буйынса филология факультеты деканы урынбаҫары<ref name="дгу">''С. В. Вяткина, В. П. Казаков'' [https://www.elibrary.ru/item.asp?id=21542860 Памяти Галины Николаевны Акимовой] / Журнал «Мир русского слова» // [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|СПбГУ]], {{СПб}}: № 3: 2013. — С.114</ref><ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref>. 1955 йылда Г. Н. Акимова «Относительное подчинение в научной прозе М. В. Ломоносова» темаһы буйынса диссертация яҡлай һәм филология фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһе ала. 1973 йылда «Очерки по синтаксису языка М. В. Ломоносова» темаһы буйынса диссертация яҡлай һәм [[Фән докторы|филология фәндәре докторы]] ғилми дәрәжәһе ала. 1961 йылда Юғары аттестация комиссияһы бойороғо менән доцент, 1979 йылда — рус теле кафедраһы буйынса профессор ғилми исеме бирелә. 2004 йылда уға [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]ның почетлы профессоры маҡтаулы исеме бирелә<ref name="дгу">''С. В. Вяткина, В. П. Казаков'' [https://www.elibrary.ru/item.asp?id=21542860 Памяти Галины Николаевны Акимовой] / Журнал «Мир русского слова» // [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|СПбГУ]], {{СПб}}: № 3: 2013. — С.114</ref><ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref><ref>''Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь'' / сост. Г. А. Тишкин; авт. вступ. ст.: Л. А. Вербицкая, Г. А. Тишкин. — Санкт-Петербург : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с.</ref>. == Фәнни-педагогик эшмәкәрлеге == Г. Н. Акимованың төп фәнни-педагогик эшмәкәрлеге филология өлкәһендәге мәсьәләләр менән бәйле. [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]нда «Ябай һөйләм төҙөлөшө», «Поэтик синтаксис» һәм «Синтаксис һәм стилистика» темалары буйынса лекциялар курсы уҡый<ref name="дгу">''С. В. Вяткина, В. П. Казаков'' [https://www.elibrary.ru/item.asp?id=21542860 Памяти Галины Николаевны Акимовой] / Журнал «Мир русского слова» // [[Санкт-Петербург дәүләт университеты|СПбГУ]], {{СПб}}: № 3: 2013. — С.114</ref>. СССР юғары һәм урта махсус мәғариф министрлығы ҡарамағындағы юғары филологик белем биреү буйынса комиссия ағзаһы (1979—1991). [[Санкт-Петербург дәүләт университеты]]нда һәм [[А. И. Герцен исемендәге Рәсәй дәүләт педагогия университеты]]нда рус теле буйынса диссертация советы ағзаһы. СПбДУ-ның филология факультетының ғалимдар советы ағзаһы<ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref>. Г. Н. Акимова 100-ҙән ашыу фәнни хеҙмәт, шул иҫәптән: «Относительное подчинение в научной прозе М. В. Ломоносова» ({{Л.}}: 1955), «М. В. Ломоносов теленең синтаксисы буйынса очерктар» монографияһы ({{Л.}}: 1973), «Хәҙерге рус теленең структура динамикаһы» һәм «Хәҙерге рус теле синтаксик төҙөлөшөндә яңы күренештәр» ({{Л.}}: 1982), «Хәҙерге рус теленең синтаксисында яңылыҡ» ({{М.}} : 1990. — ISBN 5-06-000200-4), «Хәҙерге рус теле синтаксисы» дәреслеге (2013: ISBN 978-5-903549-10-8) авторы<ref>{{Cite web|author=|url=https://search.rsl.ru/ru/search#q=%D0%90%D0%BA%D0%B8%D0%BC%D0%BE%D0%B2%D0%B0%2C%20%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%B8%D0%BD%D0%B0%20%D0%9D%D0%B8%D0%BA%D0%BE%D0%BB%D0%B0%D0%B5%D0%B2%D0%BD%D0%B0|title=Акимова, Галина Николаевна|lang=|publisher=|accessdate=2021-03-12}}</ref>. Уның етәкселегендә 46-нан ашыу кандидатлыҡ һәм докторлыҡ диссертациялары яҡланған<ref name="гна">''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А. С. Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2</ref>. 2013 йылдың 23 декабрендә Санкт-Петербургта вафат була. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * ''Профессора Санкт-Петербургского государственного университета : биобиблиографический словарь'' / сост. Г.&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;Тишкин; авт. вступ. ст.: Л.&amp;nbsp;А.&amp;nbsp;Вербицкая, Г. А. Тишкин. — Санкт-Петербург : Санкт-Петербургский государственный университет, 2004. — 739 с. * ''Профессор Галина Николаевна Акимова'' / С.-Петерб. гос. ун-т. Филол. фак.; [Редкол.: А.<nowiki>&</nowiki>nbsp;С.<nowiki>&</nowiki>nbsp;Герд (отв. ред.) и др.]. — СПб. : Изд-во С.-Петерб. ун-та, 1999. — 64 с. — ISBN 5-288-01704-2 [[Категория:СССР педагогтары]] [[Категория:СССР тел белгестәре]] [[Категория:Филология фәндәре докторҙары]] [[Категория:Санкт-Петербургта вафат булғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:2013 йылда вафат булғандар]] [[Категория:23 декабрҙә вафат булғандар]] [[Категория:Санкт-Петербургта тыуғандар]] [[Категория:1929 йылда тыуғандар]] [[Категория:10 июлдә тыуғандар]] [[Категория:Санкт-Петербург дәүләт университеты уҡытыусылары]] [[Категория:Санкт-Петербург дәүләт университетын тамамлаусылар]] 9nivyj3eysdrcecamvsvbkbrty9mab2 Лученок Игорь Михайлович 0 179976 1148799 1086999 2022-08-05T18:29:24Z Айсар 10823 күренеште төҙәтеү wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''''' ({{lang-be|Ігар Міхайлавіч Лучанок}}; [[6 август]] [[1938 йыл]], [[Минск]] —[[12 ноябрь]] [[2018 йыл]], [[Минск]]) — [[СССР]] һәм [[Белоруссия]] композиторы, музыка педагогы. СССР-ҙың халыҡ артисы (1987). [[Ленин комсомолы премияһы]] лауреаты (1972). == Биографияһы == Игорь Михайлович Лученок [[1938 йыл]]дың 6 авгусында [[Минск]]<nowiki/>иҙа (башҡа сығанаҡтар буйынса Марьино Горка ҡасабаһында) табип [[ғаилә]]һендә тыуа. Өс ай үткәс, ғаилә [[Минск]] өлкәһенең Марьино Горка ҡасабаһына күсенә. [[Һуғыш]] ваҡытында, [[1942 йыл]]дан [[1946 йыл]]ға тиклем, ғаилә Сальск ҡалаһында йәшәй, өс ай унда оккупацияла була, һәм, ҡала фашист илбаҫарҙарынан азат ителгәндән һуң, атаһы Сальск [[Тимер юл транспорты|тимер юл]] станцияһы начальнигы итеп тәғәйенләнә. [[1946 йыл]]дың аҙағында атаһын Пуховичи тимер юл поликлиникаһында (Минск өлкәһе) йүнәлтмә биргәс, уларҙың ғаиләһе Сальскиҙан күсеп китә. Бала саҡта, ғаилә Минскиға күскәндән һуң, [[консерватория]] ҡарамағындағы [[музыка]] мәктәбендә уҡый, уны бер юлы цимбалист һәм пианист булараҡ тамамлай. [[1961 йыл]]да А. В. Луначарский исемендәге Белоруссия дәүләт консерваторияһын тамамлай (хәҙер Белоруссия дәүләт музыка академияһы) (А.В. Богатырёв класы). [[1963]] — [[1964 йыл]]дарҙа [[Ленинград]] [[консерватория]]һында стажировка үтә, 1967 йылда [[Мәскәү]] консерваторияһы аспирантураһын Т. Н. Хренниковта тамамлай. [[1952 йыл|1952]] — [[1953 йыл]]<nowiki/>дарҙа [[Белорус ССР-ы]]<nowiki/>ның Дәүләт халыҡ оркестры артисы. [[1957 йыл|1957]] — [[1958 йыл]]<nowiki/>дарҙа Минскиҙа, [[1960 йыл|1960]] — [[1961 йыл]]<nowiki/>дарҙа һәм [[1962 йыл|1962]] — [[1963 йыл]]<nowiki/>дарҙа [[Минск]] [[Педагогика|педагогия]] институтында, [[1961 йыл|1961]] — [[1962 йыл]]<nowiki/>дарҙа Гомель [[музыка]] училищеһында уҡыта. [[1963 йыл]]<nowiki/>дан — [[уҡытыусы]], [[1969 йыл]]<nowiki/>да — өлкән уҡытыусы, [[1982 йыл|1982]] — [[1986 йыл]]<nowiki/>дарҙа Белорус [[консерватория]]<nowiki/>һы ректоры (профессор). [[1970 йыл]]<nowiki/>дан [[КПСС]] ағзаһы. [[1980 йыл]]<nowiki/>дан һәм ғүмеренең аҙағынаса Белорус Композиторҙар союзы идараһы рәйесе була. Ул [[2018 йыл]]<nowiki/>дың [[12 ноябрь|12 нояб]]<nowiki/>рендә [[Минск]]<nowiki/>иҙа 81-се йәшендә вафат була. Ул Минскиҙың Көнсығыш зыяратында ерләнә. === Ғаиләһе === * [[Ҡатын-ҡыҙ|Ҡатын]]<nowiki/>ы — Александра Григорьевна, 10-сы музыка мәктәбендә сольфеджио уҡытыусыһы. Ҡыҙы — Светлана, музыкант. * Улы — Андрей, юрист. === Ижтимағи эшмәкәрлеге === * Белорус ЛКСМ-ның Үҙәк Комитеты ағзаһы һәм ВЛКСМ ҮК ағзаһы * Белоруссия Үҙәк Комитеты ағзаһы. * СССР-ҙың халыҡ депутаты (1989 — 1991) * Республика хеҙмәт һәм ғәҙеллекте һәм ғәҙеллекте һаҡлау йәмғиәтен ойоштороу инициаторҙарының береһе. * «Белорус пауэрлифтингыһы федерацияһы» йәмәғәт берекмәһе рәйесе (1993 — 1995). == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == [[Файл:Memorial_plaque_Luchenok.JPG|мини|280x280пкс|<center>Марьина Горкала мемориаль таҡта <center></center></center>]] '''Маҡтаулы исемдәре''' * [[Белорус ССР-ы]]<nowiki/>ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре ([[1973 йыл|1973]]) * [[Белорус ССР-ы]]<nowiki/>ның халыҡ артисы ([[1982 йыл|1982]]) * [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1987) — совет музыка сәнғәтен үҫтереүҙәге ҙур ҡаҙаныштары өсөн * [[Польша]] Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт эшмәкәре ([[1989 йыл|1989]]) * [[Минск]]<nowiki/>иҙың почётлы гражданы ([[1999 йыл|1999]]) * [[Ростов өлкәһе]] Сальск ҡалаһының почётлы гражданы ([[1997 йыл|1997]]) * Минск өлкәһе Марьина Горка ҡалаһының почётлы гражданы. '''Беларусь республикаһының дәүләт наградалары''' * [[Белорус ССР-ы]]<nowiki/>ның дәүләт премияһы ([[1976 йыл|1976]]) * [[Беларусь Республикаһы]] Президентының мәҙәниәт һәм сәнғәт эшмәкәрҙәренә махсус премия (2007) — сит илдә белорус музыкаль сәнғәтен пропагандалау һәм халыҡ-ара мәҙәни бәйләнештәрҙе үҫтереү буйынса уңышлы хеҙмәте өсөн. * III дәрәжә Ватан ордены (2014) — күп йыллыҡ емешле эшләгәне, автомобиль төҙөлөшөндә, юл төҙөлөшөндә, сәнәғәттә, ауыл хужалығында юғары производство күрһәткестәренә өлгәшеү, мәғлүмәт технологияларын үҫтереүгә, халыҡты социаль яҡлауҙы, сауҙа хеҙмәтләндереүе өлкәһен, сауҙа, мәғариф, сәнғәт, мәҙәниәт һәм спорт өлкәһендәге ҡаҙаныштар өсөн ҙур өлөш индергәне өсөн булдырылған. * Франциска Скорина ордены (1998) * «Беларусь ИВ МУС» (1988) ордены * «Совет ғәскәрҙәрен Афғанстандан сығарыуға 20 йыл» миҙалы (2009) '''СССР дәүләт наградалары''' * [[Октябрь Революцияһы ордены]] ([[1988 йыл|1988]]) - совет музыка сәнғәтен үҫтереүҙәге ҡаҙаныштары өсөн * [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] ([[1988 йыл|1988]]) * [[«Почёт Билдәһе» ордены|"Почёт Билдәһе" ордены]] ([[1971 йыл|1971]]) * [[Ленин Владимир Ильич|Владимир Ильич Ленин]]<nowiki/>дың тыуыуына 100 йыл тулыу уңайынан «Намыҫлы хеҙмәт өсөн» миҙалы ([[1970 йыл|1970]]) * «1941 — 1945 йылдарҙағы [[Бөйөк Ватан һуғышы]]<nowiki/>нда [[Еңеү көнө|Еңеү]]<nowiki/>гә 70 йыл» юбилей миҙалы. ([[2015 йыл|2015]]) '''Йәмәғәт наградалары:''' * [[Ленин комсомолы премияһы]] ([[1972 йыл|1972]]) — Тыуған ил, [[партия]], комсомол тураһындағы [[йыр]]<nowiki/>ҙар циклы, йәштәр араһында совет [[музыка]]<nowiki/>һының әүҙем пропагандалауҙары өсөн. * Белоруссияның Ленин комсомолы премияһы (1967) * Бөтә Союз совет йырҙары конкурсында "Йөрәк хәтере" тигән йыр-балладына тәүге премия (1966) * Бөтә дөйөм профсоюздар конфедерацияһы премияһы (1997) * Профсоюздарҙың халыҡ-ара премияһы (2001) * «Инвалидтарға ярҙам өсөн» «Филантроп» тың халыҡ-ара премияһы (2006) * Мәҙәниәт һәм сәнғәт өлкәһендә «Берләшмә йондоҙҙары» дәүләт-ара премияһы (2010) * Беларусь Республикаһы Президентының «Сәнғәт аша тыныслыҡ һәм бер-береңде аңлауға» махсус наградаһы (2011) * «Берләшмә йондоҙҙары» мәҙәниәт һәм сәнғәт өлкәһендәге премия (гуманитар хеҙмәттәшлек буйынса совет һәм БДБ дәүләттәре дәүләт-ара гуманитар хеҙмәттәшлек фонды, 2011) '''Башҡалар''' * А. В. Александровтың көмөш миҙалы ([[1971 йыл|1971]]) * А. П. Довженко исемендәге көмөш миҙал {[[1982 йыл|1982]]) * Полководец [[Г. К. Жуков]] исемендәге Халыҡ-ара йәмәғәт фондының «Батырлыҡ һәм мөхәббәт өсөн» почётлы билдәһе. ([[2006 йыл|2006]]) * «Милләт ғорурлығы» Кубогы ([[2011 йыл|2011]]) * [[Мәскәү]]<nowiki/>ҙә «Рәсәй» концерт залындағы Йондоҙҙар эстрадаһы майҙанында исемле йондоҙға лайыҡ булған беренсе белорус ([[1999 йыл|1999]]). == Ижады == Төрлө жанрҙарҙа: вокал-симфоник, камера-инструменталь, камера-вокал, әммә иң һөҙөмтәлеһе — [[йыр]] жанрында эшләй. Уның әҫәрҙәренән Михаил Финберг оркестры , «[[Песняры]]<nowiki/>», «Сябры», «Шпакi», «Верасы» вокаль инструменталь ансамблдәре, Иосиф Кобзон, [[София Ротару]], Валентина Толкунова, Мария Пахоменко, Лев Лещенко, Виктор Вуячич, Эдуард Хиль, Татьяна Петрова һәм башҡа күптәрҙең репертуары әҙерләнә. === Әҫәрҙәре === ** Кантаты: «Курган» (сл. [[:ru:Янка_Купала|Я. Купалы]], 1962), «Баллада о солдатском сердце» (сл. А. Прокофьева, [[:ru:1962|1962]]), «Неизвестный солдат» (сл. П. Хорькова, 1968) ** Соната для скрипки и фортепиано (1959) ** Фантазия на белорусскую тему для фортепиано (1960) ** 12 прелюдий для фортепиано (1963) ** Вокальный цикл на стихи восточных поэтов (1963) ** Соната для гобоя и фортепиано (1964) ** 5 прелюдий (1965) ** Вокальный цикл «Синий цвет» (сл. [[:ru:Бараташвили,_Николай_Мелитонович|Н. Бараташвили]], [[:ru:Капутикян,_Сильва_Барунаковна|С. Капутикян]], [[:ru:Эмин,_Геворг|Г. Эмина]], С. Рободанова,[[:ru:1963|1963]]) ** Струнный квартет (1965) ** [[:ru:Триптих|Триптих]] на стихи советских поэтов «Человеку нужна тишина» (сл. [[:ru:Траат,_Матс|М. Траата]], В. Нулемина, [[:ru:Грибачёв,_Николай_Матвеевич|Н. Грибачева]], [[:ru:1966|1966]]) ** Соната (1968) ** Скерцо для цимбал и фортепиано (1970) ** Увертюра-фантазия для симфонического оркестра ([[:ru:1975|1975]]) ** Поэма-легенда «[[:ru:Гусляр_(Песняры)|Гусляр]]<nowiki/>» ([[:ru:1979|1979]]) ** Вокально-симфоническая поэма «Война не нужна» ([[:ru:1983|1983]]) ** Соната и прелюдия для фортепиано ** Инструментальная пьеса «Прощание с летом» ** Песни: «Он родился весной» (сл. [[:ru:Чепуров,_Анатолий_Николаевич|А. Чепурова]], 1960), «Потому что у меня есть ты» (сл. [[:ru:Петрова,_Зоя_Алексеевна|З. Петровой]], 1961), «Баллада о солдатском сердце» (хоровая) (1962), «Пробуждение весны» (сл. [[:ru:Тычина,_Павел_Григорьевич|П. Тычины]], 1962), «Где ты, зорька моя?» (сл. [[:ru:Русак,_Адам_Герасимович|А. Русака]], 1964), «Комсомольская юность» (сл. Н. Алтухова, 1965), «Я приду» (сл. [[:ru:Пляцковский,_Михаил_Спартакович|М. Пляцковского]], 1966), Память сердца (баллада) (сл. М. Ясеня, 1966), «Стоят на рейде наши бригантины» (сл. [[:ru:Лукша,_Валентин_Антонович|В. Лукши]], 1967), «Баллада о Минске» (сл. [[:ru:Русак,_Адам_Герасимович|А. Русака]], 1968), «[[:ru:Журавли_на_Полесье_летят|Журавли на Полесье летят]]<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=ubZ0NjIIObI „Журавли на Полесье летят“] исполняет заслуженный артист БССР [[Кириченко, Виктор Лукьянович|Виктор Кириченко]] — видеозапись.</ref>» (сл. [[:ru:Ставер,_Алесь|А. Ставера]], 1968), «Красные звёзды» (сл. Б. Брусникова, 1969), «Хатынь» (сл. Г. Петренко, 1970), «Старая будёновка» (сл. Б. Брусникова, 1971), «Если б камни могли говорить» (сл. [[:ru:Рождественский,_Роберт_Иванович|Р. Рождественского]], 1971), «Верасы» (сл. И. Скурко, 1971), «Алеся» (сл. [[:ru:Кулешов,_Аркадий_Александрович|А. Кулешова]], 1972), «[[:ru:Спадчына|Спадчына]]<nowiki/>» (сл. Я. Купалы, 1972), «Мы идём по стране» (сл. [[:ru:Фирсов,_Владимир_Иванович|В. Фирсова]], 1973), «Песня памяти Виктора Хары» (сл. Б. Брусникова, 1974), «Родине» (сл. [[:ru:Ошанин,_Лев_Иванович|Л. Ошанина]], 1974), «Вероника» (сл. [[:ru:Богданович,_Максим_Адамович|М. Богдановича]], 1974), «Дударики» (сл. [[:ru:Гречаников,_Анатолий_Семёнович|А. Гречаникова]], 1975), «Заклинание» (сл. [[:ru:Евтушенко,_Евгений_Александрович|Е. Евтушенко]], 1975), «Рябиновый гай» (сл. [[:ru:Панченко,_Пимен_Емельянович|П. Панченко]], 1975), «Товарищ Островский» (сл. Ю. Фатнева, 1976), «Кремль» (сл. Ю. Панкратова, 1976), «Журавли» (сл. Н. [[:ru:Рубцов,_Николай_Михайлович|Рубцова]]), «[[:ru:Мой_родны_кут|Мой родны кут]]<nowiki/>» (сл. [[:ru:Якуб_Колас|Я. Коласа]], 1976), «Поклянёмся, товарищ» (баллада) (сл. [[:ru:Буравкин,_Геннадий_Николаевич|Г. Буравкина]]), «[[:ru:Майский_вальс|Майский вальс]]<nowiki/>», «Дорогие мои земляки», «[[:ru:Письмо_из_45-го|Письмо из 45-го]]<nowiki/>», «Пока на земле существует любовь», «Авэ Марыя», «Вереск», «Наследие», «Полька белорусская», «Венский вальс», «Ой у лесе, у гушчары», «Че Гевара», «[[:ru:Зачарованная_моя|Зачарованая мая]]<nowiki/>», «Трэба дома бываць часцей», «Закаси мае вёсны», «Я хаджу закаханы», «Бярозка», «Песня о Минске», «Світанак», «Куропаты», «Марьина Горка» (всего более 400 песен) ** Марши: «Марш легкоатлетов», «Под знамёна биатлона», "Марш общества «Динамо», «Марш волейболистов» ** Хоры на слова белорусских поэтов ** Произведения для эстрадного оркестра ** Музыка к драматическим спектаклям, радио- и телевизионным постановкам, телевизионным и кинофильмам ** Музыка для детей ** Гимн [[:ru:Союзное_государство_России_и_Белоруссии|Союзного Государства России и Белоруссии]]. === Фильмографияһы === * [[1971 йыл|1971]] — «[[Рудобельский республикаһы (фильм)|Рудобельская республика]]<nowiki/>» * [[1972 йыл|1972]] — «Перед первым снегом» (короткометражный) * [[1976 йыл|1976]] — «Осенние яблоки» (короткометражный) * [[1978 йыл|1978]] — «Дебют» (короткометражный) * [[1980 йыл|1980]] — «Третьего не дано» * [[1983 йыл|1983]] — «А также цирк» (документальный) (соучастие) * [[2019 йыл|2019]] — «[[Тикшеренеүселәр Марьиногорский|Марьиногорский исследователь]]<nowiki/>» == Хәтер == * [[Минск]] ҡала Советы ҡарары менән [[2020 йыл]]<nowiki/>дың [[24 декабрь|24 декабр]]<nowiki/>ендәге «Минск-Мир» комплексындағы бер урамға Игорь Лученок исеме бирелә. == Һылтанмалар == * «Минск тураһында йырҙар» (''«Песня пра Мінск»'') көйө менән һәр сәғәтте ҡала ратушаһында ([[2004 йыл]]<nowiki/>да тергеҙелгән) куранттар һуға * [[2008 йыл]]<nowiki/>дың июлендә «Тынғыһыҙ йөрәк» тип аталған юбилей кисәһе [[Витебск]] ҡалаһында "Славян баҙары" фестивале программаһын аса һәм Игорь Лученокты 70 йәше менән ҡотларға [[Белоруссия]]<nowiki/>ның бик күренекле белорус башҡарыусылары һәм күптәнге дуҫы Иосиф Кобзон килә, ул конферансье сифатында сығыш яһай. == Иҫкәрмә == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [[:ru:Письмо_из_45-го|Письмо из 45-го]] * [https://web.archive.org/web/20150722184634/http://nastgaz.by/%D1%8F-%D0%B4%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%8E-%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D1%96-%D1%81%D1%8F%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BC-%D0%B0%D0%BB%D0%B5-%D0%BD%D0%B0%D0%B2/ Ігар ЛУЧАНОК: «Я дапамагаю не толькі сябрам, але нават і ворагам»] [[Категория:СССР-ҙың академик музыканттары]] [[Категория:Мәскәү консерваторияһын тамамлаусылар]] [[Категория:Санкт-Петербург консерваторияһын тамамлаусылар]] [[Категория:Польшаның атҡаҙанған мәҙәниәт эшмәкәрҙәре]] [[Категория:БССР-ҙың дәүләт премияһы лауреаттары]] [[Категория:Ленин комсомолы премияһы лауреаттары]] [[Категория:Белорус ССР-ының халыҡ артистары]] [[Категория:СССР-ҙың халыҡ артистары]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңәүгә 70 йыл» юбилей миҙалалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«Почёт Билдәһе» ордены кавалерҙары]] [[Категория:Халыҡтар Дуҫлығы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Октябрь Революцияһы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Франциск Скорина ордены кавалерҙары]] [[Категория:XXI быуат музыка педагогтары]] [[Категория:XX быуат музыка педагогтары]] [[Категория:СССР музыка педагогтары]] [[Категория:Алфавит буйынса педагогтар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:XX быуат кинокомпозиторҙары]] [[Категория:СССР кинокомпозиторҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса композиторҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса музыканттар]] [[Категория:XXI быуат композиторҙары]] [[Категория:XX быуат композиторҙары]] [[Категория:СССР композиторҙары]] [[Категория:Минскиҙа вафат булғандар]] [[Категория:2018 йылда вафат булғандар]] [[Категория:12 ноябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:Минскиҙа тыуғандар]] [[Категория:1938 йылда тыуғандар]] [[Категория:6 августа тыуғандар]] kafr0s0b8eeamdukythcbujhlk0e6p6 1148800 1148799 2022-08-05T18:29:54Z Айсар 10823 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Лученок Игорь Михайлович''' ({{lang-be|Ігар Міхайлавіч Лучанок}}; [[6 август]] [[1938 йыл]], [[Минск]] — [[12 ноябрь]] [[2018 йыл]], [[Минск]]) — [[СССР]] һәм [[Белоруссия]] композиторы, музыка педагогы. СССР-ҙың халыҡ артисы (1987). [[Ленин комсомолы премияһы]] лауреаты (1972). == Биографияһы == Игорь Михайлович Лученок [[1938 йыл]]дың 6 авгусында [[Минск]]<nowiki/>иҙа (башҡа сығанаҡтар буйынса Марьино Горка ҡасабаһында) табип [[ғаилә]]һендә тыуа. Өс ай үткәс, ғаилә [[Минск]] өлкәһенең Марьино Горка ҡасабаһына күсенә. [[Һуғыш]] ваҡытында, [[1942 йыл]]дан [[1946 йыл]]ға тиклем, ғаилә Сальск ҡалаһында йәшәй, өс ай унда оккупацияла була, һәм, ҡала фашист илбаҫарҙарынан азат ителгәндән һуң, атаһы Сальск [[Тимер юл транспорты|тимер юл]] станцияһы начальнигы итеп тәғәйенләнә. [[1946 йыл]]дың аҙағында атаһын Пуховичи тимер юл поликлиникаһында (Минск өлкәһе) йүнәлтмә биргәс, уларҙың ғаиләһе Сальскиҙан күсеп китә. Бала саҡта, ғаилә Минскиға күскәндән һуң, [[консерватория]] ҡарамағындағы [[музыка]] мәктәбендә уҡый, уны бер юлы цимбалист һәм пианист булараҡ тамамлай. [[1961 йыл]]да А. В. Луначарский исемендәге Белоруссия дәүләт консерваторияһын тамамлай (хәҙер Белоруссия дәүләт музыка академияһы) (А.В. Богатырёв класы). [[1963]] — [[1964 йыл]]дарҙа [[Ленинград]] [[консерватория]]һында стажировка үтә, 1967 йылда [[Мәскәү]] консерваторияһы аспирантураһын Т. Н. Хренниковта тамамлай. [[1952 йыл|1952]] — [[1953 йыл]]<nowiki/>дарҙа [[Белорус ССР-ы]]<nowiki/>ның Дәүләт халыҡ оркестры артисы. [[1957 йыл|1957]] — [[1958 йыл]]<nowiki/>дарҙа Минскиҙа, [[1960 йыл|1960]] — [[1961 йыл]]<nowiki/>дарҙа һәм [[1962 йыл|1962]] — [[1963 йыл]]<nowiki/>дарҙа [[Минск]] [[Педагогика|педагогия]] институтында, [[1961 йыл|1961]] — [[1962 йыл]]<nowiki/>дарҙа Гомель [[музыка]] училищеһында уҡыта. [[1963 йыл]]<nowiki/>дан — [[уҡытыусы]], [[1969 йыл]]<nowiki/>да — өлкән уҡытыусы, [[1982 йыл|1982]] — [[1986 йыл]]<nowiki/>дарҙа Белорус [[консерватория]]<nowiki/>һы ректоры (профессор). [[1970 йыл]]<nowiki/>дан [[КПСС]] ағзаһы. [[1980 йыл]]<nowiki/>дан һәм ғүмеренең аҙағынаса Белорус Композиторҙар союзы идараһы рәйесе була. Ул [[2018 йыл]]<nowiki/>дың [[12 ноябрь|12 нояб]]<nowiki/>рендә [[Минск]]<nowiki/>иҙа 81-се йәшендә вафат була. Ул Минскиҙың Көнсығыш зыяратында ерләнә. === Ғаиләһе === * [[Ҡатын-ҡыҙ|Ҡатын]]<nowiki/>ы — Александра Григорьевна, 10-сы музыка мәктәбендә сольфеджио уҡытыусыһы. Ҡыҙы — Светлана, музыкант. * Улы — Андрей, юрист. === Ижтимағи эшмәкәрлеге === * Белорус ЛКСМ-ның Үҙәк Комитеты ағзаһы һәм ВЛКСМ ҮК ағзаһы * Белоруссия Үҙәк Комитеты ағзаһы. * СССР-ҙың халыҡ депутаты (1989 — 1991) * Республика хеҙмәт һәм ғәҙеллекте һәм ғәҙеллекте һаҡлау йәмғиәтен ойоштороу инициаторҙарының береһе. * «Белорус пауэрлифтингыһы федерацияһы» йәмәғәт берекмәһе рәйесе (1993 — 1995). == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == [[Файл:Memorial_plaque_Luchenok.JPG|мини|280x280пкс|<center>Марьина Горкала мемориаль таҡта <center></center></center>]] '''Маҡтаулы исемдәре''' * [[Белорус ССР-ы]]<nowiki/>ның атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре ([[1973 йыл|1973]]) * [[Белорус ССР-ы]]<nowiki/>ның халыҡ артисы ([[1982 йыл|1982]]) * [[СССР]]-ҙың халыҡ артисы (1987) — совет музыка сәнғәтен үҫтереүҙәге ҙур ҡаҙаныштары өсөн * [[Польша]] Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт эшмәкәре ([[1989 йыл|1989]]) * [[Минск]]<nowiki/>иҙың почётлы гражданы ([[1999 йыл|1999]]) * [[Ростов өлкәһе]] Сальск ҡалаһының почётлы гражданы ([[1997 йыл|1997]]) * Минск өлкәһе Марьина Горка ҡалаһының почётлы гражданы. '''Беларусь республикаһының дәүләт наградалары''' * [[Белорус ССР-ы]]<nowiki/>ның дәүләт премияһы ([[1976 йыл|1976]]) * [[Беларусь Республикаһы]] Президентының мәҙәниәт һәм сәнғәт эшмәкәрҙәренә махсус премия (2007) — сит илдә белорус музыкаль сәнғәтен пропагандалау һәм халыҡ-ара мәҙәни бәйләнештәрҙе үҫтереү буйынса уңышлы хеҙмәте өсөн. * III дәрәжә Ватан ордены (2014) — күп йыллыҡ емешле эшләгәне, автомобиль төҙөлөшөндә, юл төҙөлөшөндә, сәнәғәттә, ауыл хужалығында юғары производство күрһәткестәренә өлгәшеү, мәғлүмәт технологияларын үҫтереүгә, халыҡты социаль яҡлауҙы, сауҙа хеҙмәтләндереүе өлкәһен, сауҙа, мәғариф, сәнғәт, мәҙәниәт һәм спорт өлкәһендәге ҡаҙаныштар өсөн ҙур өлөш индергәне өсөн булдырылған. * Франциска Скорина ордены (1998) * «Беларусь ИВ МУС» (1988) ордены * «Совет ғәскәрҙәрен Афғанстандан сығарыуға 20 йыл» миҙалы (2009) '''СССР дәүләт наградалары''' * [[Октябрь Революцияһы ордены]] ([[1988 йыл|1988]]) - совет музыка сәнғәтен үҫтереүҙәге ҡаҙаныштары өсөн * [[Халыҡтар Дуҫлығы ордены|Халыҡтар дуҫлығы ордены]] ([[1988 йыл|1988]]) * [[«Почёт Билдәһе» ордены|"Почёт Билдәһе" ордены]] ([[1971 йыл|1971]]) * [[Ленин Владимир Ильич|Владимир Ильич Ленин]]<nowiki/>дың тыуыуына 100 йыл тулыу уңайынан «Намыҫлы хеҙмәт өсөн» миҙалы ([[1970 йыл|1970]]) * «1941 — 1945 йылдарҙағы [[Бөйөк Ватан һуғышы]]<nowiki/>нда [[Еңеү көнө|Еңеү]]<nowiki/>гә 70 йыл» юбилей миҙалы. ([[2015 йыл|2015]]) '''Йәмәғәт наградалары:''' * [[Ленин комсомолы премияһы]] ([[1972 йыл|1972]]) — Тыуған ил, [[партия]], комсомол тураһындағы [[йыр]]<nowiki/>ҙар циклы, йәштәр араһында совет [[музыка]]<nowiki/>һының әүҙем пропагандалауҙары өсөн. * Белоруссияның Ленин комсомолы премияһы (1967) * Бөтә Союз совет йырҙары конкурсында "Йөрәк хәтере" тигән йыр-балладына тәүге премия (1966) * Бөтә дөйөм профсоюздар конфедерацияһы премияһы (1997) * Профсоюздарҙың халыҡ-ара премияһы (2001) * «Инвалидтарға ярҙам өсөн» «Филантроп» тың халыҡ-ара премияһы (2006) * Мәҙәниәт һәм сәнғәт өлкәһендә «Берләшмә йондоҙҙары» дәүләт-ара премияһы (2010) * Беларусь Республикаһы Президентының «Сәнғәт аша тыныслыҡ һәм бер-береңде аңлауға» махсус наградаһы (2011) * «Берләшмә йондоҙҙары» мәҙәниәт һәм сәнғәт өлкәһендәге премия (гуманитар хеҙмәттәшлек буйынса совет һәм БДБ дәүләттәре дәүләт-ара гуманитар хеҙмәттәшлек фонды, 2011) '''Башҡалар''' * А. В. Александровтың көмөш миҙалы ([[1971 йыл|1971]]) * А. П. Довженко исемендәге көмөш миҙал {[[1982 йыл|1982]]) * Полководец [[Г. К. Жуков]] исемендәге Халыҡ-ара йәмәғәт фондының «Батырлыҡ һәм мөхәббәт өсөн» почётлы билдәһе. ([[2006 йыл|2006]]) * «Милләт ғорурлығы» Кубогы ([[2011 йыл|2011]]) * [[Мәскәү]]<nowiki/>ҙә «Рәсәй» концерт залындағы Йондоҙҙар эстрадаһы майҙанында исемле йондоҙға лайыҡ булған беренсе белорус ([[1999 йыл|1999]]). == Ижады == Төрлө жанрҙарҙа: вокал-симфоник, камера-инструменталь, камера-вокал, әммә иң һөҙөмтәлеһе — [[йыр]] жанрында эшләй. Уның әҫәрҙәренән Михаил Финберг оркестры , «[[Песняры]]<nowiki/>», «Сябры», «Шпакi», «Верасы» вокаль инструменталь ансамблдәре, Иосиф Кобзон, [[София Ротару]], Валентина Толкунова, Мария Пахоменко, Лев Лещенко, Виктор Вуячич, Эдуард Хиль, Татьяна Петрова һәм башҡа күптәрҙең репертуары әҙерләнә. === Әҫәрҙәре === ** Кантаты: «Курган» (сл. [[:ru:Янка_Купала|Я. Купалы]], 1962), «Баллада о солдатском сердце» (сл. А. Прокофьева, [[:ru:1962|1962]]), «Неизвестный солдат» (сл. П. Хорькова, 1968) ** Соната для скрипки и фортепиано (1959) ** Фантазия на белорусскую тему для фортепиано (1960) ** 12 прелюдий для фортепиано (1963) ** Вокальный цикл на стихи восточных поэтов (1963) ** Соната для гобоя и фортепиано (1964) ** 5 прелюдий (1965) ** Вокальный цикл «Синий цвет» (сл. [[:ru:Бараташвили,_Николай_Мелитонович|Н. Бараташвили]], [[:ru:Капутикян,_Сильва_Барунаковна|С. Капутикян]], [[:ru:Эмин,_Геворг|Г. Эмина]], С. Рободанова,[[:ru:1963|1963]]) ** Струнный квартет (1965) ** [[:ru:Триптих|Триптих]] на стихи советских поэтов «Человеку нужна тишина» (сл. [[:ru:Траат,_Матс|М. Траата]], В. Нулемина, [[:ru:Грибачёв,_Николай_Матвеевич|Н. Грибачева]], [[:ru:1966|1966]]) ** Соната (1968) ** Скерцо для цимбал и фортепиано (1970) ** Увертюра-фантазия для симфонического оркестра ([[:ru:1975|1975]]) ** Поэма-легенда «[[:ru:Гусляр_(Песняры)|Гусляр]]<nowiki/>» ([[:ru:1979|1979]]) ** Вокально-симфоническая поэма «Война не нужна» ([[:ru:1983|1983]]) ** Соната и прелюдия для фортепиано ** Инструментальная пьеса «Прощание с летом» ** Песни: «Он родился весной» (сл. [[:ru:Чепуров,_Анатолий_Николаевич|А. Чепурова]], 1960), «Потому что у меня есть ты» (сл. [[:ru:Петрова,_Зоя_Алексеевна|З. Петровой]], 1961), «Баллада о солдатском сердце» (хоровая) (1962), «Пробуждение весны» (сл. [[:ru:Тычина,_Павел_Григорьевич|П. Тычины]], 1962), «Где ты, зорька моя?» (сл. [[:ru:Русак,_Адам_Герасимович|А. Русака]], 1964), «Комсомольская юность» (сл. Н. Алтухова, 1965), «Я приду» (сл. [[:ru:Пляцковский,_Михаил_Спартакович|М. Пляцковского]], 1966), Память сердца (баллада) (сл. М. Ясеня, 1966), «Стоят на рейде наши бригантины» (сл. [[:ru:Лукша,_Валентин_Антонович|В. Лукши]], 1967), «Баллада о Минске» (сл. [[:ru:Русак,_Адам_Герасимович|А. Русака]], 1968), «[[:ru:Журавли_на_Полесье_летят|Журавли на Полесье летят]]<ref>[https://www.youtube.com/watch?v=ubZ0NjIIObI „Журавли на Полесье летят“] исполняет заслуженный артист БССР [[Кириченко, Виктор Лукьянович|Виктор Кириченко]] — видеозапись.</ref>» (сл. [[:ru:Ставер,_Алесь|А. Ставера]], 1968), «Красные звёзды» (сл. Б. Брусникова, 1969), «Хатынь» (сл. Г. Петренко, 1970), «Старая будёновка» (сл. Б. Брусникова, 1971), «Если б камни могли говорить» (сл. [[:ru:Рождественский,_Роберт_Иванович|Р. Рождественского]], 1971), «Верасы» (сл. И. Скурко, 1971), «Алеся» (сл. [[:ru:Кулешов,_Аркадий_Александрович|А. Кулешова]], 1972), «[[:ru:Спадчына|Спадчына]]<nowiki/>» (сл. Я. Купалы, 1972), «Мы идём по стране» (сл. [[:ru:Фирсов,_Владимир_Иванович|В. Фирсова]], 1973), «Песня памяти Виктора Хары» (сл. Б. Брусникова, 1974), «Родине» (сл. [[:ru:Ошанин,_Лев_Иванович|Л. Ошанина]], 1974), «Вероника» (сл. [[:ru:Богданович,_Максим_Адамович|М. Богдановича]], 1974), «Дударики» (сл. [[:ru:Гречаников,_Анатолий_Семёнович|А. Гречаникова]], 1975), «Заклинание» (сл. [[:ru:Евтушенко,_Евгений_Александрович|Е. Евтушенко]], 1975), «Рябиновый гай» (сл. [[:ru:Панченко,_Пимен_Емельянович|П. Панченко]], 1975), «Товарищ Островский» (сл. Ю. Фатнева, 1976), «Кремль» (сл. Ю. Панкратова, 1976), «Журавли» (сл. Н. [[:ru:Рубцов,_Николай_Михайлович|Рубцова]]), «[[:ru:Мой_родны_кут|Мой родны кут]]<nowiki/>» (сл. [[:ru:Якуб_Колас|Я. Коласа]], 1976), «Поклянёмся, товарищ» (баллада) (сл. [[:ru:Буравкин,_Геннадий_Николаевич|Г. Буравкина]]), «[[:ru:Майский_вальс|Майский вальс]]<nowiki/>», «Дорогие мои земляки», «[[:ru:Письмо_из_45-го|Письмо из 45-го]]<nowiki/>», «Пока на земле существует любовь», «Авэ Марыя», «Вереск», «Наследие», «Полька белорусская», «Венский вальс», «Ой у лесе, у гушчары», «Че Гевара», «[[:ru:Зачарованная_моя|Зачарованая мая]]<nowiki/>», «Трэба дома бываць часцей», «Закаси мае вёсны», «Я хаджу закаханы», «Бярозка», «Песня о Минске», «Світанак», «Куропаты», «Марьина Горка» (всего более 400 песен) ** Марши: «Марш легкоатлетов», «Под знамёна биатлона», "Марш общества «Динамо», «Марш волейболистов» ** Хоры на слова белорусских поэтов ** Произведения для эстрадного оркестра ** Музыка к драматическим спектаклям, радио- и телевизионным постановкам, телевизионным и кинофильмам ** Музыка для детей ** Гимн [[:ru:Союзное_государство_России_и_Белоруссии|Союзного Государства России и Белоруссии]]. === Фильмографияһы === * [[1971 йыл|1971]] — «[[Рудобельский республикаһы (фильм)|Рудобельская республика]]<nowiki/>» * [[1972 йыл|1972]] — «Перед первым снегом» (короткометражный) * [[1976 йыл|1976]] — «Осенние яблоки» (короткометражный) * [[1978 йыл|1978]] — «Дебют» (короткометражный) * [[1980 йыл|1980]] — «Третьего не дано» * [[1983 йыл|1983]] — «А также цирк» (документальный) (соучастие) * [[2019 йыл|2019]] — «[[Тикшеренеүселәр Марьиногорский|Марьиногорский исследователь]]<nowiki/>» == Хәтер == * [[Минск]] ҡала Советы ҡарары менән [[2020 йыл]]<nowiki/>дың [[24 декабрь|24 декабр]]<nowiki/>ендәге «Минск-Мир» комплексындағы бер урамға Игорь Лученок исеме бирелә. == Һылтанмалар == * «Минск тураһында йырҙар» (''«Песня пра Мінск»'') көйө менән һәр сәғәтте ҡала ратушаһында ([[2004 йыл]]<nowiki/>да тергеҙелгән) куранттар һуға * [[2008 йыл]]<nowiki/>дың июлендә «Тынғыһыҙ йөрәк» тип аталған юбилей кисәһе [[Витебск]] ҡалаһында "Славян баҙары" фестивале программаһын аса һәм Игорь Лученокты 70 йәше менән ҡотларға [[Белоруссия]]<nowiki/>ның бик күренекле белорус башҡарыусылары һәм күптәнге дуҫы Иосиф Кобзон килә, ул конферансье сифатында сығыш яһай. == Иҫкәрмә == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [[:ru:Письмо_из_45-го|Письмо из 45-го]] * [https://web.archive.org/web/20150722184634/http://nastgaz.by/%D1%8F-%D0%B4%D0%B0%D0%BF%D0%B0%D0%BC%D0%B0%D0%B3%D0%B0%D1%8E-%D0%BD%D0%B5-%D1%82%D0%BE%D0%BB%D1%8C%D0%BA%D1%96-%D1%81%D1%8F%D0%B1%D1%80%D0%B0%D0%BC-%D0%B0%D0%BB%D0%B5-%D0%BD%D0%B0%D0%B2/ Ігар ЛУЧАНОК: «Я дапамагаю не толькі сябрам, але нават і ворагам»] [[Категория:СССР-ҙың академик музыканттары]] [[Категория:Мәскәү консерваторияһын тамамлаусылар]] [[Категория:Санкт-Петербург консерваторияһын тамамлаусылар]] [[Категория:Польшаның атҡаҙанған мәҙәниәт эшмәкәрҙәре]] [[Категория:БССР-ҙың дәүләт премияһы лауреаттары]] [[Категория:Ленин комсомолы премияһы лауреаттары]] [[Категория:Белорус ССР-ының халыҡ артистары]] [[Категория:СССР-ҙың халыҡ артистары]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында еңәүгә 70 йыл» юбилей миҙалалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«Почёт Билдәһе» ордены кавалерҙары]] [[Категория:Халыҡтар Дуҫлығы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Октябрь Революцияһы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Франциск Скорина ордены кавалерҙары]] [[Категория:XXI быуат музыка педагогтары]] [[Категория:XX быуат музыка педагогтары]] [[Категория:СССР музыка педагогтары]] [[Категория:Алфавит буйынса педагогтар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:XX быуат кинокомпозиторҙары]] [[Категория:СССР кинокомпозиторҙары]] [[Категория:Алфавит буйынса композиторҙар]] [[Категория:Алфавит буйынса музыканттар]] [[Категория:XXI быуат композиторҙары]] [[Категория:XX быуат композиторҙары]] [[Категория:СССР композиторҙары]] [[Категория:Минскиҙа вафат булғандар]] [[Категория:2018 йылда вафат булғандар]] [[Категория:12 ноябрҙә вафат булғандар]] [[Категория:Минскиҙа тыуғандар]] [[Категория:1938 йылда тыуғандар]] [[Категория:6 августа тыуғандар]] jlj75mlzll5qq9f6yrlgwjrmdgpeoag Акимов Геннадий Александрович 0 183088 1148780 1135031 2022-08-05T17:57:00Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki {{Дәүләт эшмәкәре | имя = | оригинал имени = |ширина = | должность = | порядок = | флаг = | периодначало = | периодконец = | предшественник = | преемник = | дата рождения =23.11.1923 | место рождения ={{ТУ|Тверь|Тверҙа}}, [[РСФСР]], [[СССР]] | дата смерти =21.08.1990 | место смерти ={{ВБУ|Ленинград|Санкт-Петербургта}}, [[РСФСР]], [[СССР]] | годы службы =[[1941 год|1941]] — [[1989 год|1989]] | принадлежность = | род войск = | звание = {{СССР, Генерал-майор}} | командовал = | сражения = | учёная степень = {{Учёная степень|доктор|медицина фәндәре}}<small>(1962)</small> | учёное звание ={{Учёное звание||0}}<small>(1965)</small> {{Учёное звание|СССР МФА|1}}<small>(1985)</small> | образование =[[С. М. Киров исемендәге хәрби-медицина академияһы]]<small>(1946)</small> | награды = {{{!}} style="background: transparent" {{!}}{{Октябрь Революцияһы ордены}}{{!!}}{{Ҡыҙыл Йондоҙ ордены}}{{!!}}{{«Хәрби хеҙмәттәре өсөн» миҙалы}}{{!!}}{{«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы}} {{!}}} }} {{ФШ|Акимов}} '''Геннадий Александрович Акимов''' ([[1923 йыл|1923]]—[[1990 йыл|1990]]) — [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|совет]] ғалим-медигы, невропатолог, медицина фәнен һәм һаулыҡ һаҡлауҙы ойоштороусы, [[Фән докторы|медицина фәндәре докторы]] (1962), профессор (1965), медицина хеҙмәте генерал-майоры. СССР Медицина фәндәре академияһының ағза-корреспонденты (1985). == Биографияһы == 1923 йылдың 23 ноябрендә Тверь ҡалаһында, [[Эшсе-Крәҫтиән Ҡыҙыл Армияһы|Ҡыҙыл армия]]ның хәрби хеҙмәткәре, буласаҡ генерал-лейтенант Акимов Александр Иванович ғаиләһендә тыуған. 1941 йылдан 1946 йылға тиклем [[С. М. Киров исемендәге хәрби-медицина академияһы|С. М. Киров исемендәге Хәрби-медицина академияһында]] уҡый. 1946—1949 йылдарҙа нервы ауырыуҙары кафедраһы адъюнктураһында уҡый, академик Б С. Дойниковтың уҡыусыһы<ref name="рн">''Профессора Военно-медицинской (медико-хирургической) академии (1798—1998) / Редкол.: Ю. Л. Шевченко (гл. ред.) и др. — Санкт-Петербург : Наука : С.-Петерб. изд. фирма, 1998 г. — 313 с. — ISBN 5-02-026061-4''</ref><ref name="нр">{{Cite web|author=|url=https://www.elibrary.ru/item.asp?id=20917799|title=Профессор Геннадий Александрович Акимов (к 90-летию со дня рождения)|lang=|publisher=Изд.: [[Военно-медицинская академия имени С. М. Кирова|ВМА им. С. М. Кирова]]|date=№ 4 (44): 2013 г. — С.258—259|accessdate=2020-09-23}}</ref>. 1949 йылда [[С. М. Киров исемендәге хәрби-медицина академияһы|С. М. Киров исемендәге Хәрби-медицина академияһының]] нервы ауырыуҙары кафедраһында үҙенең ғилми-педагогик эшмәкәрлеген башлай: 1949—1953 йылдарҙа — лаборатория начальнигы, 1953 йылдан 1970 йылға тиклем — кесе уҡытыусыһы, өлкән ғилми хеҙмәткәр, уҡытыусы һәм өлкән уҡытыусы. 1970—1973 йылдарҙа [[С. М. Киров исемендәге хәрби-медицина академияһы|С. М. Киров исемендәге Хәрби-медицина академияһының]] начальнигы урынбаҫары, 1973—1989 йылдарҙа — нервы ауырыуҙары кафедраһы етәксеһе<ref name="нр">{{Cite web|author=|url=https://www.elibrary.ru/item.asp?id=20917799|title=Профессор Геннадий Александрович Акимов (к 90-летию со дня рождения)|lang=|publisher=Изд.: [[Военно-медицинская академия имени С. М. Кирова|ВМА им. С. М. Кирова]]|date=№ 4 (44): 2013 г. — С.258—259|accessdate=2020-09-23}}</ref><ref name="рн">''Профессора Военно-медицинской (медико-хирургической) академии (1798—1998) / Редкол.: Ю. Л. Шевченко (гл. ред.) и др. — Санкт-Петербург : Наука : С.-Петерб. изд. фирма, 1998 г. — 313 с. — ISBN 5-02-026061-4''</ref>. 1973—1989 йылдарҙа Г. А. Акимов педагогик эш менән бер үк ваҡытта СССР оборона министрлығының баш невропатологы вазифаһында эшләй<ref name="нр">{{Cite web|author=|url=https://www.elibrary.ru/item.asp?id=20917799|title=Профессор Геннадий Александрович Акимов (к 90-летию со дня рождения)|lang=|publisher=Изд.: [[Военно-медицинская академия имени С. М. Кирова|ВМА им. С. М. Кирова]]|date=№ 4 (44): 2013 г. — С.258—259|accessdate=2020-09-23}}</ref>. 1950 йылда Г. А. Акимов медицина фәндәре кандидаты ғилми дәрәжәһенә дәғүә итеп «Морфологические изменения в нервной системе при общих острых нарушениях кровообращения» темаһы буйынса диссертация яҡлай, ә 1962 йылда — [[Фән докторы|медицина фәндәре докторы]] ғилми дәрәжәһенә дәғүә итеп «Изменения нервной системы при острой недостаточности кровообращения и дыхания» темаһы буйынса докторлыҡ диссертацияһы яҡлай. Г. А. Акимовҡа 1965 йылда профессор ғилми исеме бирелә. 1985 йылда СССР Медицина фәндәре академияһының ағза-корреспонденты итеп һайлан<ref name="рн">''Профессора Военно-медицинской (медико-хирургической) академии (1798—1998) / Редкол.: Ю. Л. Шевченко (гл. ред.) и др. — Санкт-Петербург : Наука : С.-Петерб. изд. фирма, 1998 г. — 313 с. — ISBN 5-02-026061-4''</ref><ref name="нр">{{Cite web|author=|url=https://www.elibrary.ru/item.asp?id=20917799|title=Профессор Геннадий Александрович Акимов (к 90-летию со дня рождения)|lang=|publisher=Изд.: [[Военно-медицинская академия имени С. М. Кирова|ВМА им. С. М. Кирова]]|date=№ 4 (44): 2013 г. — С.258—259|accessdate=2020-09-23}}</ref>. Г. А. Акимовтың төп фәнни-педагогик эшмәкәрлеге нервы системаһы ауырыуҙары һәм йәрәхәтләнгән ваҡытта реабилитациялау, мейе ҡан әйләнеше боҙолоуы, күкрәк ситлеге органдарына операцияларҙың неврологик аспекттары һәм кислород аслығының һәм гипотермияның төрлө формаларының нервы системаһына йоғонтоһон өйрәнеү өлкәһендәге мәсьәләләр менән бәйле була. Г. А. Акимов Бөтә Рәсәй нейропатологтар йәмғиәте рәйесе урынбаҫары, Бөтә Союз невропатологтар һәм психиатрҙар йәмғиәте идараһы президиумы ағзаһы, Ленинград невропатологтар йәмғиәте рәйесе, дүрт йөҙҙән ашыу ғилми хеҙмәттәр һәм монографиялар авторы, уның етәкселегендә ҡырҡтан ашыу кандидатлыҡ һәм ун ике докторлыҡ диссертацияһы башҡарыла һәм яҡлана<ref name="рн">''Профессора Военно-медицинской (медико-хирургической) академии (1798—1998) / Редкол.: Ю. Л. Шевченко (гл. ред.) и др. — Санкт-Петербург : Наука : С.-Петерб. изд. фирма, 1998 г. — 313 с. — ISBN 5-02-026061-4''</ref>. 1990 йылдың 21 авгусында [[Ленинград]]та вафат була, Серафимовка зыяратында ерләнгән. == Библиография == * Неврологические осложнения при операциях на органах грудной полости / Г. А. Акимов. — Ленинград : Воен.-мед. ордена Ленина акад. им. С. М. Кирова, 1961 г. — 95 с. * Преходящие расстройства мозгового кровообращения / Проф. Г. А. Акимов ; Воен.-мед. ордена Ленина акад. им. С. М. Кирова. — Ленинград: 1967 г. — 54 с. * Нервная система при острых нарушениях кровообращения / Ленинград : Медицина. Ленингр. отд-ние, 1971 г. — 263 с. * Преходящие нарушения мозгового кровообращения / Ленинград : Медицина. Ленингр. отд-ние, 1974 г. — 167 с. * Нервная система при общем охлаждении / Воен.-мед. Краснознам. акад. им. С. М. Кирова. — Ленинград: 1975 г. — 51 с. * Михаил Иванович Аствацатуров: (К 100-летию со дня рождения) / Воен.-мед. акад. им. С. М. Кирова. — Ленинград: 1977 г. — 35 с. * Нервная система при экстремальных воздействиях / Ред. проф. Г. А. Акимов. — Ленинград : ВМА, 1977 г. — 139 с. * Нервные болезни и их профилактика / Центр. воен.-мед. упр. М-ва обороны СССР. — Ленинград : Воен.-мед. музей МО СССР, 1978 г. — 28 с. * Борис Семенович Дойников : Жизнь и деятельность клинициста невропатолога, д. чл. АМН СССР, проф., ген.-майора мед. службы / Ленинград: 1979 г. — 30 с. * Начальные проявления сосудистых заболеваний головного мозга / Г. А. Акимов. — Ленинград : Медицина. Ленингр. отд-ние, 1983 г. — 223 с. * Михаил Николаевич Жуковский: невропатолог, 1868—1916 / Г. А. Акимов, А. Е. Архангельский ; Военно-мед. акад. им. С. М. Кирова. — Ленинград : ЦВМУ, 1986 г. — 49 с. * Неврология синкопальных состояний / Г. А. Акимов, Л. Г. Ерохина, О. А. Стыкан. — {{М.}} : Медицина, 1987 г. — 206 с. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * [[Октябрь Революцияһы ордены]] * [[Ҡыҙыл Йондоҙ ордены]] (30.12.1956) * [[«Хәрби хеҙмәттәре өсөн» миҙалы]] (19.11.1951) * [[«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы|«1941-1945 йй. Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы]] == Иҫкәрмәләр == == Әҙәбиәт == * ''Профессора Военно-медицинской (медико-хирургической) академии (1798—1998) / Редкол.: Ю. Л. Шевченко (гл. ред.) и др. — Санкт-Петербург : Наука : С.-Петерб. изд. фирма, 1998 г. — 313 с. — ISBN 5-02-026061-4'' * ''Знаменитые люди Санкт-Петербурга, 1703—2003: Биографический словарь'' / В. Д. Доценко. — 2. изд., испр. и доп. — {{СПб}} : ДАРК, 2003 г. — 455 с. — ISBN 5-98004-004-8 * ''Памятные даты военной медицины: справочник-указатель'' / Военно-медицинский музей М-ва обороны СССР. — Санкт-Петербург : Военно-медицинская акад. им. С. М. Кирова, 1991 г. — С.77 == Һылтанмалар == * Профессор Геннадий Александрович Акимов (к 90-летию со дня рождения) (неопр.). Журнал «Вестник Российской военно-медицинской академии». Изд.: ВМА им. С. М. Кирова (№ 4 (44): 2013 г. — С.258—259). Дата обращения: 23 сентября 2020. [[Категория:С.М. Киров исемендәге Хәрби-медицина академияһын тамалаусылар]] [[Категория:СССР медиктары]] [[Категория:Алфавит буйынса медиктар]] [[Категория:Генерал-майорҙар (СССР)]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:«1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Германияны еңгән өсөн» миҙалы менән бүләкләнеүселәр]] [[Категория:«Хәрби хеҙмәттәре өсөн» миҙалы менән бүләкләнгәндәр]] [[Категория:Ҡыҙыл Йондоҙ ордены кавалерҙары]] [[Категория:Октябрь Революцияһы ордены кавалерҙары]] [[Категория:Медицина фәндәре докторҙары]] [[Категория:Санкт-Петербургта вафат булғандар]] [[Категория:1990 йылда вафат булғандар]] [[Категория:21 августа вафат булғандар]] [[Категория:Тверҙә тыуғандар]] [[Категория:1923 йылда тыуғандар]] [[Категория:23 ноябрҙә тыуғандар]] 6mv3c3i25zrzxwrytv6rf0g5hwl4sk3 Резников Алексей Львович 0 183415 1148719 1147135 2022-08-05T13:14:24Z ČarnaruskiVoin 35409 ČarnaruskiVoin [[Резников Алексей Львович]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Олексий Резников]] wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Алексей Львович Резников |оригинал имени = |имя при рождении = |полное имя = |изображение = |ширина = |описание изображения = |дата рождения = 1933 |место рождения = {{МР|Краснодарский край|в Краснодарском крае}}, [[РСФСР]], [[СССР]] |дата смерти = |место смерти = |гражданство = {{флагификация|СССР}} |подданство = |род деятельности = [[Инженер]]-[[Нефтедобыча|нефтяник]] |отец = |мать = |супруг = |супруга = |дети = |награды и премии = {{Герой Социалистического Труда}}<br>{{Орден Ленина}} |автограф = |сайт = |викисклад = }} '''Алексей Львович Резников''' (1933 йылда тыуған, Төньяҡ Кавказ крайы, [[РСФСР]]) — совет инженер-нефтсеһе, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]], Төркмән ССР-ының «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығы мастеры<ref>[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=31387/ Резников Алексей Львович]</ref>. == Биография == [[1931 йыл]]да (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — [[1933 йыл|1933]]) РСФСР-ҙың Төньяҡ Кавказ крайында (хәҙерге — [[Краснодар крайы]]) тыуған. [[Совет Армияһы]]нда хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң, 1955 йылда «Төркмәннефть» берләшмәһендә скважиналарҙы капиталь ремонтлау быраулаусыһы булып эшләй башлай. Ситтән тороп [[Грозный дәүләт нефть техник университеты|Грозный дәүләт нефть техник институтын]] тамамлаған, «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығында мастер булып эшләй. Уның етәкселегендә быраулаусылар бригадаһы күп йылдар дауамында Төркмән ССР-ы нефтселәре араһында социалистик ярышта призлы урындар яулай һәм идаралыҡта тәүгеләрҙән булып «Коммунистик хеҙмәт коллективы» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була. Производстволағы уңыштары һәм коммунистик хеҙмәт ударниктары исеменә ярыш ойоштороуҙа күрһәткән инициативаһы өсөн [[1960 йыл|1960 йылдың]] [[28 май]]ында СССР Юғары Советы Президиумы Указы менән Алексей Львович Резников Социалистик Хеҙмәт Геройы исеменә лайыҡ була<ref>[http://www.nkmus.ru/files/Reznikov.pdf/ Резников Алексей Львович]</ref>. «Лениннефть» нефть промыслаһы идаралығының баш инженеры булып эшләй. 1968 йылда «Приазовнефть» нефть промыслаһы идаралығы начальнигы урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. 1973 йылдың февралендә Көнбайыш Себергә күсә, унда Баштюменнефтегаз системаһында нефть әҙерләү буйынса начальник урынбаҫары вазифаһын биләй. 1973 йылдың мартында «Нижневартовскнефтегаз» етештереү берекмәһенең «Мегионнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы етәксеһе итеп тәғәйенләнә ([[Төмән өлкәһе|Төмән өлкәһенең]] [[Ханты-Манси автономиялы округы — Югра|Ханты-Манси милли округы]]). 1976 йылдың октябрендә Радужный ҡасабаһында (Ханты-Манси милли округы) «Варьёганнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығын етәкләй. 1977 йылдың майында профсоюз органдарына эшкә күсә. [[Нижневартовск|Нижневартовск ҡалаһы]] халыҡ депутаттары Советы депутаты, 1961 йылда [[КПСС]]-тың XXII съезы делегаты итеп һайлана, 1961 йылдан 1968 йылға тиклем Төркмәнстан Коммунистар Партияһы ҮК ағзаһы була. Хаҡлы ялға сыҡҡас, тыуған яғы [[Краснодар крайы]]на әйләнеп ҡайта. Артабанғы яҙмышы тураһында мәғлүмәт юҡ. [[Ленин ордены|Ленин Ордены]] һәм миҙалдар менән бүләкләнә. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://samotlor-r1.ru/history/ ОТКРЫТИЕ САМОТЛОРСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ] [[Категория:КПСС-тың XXII съезы делегаттары]] [[Категория:СССР нефтселәре]] [[Категория:СССР инженерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Краснодар крайында тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1933 йылда тыуғандар]] pni86klmb6pw7wjpqiexds5uzfthd9b 1148723 1148719 2022-08-05T13:15:07Z ČarnaruskiVoin 35409 ČarnaruskiVoin [[Олексий Резников]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Резников Алексей Юрьевич]] wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Алексей Львович Резников |оригинал имени = |имя при рождении = |полное имя = |изображение = |ширина = |описание изображения = |дата рождения = 1933 |место рождения = {{МР|Краснодарский край|в Краснодарском крае}}, [[РСФСР]], [[СССР]] |дата смерти = |место смерти = |гражданство = {{флагификация|СССР}} |подданство = |род деятельности = [[Инженер]]-[[Нефтедобыча|нефтяник]] |отец = |мать = |супруг = |супруга = |дети = |награды и премии = {{Герой Социалистического Труда}}<br>{{Орден Ленина}} |автограф = |сайт = |викисклад = }} '''Алексей Львович Резников''' (1933 йылда тыуған, Төньяҡ Кавказ крайы, [[РСФСР]]) — совет инженер-нефтсеһе, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]], Төркмән ССР-ының «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығы мастеры<ref>[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=31387/ Резников Алексей Львович]</ref>. == Биография == [[1931 йыл]]да (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — [[1933 йыл|1933]]) РСФСР-ҙың Төньяҡ Кавказ крайында (хәҙерге — [[Краснодар крайы]]) тыуған. [[Совет Армияһы]]нда хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң, 1955 йылда «Төркмәннефть» берләшмәһендә скважиналарҙы капиталь ремонтлау быраулаусыһы булып эшләй башлай. Ситтән тороп [[Грозный дәүләт нефть техник университеты|Грозный дәүләт нефть техник институтын]] тамамлаған, «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығында мастер булып эшләй. Уның етәкселегендә быраулаусылар бригадаһы күп йылдар дауамында Төркмән ССР-ы нефтселәре араһында социалистик ярышта призлы урындар яулай һәм идаралыҡта тәүгеләрҙән булып «Коммунистик хеҙмәт коллективы» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була. Производстволағы уңыштары һәм коммунистик хеҙмәт ударниктары исеменә ярыш ойоштороуҙа күрһәткән инициативаһы өсөн [[1960 йыл|1960 йылдың]] [[28 май]]ында СССР Юғары Советы Президиумы Указы менән Алексей Львович Резников Социалистик Хеҙмәт Геройы исеменә лайыҡ була<ref>[http://www.nkmus.ru/files/Reznikov.pdf/ Резников Алексей Львович]</ref>. «Лениннефть» нефть промыслаһы идаралығының баш инженеры булып эшләй. 1968 йылда «Приазовнефть» нефть промыслаһы идаралығы начальнигы урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. 1973 йылдың февралендә Көнбайыш Себергә күсә, унда Баштюменнефтегаз системаһында нефть әҙерләү буйынса начальник урынбаҫары вазифаһын биләй. 1973 йылдың мартында «Нижневартовскнефтегаз» етештереү берекмәһенең «Мегионнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы етәксеһе итеп тәғәйенләнә ([[Төмән өлкәһе|Төмән өлкәһенең]] [[Ханты-Манси автономиялы округы — Югра|Ханты-Манси милли округы]]). 1976 йылдың октябрендә Радужный ҡасабаһында (Ханты-Манси милли округы) «Варьёганнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығын етәкләй. 1977 йылдың майында профсоюз органдарына эшкә күсә. [[Нижневартовск|Нижневартовск ҡалаһы]] халыҡ депутаттары Советы депутаты, 1961 йылда [[КПСС]]-тың XXII съезы делегаты итеп һайлана, 1961 йылдан 1968 йылға тиклем Төркмәнстан Коммунистар Партияһы ҮК ағзаһы була. Хаҡлы ялға сыҡҡас, тыуған яғы [[Краснодар крайы]]на әйләнеп ҡайта. Артабанғы яҙмышы тураһында мәғлүмәт юҡ. [[Ленин ордены|Ленин Ордены]] һәм миҙалдар менән бүләкләнә. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://samotlor-r1.ru/history/ ОТКРЫТИЕ САМОТЛОРСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ] [[Категория:КПСС-тың XXII съезы делегаттары]] [[Категория:СССР нефтселәре]] [[Категория:СССР инженерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Краснодар крайында тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1933 йылда тыуғандар]] pni86klmb6pw7wjpqiexds5uzfthd9b 1148763 1148723 2022-08-05T17:29:50Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Алексей Львович Резников |оригинал имени = |имя при рождении = |полное имя = |изображение = |ширина = |описание изображения = |дата рождения = 1933 |место рождения = {{МР|Краснодарский край|в Краснодарском крае}}, [[РСФСР]], [[СССР]] |дата смерти = |место смерти = |гражданство = {{флагификация|СССР}} |подданство = |род деятельности = [[Инженер]]-[[Нефтедобыча|нефтяник]] |отец = |мать = |супруг = |супруга = |дети = |награды и премии = {{Герой Социалистического Труда}}<br>{{Орден Ленина}} |автограф = |сайт = |викисклад = }} '''Алексей Львович Резников''' ({{lang-uk|Олексій Юрійович Резніков}}) (1933 йылда тыуған, Төньяҡ Кавказ крайы, [[РСФСР]]) — совет инженер-нефтсеһе, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]], Төркмән ССР-ының «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығы мастеры<ref>[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=31387/ Резников Алексей Львович]</ref>. == Биография == [[1931 йыл]]да (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — [[1933 йыл|1933]]) РСФСР-ҙың Төньяҡ Кавказ крайында (хәҙерге — [[Краснодар крайы]]) тыуған. [[Совет Армияһы]]нда хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң, 1955 йылда «Төркмәннефть» берләшмәһендә скважиналарҙы капиталь ремонтлау быраулаусыһы булып эшләй башлай. Ситтән тороп [[Грозный дәүләт нефть техник университеты|Грозный дәүләт нефть техник институтын]] тамамлаған, «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығында мастер булып эшләй. Уның етәкселегендә быраулаусылар бригадаһы күп йылдар дауамында Төркмән ССР-ы нефтселәре араһында социалистик ярышта призлы урындар яулай һәм идаралыҡта тәүгеләрҙән булып «Коммунистик хеҙмәт коллективы» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була. Производстволағы уңыштары һәм коммунистик хеҙмәт ударниктары исеменә ярыш ойоштороуҙа күрһәткән инициативаһы өсөн [[1960 йыл|1960 йылдың]] [[28 май]]ында СССР Юғары Советы Президиумы Указы менән Алексей Львович Резников Социалистик Хеҙмәт Геройы исеменә лайыҡ була<ref>[http://www.nkmus.ru/files/Reznikov.pdf/ Резников Алексей Львович]</ref>. «Лениннефть» нефть промыслаһы идаралығының баш инженеры булып эшләй. 1968 йылда «Приазовнефть» нефть промыслаһы идаралығы начальнигы урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. 1973 йылдың февралендә Көнбайыш Себергә күсә, унда Баштюменнефтегаз системаһында нефть әҙерләү буйынса начальник урынбаҫары вазифаһын биләй. 1973 йылдың мартында «Нижневартовскнефтегаз» етештереү берекмәһенең «Мегионнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы етәксеһе итеп тәғәйенләнә ([[Төмән өлкәһе|Төмән өлкәһенең]] [[Ханты-Манси автономиялы округы — Югра|Ханты-Манси милли округы]]). 1976 йылдың октябрендә Радужный ҡасабаһында (Ханты-Манси милли округы) «Варьёганнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығын етәкләй. 1977 йылдың майында профсоюз органдарына эшкә күсә. [[Нижневартовск|Нижневартовск ҡалаһы]] халыҡ депутаттары Советы депутаты, 1961 йылда [[КПСС]]-тың XXII съезы делегаты итеп һайлана, 1961 йылдан 1968 йылға тиклем Төркмәнстан Коммунистар Партияһы ҮК ағзаһы була. Хаҡлы ялға сыҡҡас, тыуған яғы [[Краснодар крайы]]на әйләнеп ҡайта. Артабанғы яҙмышы тураһында мәғлүмәт юҡ. [[Ленин ордены|Ленин Ордены]] һәм миҙалдар менән бүләкләнә. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://samotlor-r1.ru/history/ ОТКРЫТИЕ САМОТЛОРСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ] [[Категория:КПСС-тың XXII съезы делегаттары]] [[Категория:СССР нефтселәре]] [[Категория:СССР инженерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Краснодар крайында тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1933 йылда тыуғандар]] akrh3r2ocoixoa0swhqlg8nkjcn0xkz 1148765 1148763 2022-08-05T17:32:00Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Алексей Львович Резников |оригинал имени = |имя при рождении = |полное имя = |изображение = |ширина = |описание изображения = |дата рождения = 1933 |место рождения = {{МР|Краснодар крайы|Краснодар крайында}}, [[РСФСР]], [[СССР]] |дата смерти = |место смерти = |гражданство = {{флагификация|СССР}} |подданство = |род деятельности = [[Инженер]]-[[Нефтедобыча|нефтяник]] |отец = |мать = |супруг = |супруга = |дети = |награды и премии = {{Герой Социалистического Труда}}<br>{{Орден Ленина}} |автограф = |сайт = |викисклад = }} '''Алексей Львович Резников''' ({{lang-uk|Олексій Юрійович Резніков}}) (1933 йылда тыуған, Төньяҡ Кавказ крайы, [[РСФСР]]) — совет инженер-нефтсеһе, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]], Төркмән ССР-ының «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығы мастеры<ref>[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=31387/ Резников Алексей Львович]</ref>. == Биография == [[1931 йыл]]да (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — [[1933 йыл|1933]]) РСФСР-ҙың Төньяҡ Кавказ крайында (хәҙерге — [[Краснодар крайы]]) тыуған. [[Совет Армияһы]]нда хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң, 1955 йылда «Төркмәннефть» берләшмәһендә скважиналарҙы капиталь ремонтлау быраулаусыһы булып эшләй башлай. Ситтән тороп [[Грозный дәүләт нефть техник университеты|Грозный дәүләт нефть техник институтын]] тамамлаған, «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығында мастер булып эшләй. Уның етәкселегендә быраулаусылар бригадаһы күп йылдар дауамында Төркмән ССР-ы нефтселәре араһында социалистик ярышта призлы урындар яулай һәм идаралыҡта тәүгеләрҙән булып «Коммунистик хеҙмәт коллективы» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була. Производстволағы уңыштары һәм коммунистик хеҙмәт ударниктары исеменә ярыш ойоштороуҙа күрһәткән инициативаһы өсөн [[1960 йыл|1960 йылдың]] [[28 май]]ында СССР Юғары Советы Президиумы Указы менән Алексей Львович Резников Социалистик Хеҙмәт Геройы исеменә лайыҡ була<ref>[http://www.nkmus.ru/files/Reznikov.pdf/ Резников Алексей Львович]</ref>. «Лениннефть» нефть промыслаһы идаралығының баш инженеры булып эшләй. 1968 йылда «Приазовнефть» нефть промыслаһы идаралығы начальнигы урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. 1973 йылдың февралендә Көнбайыш Себергә күсә, унда Баштюменнефтегаз системаһында нефть әҙерләү буйынса начальник урынбаҫары вазифаһын биләй. 1973 йылдың мартында «Нижневартовскнефтегаз» етештереү берекмәһенең «Мегионнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы етәксеһе итеп тәғәйенләнә ([[Төмән өлкәһе|Төмән өлкәһенең]] [[Ханты-Манси автономиялы округы — Югра|Ханты-Манси милли округы]]). 1976 йылдың октябрендә Радужный ҡасабаһында (Ханты-Манси милли округы) «Варьёганнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығын етәкләй. 1977 йылдың майында профсоюз органдарына эшкә күсә. [[Нижневартовск|Нижневартовск ҡалаһы]] халыҡ депутаттары Советы депутаты, 1961 йылда [[КПСС]]-тың XXII съезы делегаты итеп һайлана, 1961 йылдан 1968 йылға тиклем Төркмәнстан Коммунистар Партияһы ҮК ағзаһы була. Хаҡлы ялға сыҡҡас, тыуған яғы [[Краснодар крайы]]на әйләнеп ҡайта. Артабанғы яҙмышы тураһында мәғлүмәт юҡ. [[Ленин ордены|Ленин Ордены]] һәм миҙалдар менән бүләкләнә. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://samotlor-r1.ru/history/ ОТКРЫТИЕ САМОТЛОРСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ] [[Категория:КПСС-тың XXII съезы делегаттары]] [[Категория:СССР нефтселәре]] [[Категория:СССР инженерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Краснодар крайында тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1933 йылда тыуғандар]] klf7535kk97ghj7qo1yjdzhogi0z80u 1148768 1148765 2022-08-05T17:36:33Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Алексей Львович Резников |оригинал имени = |имя при рождении = |полное имя = |изображение = |ширина = |описание изображения = |дата рождения = 1933 |место рождения = {{МР|Краснодар крайы|Краснодар крайында}}, [[РСФСР]], [[СССР]] |дата смерти = |место смерти = |гражданство = {{флагификация|СССР}} |подданство = |род деятельности = [[Инженер]]-[[Нефтедобыча|нефтяник]] |отец = |мать = |супруг = |супруга = |дети = |награды и премии = {{Герой Социалистического Труда}}<br>{{Орден Ленина}} |автограф = |сайт = |викисклад = }} '''Алексей Львович Резников''' (1933 йылда тыуған, Төньяҡ Кавказ крайы, [[РСФСР]]) — совет инженер-нефтсеһе, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]], Төркмән ССР-ының «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығы мастеры<ref>[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=31387/ Резников Алексей Львович]</ref>. == Биография == [[1931 йыл]]да (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — [[1933 йыл|1933]]) РСФСР-ҙың Төньяҡ Кавказ крайында (хәҙерге — [[Краснодар крайы]]) тыуған. [[Совет Армияһы]]нда хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң, 1955 йылда «Төркмәннефть» берләшмәһендә скважиналарҙы капиталь ремонтлау быраулаусыһы булып эшләй башлай. Ситтән тороп [[Грозный дәүләт нефть техник университеты|Грозный дәүләт нефть техник институтын]] тамамлаған, «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығында мастер булып эшләй. Уның етәкселегендә быраулаусылар бригадаһы күп йылдар дауамында Төркмән ССР-ы нефтселәре араһында социалистик ярышта призлы урындар яулай һәм идаралыҡта тәүгеләрҙән булып «Коммунистик хеҙмәт коллективы» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була. Производстволағы уңыштары һәм коммунистик хеҙмәт ударниктары исеменә ярыш ойоштороуҙа күрһәткән инициативаһы өсөн [[1960 йыл|1960 йылдың]] [[28 май]]ында СССР Юғары Советы Президиумы Указы менән Алексей Львович Резников Социалистик Хеҙмәт Геройы исеменә лайыҡ була<ref>[http://www.nkmus.ru/files/Reznikov.pdf/ Резников Алексей Львович]</ref>. «Лениннефть» нефть промыслаһы идаралығының баш инженеры булып эшләй. 1968 йылда «Приазовнефть» нефть промыслаһы идаралығы начальнигы урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. 1973 йылдың февралендә Көнбайыш Себергә күсә, унда Баштюменнефтегаз системаһында нефть әҙерләү буйынса начальник урынбаҫары вазифаһын биләй. 1973 йылдың мартында «Нижневартовскнефтегаз» етештереү берекмәһенең «Мегионнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы етәксеһе итеп тәғәйенләнә ([[Төмән өлкәһе|Төмән өлкәһенең]] [[Ханты-Манси автономиялы округы — Югра|Ханты-Манси милли округы]]). 1976 йылдың октябрендә Радужный ҡасабаһында (Ханты-Манси милли округы) «Варьёганнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығын етәкләй. 1977 йылдың майында профсоюз органдарына эшкә күсә. [[Нижневартовск|Нижневартовск ҡалаһы]] халыҡ депутаттары Советы депутаты, 1961 йылда [[КПСС]]-тың XXII съезы делегаты итеп һайлана, 1961 йылдан 1968 йылға тиклем Төркмәнстан Коммунистар Партияһы ҮК ағзаһы була. Хаҡлы ялға сыҡҡас, тыуған яғы [[Краснодар крайы]]на әйләнеп ҡайта. Артабанғы яҙмышы тураһында мәғлүмәт юҡ. [[Ленин ордены|Ленин Ордены]] һәм миҙалдар менән бүләкләнә. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://samotlor-r1.ru/history/ ОТКРЫТИЕ САМОТЛОРСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ] [[Категория:КПСС-тың XXII съезы делегаттары]] [[Категория:СССР нефтселәре]] [[Категория:СССР инженерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Краснодар крайында тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1933 йылда тыуғандар]] 3fkz6wu3zu70zgvn9uqv4fgrnp3bi3v 1148777 1148768 2022-08-05T17:53:44Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Алексей Львович Резников |оригинал имени = |имя при рождении = |полное имя = |изображение = |ширина = |описание изображения = |дата рождения = 1933 |место рождения = {{МР|Краснодар крайы|Краснодар крайында}}, [[РСФСР]], [[СССР]] |дата смерти = |место смерти = |гражданство = {{флагификация|СССР}} |подданство = |род деятельности = [[Инженер]]-[[Нефтедобыча|нефтяник]] |отец = |мать = |супруг = |супруга = |дети = |награды и премии = {{Герой Социалистического Труда}}<br>{{Орден Ленина}} |автограф = |сайт = |викисклад = }} '''Алексей Львович Резников''' (1933 йылда тыуған, Төньяҡ Кавказ крайы, [[РСФСР]]) — совет инженер-нефтсеһе, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]], Төркмән ССР-ының «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығы мастеры<ref>[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=31387/ Резников Алексей Львович]</ref>. == Биография == [[1931 йыл]]да (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — [[1933 йыл|1933]]) РСФСР-ҙың Төньяҡ Кавказ крайында (хәҙерге — [[Краснодар крайы]]) тыуған. [[Совет Армияһы]]нда хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң, 1955 йылда «Төркмәннефть» берләшмәһендә скважиналарҙы капиталь ремонтлау быраулаусыһы булып эшләй башлай. Ситтән тороп [[Грозный дәүләт нефть техник университеты|Грозный дәүләт нефть техник институтын]] тамамлаған, «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығында мастер булып эшләй. Уның етәкселегендә быраулаусылар бригадаһы күп йылдар дауамында Төркмән ССР-ы нефтселәре араһында социалистик ярышта призлы урындар яулай һәм идаралыҡта тәүгеләрҙән булып «Коммунистик хеҙмәт коллективы» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була. Производстволағы уңыштары һәм коммунистик хеҙмәт ударниктары исеменә ярыш ойоштороуҙа күрһәткән инициативаһы өсөн [[1960 йыл|1960 йылдың]] [[28 май]]ында СССР Юғары Советы Президиумы Указы менән Алексей Львович Резников Социалистик Хеҙмәт Геройы исеменә лайыҡ була<ref>[http://www.nkmus.ru/files/Reznikov.pdf/ Резников Алексей Львович]</ref>. «Лениннефть» нефть промыслаһы идаралығының баш инженеры булып эшләй. 1968 йылда «Приазовнефть» нефть промыслаһы идаралығы начальнигы урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. 1973 йылдың февралендә Көнбайыш Себергә күсә, унда Баштюменнефтегаз системаһында нефть әҙерләү буйынса начальник урынбаҫары вазифаһын биләй. 1973 йылдың мартында «Нижневартовскнефтегаз» етештереү берекмәһенең «Мегионнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы етәксеһе итеп тәғәйенләнә ([[Төмән өлкәһе|Төмән өлкәһенең]] [[Ханты-Манси автономиялы округы — Югра|Ханты-Манси милли округы]]). 1976 йылдың октябрендә Радужный ҡасабаһында (Ханты-Манси милли округы) «Варьёганнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығын етәкләй. 1977 йылдың майында профсоюз органдарына эшкә күсә. [[Нижневартовск|Нижневартовск ҡалаһы]] халыҡ депутаттары Советы депутаты, 1961 йылда [[КПСС]]-тың XXII съезы делегаты итеп һайлана, 1961 йылдан 1968 йылға тиклем Төркмәнстан Коммунистар Партияһы ҮК ағзаһы була. Хаҡлы ялға сыҡҡас, тыуған яғы [[Краснодар крайы]]на әйләнеп ҡайта. Артабанғы яҙмышы тураһында мәғлүмәт юҡ. [[Ленин ордены|Ленин Ордены]] һәм миҙалдар менән бүләкләнә. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://samotlor-r1.ru/history/ ОТКРЫТИЕ САМОТЛОРСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ] [[Категория:КПСС-тың XXII съезы делегаттары]] [[Категория:СССР нефтселәре]] [[Категория:СССР инженерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Краснодар крайында тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1933 йылда тыуғандар]] 3jf9mirzzdp15x7fw0jfmhpwcsssuzt 1148781 1148777 2022-08-05T17:57:11Z Рөстәм Нурыев 43 Рөстәм Нурыев [[Резников Алексей Юрьевич]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Резников Алексей Львович]] wikitext text/x-wiki {{Персона |имя = Алексей Львович Резников |оригинал имени = |имя при рождении = |полное имя = |изображение = |ширина = |описание изображения = |дата рождения = 1933 |место рождения = {{МР|Краснодар крайы|Краснодар крайында}}, [[РСФСР]], [[СССР]] |дата смерти = |место смерти = |гражданство = {{флагификация|СССР}} |подданство = |род деятельности = [[Инженер]]-[[Нефтедобыча|нефтяник]] |отец = |мать = |супруг = |супруга = |дети = |награды и премии = {{Герой Социалистического Труда}}<br>{{Орден Ленина}} |автограф = |сайт = |викисклад = }} '''Алексей Львович Резников''' (1933 йылда тыуған, Төньяҡ Кавказ крайы, [[РСФСР]]) — совет инженер-нефтсеһе, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]], Төркмән ССР-ының «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығы мастеры<ref>[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=31387/ Резников Алексей Львович]</ref>. == Биография == [[1931 йыл]]да (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — [[1933 йыл|1933]]) РСФСР-ҙың Төньяҡ Кавказ крайында (хәҙерге — [[Краснодар крайы]]) тыуған. [[Совет Армияһы]]нда хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң, 1955 йылда «Төркмәннефть» берләшмәһендә скважиналарҙы капиталь ремонтлау быраулаусыһы булып эшләй башлай. Ситтән тороп [[Грозный дәүләт нефть техник университеты|Грозный дәүләт нефть техник институтын]] тамамлаған, «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығында мастер булып эшләй. Уның етәкселегендә быраулаусылар бригадаһы күп йылдар дауамында Төркмән ССР-ы нефтселәре араһында социалистик ярышта призлы урындар яулай һәм идаралыҡта тәүгеләрҙән булып «Коммунистик хеҙмәт коллективы» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була. Производстволағы уңыштары һәм коммунистик хеҙмәт ударниктары исеменә ярыш ойоштороуҙа күрһәткән инициативаһы өсөн [[1960 йыл|1960 йылдың]] [[28 май]]ында СССР Юғары Советы Президиумы Указы менән Алексей Львович Резников Социалистик Хеҙмәт Геройы исеменә лайыҡ була<ref>[http://www.nkmus.ru/files/Reznikov.pdf/ Резников Алексей Львович]</ref>. «Лениннефть» нефть промыслаһы идаралығының баш инженеры булып эшләй. 1968 йылда «Приазовнефть» нефть промыслаһы идаралығы начальнигы урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. 1973 йылдың февралендә Көнбайыш Себергә күсә, унда Баштюменнефтегаз системаһында нефть әҙерләү буйынса начальник урынбаҫары вазифаһын биләй. 1973 йылдың мартында «Нижневартовскнефтегаз» етештереү берекмәһенең «Мегионнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы етәксеһе итеп тәғәйенләнә ([[Төмән өлкәһе|Төмән өлкәһенең]] [[Ханты-Манси автономиялы округы — Югра|Ханты-Манси милли округы]]). 1976 йылдың октябрендә Радужный ҡасабаһында (Ханты-Манси милли округы) «Варьёганнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығын етәкләй. 1977 йылдың майында профсоюз органдарына эшкә күсә. [[Нижневартовск|Нижневартовск ҡалаһы]] халыҡ депутаттары Советы депутаты, 1961 йылда [[КПСС]]-тың XXII съезы делегаты итеп һайлана, 1961 йылдан 1968 йылға тиклем Төркмәнстан Коммунистар Партияһы ҮК ағзаһы була. Хаҡлы ялға сыҡҡас, тыуған яғы [[Краснодар крайы]]на әйләнеп ҡайта. Артабанғы яҙмышы тураһында мәғлүмәт юҡ. [[Ленин ордены|Ленин Ордены]] һәм миҙалдар менән бүләкләнә. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://samotlor-r1.ru/history/ ОТКРЫТИЕ САМОТЛОРСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ] [[Категория:КПСС-тың XXII съезы делегаттары]] [[Категория:СССР нефтселәре]] [[Категория:СССР инженерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Краснодар крайында тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1933 йылда тыуғандар]] 3jf9mirzzdp15x7fw0jfmhpwcsssuzt 1148786 1148781 2022-08-05T18:01:28Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Алексей Львович Резников''' (1933 йылда тыуған, Төньяҡ Кавказ крайы, [[РСФСР]]) — совет инженер-нефтсеһе, [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]], Төркмән ССР-ының «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығы мастеры<ref>[https://warheroes.ru/hero/hero.asp?Hero_id=31387/ Резников Алексей Львович]</ref>. == Биография == [[1931 йыл]]да (башҡа мәғлүмәттәр буйынса — [[1933 йыл|1933]]) РСФСР-ҙың Төньяҡ Кавказ крайында (хәҙерге — [[Краснодар крайы]]) тыуған. [[Совет Армияһы]]нда хеҙмәт итеп ҡайтҡандан һуң, 1955 йылда «Төркмәннефть» берләшмәһендә скважиналарҙы капиталь ремонтлау быраулаусыһы булып эшләй башлай. Ситтән тороп [[Грозный дәүләт нефть техник университеты|Грозный дәүләт нефть техник институтын]] тамамлаған, «Небитдагнефть» нефть промыслаһы идаралығында мастер булып эшләй. Уның етәкселегендә быраулаусылар бригадаһы күп йылдар дауамында Төркмән ССР-ы нефтселәре араһында социалистик ярышта призлы урындар яулай һәм идаралыҡта тәүгеләрҙән булып «Коммунистик хеҙмәт коллективы» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була. Производстволағы уңыштары һәм коммунистик хеҙмәт ударниктары исеменә ярыш ойоштороуҙа күрһәткән инициативаһы өсөн [[1960 йыл|1960 йылдың]] [[28 май]]ында СССР Юғары Советы Президиумы Указы менән Алексей Львович Резников Социалистик Хеҙмәт Геройы исеменә лайыҡ була<ref>[http://www.nkmus.ru/files/Reznikov.pdf/ Резников Алексей Львович]</ref>. «Лениннефть» нефть промыслаһы идаралығының баш инженеры булып эшләй. 1968 йылда «Приазовнефть» нефть промыслаһы идаралығы начальнигы урынбаҫары итеп тәғәйенләнә. 1973 йылдың февралендә Көнбайыш Себергә күсә, унда Баштюменнефтегаз системаһында нефть әҙерләү буйынса начальник урынбаҫары вазифаһын биләй. 1973 йылдың мартында «Нижневартовскнефтегаз» етештереү берекмәһенең «Мегионнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығы етәксеһе итеп тәғәйенләнә ([[Төмән өлкәһе|Төмән өлкәһенең]] [[Ханты-Манси автономиялы округы — Югра|Ханты-Манси милли округы]]). 1976 йылдың октябрендә Радужный ҡасабаһында (Ханты-Манси милли округы) «Варьёганнефть» нефть һәм газ сығарыу идаралығын етәкләй. 1977 йылдың майында профсоюз органдарына эшкә күсә. [[Нижневартовск|Нижневартовск ҡалаһы]] халыҡ депутаттары Советы депутаты, 1961 йылда [[КПСС]]-тың XXII съезы делегаты итеп һайлана, 1961 йылдан 1968 йылға тиклем Төркмәнстан Коммунистар Партияһы ҮК ағзаһы була. Хаҡлы ялға сыҡҡас, тыуған яғы [[Краснодар крайы]]на әйләнеп ҡайта. Артабанғы яҙмышы тураһында мәғлүмәт юҡ. [[Ленин ордены|Ленин Ордены]] һәм миҙалдар менән бүләкләнә. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [http://samotlor-r1.ru/history/ ОТКРЫТИЕ САМОТЛОРСКОГО МЕСТОРОЖДЕНИЯ] [[Категория:КПСС-тың XXII съезы делегаттары]] [[Категория:СССР нефтселәре]] [[Категория:СССР инженерҙары]] [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Социалистик Хеҙмәт Геройҙары]] [[Категория:Краснодар крайында тыуғандар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]] [[Категория:1933 йылда тыуғандар]] faycvxmfp43n6on25w6ih0ut8bmrovn Фекерләшеү:Резников Алексей Львович 1 183418 1148721 1138441 2022-08-05T13:14:24Z ČarnaruskiVoin 35409 ČarnaruskiVoin [[Фекерләшеү:Резников Алексей Львович]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Олексий Резников]] wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Резников, Алексей Львович|}} ez1ssjv1xwp6lykfmj4ipvfakqd1muw 1148725 1148721 2022-08-05T13:15:07Z ČarnaruskiVoin 35409 ČarnaruskiVoin [[Фекерләшеү:Олексий Резников]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Резников Алексей Юрьевич]] wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Резников, Алексей Львович|}} ez1ssjv1xwp6lykfmj4ipvfakqd1muw 1148769 1148725 2022-08-05T17:38:58Z ZUFAr 191 Был мәҡәлә Резников Алексей Львович булырға тейеш wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Резников, Алексей Львович|}} {{u|Вәхит}} Был мәҡәлә Резников Алексей Львович булырға тейеш. Юрьевич булғас Украина оборона министрына барып тоташа.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:38, 5 август 2022 (UTC) 52yb1ysrv0ar9h44vefxn7ps7yqc636 1148783 1148769 2022-08-05T17:59:34Z Рөстәм Нурыев 43 Рөстәм Нурыев [[Фекерләшеү:Резников Алексей Юрьевич]] битенең исемен йүнәлтеү ҡуймайынса үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Резников Алексей Львович]] wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Резников, Алексей Львович|}} {{u|Вәхит}} Был мәҡәлә Резников Алексей Львович булырға тейеш. Юрьевич булғас Украина оборона министрына барып тоташа.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:38, 5 август 2022 (UTC) 52yb1ysrv0ar9h44vefxn7ps7yqc636 1148788 1148783 2022-08-05T18:03:02Z Рөстәм Нурыев 43 wikitext text/x-wiki {{ТИМ|ru|Резников, Алексей Львович|}} {{u|Вәхит}} Был мәҡәлә Резников Алексей Львович булырға тейеш. Юрьевич булғас Украина оборона министрына барып тоташа.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 17:38, 5 август 2022 (UTC) : {{Эшләнде}}. --[[Ҡатнашыусы:Рөстәм Нурыев|Рөстәм Нурыев]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:Рөстәм Нурыев|әңгәмә]]) 18:02, 5 август 2022 (UTC) dug6z91xfrw2oofyuft45bjln4dus2p Нечаев Леонид Петрович 0 183426 1148826 1138359 2022-08-06T08:07:17Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Персона|имя=Леонид Петровичм Нечаев|оригинал имени=|имя при рождении=|изображение=Нечаев, Леонид Петрович.jpg|ширина=|описание изображения=|дата рождения=1915|место рождения={{МР|Пенза губернаһы|Пенза губернаһында}}, [[Российская империя]]|дата смерти=1968|место смерти={{МС|Елабуга}}, [[Татарская АССР]], [[РСФСР]], [[СССР]]|гражданство={{флагификация|Российская империя}}<br>{{флагификация|СССР}}|подданство=|род деятельности=[[Хирург]]|отец=|мать=|супруг=|супруга=|дети=|награды и премии={{Заслуженный работник Татарской АССР|тип=врач}}|автограф=|сайт=|викисклад=}} '''Леонид Петрович Нечаев''' ([[1915 йыл]], Пенза губернаһы, [[Рәсәй империяһы]] - [[1968 йыл]], [[Алабуға (ҡала)|Алабуға]], [[Татар АССР-ы]], [[РСФСР]]) - совет табибы, хирург, Татар АССР-ының атҡаҙанған табибы (1962).)<ref name="автоссылка1">[http://elabuga-rt.ru/news/obschestvo/vrach-ot-boga/ Врач от бога]</ref>. == Биографияһы == 1915 йылда Рәсәй империяһының Пенза губернаһында тыуған. [[Ҡазан дәүләт медицина университеты|Ҡазан дәүләт медицина институтына]] уҡырға инә. Уны, уҡыу алдынғыһы булараҡ, [[Һамар хәрби-медицина институты|Куйбышев хәрби-медицина академияһына]] күсереләр, был уҡыу йортон 1940 йылда тамамлай<ref name="автоссылка1">[http://elabuga-rt.ru/news/obschestvo/vrach-ot-boga/ Врач от бога]</ref>. [[Бөйөк Ватан һуғышы|Бөйөк Ватан һуғышында]] ҡатнаша, унда хәрби табип, ялан хирургы була. [[РККА|РККА-ның]] Баш хәрби-санитария идаралығы начальнигы приказы менән 18-се гвардия миномет полкының өлкән табибы итеп тәғәйенләнде. Был полк һөжүм ваҡытында ҡамауға эләгә. Ҡамауҙа урындағы кеше ҡиәфәтендә йәшенепп йөрөй, ләкин ҡулға алына һәм хәрби әсирҙәр өсөн лагерға оҙатыла<ref name="автоссылка1">[http://elabuga-rt.ru/news/obschestvo/vrach-ot-boga/ Врач от бога]</ref>. 1945 йылда тыуған яғына ҡайта. НКВД тарафынан ҡамауҙа ҡалған әсир булараҡ күп тикшереүҙәр үтә. Ул ваҡытта эшһеҙ ҡала. Тикшереүҙәр тамамланғандан һуң, [[Алабуға (ҡала)|Алабуғала]] хәрби әсирҙәр өсөн ойошторолған НКВД-ның 97-се лагерына хирург итеп эшкә алына. Һуңынан Алабуға үҙәк район дауаханаһының хирургия бүлексәһендә ординатор булып эшләй башлай. Алабуға медицина училищеһында хирургиянан уҡыта. 1955 йылда был ҡалала ҡан биреү пункты асыла, Нечаев бында уның кураторы була. 1959 йылда Алабуға үҙәк район дауаханаһының хирургия бүлексәһенә мөдир итеп тәғәйенләнә. Татар АССР-ының бер юлы дүрт районында - [[Мамадыш]], [[Яр Саллы]], [[Бондюг]] һәм [[Алабуға районы|Алабуғала]] - әйҙәүсе хирург була<ref>[https://realnoevremya.ru/articles/161401-fotomarafon-100-letie-tatarstana-chast-126-ya/ Фотомарафон «100-летие Татарстана»: пункт переливания крови в Елабуге, 1955 год]</ref>. [[1962 йыл|1962 йылда]] һаулыҡ һаҡлауҙы үҫтереүгә ҙур өлөш индергәне өсөн Леонид Петрович Нечаев «Татар АССР-ының атҡаҙанған табибы» тигән маҡтаулы исемгә лайыҡ була<ref>[http://городелабуга.рф/nechaev-leonid-petrovich-posmertno.html/ НЕЧАЕВ ЛЕОНИД ПЕТРОВИЧ (ПОСМЕРТНО)]</ref>. 1968 йылда йөрәк хәлһеҙлегенән ҡапыл вафат була. 1993 йылда Леонид Нечаевҡа үлгәндән һуң «Алабуғаның почетлы гражданы» исеме бирелә, ҡаланың 4-се биҫтәһе урамдарының береһенә уның исеме менән йөрөтөлә. == Иҫкәрмәләр == <references group="" responsive="1"></references> == Һылтанмалар == ** [https://kazan.bezformata.com/listnews/elabuge-uvekovechat-pamyat-hirurga/57262578/ В Елабуге увековечат память хирурга Нечаева] ** [https://rt-online.ru/skver-v-pamyat-ob-izvestnom-hirurge/ Сквер в память об известном хирурге] ** [https://www.kremnik.ru/node/249707/ НЕЧАЕВ ЛЕОНИД ПЕТРОВИЧ] [[Категория:СССР хирургтары]] [[Категория:Һамар юғары уҡыу йорттарын тамамлаусылар]] [[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]] [[Категория:1968 йылда вафат булғандар]] [[Категория:1915 йылда тыуғандар]] 95et21dbnm8wsji5ntv1imel1krorho Әзербайжан техник университеты 0 183479 1148727 1138664 2022-08-05T13:39:34Z 31.200.18.9 wikitext text/x-wiki {{УК}} '''Әзербайжан техник университеты''' ({{lang-az|Azərbaycan Texniki Universiteti}}) — [[Әзербайжан|Әзербайжандың]] юғары техник дәүләт уҡыу йорто. Университет 1950 йылдан алып эшләй һәм әлеге ваҡытта илдең алдынғы юғары уҡыу йорттарының береһе булып тора. == Факультеттары == Әлеге ваҡытта университет 26 йүнәлеш һәм 70 һөнәр буйынса белгестәр әҙерләй. Университетта түбәндәге факультеттар бар: * Автоматлаштырыу һәм иҫәпләү техникаһы; * Радиотехника һәм элемтә; * Электротехника һәм энергетика; * Инженерлыҡ; * Транспорт; * Металлургия; * Технологик машиналар; * Инженерлыҡ эше һәм идара итеү. Был факультеттарҙың штаттағы һәм тулы булмаған кафедраларында 6000-гә тиклем студент уҡый, шуларҙың 300-ө — сит ил кешеләре. Университеттың 46 кафедраһында 600-ҙән ашыу уҡытыусы эшләй, шул иҫәптән 70 фән докторы, профессор һәм 400-гә яҡын фән кандидаты, доцент. == Инфраструктура == Университет студенттары һәм хеҙмәткәрҙәре ҡарамағында 700 000 ашыу китаптан торған китапхана фонды, махсус йыһазландырылған уҡыу залдары эшләй. Бөтә бүлектәр заманса ҡорамалдар, компьютерҙар һәм махсус лабораториялар менән йыһазландырылған. Уҡыусыларҙы «Элемтә һәм телекоммуникациялар» һөнәре буйынса уҡытыу һәм камиллаштырыу маҡсатында махсус уҡыу үҙәге булдырыла. ӘзТУ-ла заманса «Спорт һарайы», кампус һәм ял итеү өсөн пансионат бар. == Һылтанмалар == [[Категория:Әзербайжан университеттары]] [[Категория:Әзербайжан юғары техник вуздары]] [[Категория:Баҡының юғары уҡыу йорттары]] pcb7zol69rcee6erw5zw9hdim0ghkab Малай (ауыл) 0 184222 1148819 1146675 2022-08-06T07:02:29Z MR973 26610 MR973 [[Малай]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Малай (ауыл)]] wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)]] j4lm81vuf0q7uu0ketdw6t8h29pmyxm Фекерләшеү:Малай (ауыл) 1 184223 1148821 1146677 2022-08-06T07:02:29Z MR973 26610 MR973 [[Фекерләшеү:Малай]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Малай (ауыл)]] wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Фекерләшеү:Малай (Ҡырмыҫҡалы районы)]] l46zqj2nh1392zfm520rxtwgb4injov Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы 0 184229 1148837 1147538 2022-08-06T11:25:41Z Sherbn 17935 /* Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре */ wikitext text/x-wiki {{Ук}} '''Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт улы''' (20 октябрь 1936 йыл) — ауыл хужалығы предприятиеһы етәксеһе, агроном, педагог. [[Ленин ордены]], ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены кавалеры. Башҡорт АССР-ының атҡаҙанған агрономы. РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы. == Биография == Мәғизов Мөхәмәтшәриф Мөхәммәт (Мөхәмәтша) улы 1936 йылдың 20 октябрендә [[Мәләүез районы]] Аҡбута ауылында тыуа, ләкин документтарҙа [[Күгәрсен районы]] Түбәнге Бикҡужа ауылында тыуған тип күрһәтелгән. Атаһы Мөхәмәтша Хәтип улы Мәғизов сығышы менән Күгәрсен районы Түбәнге Биккужа ауылынан, 1936 йылдан алып, 1947 йылға тиклем Ҡыҙыл Армияла хәрби хеҙмәттә була, 1940—1941 йылдарҙа ғына өйөндә йәшәп өлгәрә. Мөхәммәтшәриф бәләкәй сағынан әсәһенә төрлө йорт эштәрендә ярҙамлаша, бик иртә колхоз эштәрендә, һал ағыҙыу һ.б.кеүек эштәрҙә ҡатнаша. 1954 йылда ул Күгәрсен районы [[Йомағужа (Күгәрсен районы)|Йомағужа]] урта мәктәбен тамамлай һәм [[Башҡорт дәүләт аграр университеты|Башҡорт дәүләт ауыл хужалығы институты]]на уҡырға инә. 1959 йылда институт тамамлаған йәш белгес Мәләүез районы Ленин исемендәге колхозға агроном итеп тәғәйенләнә. 1961—1962 йылдарҙа ул ВЛКСМ-дың Мәләүез район комитеты секретары вазифаһына һайлана. 1962 йылда Мәләүез районы [[Әбет]] ауылы тулы булмаған урта мәктәбе директоры [[Әлимғолов Искәндәр Арыҫланбәк улы]]ның өлкән ҡыҙы Флораға өйләнә. 1963—1966 йылдарҙа М.Мәғизов Мәләүез районы ауыл хужалығы идаралағында баш агроном вазифаһын башҡара. 1967—1970 йылдарҙа ул Мәләүез районы «Нөгөш» колхозы рәйесе була, был йылдарҙа [[Бәләкәй Моҡас]] һәм [[Арыҫлан]] ауылдарында мәктәп төҙөлә, [[Смаҡ]]та урта мәктәп төҙөлөшө башлана. 1970—1982 йылдарҙа Мәләүез районы [[Ергән]] ауылындағы Салауат исемендәге колхозды етәкләй. Колхоз эшсәндәре Краснодар өлкәһе игенселәре менән ярышып, мул уңыш алыуға өлгәшә. Фиҙаҡәр хеҙмәте, өлгәшкән уңыштары өсөн М.Мәғизовҡа Ленин ордены һәм ике тапҡыр Почёт билдәһе ордены тапшырыла. 1977 йылда ул Бөтә союз профсоюздарының XVI съезы эшендә делегат булараҡ ҡатнаша. 1983 йылда ул 109-сы һанлы һөнәрселек училищеһы (СПТУ) директоры итеп тәғәйенләнә, бында экономика фәнен уҡыта. Бынан һуң 1986—1998 йылдарҙа, хаҡлы ялға сыҡҡансы, Мәләүез ауыл хужалығы идаралағының баш белгесе булып эшләй. Ҡатыны Флора Искәндәр ҡыҙы менән биш бала тәрбиәләп үҫтергәндәр. == Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре == * Башҡортостандың атҡаҙанған агрономы (1982) * РСФСР-ҙың мәғариф отличнигы (1976) * [[Ленин ордены]](1976) * Почёт билдәһе ордены (1971, 1973) * «В. И. Лениндың тыуыуына 100 йыл тыуыуы айҡанлы» юбилей миҙалы (1970) * «Сиҙәм ерҙәрҙе үҙләштергән өсөн» миҙалы (196) * «Фиҙаҡәр хеҙмәт өсөн» (1966) * «Хеҙмәт ветераны» (1989) == Һылтанмалар == * [https://putokt.bashkortostan102.ru/melnews/3049-po-zhizni-s-veroy-v-dobro-i-lyudey.html По жизни с верой в добро и людей] * [https://put-okt.com/articles/stranitsy-istorii/2021-09-10/v-krasnuyu-armiyu-prizyvalsya-trizhdy-i-poluchil-medal-za-boevye-zaslugi-posle-10-let-voennoy-sluzhby-2500677 В Красную Армию призывался трижды] * [http://bibliografu.ru/blog/2017/11/07/%D0%BB%D0%B5%D1%82%D0%BE%D0%BF%D0%B8%D1%81%D1%8C-%D1%81%D0%B5%D0%BB%D0%B0-%D0%B7%D0%B8%D1%80%D0%B3%D0%B0%D0%BD/ Летопись села Зирган ] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} [[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]] [[Категория:Күгәрсен районында тыуғандар]] [[Категория:Башҡорт дәүләт аграр университетын тамамлаусылар]] n8fkqeo68wsruqv07mdaoynf0epdn56 Категория:Әзербайжан юғары техник вуздары 14 184471 1148728 2022-08-05T13:40:25Z 31.200.18.9 "[[Категория:Илдәр буйынса юғары техник уҡыу йорттары]] [[Категория:Әзербайжан юғары уҡыу йорттары|Техник]]" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki [[Категория:Илдәр буйынса юғары техник уҡыу йорттары]] [[Категория:Әзербайжан юғары уҡыу йорттары|Техник]] 8k2vsxwu6nm77fsc6tpp5x2hoc08129 Сэндвич 0 184472 1148729 2022-08-05T14:26:48Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/123996474|Сэндвич]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki {{Блюдо|основные компоненты=икмәк, эслек, ит, соус, салат һ.б.|изображение=Sandwich.jpg|страна происхождения={{Флагификация|Англия}}|оригинальное название=sandwich}} [[Категория:Блюда по алфавиту]] [[Категория:Блюда по алфавиту]] [[Категория:Блюда по алфавиту]] '''Сэндвич''', '''сандвич''' ({{Lang-en|sandwich}} — уртаға урынлаштырыу{{Sfn|В. В. Похлёбкин|2015}}) — ике икмәк киҫәгенән һәм улар араһында ниндәй ҙә булһа эслек булған бутерброд төрө (ябыҡ бутерброд). Инглиз телендә бер киҫәк икмәктан торған бутербром ''асыҡ сэндвич'' ({{Lang-en|open sandwich}}) тип атала. Сэндвичтың француз варианты крок-месье, итальянса панини тип атала. == Тарихы == Хәҙерге ҡиәфәтендә сэндвичтың барлыҡҡа килеүен яҡынса XVII быуат Европаһына индерергә мөмкин. Икмәккә төрөү (йәки уға һалыу) башҡа ингредиенттарҙы алдан уҡ төрлө мәҙәниәттәрҙә барлыҡҡа килгән. [[Оксфорд инглиз теле һүҙлеге|Оксфорд һүҙлеге]] 1762 йылда «сэндвич» һүҙен аҙыҡ-түлеккә ҡарата иң тәүге ҡулланылыуын билдәләй. Эдуард Гиббон көндәлегендә клуб ағзаларының — «батшалыҡтың иң яҡшы кешеләре» — «һалҡын ит киҫәктәрен, йәки сэндвич» ашауын һүрәтләй. Дөйөм ҡабул ителгән версияға ярашлы, атамаһы Джон Монтегю, 4-се граф Сэндвичский (1718-1792) титулынан, легеда буйынса, тәүлек әйләнәһенә уйын өҫтәле артында ултырған һәм ашауҙан туҡтамаҫ өсөн ике һыныҡ ҡыҙҙырылған икмәк араһында һалҡын һыйыр ите биреүҙе һораған кәртсенән алынған.<ref>[http://www.grammarphobia.com/blog/2013/11/sandwich.html The Grammarphobia Blog: How noble is the sandwich?]</ref><ref>{{Cite web|accessdate=2014-01-06|access-date=2014-01-05|archiveurl=yes}}</ref><ref>[http://recipes.howstuffworks.com/history-sandwich.htm TLC Cooking «The History of the Sandwich»]</ref> == Таралыу == Сэндвич, бигерәк тә инглиз ҙур ҡалаларында, туҡланыу мәҙәниәтенең айырылғыһыҙ өлөшө була. Лондонда сэндвичтар менән сауҙа итеүсе бик күп компаниялар бар. Донъяла иң эре сэндвич етештереүселәр булып McDonald’s, Subway, Burger King ресторандар селтәре тора. == Ғәҙәти булмаған сэндвичтар == * Америка армияһы өсөн өс йыл буйына боҙолмай торған сэндвич уйлап табыла.<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/business/newsid_1924000/1924246.stm Би-би-си | Экономика | Супербутерброд для американских солдат]</ref> * Лондон супермаркеттарының береһендә ғәҙәттән тыш ҡиммәтле сэндвич һатып алырға мөмкин. Уның хаҡы 85 фунт стерлинг. Продукт Wagyu мәрмәр һыйыр ите, фуа-гра киҫәктәре, трюфель майынан майонез, brie de mo сыры, рукола салаты, борос һәм черри помидорҙарынан тора (ысынында был гамбургер, сөнки ит киҫәктәре түгел, ә кәтлит (котлет) ҡулланыла).<ref>{{Cite web|access-date=2020-07-12}}</ref><ref>{{Cite web|accessdate=2008-03-16|access-date=2011-01-08|archiveurl=yes}}</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|refs=<ref name="kul">{{Книга |заглавие=Кулинария |ответственный=Гл. ред. М. О. Лифшиц |год=1955 |часть=Закрытые бутерброды (сандвичи) |ссылка часть=https://kulinaria1955.ru/holodnye_i_goryachie_zakuski/holodnye_zakuski/buterbrody/178-136-zakrytye-buterbrody-sandvichi.html |место=М. |издательство=Госторгиздат |страницы=141 |страниц=960}}</ref>}} == Әҙәбиәт == * Похлёбкин В. В. Сэндвичи // Кулинарный словарь. — М.: Издательство «Э», 2015. — С. 346. — 456 с. — 4000 экз. — <nowiki>ISBN 978-5-699-75127-3</nowiki>. == Һылтанмалар == * [http://www.portalostranah.ru/view.php?id=31 Америка классикаһы - АҠШ-та сэндвичтар һәм уларҙың төрҙәре. Американың сэндвичҡа ҡарашы] * [https://archive.org/stream/uptodatesandwich00full#page/n5/mode/2up Кулинарная книга «400 сэндвичей»] 1909 года. [[Категория:Викидәреслеккә һылтанмаһы булған мәҡәләләр]] [[Категория:Урам ризығы]] rk7tymp917lhkmhubcl8zixohkq5ztv 1148750 1148729 2022-08-05T16:59:06Z ZUFAr 191 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki {{Блюдо|основные компоненты=икмәк, эслек, ит, соус, салат һ.б.|изображение=Sandwich.jpg|страна происхождения={{Флагификация|Англия}}|оригинальное название=sandwich}} [[Категория:Блюда по алфавиту]] [[Категория:Блюда по алфавиту]] [[Категория:Блюда по алфавиту]] '''Сэндвич''', '''сандвич''' ({{Lang-en|sandwich}} — уртаға урынлаштырыу{{Sfn|В. В. Похлёбкин|2015}}) — ике икмәк киҫәгенән һәм улар араһында ниндәй ҙә булһа эслек булған бутерброд төрө (ябыҡ бутерброд). Инглиз телендә бер киҫәк икмәктан торған бутербром ''асыҡ сэндвич'' ({{Lang-en|open sandwich}}) тип атала. Сэндвичтың француз варианты крок-месье, итальянса панини тип атала. == Тарихы == Хәҙерге ҡиәфәтендә сэндвичтың барлыҡҡа килеүен яҡынса XVII быуат Европаһына индерергә мөмкин. Икмәккә төрөү (йәки уға һалыу) башҡа ингредиенттарҙы алдан уҡ төрлө мәҙәниәттәрҙә барлыҡҡа килгән. [[Оксфорд инглиз теле һүҙлеге|Оксфорд һүҙлеге]] 1762 йылда «сэндвич» һүҙен аҙыҡ-түлеккә ҡарата иң тәүге ҡулланылыуын билдәләй. Эдуард Гиббон көндәлегендә клуб ағзаларының — «батшалыҡтың иң яҡшы кешеләре» — «һалҡын ит киҫәктәрен, йәки сэндвич» ашауын һүрәтләй. Дөйөм ҡабул ителгән версияға ярашлы, атамаһы Джон Монтегю, 4-се граф Сэндвичский (1718-1792) титулынан, легеда буйынса, тәүлек әйләнәһенә уйын өҫтәле артында ултырған һәм ашауҙан туҡтамаҫ өсөн ике һыныҡ ҡыҙҙырылған икмәк араһында һалҡын һыйыр ите биреүҙе һораған кәртсенән алынған.<ref>[http://www.grammarphobia.com/blog/2013/11/sandwich.html The Grammarphobia Blog: How noble is the sandwich?]</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.dictionarycentral.com/definition/sandwich.html |title=sandwich Definition, History and Origin — Dictionary Central|archive-url=https://web.archive.org/web/20140106041021/http://www.dictionarycentral.com/definition/sandwich.html |archive-date=2014-01-06 |access-date=2014-01-05 |deadlink=yes}}</ref><ref>[http://recipes.howstuffworks.com/history-sandwich.htm TLC Cooking «The History of the Sandwich»]</ref> == Таралыу == Сэндвич, бигерәк тә инглиз ҙур ҡалаларында, туҡланыу мәҙәниәтенең айырылғыһыҙ өлөшө була. Лондонда сэндвичтар менән сауҙа итеүсе бик күп компаниялар бар. Донъяла иң эре сэндвич етештереүселәр булып McDonald’s, Subway, Burger King ресторандар селтәре тора. == Ғәҙәти булмаған сэндвичтар == * Америка армияһы өсөн өс йыл буйына боҙолмай торған сэндвич уйлап табыла.<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/business/newsid_1924000/1924246.stm Би-би-си | Экономика | Супербутерброд для американских солдат]</ref> * Лондон супермаркеттарының береһендә ғәҙәттән тыш ҡиммәтле сэндвич һатып алырға мөмкин. Уның хаҡы 85 фунт стерлинг. Продукт Wagyu мәрмәр һыйыр ите, фуа-гра киҫәктәре, трюфель майынан майонез, brie de mo сыры, рукола салаты, борос һәм черри помидорҙарынан тора (ысынында был гамбургер, сөнки ит киҫәктәре түгел, ә кәтлит (котлет) ҡулланыла).<ref>{{Cite web|access-date=2020-07-12}}</ref><ref>{{Cite web|accessdate=2008-03-16|access-date=2011-01-08|archiveurl=yes}}</ref> == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|refs=<ref name="kul">{{Книга |заглавие=Кулинария |ответственный=Гл. ред. М. О. Лифшиц |год=1955 |часть=Закрытые бутерброды (сандвичи) |ссылка часть=https://kulinaria1955.ru/holodnye_i_goryachie_zakuski/holodnye_zakuski/buterbrody/178-136-zakrytye-buterbrody-sandvichi.html |место=М. |издательство=Госторгиздат |страницы=141 |страниц=960}}</ref>}} == Әҙәбиәт == * Похлёбкин В. В. Сэндвичи // Кулинарный словарь. — М.: Издательство «Э», 2015. — С. 346. — 456 с. — 4000 экз. — <nowiki>ISBN 978-5-699-75127-3</nowiki>. == Һылтанмалар == * [http://www.portalostranah.ru/view.php?id=31 Америка классикаһы - АҠШ-та сэндвичтар һәм уларҙың төрҙәре. Американың сэндвичҡа ҡарашы] * [https://archive.org/stream/uptodatesandwich00full#page/n5/mode/2up Кулинарная книга «400 сэндвичей»] 1909 года. [[Категория:Викидәреслеккә һылтанмаһы булған мәҡәләләр]] [[Категория:Урам ризығы]] 7k3dqvo3941hi0hwu2wllkli8m4044o 1148751 1148750 2022-08-05T17:01:03Z ZUFAr 191 /* Ғәҙәти булмаған сэндвичтар */ wikitext text/x-wiki {{Блюдо|основные компоненты=икмәк, эслек, ит, соус, салат һ.б.|изображение=Sandwich.jpg|страна происхождения={{Флагификация|Англия}}|оригинальное название=sandwich}} [[Категория:Блюда по алфавиту]] [[Категория:Блюда по алфавиту]] [[Категория:Блюда по алфавиту]] '''Сэндвич''', '''сандвич''' ({{Lang-en|sandwich}} — уртаға урынлаштырыу{{Sfn|В. В. Похлёбкин|2015}}) — ике икмәк киҫәгенән һәм улар араһында ниндәй ҙә булһа эслек булған бутерброд төрө (ябыҡ бутерброд). Инглиз телендә бер киҫәк икмәктан торған бутербром ''асыҡ сэндвич'' ({{Lang-en|open sandwich}}) тип атала. Сэндвичтың француз варианты крок-месье, итальянса панини тип атала. == Тарихы == Хәҙерге ҡиәфәтендә сэндвичтың барлыҡҡа килеүен яҡынса XVII быуат Европаһына индерергә мөмкин. Икмәккә төрөү (йәки уға һалыу) башҡа ингредиенттарҙы алдан уҡ төрлө мәҙәниәттәрҙә барлыҡҡа килгән. [[Оксфорд инглиз теле һүҙлеге|Оксфорд һүҙлеге]] 1762 йылда «сэндвич» һүҙен аҙыҡ-түлеккә ҡарата иң тәүге ҡулланылыуын билдәләй. Эдуард Гиббон көндәлегендә клуб ағзаларының — «батшалыҡтың иң яҡшы кешеләре» — «һалҡын ит киҫәктәрен, йәки сэндвич» ашауын һүрәтләй. Дөйөм ҡабул ителгән версияға ярашлы, атамаһы Джон Монтегю, 4-се граф Сэндвичский (1718-1792) титулынан, легеда буйынса, тәүлек әйләнәһенә уйын өҫтәле артында ултырған һәм ашауҙан туҡтамаҫ өсөн ике һыныҡ ҡыҙҙырылған икмәк араһында һалҡын һыйыр ите биреүҙе һораған кәртсенән алынған.<ref>[http://www.grammarphobia.com/blog/2013/11/sandwich.html The Grammarphobia Blog: How noble is the sandwich?]</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.dictionarycentral.com/definition/sandwich.html |title=sandwich Definition, History and Origin — Dictionary Central|archive-url=https://web.archive.org/web/20140106041021/http://www.dictionarycentral.com/definition/sandwich.html |archive-date=2014-01-06 |access-date=2014-01-05 |deadlink=yes}}</ref><ref>[http://recipes.howstuffworks.com/history-sandwich.htm TLC Cooking «The History of the Sandwich»]</ref> == Таралыу == Сэндвич, бигерәк тә инглиз ҙур ҡалаларында, туҡланыу мәҙәниәтенең айырылғыһыҙ өлөшө була. Лондонда сэндвичтар менән сауҙа итеүсе бик күп компаниялар бар. Донъяла иң эре сэндвич етештереүселәр булып McDonald’s, Subway, Burger King ресторандар селтәре тора. == Ғәҙәти булмаған сэндвичтар == * Америка армияһы өсөн өс йыл буйына боҙолмай торған сэндвич уйлап табыла.<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/business/newsid_1924000/1924246.stm Би-би-си | Экономика | Супербутерброд для американских солдат]</ref> * Лондон супермаркеттарының береһендә ғәҙәттән тыш ҡиммәтле сэндвич һатып алырға мөмкин. Уның хаҡы 85 фунт стерлинг. Продукт Wagyu мәрмәр һыйыр ите, фуа-гра киҫәктәре, трюфель майынан майонез, brie de mo сыры, рукола салаты, борос һәм черри помидорҙарынан тора (ысынында был гамбургер, сөнки ит киҫәктәре түгел, ә кәтлит (котлет) ҡулланыла).<ref>{{Cite web |url=http://gramota.ru/slovari/dic/?word=руккола&all=x |title=ГРАМОТА.РУ – справочно-информационный интернет-портал «Русский язык» {{!}} Словари {{!}} Проверка слова |website=gramota.ru |access-date=2020-07-12}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.kedem.ru/news/n2006-04-11-11-57-31/ |title=Самый дорогой бутерброд для лондонских гурманов |archive-url=https://web.archive.org/web/20080316000631/http://www.kedem.ru/news/n2006-04-11-11-57-31/ |archive-date=2008-03-16 |access-date=2011-01-08 |deadlink=yes}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр|refs=<ref name="kul">{{Книга |заглавие=Кулинария |ответственный=Гл. ред. М. О. Лифшиц |год=1955 |часть=Закрытые бутерброды (сандвичи) |ссылка часть=https://kulinaria1955.ru/holodnye_i_goryachie_zakuski/holodnye_zakuski/buterbrody/178-136-zakrytye-buterbrody-sandvichi.html |место=М. |издательство=Госторгиздат |страницы=141 |страниц=960}}</ref>}} == Әҙәбиәт == * Похлёбкин В. В. Сэндвичи // Кулинарный словарь. — М.: Издательство «Э», 2015. — С. 346. — 456 с. — 4000 экз. — <nowiki>ISBN 978-5-699-75127-3</nowiki>. == Һылтанмалар == * [http://www.portalostranah.ru/view.php?id=31 Америка классикаһы - АҠШ-та сэндвичтар һәм уларҙың төрҙәре. Американың сэндвичҡа ҡарашы] * [https://archive.org/stream/uptodatesandwich00full#page/n5/mode/2up Кулинарная книга «400 сэндвичей»] 1909 года. [[Категория:Викидәреслеккә һылтанмаһы булған мәҡәләләр]] [[Категория:Урам ризығы]] scj8liztek2xxvnw4rf1abfv8l1kirr 1148752 1148751 2022-08-05T17:02:14Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Блюдо|основные компоненты=икмәк, эслек, ит, соус, салат һ.б.|изображение=Sandwich.jpg|страна происхождения={{Флагификация|Англия}}|оригинальное название=sandwich}} [[Категория:Блюда по алфавиту]] [[Категория:Блюда по алфавиту]] [[Категория:Блюда по алфавиту]] '''Сэндвич''', '''сандвич''' ({{Lang-en|sandwich}} — уртаға урынлаштырыу{{Sfn|В. В. Похлёбкин|2015}}) — ике икмәк киҫәгенән һәм улар араһында ниндәй ҙә булһа эслек булған бутерброд төрө (ябыҡ бутерброд). Инглиз телендә бер киҫәк икмәктан торған бутербром ''асыҡ сэндвич'' ({{Lang-en|open sandwich}}) тип атала. Сэндвичтың француз варианты крок-месье, итальянса панини тип атала. == Тарихы == Хәҙерге ҡиәфәтендә сэндвичтың барлыҡҡа килеүен яҡынса XVII быуат Европаһына индерергә мөмкин. Икмәккә төрөү (йәки уға һалыу) башҡа ингредиенттарҙы алдан уҡ төрлө мәҙәниәттәрҙә барлыҡҡа килгән. [[Оксфорд инглиз теле һүҙлеге|Оксфорд һүҙлеге]] 1762 йылда «сэндвич» һүҙен аҙыҡ-түлеккә ҡарата иң тәүге ҡулланылыуын билдәләй. Эдуард Гиббон көндәлегендә клуб ағзаларының — «батшалыҡтың иң яҡшы кешеләре» — «һалҡын ит киҫәктәрен, йәки сэндвич» ашауын һүрәтләй. Дөйөм ҡабул ителгән версияға ярашлы, атамаһы Джон Монтегю, 4-се граф Сэндвичский (1718-1792) титулынан, легеда буйынса, тәүлек әйләнәһенә уйын өҫтәле артында ултырған һәм ашауҙан туҡтамаҫ өсөн ике һыныҡ ҡыҙҙырылған икмәк араһында һалҡын һыйыр ите биреүҙе һораған кәртсенән алынған.<ref>[http://www.grammarphobia.com/blog/2013/11/sandwich.html The Grammarphobia Blog: How noble is the sandwich?]</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.dictionarycentral.com/definition/sandwich.html |title=sandwich Definition, History and Origin — Dictionary Central|archive-url=https://web.archive.org/web/20140106041021/http://www.dictionarycentral.com/definition/sandwich.html |archive-date=2014-01-06 |access-date=2014-01-05 |deadlink=yes}}</ref><ref>[http://recipes.howstuffworks.com/history-sandwich.htm TLC Cooking «The History of the Sandwich»]</ref> == Таралыу == Сэндвич, бигерәк тә инглиз ҙур ҡалаларында, туҡланыу мәҙәниәтенең айырылғыһыҙ өлөшө була. Лондонда сэндвичтар менән сауҙа итеүсе бик күп компаниялар бар. Донъяла иң эре сэндвич етештереүселәр булып McDonald’s, Subway, Burger King ресторандар селтәре тора. == Ғәҙәти булмаған сэндвичтар == * Америка армияһы өсөн өс йыл буйына боҙолмай торған сэндвич уйлап табыла.<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/business/newsid_1924000/1924246.stm Би-би-си | Экономика | Супербутерброд для американских солдат]</ref> * Лондон супермаркеттарының береһендә ғәҙәттән тыш ҡиммәтле сэндвич һатып алырға мөмкин. Уның хаҡы 85 фунт стерлинг. Продукт Wagyu мәрмәр һыйыр ите, фуа-гра киҫәктәре, трюфель майынан майонез, brie de mo сыры, рукола салаты, борос һәм черри помидорҙарынан тора (ысынында был гамбургер, сөнки ит киҫәктәре түгел, ә кәтлит (котлет) ҡулланыла).<ref>{{Cite web |url=http://gramota.ru/slovari/dic/?word=руккола&all=x |title=ГРАМОТА.РУ – справочно-информационный интернет-портал «Русский язык» {{!}} Словари {{!}} Проверка слова |website=gramota.ru |access-date=2020-07-12}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.kedem.ru/news/n2006-04-11-11-57-31/ |title=Самый дорогой бутерброд для лондонских гурманов |archive-url=https://web.archive.org/web/20080316000631/http://www.kedem.ru/news/n2006-04-11-11-57-31/ |archive-date=2008-03-16 |access-date=2011-01-08 |deadlink=yes}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Похлёбкин В. В. Сэндвичи // Кулинарный словарь. — М.: Издательство «Э», 2015. — С. 346. — 456 с. — 4000 экз. — <nowiki>ISBN 978-5-699-75127-3</nowiki>. == Һылтанмалар == * [http://www.portalostranah.ru/view.php?id=31 Америка классикаһы - АҠШ-та сэндвичтар һәм уларҙың төрҙәре. Американың сэндвичҡа ҡарашы] * [https://archive.org/stream/uptodatesandwich00full#page/n5/mode/2up Кулинарная книга «400 сэндвичей»] 1909 года. [[Категория:Викидәреслеккә һылтанмаһы булған мәҡәләләр]] [[Категория:Урам ризығы]] h4p2u3lhf8s4xn1trnz5fzir2trmdff 1148761 1148752 2022-08-05T17:19:20Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Блюдо|основные компоненты=икмәк, эслек, ит, соус, салат һ.б.|изображение=Sandwich.jpg|страна происхождения={{Флагификация|Англия}}|оригинальное название=sandwich}} '''Сэндвич''', '''сандвич''' ({{Lang-en|sandwich}} — уртаға урынлаштырыу{{Sfn|В. В. Похлёбкин|2015}}) — ике икмәк киҫәгенән һәм улар араһында ниндәй ҙә булһа эслек булған бутерброд төрө (ябыҡ бутерброд). Инглиз телендә бер киҫәк икмәктан торған бутербром ''асыҡ сэндвич'' ({{Lang-en|open sandwich}}) тип атала. Сэндвичтың француз варианты крок-месье, итальянса панини тип атала. == Тарихы == Хәҙерге ҡиәфәтендә сэндвичтың барлыҡҡа килеүен яҡынса XVII быуат Европаһына индерергә мөмкин. Икмәккә төрөү (йәки уға һалыу) башҡа ингредиенттарҙы алдан уҡ төрлө мәҙәниәттәрҙә барлыҡҡа килгән. [[Оксфорд инглиз теле һүҙлеге|Оксфорд һүҙлеге]] 1762 йылда «сэндвич» һүҙен аҙыҡ-түлеккә ҡарата иң тәүге ҡулланылыуын билдәләй. Эдуард Гиббон көндәлегендә клуб ағзаларының — «батшалыҡтың иң яҡшы кешеләре» — «һалҡын ит киҫәктәрен, йәки сэндвич» ашауын һүрәтләй. Дөйөм ҡабул ителгән версияға ярашлы, атамаһы Джон Монтегю, 4-се граф Сэндвичский (1718-1792) титулынан, легеда буйынса, тәүлек әйләнәһенә уйын өҫтәле артында ултырған һәм ашауҙан туҡтамаҫ өсөн ике һыныҡ ҡыҙҙырылған икмәк араһында һалҡын һыйыр ите биреүҙе һораған кәртсенән алынған.<ref>[http://www.grammarphobia.com/blog/2013/11/sandwich.html The Grammarphobia Blog: How noble is the sandwich?]</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.dictionarycentral.com/definition/sandwich.html |title=sandwich Definition, History and Origin — Dictionary Central|archive-url=https://web.archive.org/web/20140106041021/http://www.dictionarycentral.com/definition/sandwich.html |archive-date=2014-01-06 |access-date=2014-01-05 |deadlink=yes}}</ref><ref>[http://recipes.howstuffworks.com/history-sandwich.htm TLC Cooking «The History of the Sandwich»]</ref> == Таралыу == Сэндвич, бигерәк тә инглиз ҙур ҡалаларында, туҡланыу мәҙәниәтенең айырылғыһыҙ өлөшө була. Лондонда сэндвичтар менән сауҙа итеүсе бик күп компаниялар бар. Донъяла иң эре сэндвич етештереүселәр булып McDonald’s, Subway, Burger King ресторандар селтәре тора. == Ғәҙәти булмаған сэндвичтар == * Америка армияһы өсөн өс йыл буйына боҙолмай торған сэндвич уйлап табыла.<ref>[http://news.bbc.co.uk/hi/russian/business/newsid_1924000/1924246.stm Би-би-си | Экономика | Супербутерброд для американских солдат]</ref> * Лондон супермаркеттарының береһендә ғәҙәттән тыш ҡиммәтле сэндвич һатып алырға мөмкин. Уның хаҡы 85 фунт стерлинг. Продукт Wagyu мәрмәр һыйыр ите, фуа-гра киҫәктәре, трюфель майынан майонез, brie de mo сыры, рукола салаты, борос һәм черри помидорҙарынан тора (ысынында был гамбургер, сөнки ит киҫәктәре түгел, ә кәтлит (котлет) ҡулланыла).<ref>{{Cite web |url=http://gramota.ru/slovari/dic/?word=руккола&all=x |title=ГРАМОТА.РУ – справочно-информационный интернет-портал «Русский язык» {{!}} Словари {{!}} Проверка слова |website=gramota.ru |access-date=2020-07-12}}</ref><ref>{{Cite web |url=http://www.kedem.ru/news/n2006-04-11-11-57-31/ |title=Самый дорогой бутерброд для лондонских гурманов |archive-url=https://web.archive.org/web/20080316000631/http://www.kedem.ru/news/n2006-04-11-11-57-31/ |archive-date=2008-03-16 |access-date=2011-01-08 |deadlink=yes}}</ref>. == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * Похлёбкин В. В. Сэндвичи // Кулинарный словарь. — М.: Издательство «Э», 2015. — С. 346. — 456 с. — 4000 экз. — <nowiki>ISBN 978-5-699-75127-3</nowiki>. == Һылтанмалар == * [http://www.portalostranah.ru/view.php?id=31 Америка классикаһы - АҠШ-та сэндвичтар һәм уларҙың төрҙәре. Американың сэндвичҡа ҡарашы] * [https://archive.org/stream/uptodatesandwich00full#page/n5/mode/2up Кулинарная книга «400 сэндвичей»] 1909 года. [[Категория:Викидәреслеккә һылтанмаһы булған мәҡәләләр]] [[Категория:Урам ризығы]] 2rjljzned4ufxkwrq51cer32agdy3lh Фекерләшеү:Сэндвич 1 184473 1148730 2022-08-05T14:27:53Z MR973 26610 "{{10000}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{10000}} ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf Самоса 0 184474 1148731 2022-08-05T14:54:09Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/124460079|Самоса]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki {{Блюдо|название=Самоса|изображение=Samosachutney.jpg|страна происхождения=[[Урта Көнсығыш]]|основные компоненты=*бойҙай оно *картуф *кишер *борсаҡ *ит|аналоги=самса}} [[Категория:Блюда по алфавиту]] '''Самоса''' (фарсы. <span lang="fa" dir="rtl" style="font-size: 110%;font-style: normal; line-height: 1em;">سنبوساگ</span> ''Sanbosag''<ref name="hin2">[https://www.hindustantimes.com/india/lovely-triangles/story-aIL2GLawECV084GXmGqshI.html Lovely triangles] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090108021557/http://www.hindustantimes.com/StoryPage/Print.aspx?Id=587bdb22-9913-4871-a1ed-705840d9a281|date=8 January 2009}} «[[Hindustan Times]]<nowiki/>», 23 August 2008.</ref>, {{Lang-ur|کاغذی سموسہ}} ''kaghazi samosa'') — эслек (тәмләткес [[Бәрәңге|картуф]], [[һуған]], [[борсаҡ]], яҫмыҡ борсағы, [[ит]], [[Тауыҡ ите|тауыҡ]]) һалып ҡыҙҙырылған йәки бешерелгән ҡамыр. Ҙурлығы һәм формаһы төрлө, әммә иң киң таралғандары - өсмөйөш. Йыш ҡына соустар менән бирелә. Самоса [[Һинд субконтиненты|Һиндостан субконтинентында]], көньяҡ-көнсығышта, [[Үҙәк Азия|Үҙәк]] һәм [[Алғы Азия|Көньяҡ-Көнбайыш]] Азияла, [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан]] ярымутрауында, Урта диңгеҙ яры буйында, Африканың төньяҡ һәм көньяҡ өлөштәрендә популяр. [[Файл:Falafel2.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Falafel2.jpg/170px-Falafel2.jpg|слева|мини|Ахваздағы баҙарҙа самоса, Иран]] [[Файл:Sambousek.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Sambousek.JPG/170px-Sambousek.JPG|мини|{{Center|Самбусак}}]] Яҡынса был ризыҡ X быуатта Үҙәк Азияла (унда ул самса булараҡ билдәле) барлыҡҡа килгән. [[Самса|Самоса]] иран тарихсыһы Әбү-әл-Фадль Байхакиҙың хеҙмәттәрендә телгә алына (995—1077).<ref>{{Китап|автор=Davidson, Alan|заглавие=The Oxford Companion to Food|ответственный=|издание=|место=|издательство=Oxford University Press|год=1999|страницы=|страниц=|isbn=}}</ref> Самоса [[Һиндостан|Һиндостанда]] XIII быуаттан башлап популярлыҡ яулай һәм сауҙагәрҙәр тарафынан күрше төбәктәргә килтерелә. [[Израиль дәүләте|Израилдә]] һәм Ираҡта бер үк ризыҡтың төрлө атамалар аҫтында бик күп төбәк версиялары бар, мәҫәлән, «самбус(а)к» ({{Lang-he|סמבוסק}} ''sambusaq'', {{Lang-ar|سمبوسك}} ''sambousek'').<ref>{{Cite web|access-date=2019-07-30|accessdate=2019-07-30|archiveurl=no}}</ref><ref>{{Cite web|access-date=2019-07-30|accessdate=2019-07-30|archiveurl=no}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Самса]] * [[Өсбосмаҡ|Эчпочмак]] * Чебурек * Пастицци * [[:en:Meat pie|Ит бәлеше]] * [[:en:Turnover (food)|Турновер]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Урам ризығы]] 6uvks1cwzd1uwn8el4r9x4su80eauom 1148753 1148731 2022-08-05T17:04:41Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Блюдо|название=Самоса|изображение=Samosachutney.jpg|страна происхождения=[[Урта Көнсығыш]]|основные компоненты=*бойҙай оно *картуф *кишер *борсаҡ *ит|аналоги=самса}} [[Категория:Блюда по алфавиту]] '''Самоса''' (фарсы. <span lang="fa" dir="rtl" style="font-size: 110%;font-style: normal; line-height: 1em;">سنبوساگ</span> ''Sanbosag''<ref name="hin2">[https://www.hindustantimes.com/india/lovely-triangles/story-aIL2GLawECV084GXmGqshI.html Lovely triangles] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090108021557/http://www.hindustantimes.com/StoryPage/Print.aspx?Id=587bdb22-9913-4871-a1ed-705840d9a281|date=8 January 2009}} «[[Hindustan Times]]<nowiki/>», 23 August 2008.</ref>, {{Lang-ur|کاغذی سموسہ}} ''kaghazi samosa'') — эслек (тәмләткес [[Бәрәңге|картуф]], [[һуған]], [[борсаҡ]], яҫмыҡ борсағы, [[ит]], [[Тауыҡ ите|тауыҡ]]) һалып ҡыҙҙырылған йәки бешерелгән ҡамыр. Ҙурлығы һәм формаһы төрлө, әммә иң киң таралғандары - өсмөйөш. Йыш ҡына соустар менән бирелә. Самоса [[Һинд субконтиненты|Һиндостан субконтинентында]], көньяҡ-көнсығышта, [[Үҙәк Азия|Үҙәк]] һәм [[Алғы Азия|Көньяҡ-Көнбайыш]] Азияла, [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан]] ярымутрауында, Урта диңгеҙ яры буйында, Африканың төньяҡ һәм көньяҡ өлөштәрендә популяр. [[Файл:Falafel2.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Falafel2.jpg/170px-Falafel2.jpg|слева|мини|Ахваздағы баҙарҙа самоса, Иран]] [[Файл:Sambousek.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Sambousek.JPG/170px-Sambousek.JPG|мини|{{Center|Самбусак}}]] Яҡынса был ризыҡ X быуатта Үҙәк Азияла (унда ул самса булараҡ билдәле) барлыҡҡа килгән. [[Самса|Самоса]] иран тарихсыһы Әбү-әл-Фадль Байхакиҙың хеҙмәттәрендә телгә алына (995—1077).<ref>{{Китап|автор=Davidson, Alan|заглавие=The Oxford Companion to Food|ответственный=|издание=|место=|издательство=Oxford University Press|год=1999|страницы=|страниц=|isbn=}}</ref> Самоса [[Һиндостан|Һиндостанда]] XIII быуаттан башлап популярлыҡ яулай һәм сауҙагәрҙәр тарафынан күрше төбәктәргә килтерелә. [[Израиль дәүләте|Израилдә]] һәм Ираҡта бер үк ризыҡтың төрлө атамалар аҫтында бик күп төбәк версиялары бар, мәҫәлән, «самбус(а)к» ({{Lang-he|סמבוסק}} ''sambusaq'', {{Lang-ar|سمبوسك}} ''sambousek'').<ref>{{cite web|title=Что такое самбусак?|url=http://findfood.ru/termin/sambusak|website=http://findfood.ru|access-date=2019-07-30|archive-date=2019-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20190730163542/http://findfood.ru/termin/sambusak|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=Самвусак|url=https://guide-israel.ru/culture/39899-sambusk/|website=https://guide-israel.ru|access-date=2019-07-30|archive-date=2019-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20190730163541/https://guide-israel.ru/culture/39899-sambusk/|deadlink=no}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Самса]] * [[Өсбосмаҡ|Эчпочмак]] * Чебурек * Пастицци * [[:en:Meat pie|Ит бәлеше]] * [[:en:Turnover (food)|Турновер]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Урам ризығы]] dgfxs5je6zvimxct9cumoxa5mcdj8jd 1148754 1148753 2022-08-05T17:07:57Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki {{Блюдо|название=Самоса|изображение=Samosachutney.jpg|страна происхождения=[[Урта Көнсығыш]]|основные компоненты=*бойҙай оно *картуф *кишер *борсаҡ *ит|аналоги=самса}} '''Самоса''' (фарсы. <span lang="fa" dir="rtl" style="font-size: 110%;font-style: normal; line-height: 1em;">سنبوساگ</span> ''Sanbosag''<ref name="hin2">[https://www.hindustantimes.com/india/lovely-triangles/story-aIL2GLawECV084GXmGqshI.html Lovely triangles] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090108021557/http://www.hindustantimes.com/StoryPage/Print.aspx?Id=587bdb22-9913-4871-a1ed-705840d9a281|date=8 January 2009}} «[[Hindustan Times]]<nowiki/>», 23 August 2008.</ref>, {{Lang-ur|کاغذی سموسہ}} ''kaghazi samosa'') — эслек (тәмләткес [[Бәрәңге|картуф]], [[һуған]], [[борсаҡ]], яҫмыҡ борсағы, [[ит]], [[Тауыҡ ите|тауыҡ]]) һалып ҡыҙҙырылған йәки бешерелгән ҡамыр. Ҙурлығы һәм формаһы төрлө, әммә иң киң таралғандары - өсмөйөш. Йыш ҡына соустар менән бирелә. Самоса [[Һинд субконтиненты|Һиндостан субконтинентында]], көньяҡ-көнсығышта, [[Үҙәк Азия|Үҙәк]] һәм [[Алғы Азия|Көньяҡ-Көнбайыш]] Азияла, [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан]] ярымутрауында, Урта диңгеҙ яры буйында, Африканың төньяҡ һәм көньяҡ өлөштәрендә популяр. [[Файл:Falafel2.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Falafel2.jpg/170px-Falafel2.jpg|слева|мини|Ахваздағы баҙарҙа самоса, Иран]] [[Файл:Sambousek.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Sambousek.JPG/170px-Sambousek.JPG|мини|{{Center|Самбусак}}]] Яҡынса был ризыҡ X быуатта Үҙәк Азияла (унда ул самса булараҡ билдәле) барлыҡҡа килгән. [[Самса|Самоса]] иран тарихсыһы Әбү-әл-Фадль Байхакиҙың хеҙмәттәрендә телгә алына (995—1077).<ref>{{Китап|автор=Davidson, Alan|заглавие=The Oxford Companion to Food|ответственный=|издание=|место=|издательство=Oxford University Press|год=1999|страницы=|страниц=|isbn=}}</ref> Самоса [[Һиндостан|Һиндостанда]] XIII быуаттан башлап популярлыҡ яулай һәм сауҙагәрҙәр тарафынан күрше төбәктәргә килтерелә. [[Израиль дәүләте|Израилдә]] һәм Ираҡта бер үк ризыҡтың төрлө атамалар аҫтында бик күп төбәк версиялары бар, мәҫәлән, «самбус(а)к» ({{Lang-he|סמבוסק}} ''sambusaq'', {{Lang-ar|سمبوسك}} ''sambousek'').<ref>{{cite web|title=Что такое самбусак?|url=http://findfood.ru/termin/sambusak|website=http://findfood.ru|access-date=2019-07-30|archive-date=2019-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20190730163542/http://findfood.ru/termin/sambusak|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=Самвусак|url=https://guide-israel.ru/culture/39899-sambusk/|website=https://guide-israel.ru|access-date=2019-07-30|archive-date=2019-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20190730163541/https://guide-israel.ru/culture/39899-sambusk/|deadlink=no}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Самса]] * [[Өсбосмаҡ|Эчпочмак]] * Чебурек * Пастицци * [[:en:Meat pie|Ит бәлеше]] * [[:en:Turnover (food)|Турновер]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Урам ризығы]] [[Категория:Алфавит буйынса ашамлыҡтар]] nje28hzyiny8n494uzva37yr96opy9k 1148755 1148754 2022-08-05T17:09:13Z ZUFAr 191 added [[Category:Һинд аш-һыуы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Блюдо|название=Самоса|изображение=Samosachutney.jpg|страна происхождения=[[Урта Көнсығыш]]|основные компоненты=*бойҙай оно *картуф *кишер *борсаҡ *ит|аналоги=самса}} '''Самоса''' (фарсы. <span lang="fa" dir="rtl" style="font-size: 110%;font-style: normal; line-height: 1em;">سنبوساگ</span> ''Sanbosag''<ref name="hin2">[https://www.hindustantimes.com/india/lovely-triangles/story-aIL2GLawECV084GXmGqshI.html Lovely triangles] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090108021557/http://www.hindustantimes.com/StoryPage/Print.aspx?Id=587bdb22-9913-4871-a1ed-705840d9a281|date=8 January 2009}} «[[Hindustan Times]]<nowiki/>», 23 August 2008.</ref>, {{Lang-ur|کاغذی سموسہ}} ''kaghazi samosa'') — эслек (тәмләткес [[Бәрәңге|картуф]], [[һуған]], [[борсаҡ]], яҫмыҡ борсағы, [[ит]], [[Тауыҡ ите|тауыҡ]]) һалып ҡыҙҙырылған йәки бешерелгән ҡамыр. Ҙурлығы һәм формаһы төрлө, әммә иң киң таралғандары - өсмөйөш. Йыш ҡына соустар менән бирелә. Самоса [[Һинд субконтиненты|Һиндостан субконтинентында]], көньяҡ-көнсығышта, [[Үҙәк Азия|Үҙәк]] һәм [[Алғы Азия|Көньяҡ-Көнбайыш]] Азияла, [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан]] ярымутрауында, Урта диңгеҙ яры буйында, Африканың төньяҡ һәм көньяҡ өлөштәрендә популяр. [[Файл:Falafel2.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Falafel2.jpg/170px-Falafel2.jpg|слева|мини|Ахваздағы баҙарҙа самоса, Иран]] [[Файл:Sambousek.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Sambousek.JPG/170px-Sambousek.JPG|мини|{{Center|Самбусак}}]] Яҡынса был ризыҡ X быуатта Үҙәк Азияла (унда ул самса булараҡ билдәле) барлыҡҡа килгән. [[Самса|Самоса]] иран тарихсыһы Әбү-әл-Фадль Байхакиҙың хеҙмәттәрендә телгә алына (995—1077).<ref>{{Китап|автор=Davidson, Alan|заглавие=The Oxford Companion to Food|ответственный=|издание=|место=|издательство=Oxford University Press|год=1999|страницы=|страниц=|isbn=}}</ref> Самоса [[Һиндостан|Һиндостанда]] XIII быуаттан башлап популярлыҡ яулай һәм сауҙагәрҙәр тарафынан күрше төбәктәргә килтерелә. [[Израиль дәүләте|Израилдә]] һәм Ираҡта бер үк ризыҡтың төрлө атамалар аҫтында бик күп төбәк версиялары бар, мәҫәлән, «самбус(а)к» ({{Lang-he|סמבוסק}} ''sambusaq'', {{Lang-ar|سمبوسك}} ''sambousek'').<ref>{{cite web|title=Что такое самбусак?|url=http://findfood.ru/termin/sambusak|website=http://findfood.ru|access-date=2019-07-30|archive-date=2019-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20190730163542/http://findfood.ru/termin/sambusak|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=Самвусак|url=https://guide-israel.ru/culture/39899-sambusk/|website=https://guide-israel.ru|access-date=2019-07-30|archive-date=2019-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20190730163541/https://guide-israel.ru/culture/39899-sambusk/|deadlink=no}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Самса]] * [[Өсбосмаҡ|Эчпочмак]] * Чебурек * Пастицци * [[:en:Meat pie|Ит бәлеше]] * [[:en:Turnover (food)|Турновер]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Урам ризығы]] [[Категория:Алфавит буйынса ашамлыҡтар]] [[Категория:Һинд аш-һыуы]] alu5b8un6lxdcqkk64wvi5k2yf2ofat 1148756 1148755 2022-08-05T17:09:36Z ZUFAr 191 added [[Category:Непал аш-һыуы]] using [[Help:Gadget-HotCat|HotCat]] wikitext text/x-wiki {{Блюдо|название=Самоса|изображение=Samosachutney.jpg|страна происхождения=[[Урта Көнсығыш]]|основные компоненты=*бойҙай оно *картуф *кишер *борсаҡ *ит|аналоги=самса}} '''Самоса''' (фарсы. <span lang="fa" dir="rtl" style="font-size: 110%;font-style: normal; line-height: 1em;">سنبوساگ</span> ''Sanbosag''<ref name="hin2">[https://www.hindustantimes.com/india/lovely-triangles/story-aIL2GLawECV084GXmGqshI.html Lovely triangles] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090108021557/http://www.hindustantimes.com/StoryPage/Print.aspx?Id=587bdb22-9913-4871-a1ed-705840d9a281|date=8 January 2009}} «[[Hindustan Times]]<nowiki/>», 23 August 2008.</ref>, {{Lang-ur|کاغذی سموسہ}} ''kaghazi samosa'') — эслек (тәмләткес [[Бәрәңге|картуф]], [[һуған]], [[борсаҡ]], яҫмыҡ борсағы, [[ит]], [[Тауыҡ ите|тауыҡ]]) һалып ҡыҙҙырылған йәки бешерелгән ҡамыр. Ҙурлығы һәм формаһы төрлө, әммә иң киң таралғандары - өсмөйөш. Йыш ҡына соустар менән бирелә. Самоса [[Һинд субконтиненты|Һиндостан субконтинентында]], көньяҡ-көнсығышта, [[Үҙәк Азия|Үҙәк]] һәм [[Алғы Азия|Көньяҡ-Көнбайыш]] Азияла, [[Ғәрәбстан ярымутрауы|Ғәрәбстан]] ярымутрауында, Урта диңгеҙ яры буйында, Африканың төньяҡ һәм көньяҡ өлөштәрендә популяр. [[Файл:Falafel2.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/07/Falafel2.jpg/170px-Falafel2.jpg|слева|мини|Ахваздағы баҙарҙа самоса, Иран]] [[Файл:Sambousek.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/00/Sambousek.JPG/170px-Sambousek.JPG|мини|{{Center|Самбусак}}]] Яҡынса был ризыҡ X быуатта Үҙәк Азияла (унда ул самса булараҡ билдәле) барлыҡҡа килгән. [[Самса|Самоса]] иран тарихсыһы Әбү-әл-Фадль Байхакиҙың хеҙмәттәрендә телгә алына (995—1077).<ref>{{Китап|автор=Davidson, Alan|заглавие=The Oxford Companion to Food|ответственный=|издание=|место=|издательство=Oxford University Press|год=1999|страницы=|страниц=|isbn=}}</ref> Самоса [[Һиндостан|Һиндостанда]] XIII быуаттан башлап популярлыҡ яулай һәм сауҙагәрҙәр тарафынан күрше төбәктәргә килтерелә. [[Израиль дәүләте|Израилдә]] һәм Ираҡта бер үк ризыҡтың төрлө атамалар аҫтында бик күп төбәк версиялары бар, мәҫәлән, «самбус(а)к» ({{Lang-he|סמבוסק}} ''sambusaq'', {{Lang-ar|سمبوسك}} ''sambousek'').<ref>{{cite web|title=Что такое самбусак?|url=http://findfood.ru/termin/sambusak|website=http://findfood.ru|access-date=2019-07-30|archive-date=2019-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20190730163542/http://findfood.ru/termin/sambusak|deadlink=no}}</ref><ref>{{cite web|title=Самвусак|url=https://guide-israel.ru/culture/39899-sambusk/|website=https://guide-israel.ru|access-date=2019-07-30|archive-date=2019-07-30|archive-url=https://web.archive.org/web/20190730163541/https://guide-israel.ru/culture/39899-sambusk/|deadlink=no}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * [[Самса]] * [[Өсбосмаҡ|Эчпочмак]] * Чебурек * Пастицци * [[:en:Meat pie|Ит бәлеше]] * [[:en:Turnover (food)|Турновер]] == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Урам ризығы]] [[Категория:Алфавит буйынса ашамлыҡтар]] [[Категория:Һинд аш-һыуы]] [[Категория:Непал аш-һыуы]] qw3387odmdavbxbyjrwckhjmtir6svu Фекерләшеү:Самоса 1 184475 1148732 2022-08-05T14:54:40Z MR973 26610 "{{10000}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{10000}} ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf Кайсери 0 184476 1148733 2022-08-05T15:36:49Z Akkashka 14326 "[[:ru:Special:Redirect/revision/123728451|Кайсери]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki '''Ка́йсери''' (''Кесария'', төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Kayseri</span>, {{Lang-el|Καισάρεια}}, {{Lang-hy|Կեսարիա, Մաժաք}}, ''Kesaria, Mažakʿ'', {{Lang-la|Caesarea}}) — [[Төркиә|Төркиәләге]] ҡала, Кайсери виләйәтенең административ үҙәге, Эржияс вулканының төньяҡ итәгендә урынлашҡан. == Тарихы == Билдәле булыуынса, боронғо заманда ''[[Каппадокия]]Кесарияһы Цезарея, Мазака'' һәм ''Евсевия''. булараҡ билдәле булған. Резиденцияһы була. батша каппадокский. Һуңынан, Каппадокия рим провинцияһына әйләнгәндән (8йыл) һуң, император Тиберий ҡаланың исемен Кесария тип үҙгәртә, һәм Азияла рим тәңкәләрен һуғыу урыны булып хеҙмәт итә. Шулай уҡ христианлыҡ таралыу үҙәге лә була. Император Валент осоронда Каппадокияны провинцияларға бүлгәндән һуң, Кесария Cappadociae primae баш ҡалаһы була. IV быуатта урындағы кафедраны святитель Бөйөк Василий биләй. [[Файл:Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg/167px-Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|слева|мини|223x223пкс|1238 йылда Анатолия солтаны Сәлжүк Алаетдин Кей-I Кубадтың ҡатыны һәм солтан Гийасетдин Кей-Хосров II-нең әсәһе солтана Хунат-хатун төҙөткән Хунат-Хат-и-Кюлье мәсет ишегенең деталдәре]] 1080 йылда Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр баҫып алғанға тиклем, ҡала әрмән идаралығы аҫтында була <ref>{{Китап|автор=[[Смбат Спарапет]]|заглавие=Летопись|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Smbat_Sparapet/vved2.phtml?id=2178}}</ref>. 200-ҙән ашыу йыл дауамында [[Рум солтанлығы]] составына инә. 1515 йылда Ғосман империяһына ҡушыла. XIX быуаттың 2-се яртыһында Анатолияға, Кавказ һуғышында еңелгәндән һуң, Көнбайыш Кавказдан (тарихи Черкесия) ҡыуылған күп һанлы черкес халҡы килә. Кайсериҙан көнсығышта уларҙың вариҫтарының күп һанлы ауылдары әле лә бар. == Этимологияһы == Кайсериҙы, ул ваҡытта Аргейҙағы Эусебия (Εὐσεια ἡ πρὸς τῶι Ἀργαίωι на греческом языке) булараҡ билдәле булған Киликия рим провинцияһының баш ҡалаһын, Страбон үҙенең хеҙмәттәрендә Мазака тип телгә алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.geografia.ru/strabon.html|title=Путешествие во времени: Страбон<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170916202323/http://www.geografia.ru/strabon.html|deadlink=no}}</ref> Мосолман ғәрәптәр атама әйтелешен үҙҙәренең яҙмаһына яраҡлаштырған, шуның арҡаһында Кайсария (иғтибар итегеҙ: классик латындә С хәрефе К тип әйтелгән) барлыҡҡа килгән һәм был Кайсериға әүерелә Мажак. Төрөк-сәлжүктәр яҡынса 1080 йылда ҡаланы үҙ контроле аҫтына алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|title=Держава тюрок-сельджуков — TuranToday<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906181306/http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|deadlink=no}}</ref> === Боронғо тарихы === Күлтәпәлә хеттар менән сауҙа итеүсе боронғо колония барлыҡҡа килгәндән һуң, яҡынса беҙҙең эраға тиклемге 3000 йылда ҡалала халыҡ йәшәй башлаған <ref>{{Cite web|url=https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|title=В Кюльтепе обнаружены клинописные таблички с турецкими словами {{!}} МК-Турция<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815073737/https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|deadlink=no}}</ref>. Ҡала төп сауҙа маршруттарында, бигерәк тә Бөйөк ебәк юлында урынлашҡанлыҡтан, һәр ваҡыт иң мөһим сауҙа үҙәге булып ҡала. Кесе Азияның боронғо ҡалаларының береһе Күлтәпә яҡында урынлашҡан. Ҡала Каппадокия батшаларының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. Боронғо замандарҙа фарсы Әһәмәниҙәр хакимлыҡ иткән осорҙа, 200-ҙән ашыу йыл дауамында, Синоптан [[Евфрат|Евфратҡа]] һәм Сардистан Сузға тиклем һуҙылған Фарсы батша сауҙа юлдары сатында урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://drevo-info.ru/articles/20849.html|title=Государство Ахеменидов — Древо<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183118/https://drevo-info.ru/articles/20849.html|deadlink=no}}</ref> Рим осоронда ла ҡала аша Эфестан Көнсығышҡа тиклемге оҡшаш маршрут үткән. Ҡала Эржиес тауының (боронғо атамаһы - Аргиус тауы) төньяҡ түбән суҡағында торған. Иҫке ҡаланың боронғо урынының бер нисә эҙе генә һаҡланған. === Эллин осоро === Ҡала, уны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] диадохтарының береһе Пердикка яулап алғанға тиклем, фарсы хакимлығы аҫтында торған сатрапия үҙәге булған<ref>{{Cite web|url=https://all-generals.ru/index.php?id=261|title=Все полководцы мира :: ПЕРДИККА<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923231316/https://all-generals.ru/index.php?id=261|deadlink=no}}</ref> бер диадох . Һуңынан, Ипсус янындағы алыштан һуң, ҡала Сәләүкиҙәр империяһына инә,<ref>{{Cite web|url=https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|title=Государство Селевкидов (312-64 до н. э.). История — Путеводитель по Израилю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807205431/https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|deadlink=no}}</ref> әммә яҡынса б. э. т . 250 йылда [[Каппадокия|Каппадокияның]] Ариарат III хакимлыҡ иткән автономлы Ҙур Каппадокия батшалығының үҙәге булып китә. Артабанғы йылдарҙа ҡала грек эллинистик дәүер йоғонтоһона эләгә һәм Каппадокия батшаһы Ариарат V Евсеб Филопатор (б. э. т. 163-130 йй.) исеме хөрмәтенә Евсевия тип атала. Әрмән батшаһы Тигран I тарафынан талана.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kayseri|title=Kayseri {{!}} Turkey|access-date=2019-09-22|archive-date=2020-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20200310021814/https://www.britannica.com/place/Kayseri|deadlink=no}}</ref> Кесария тигән яңы исемен, бәлки, Каппадокияның һуңғы батшаһы Архелай йәки Рим императоры Тиберий биргәндер. === Рим һәм Византия йоғонтоһонда === Кесария б. э. т. 260 йылда император Валериан I-не еңгән Сәсәниҙәр батшаһы Шапур I тарафынан емертелгән<ref>[https://triptopersia.com/public/index.php/ru/об-Иране/империя-сасанидов Империя Сасанидов: последняя доисламская империя]</ref>. Ул ваҡытта ҡалала 400 000 самаһы кеше теркәлгән. IV быуатта епископ Василий ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа яҡынса бер миль алыҫлыҡта ятҡан тигеҙлектә сиркәү үҙәгенә нигеҙ һала, һәм яйлап иҫке ҡала ҡыҫырыҡлана. Ул үҙ эсенә богадельня системаһын, балалар приютын, ҡарттар йортон һәм лепрозорийҙы (лепрозный госпиталь) алған. Император Юстиниан II (535—536 йылдар) хакимлыҡ иткән осорҙа "Өсөнсө Әрмәнстан" провинцияһы составына, VII-IX быуаттарҙа Әрмән фемаһы составына инә. {{Sfn|Haldon|1999|pp=73, 112}} === Ислам дәүере === [[Файл:Sahabiye_medresesi_(gece).JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG/220px-Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG|слева|мини|Сәлжүктәр дәүере диуарҙары. Sahabiye Medresesi]] Ғәрәп хәрби етәксе (ә һуңғараҡ Әмәүиҙәрҙең беренсе хәлифәһе) Мүәвиә ибн Әбү Суфыян 647 йылда Каппадокияға инә һәм византийҙарҙан Кесария ҡалаһын ваҡытлыса баҫып ала. Ҡаланы ғәрәптәр Кайсария (قيصرية), ә һуңғараҡ, 1067 йылда уны Алып Арыҫлан солтан яулағандан һуң, сәлжүк төрөктәре Кайсери (قیصری), тип атай. Алып Арыҫлан ғәскәре ҡаланы һәм халҡын юҡ иткән. 1074-1178 йылдарҙа өлкә Данишмәндлеләр контроленә эләгә һәм 1134 йылда тергеҙелә. Анатолия солтанлығы ҡаланы 1178-1243 йылдар дауамында контролдә тотҡан. 1515 йылда ҡала Ғосман империяһы хакимлығы аҫтына эләгә. [[Файл:Kayseri-walls-sardic1.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kayseri-walls-sardic1.jpg/220px-Kayseri-walls-sardic1.jpg|мини|Кайсери ҡалаһы диуарҙары 2006 йылда]] Шулай итеп, Кайсери өс алтын быуат осоро кисергән. Беренсе, б. э. т. 2000 йылда, ҡала ассирийлылар һәм хеттар араһындағы сауҙа бәйләнеше уртаһында сағында. Икенсе алтын быуат рим хакимлығы ваҡыты (I-XI бб.) менән тап килә. Өсөнсө алтын быуат сәлжүктәр идара иткән (1178-1243), ҡала дәүләттең икенсе баш ҡалаһы булған осорҙа. Тәү башлап византийҙар төҙөгән, артабан сәлжүктәр һәм ғосманлылар тарафынан киңәйтелгән 1500-йәше тулған Кайсери ҡәлғәһе элеккесә яҡшы хәлдә, ҡаланың үҙәк майҙанында тора. [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәрҙең]] ҡыҫҡа хакимлығы осоронан бик күп тарихи иҫтәлекле урындар; Хунад Хатун мәсете, Кили Арыҫлан мәсете, Ҙур [[мәсет]] һәм Говар-Незибе дауаханаһы кеүек тарихи биналар һаҡланып ҡалған. Ҡала үҙенең келәм һатыусылары менән дан тота, ә келәмдең яңыһынан алып 50 йыл йәки унан да элегерәк һуғылғанын һатып алырға мөмкин. [[Файл:Kayseri-Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Kayseri-Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡала үҙәгенә панорама күренеш, Парк һәм районы Дст алғы планда менән эшлекле Текин.</center>]] == Халҡы == XI быуатҡа тиклем, христиандар (тәү сиратта, әрмәндәр, шулай уҡ гректар) Кайсери халҡының 100% тиерлек тәшкил иткән. Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр ҡаланы баҫып алғандан һуң, күп христиан ислам динен ҡабул иткән һәм төрөкләшкән. Мосолман булмағандар өлөшө 1500 йылғы 14 %-тан 1583 йылғы 22%-ҡа тиклем үҫкән. 1500 йылда мосолман булмаған халыҡтың 82%-ын тәшкил итеүсе әрмәндәр 1583 йылда 89%-ҡа тиклем, гректарға ҡарағанда, күпкә тиҙерәк артҡан<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. 1813 йылда ҡалала 25 000 кеше йәшәгән, шуларҙың 15000 әрмәндәр, 300-ө гректар һәм 150-һе йәһүдтәр. Тексиер 1834 йылда рәсми халыҡ иҫәбе 60 000 кеше йәки 11 900 (10,000 төрөк, 1500 әрмән, 400 грек) йорт тәшкил иткән. Гамильтон баһалауынса, 1837 йылда ҡалала 10 000 йорт була. Ә Пужулат шул уҡ йылда 9000 төрөк, 6000 әрмән һәм 4000 грек, дөйөм алғанда 19 000 кеше тураһында хәбәр итә. 1839 йылда урындағы вельможа биргән мәғлүмәт нигеҙендә, Эйнсуорт, 18 522 кеше булып, шуларҙың 12 176-һы мосолман, 5237-һе әрмән һәм 1109-ы грек, тип яҙа. Мордман 1849 йылда, 12 344 мосолманды, 5002 әрмәнде һәм 1067 гректы индереп, барлығы 18 413 ир-ат булғанлығын хәбәр итә<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. == Иҡтисады == [[Файл:Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Sivas_Avenue_Kayseri.JPG/220px-Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|слева|мини|Кайсери ҡалаһында Сивас проспекты]] 1980-се йылдарҙа индерелгән иҡтисади либералләштереү сәйәсәте арҡаһында, үҙҙәренән алда килеүселәргә Кайсериҙан сауҙагәрҙәрҙең һәм сәнәғәтселәрҙең яңы тулҡыны ҡушылды. Яңы сәнәғәтселәр араһынан күпселеге үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙе итеп Кайсериҙы һайлай. Инфраструктураһын яҡшыртыу һөҙөмтәһендә, ҡала 2000 йылдан байтаҡ сәнәғәт үҫешенә өлгәшкән һәм, айырыуса урта һәм бәләкәй предприятиелар өсөн уңайлы мөхите менән, анатолий иҡтисади юлбарыҫтарын ҡылыҡһырлаған төп ҡалаларҙың берһе булып тора. Кайсери ҡалаһы шулай уҡ [[Төркиә|Төркиәнең]] иң уңышлы мебель предприятиеларының береһе урынлашҡан ҡалаһына әүерелде һәм 2007 йылда экспорт килемдәре буйынса миллиардтан ашыу күрһәткескә етте.<ref>{{Cite web|url=http://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php?id4=2077|title=На рынке мебели Турции|access-date=2017-09-06|archive-date=2019-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191225150012/https://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php%3Fid4%3D2077|deadlink=no}}</ref> 1998 йылда булдырылған Kayseri ирекле зонаһында бөгөн 140-тан ашыу миллион доллар инвестициялар күләме менән 43 компания иҫәпләнә. Зона эшмәкәрлегенең төп төрҙәре булып тора; етештереү, сауҙа, келәт менән идара итеү, ҡороу (монтаж) һәм һүтеү (демонтаж), йыйыу-һүтеү, мерчандайзинг, техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, инженер оҫтаханалары, офис һәм эш урындарын ҡуртымға б иреү, ҡаптарға һалыу-бушатып яңынан ҡапҡа һалыу, банк эше һәм страховкалау, лизинг,сығарыу өсөн тәғәйенләнгәндең маркировкаһы һәм ҡорамалдары. Ҡайһы бер социологтар был иҡтисади уңышты «ислам кальвинизмы» тип аталған модернистик ислам ҡарашы менән бәйләй, уларҙың һүҙҙәре буйынса, һәм был Кайсери ҡалаһында төпләнгән<ref>{{Cite web|url=https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false|title=Жан Кальвин. Его жизнь и реформаторская деятельность. — Порозовская, Берта — Google Books|access-date=2022-07-01|accessdate=2017-09-06|archiveurl=no}}</ref>. == Иҫтәлекле урындары == Ҡала янында хайуан тояҡтары менән бәйле булмаған (ғәжәп!) бик боронғо ике тәгәрмәсле арба эҙҙәре табылған<ref>{{Cite web|author=Научно-исследовательский центр ЛАИ|url=https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|title=Запретная Археология — Артефакт длиной 1000 км, который не замечают ученые|date=2021-11-25|accessdate=2021-12-26|work=[[YouTube]]|lang=ru|archive-date=2021-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211226133118/https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|deadlink=no}}</ref>. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{Флаг|GER}} [[Крефельд]] * {{Флаг|RUS}} [[Нальчик]] * {{Флаг|GER}} [[Саарбрюккен (районы)|Саарбрюккен]] * {{Флаг|HUN}} [[Мишкольц]] * {{Флаг|BIH}} [[Мостар]]<ref name="Mostar twinnings">{{Cite web|work=Grad Mostar [Mostar Official City Website]|archiveurl=yes}}</ref> * {{Флаг|SYR}} [[Хомс]] * {{Флаг|PAK}} [[Сиалкот]]<ref>http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/Regional/Lahore/15-Jan-2010/Punjab-Turkey-sign-four-MoUs{{dead link |date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{Флаг|KOR}} [[Йонъин]] * {{Флаг|AZE}} [[Шуша]] <ref>{{Cite web|subtitle=2021-04-13|access-date=2021-04-13|accessdate=2021-04-13|archiveurl=no}}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Кайсери трамвайы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * == Һылтанмалар == * [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] qbnure4l6q64q8cw6zwv2v37rg8m8w5 1148734 1148733 2022-08-05T15:55:06Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{БМ|Кайсери}} {{НП-Төркиә |статус = ҡала |русское название = Кайсери |оригинальное название = Kayseri |изображение = City of Kayseri.png |герб = |ширина герба = |флаг = |ширина флага = |lat_deg = 38|lat_min = 44|lat_sec = 00 |lon_deg = 35|lon_min = 29|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city |CoordScale = |вид региона = төбәк |регион = Үҙәк Анатолия |регион в таблице = Үҙәк Анатолия |ил = Кайсери (ил){{!}}Кайсери |вид общины = |община = |община в таблице = |внутреннее деление = |глава = Меһмет Ёжасеки |вид главы = мэр |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Каппадокия Кесарияһы,<br> Мажака һәм Эвсебия. |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1 031 |климат = Урта диңгеҙ |население = 1 061 942<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|access-date=2016-07-16|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |плотность = |население агломерации = 1 322 376 кеше ([[2014]]) |национальный состав = төрөктәр |конфессиональный состав = мосолмандар |телефонный код = |почтовый индекс = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |автомобильный код = |сайт = kayseri.bel.tr |язык сайта = }} '''Ка́йсери''' (''Кесария'', төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Kayseri</span>, {{Lang-el|Καισάρεια}}, {{Lang-hy|Կեսարիա, Մաժաք}}, ''Kesaria, Mažakʿ'', {{Lang-la|Caesarea}}) — [[Төркиә|Төркиәләге]] ҡала, Кайсери виләйәтенең административ үҙәге, Эржияс вулканының төньяҡ итәгендә урынлашҡан. == Тарихы == Билдәле булыуынса, боронғо заманда ''[[Каппадокия]]Кесарияһы Цезарея, Мазака'' һәм ''Евсевия''. булараҡ билдәле булған. Резиденцияһы була. батша каппадокский. Һуңынан, Каппадокия рим провинцияһына әйләнгәндән (8йыл) һуң, император Тиберий ҡаланың исемен Кесария тип үҙгәртә, һәм Азияла рим тәңкәләрен һуғыу урыны булып хеҙмәт итә. Шулай уҡ христианлыҡ таралыу үҙәге лә була. Император Валент осоронда Каппадокияны провинцияларға бүлгәндән һуң, Кесария Cappadociae primae баш ҡалаһы була. IV быуатта урындағы кафедраны святитель Бөйөк Василий биләй. [[Файл:Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg/167px-Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|слева|мини|223x223пкс|1238 йылда Анатолия солтаны Сәлжүк Алаетдин Кей-I Кубадтың ҡатыны һәм солтан Гийасетдин Кей-Хосров II-нең әсәһе солтана Хунат-хатун төҙөткән Хунат-Хат-и-Кюлье мәсет ишегенең деталдәре]] 1080 йылда Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр баҫып алғанға тиклем, ҡала әрмән идаралығы аҫтында була <ref>{{Китап|автор=[[Смбат Спарапет]]|заглавие=Летопись|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Smbat_Sparapet/vved2.phtml?id=2178}}</ref>. 200-ҙән ашыу йыл дауамында [[Рум солтанлығы]] составына инә. 1515 йылда Ғосман империяһына ҡушыла. XIX быуаттың 2-се яртыһында Анатолияға, Кавказ һуғышында еңелгәндән һуң, Көнбайыш Кавказдан (тарихи Черкесия) ҡыуылған күп һанлы черкес халҡы килә. Кайсериҙан көнсығышта уларҙың вариҫтарының күп һанлы ауылдары әле лә бар. == Этимологияһы == Кайсериҙы, ул ваҡытта Аргейҙағы Эусебия (Εὐσεια ἡ πρὸς τῶι Ἀργαίωι на греческом языке) булараҡ билдәле булған Киликия рим провинцияһының баш ҡалаһын, Страбон үҙенең хеҙмәттәрендә Мазака тип телгә алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.geografia.ru/strabon.html|title=Путешествие во времени: Страбон<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170916202323/http://www.geografia.ru/strabon.html|deadlink=no}}</ref> Мосолман ғәрәптәр атама әйтелешен үҙҙәренең яҙмаһына яраҡлаштырған, шуның арҡаһында Кайсария (иғтибар итегеҙ: классик латындә С хәрефе К тип әйтелгән) барлыҡҡа килгән һәм был Кайсериға әүерелә Мажак. Төрөк-сәлжүктәр яҡынса 1080 йылда ҡаланы үҙ контроле аҫтына алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|title=Держава тюрок-сельджуков — TuranToday<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906181306/http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|deadlink=no}}</ref> === Боронғо тарихы === Күлтәпәлә хеттар менән сауҙа итеүсе боронғо колония барлыҡҡа килгәндән һуң, яҡынса беҙҙең эраға тиклемге 3000 йылда ҡалала халыҡ йәшәй башлаған <ref>{{Cite web|url=https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|title=В Кюльтепе обнаружены клинописные таблички с турецкими словами {{!}} МК-Турция<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815073737/https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|deadlink=no}}</ref>. Ҡала төп сауҙа маршруттарында, бигерәк тә Бөйөк ебәк юлында урынлашҡанлыҡтан, һәр ваҡыт иң мөһим сауҙа үҙәге булып ҡала. Кесе Азияның боронғо ҡалаларының береһе Күлтәпә яҡында урынлашҡан. Ҡала Каппадокия батшаларының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. Боронғо замандарҙа фарсы Әһәмәниҙәр хакимлыҡ иткән осорҙа, 200-ҙән ашыу йыл дауамында, Синоптан [[Евфрат|Евфратҡа]] һәм Сардистан Сузға тиклем һуҙылған Фарсы батша сауҙа юлдары сатында урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://drevo-info.ru/articles/20849.html|title=Государство Ахеменидов — Древо<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183118/https://drevo-info.ru/articles/20849.html|deadlink=no}}</ref> Рим осоронда ла ҡала аша Эфестан Көнсығышҡа тиклемге оҡшаш маршрут үткән. Ҡала Эржиес тауының (боронғо атамаһы - Аргиус тауы) төньяҡ түбән суҡағында торған. Иҫке ҡаланың боронғо урынының бер нисә эҙе генә һаҡланған. === Эллин осоро === Ҡала, уны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] диадохтарының береһе Пердикка яулап алғанға тиклем, фарсы хакимлығы аҫтында торған сатрапия үҙәге булған<ref>{{Cite web|url=https://all-generals.ru/index.php?id=261|title=Все полководцы мира :: ПЕРДИККА<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923231316/https://all-generals.ru/index.php?id=261|deadlink=no}}</ref> бер диадох . Һуңынан, Ипсус янындағы алыштан һуң, ҡала Сәләүкиҙәр империяһына инә,<ref>{{Cite web|url=https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|title=Государство Селевкидов (312-64 до н. э.). История — Путеводитель по Израилю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807205431/https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|deadlink=no}}</ref> әммә яҡынса б. э. т . 250 йылда [[Каппадокия|Каппадокияның]] Ариарат III хакимлыҡ иткән автономлы Ҙур Каппадокия батшалығының үҙәге булып китә. Артабанғы йылдарҙа ҡала грек эллинистик дәүер йоғонтоһона эләгә һәм Каппадокия батшаһы Ариарат V Евсеб Филопатор (б. э. т. 163-130 йй.) исеме хөрмәтенә Евсевия тип атала. Әрмән батшаһы Тигран I тарафынан талана.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kayseri|title=Kayseri {{!}} Turkey|access-date=2019-09-22|archive-date=2020-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20200310021814/https://www.britannica.com/place/Kayseri|deadlink=no}}</ref> Кесария тигән яңы исемен, бәлки, Каппадокияның һуңғы батшаһы Архелай йәки Рим императоры Тиберий биргәндер. === Рим һәм Византия йоғонтоһонда === Кесария б. э. т. 260 йылда император Валериан I-не еңгән Сәсәниҙәр батшаһы Шапур I тарафынан емертелгән<ref>[https://triptopersia.com/public/index.php/ru/об-Иране/империя-сасанидов Империя Сасанидов: последняя доисламская империя]</ref>. Ул ваҡытта ҡалала 400 000 самаһы кеше теркәлгән. IV быуатта епископ Василий ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа яҡынса бер миль алыҫлыҡта ятҡан тигеҙлектә сиркәү үҙәгенә нигеҙ һала, һәм яйлап иҫке ҡала ҡыҫырыҡлана. Ул үҙ эсенә богадельня системаһын, балалар приютын, ҡарттар йортон һәм лепрозорийҙы (лепрозный госпиталь) алған. Император Юстиниан II (535—536 йылдар) хакимлыҡ иткән осорҙа "Өсөнсө Әрмәнстан" провинцияһы составына, VII-IX быуаттарҙа Әрмән фемаһы составына инә. {{Sfn|Haldon|1999|pp=73, 112}} === Ислам дәүере === [[Файл:Sahabiye_medresesi_(gece).JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG/220px-Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG|слева|мини|Сәлжүктәр дәүере диуарҙары. Sahabiye Medresesi]] Ғәрәп хәрби етәксе (ә һуңғараҡ Әмәүиҙәрҙең беренсе хәлифәһе) Мүәвиә ибн Әбү Суфыян 647 йылда Каппадокияға инә һәм византийҙарҙан Кесария ҡалаһын ваҡытлыса баҫып ала. Ҡаланы ғәрәптәр Кайсария (قيصرية), ә һуңғараҡ, 1067 йылда уны Алып Арыҫлан солтан яулағандан һуң, сәлжүк төрөктәре Кайсери (قیصری), тип атай. Алып Арыҫлан ғәскәре ҡаланы һәм халҡын юҡ иткән. 1074-1178 йылдарҙа өлкә Данишмәндлеләр контроленә эләгә һәм 1134 йылда тергеҙелә. Анатолия солтанлығы ҡаланы 1178-1243 йылдар дауамында контролдә тотҡан. 1515 йылда ҡала Ғосман империяһы хакимлығы аҫтына эләгә. [[Файл:Kayseri-walls-sardic1.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kayseri-walls-sardic1.jpg/220px-Kayseri-walls-sardic1.jpg|мини|Кайсери ҡалаһы диуарҙары 2006 йылда]] Шулай итеп, Кайсери өс алтын быуат осоро кисергән. Беренсе, б. э. т. 2000 йылда, ҡала ассирийлылар һәм хеттар араһындағы сауҙа бәйләнеше уртаһында сағында. Икенсе алтын быуат рим хакимлығы ваҡыты (I-XI бб.) менән тап килә. Өсөнсө алтын быуат сәлжүктәр идара иткән (1178-1243), ҡала дәүләттең икенсе баш ҡалаһы булған осорҙа. Тәү башлап византийҙар төҙөгән, артабан сәлжүктәр һәм ғосманлылар тарафынан киңәйтелгән 1500-йәше тулған Кайсери ҡәлғәһе элеккесә яҡшы хәлдә, ҡаланың үҙәк майҙанында тора. [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәрҙең]] ҡыҫҡа хакимлығы осоронан бик күп тарихи иҫтәлекле урындар; Хунад Хатун мәсете, Кили Арыҫлан мәсете, Ҙур [[мәсет]] һәм Говар-Незибе дауаханаһы кеүек тарихи биналар һаҡланып ҡалған. Ҡала үҙенең келәм һатыусылары менән дан тота, ә келәмдең яңыһынан алып 50 йыл йәки унан да элегерәк һуғылғанын һатып алырға мөмкин. [[Файл:Kayseri-Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Kayseri-Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡала үҙәгенә панорама күренеш, Парк һәм районы Дст алғы планда менән эшлекле Текин.</center>]] == Халҡы == XI быуатҡа тиклем, христиандар (тәү сиратта, әрмәндәр, шулай уҡ гректар) Кайсери халҡының 100% тиерлек тәшкил иткән. Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр ҡаланы баҫып алғандан һуң, күп христиан ислам динен ҡабул иткән һәм төрөкләшкән. Мосолман булмағандар өлөшө 1500 йылғы 14 %-тан 1583 йылғы 22%-ҡа тиклем үҫкән. 1500 йылда мосолман булмаған халыҡтың 82%-ын тәшкил итеүсе әрмәндәр 1583 йылда 89%-ҡа тиклем, гректарға ҡарағанда, күпкә тиҙерәк артҡан<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. 1813 йылда ҡалала 25 000 кеше йәшәгән, шуларҙың 15000 әрмәндәр, 300-ө гректар һәм 150-һе йәһүдтәр. Тексиер 1834 йылда рәсми халыҡ иҫәбе 60 000 кеше йәки 11 900 (10,000 төрөк, 1500 әрмән, 400 грек) йорт тәшкил иткән. Гамильтон баһалауынса, 1837 йылда ҡалала 10 000 йорт була. Ә Пужулат шул уҡ йылда 9000 төрөк, 6000 әрмән һәм 4000 грек, дөйөм алғанда 19 000 кеше тураһында хәбәр итә. 1839 йылда урындағы вельможа биргән мәғлүмәт нигеҙендә, Эйнсуорт, 18 522 кеше булып, шуларҙың 12 176-һы мосолман, 5237-һе әрмән һәм 1109-ы грек, тип яҙа. Мордман 1849 йылда, 12 344 мосолманды, 5002 әрмәнде һәм 1067 гректы индереп, барлығы 18 413 ир-ат булғанлығын хәбәр итә<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. == Иҡтисады == [[Файл:Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Sivas_Avenue_Kayseri.JPG/220px-Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|слева|мини|Кайсери ҡалаһында Сивас проспекты]] 1980-се йылдарҙа индерелгән иҡтисади либералләштереү сәйәсәте арҡаһында, үҙҙәренән алда килеүселәргә Кайсериҙан сауҙагәрҙәрҙең һәм сәнәғәтселәрҙең яңы тулҡыны ҡушылды. Яңы сәнәғәтселәр араһынан күпселеге үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙе итеп Кайсериҙы һайлай. Инфраструктураһын яҡшыртыу һөҙөмтәһендә, ҡала 2000 йылдан байтаҡ сәнәғәт үҫешенә өлгәшкән һәм, айырыуса урта һәм бәләкәй предприятиелар өсөн уңайлы мөхите менән, анатолий иҡтисади юлбарыҫтарын ҡылыҡһырлаған төп ҡалаларҙың берһе булып тора. Кайсери ҡалаһы шулай уҡ [[Төркиә|Төркиәнең]] иң уңышлы мебель предприятиеларының береһе урынлашҡан ҡалаһына әүерелде һәм 2007 йылда экспорт килемдәре буйынса миллиардтан ашыу күрһәткескә етте.<ref>{{Cite web|url=http://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php?id4=2077|title=На рынке мебели Турции|access-date=2017-09-06|archive-date=2019-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191225150012/https://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php%3Fid4%3D2077|deadlink=no}}</ref> 1998 йылда булдырылған Kayseri ирекле зонаһында бөгөн 140-тан ашыу миллион доллар инвестициялар күләме менән 43 компания иҫәпләнә. Зона эшмәкәрлегенең төп төрҙәре булып тора; етештереү, сауҙа, келәт менән идара итеү, ҡороу (монтаж) һәм һүтеү (демонтаж), йыйыу-һүтеү, мерчандайзинг, техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, инженер оҫтаханалары, офис һәм эш урындарын ҡуртымға б иреү, ҡаптарға һалыу-бушатып яңынан ҡапҡа һалыу, банк эше һәм страховкалау, лизинг,сығарыу өсөн тәғәйенләнгәндең маркировкаһы һәм ҡорамалдары. Ҡайһы бер социологтар был иҡтисади уңышты «ислам кальвинизмы» тип аталған модернистик ислам ҡарашы менән бәйләй, уларҙың һүҙҙәре буйынса, һәм был Кайсери ҡалаһында төпләнгән<ref>{{Cite web|url=https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false|title=Жан Кальвин. Его жизнь и реформаторская деятельность. — Порозовская, Берта — Google Books|access-date=2022-07-01|accessdate=2017-09-06|archiveurl=no}}</ref>. == Иҫтәлекле урындары == Ҡала янында хайуан тояҡтары менән бәйле булмаған (ғәжәп!) бик боронғо ике тәгәрмәсле арба эҙҙәре табылған<ref>{{Cite web|author=Научно-исследовательский центр ЛАИ|url=https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|title=Запретная Археология — Артефакт длиной 1000 км, который не замечают ученые|date=2021-11-25|accessdate=2021-12-26|work=[[YouTube]]|lang=ru|archive-date=2021-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211226133118/https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|deadlink=no}}</ref>. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{flagicon|GER}} [[Крефельд]] * {{flagicon|RUS}} [[Нальчик]] * {{flagicon|GER}} [[Саарбрюккен (район)|Саарбрюккен]] * {{Флаг|HUN}} [[Мишкольц]] * {{Флаг|BIH}} [[Мостар]]<ref name="Mostar twinnings">{{cite web |url=http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html|title=Mostar Gradovi prijatelji |accessdate=2017-02-21 |work=Grad Mostar [Mostar Official City Website] |language=bs |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131106154942/http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html |archivedate=2013-11-06 |deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|SYR}} [[Хомс]] * {{Флаг|PAK}} [[Сиалкот]]<ref>http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/Regional/Lahore/15-Jan-2010/Punjab-Turkey-sign-four-MoUs{{dead link |date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{Флаг|KOR}} [[Йонъин]] * {{Флаг|AZE}} [[Шуша]] <ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://interfax.az/view/831983 |title=Шуша и Кайсери станут городами–побратимами |website=Интерфакс Азербайджан |date=2021-04-13 |access-date=2021-04-13 |archive-date=2021-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210413123233/http://interfax.az/view/831983 |deadlink=no }}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Кайсери трамвайы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{ВТ-ЭСБЕ|Кесария}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * {{official|www.kayseri.gov.tr|Кайсери|lang=tr}} * [http://www.pbase.com/dosseman/kayseri Достопримечательности Кайсери в картинках]{{ref-tr}}{{ref-en}} {{Города Турции}} {{Внешние ссылки}} {{Нет полных библиографических описаний}} [[Категория:Кайсери|*]] [[Категория:Үҙәк Анатолияның тораҡ пункттары]] [[Категория:Каппадокия]] [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] 71xse11utule31mnai0bvge6aapdxo8 1148735 1148734 2022-08-05T15:58:27Z Akkashka 14326 /* Ислам дәүере */ wikitext text/x-wiki {{БМ|Кайсери}} {{НП-Төркиә |статус = ҡала |русское название = Кайсери |оригинальное название = Kayseri |изображение = City of Kayseri.png |герб = |ширина герба = |флаг = |ширина флага = |lat_deg = 38|lat_min = 44|lat_sec = 00 |lon_deg = 35|lon_min = 29|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city |CoordScale = |вид региона = төбәк |регион = Үҙәк Анатолия |регион в таблице = Үҙәк Анатолия |ил = Кайсери (ил){{!}}Кайсери |вид общины = |община = |община в таблице = |внутреннее деление = |глава = Меһмет Ёжасеки |вид главы = мэр |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Каппадокия Кесарияһы,<br> Мажака һәм Эвсебия. |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1 031 |климат = Урта диңгеҙ |население = 1 061 942<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|access-date=2016-07-16|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |плотность = |население агломерации = 1 322 376 кеше ([[2014]]) |национальный состав = төрөктәр |конфессиональный состав = мосолмандар |телефонный код = |почтовый индекс = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |автомобильный код = |сайт = kayseri.bel.tr |язык сайта = }} '''Ка́йсери''' (''Кесария'', төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Kayseri</span>, {{Lang-el|Καισάρεια}}, {{Lang-hy|Կեսարիա, Մաժաք}}, ''Kesaria, Mažakʿ'', {{Lang-la|Caesarea}}) — [[Төркиә|Төркиәләге]] ҡала, Кайсери виләйәтенең административ үҙәге, Эржияс вулканының төньяҡ итәгендә урынлашҡан. == Тарихы == Билдәле булыуынса, боронғо заманда ''[[Каппадокия]]Кесарияһы Цезарея, Мазака'' һәм ''Евсевия''. булараҡ билдәле булған. Резиденцияһы була. батша каппадокский. Һуңынан, Каппадокия рим провинцияһына әйләнгәндән (8йыл) һуң, император Тиберий ҡаланың исемен Кесария тип үҙгәртә, һәм Азияла рим тәңкәләрен һуғыу урыны булып хеҙмәт итә. Шулай уҡ христианлыҡ таралыу үҙәге лә була. Император Валент осоронда Каппадокияны провинцияларға бүлгәндән һуң, Кесария Cappadociae primae баш ҡалаһы була. IV быуатта урындағы кафедраны святитель Бөйөк Василий биләй. [[Файл:Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg/167px-Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|слева|мини|223x223пкс|1238 йылда Анатолия солтаны Сәлжүк Алаетдин Кей-I Кубадтың ҡатыны һәм солтан Гийасетдин Кей-Хосров II-нең әсәһе солтана Хунат-хатун төҙөткән Хунат-Хат-и-Кюлье мәсет ишегенең деталдәре]] 1080 йылда Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр баҫып алғанға тиклем, ҡала әрмән идаралығы аҫтында була <ref>{{Китап|автор=[[Смбат Спарапет]]|заглавие=Летопись|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Smbat_Sparapet/vved2.phtml?id=2178}}</ref>. 200-ҙән ашыу йыл дауамында [[Рум солтанлығы]] составына инә. 1515 йылда Ғосман империяһына ҡушыла. XIX быуаттың 2-се яртыһында Анатолияға, Кавказ һуғышында еңелгәндән һуң, Көнбайыш Кавказдан (тарихи Черкесия) ҡыуылған күп һанлы черкес халҡы килә. Кайсериҙан көнсығышта уларҙың вариҫтарының күп һанлы ауылдары әле лә бар. == Этимологияһы == Кайсериҙы, ул ваҡытта Аргейҙағы Эусебия (Εὐσεια ἡ πρὸς τῶι Ἀργαίωι на греческом языке) булараҡ билдәле булған Киликия рим провинцияһының баш ҡалаһын, Страбон үҙенең хеҙмәттәрендә Мазака тип телгә алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.geografia.ru/strabon.html|title=Путешествие во времени: Страбон<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170916202323/http://www.geografia.ru/strabon.html|deadlink=no}}</ref> Мосолман ғәрәптәр атама әйтелешен үҙҙәренең яҙмаһына яраҡлаштырған, шуның арҡаһында Кайсария (иғтибар итегеҙ: классик латындә С хәрефе К тип әйтелгән) барлыҡҡа килгән һәм был Кайсериға әүерелә Мажак. Төрөк-сәлжүктәр яҡынса 1080 йылда ҡаланы үҙ контроле аҫтына алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|title=Держава тюрок-сельджуков — TuranToday<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906181306/http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|deadlink=no}}</ref> === Боронғо тарихы === Күлтәпәлә хеттар менән сауҙа итеүсе боронғо колония барлыҡҡа килгәндән һуң, яҡынса беҙҙең эраға тиклемге 3000 йылда ҡалала халыҡ йәшәй башлаған <ref>{{Cite web|url=https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|title=В Кюльтепе обнаружены клинописные таблички с турецкими словами {{!}} МК-Турция<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815073737/https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|deadlink=no}}</ref>. Ҡала төп сауҙа маршруттарында, бигерәк тә Бөйөк ебәк юлында урынлашҡанлыҡтан, һәр ваҡыт иң мөһим сауҙа үҙәге булып ҡала. Кесе Азияның боронғо ҡалаларының береһе Күлтәпә яҡында урынлашҡан. Ҡала Каппадокия батшаларының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. Боронғо замандарҙа фарсы Әһәмәниҙәр хакимлыҡ иткән осорҙа, 200-ҙән ашыу йыл дауамында, Синоптан [[Евфрат|Евфратҡа]] һәм Сардистан Сузға тиклем һуҙылған Фарсы батша сауҙа юлдары сатында урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://drevo-info.ru/articles/20849.html|title=Государство Ахеменидов — Древо<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183118/https://drevo-info.ru/articles/20849.html|deadlink=no}}</ref> Рим осоронда ла ҡала аша Эфестан Көнсығышҡа тиклемге оҡшаш маршрут үткән. Ҡала Эржиес тауының (боронғо атамаһы - Аргиус тауы) төньяҡ түбән суҡағында торған. Иҫке ҡаланың боронғо урынының бер нисә эҙе генә һаҡланған. === Эллин осоро === Ҡала, уны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] диадохтарының береһе Пердикка яулап алғанға тиклем, фарсы хакимлығы аҫтында торған сатрапия үҙәге булған<ref>{{Cite web|url=https://all-generals.ru/index.php?id=261|title=Все полководцы мира :: ПЕРДИККА<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923231316/https://all-generals.ru/index.php?id=261|deadlink=no}}</ref> бер диадох . Һуңынан, Ипсус янындағы алыштан һуң, ҡала Сәләүкиҙәр империяһына инә,<ref>{{Cite web|url=https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|title=Государство Селевкидов (312-64 до н. э.). История — Путеводитель по Израилю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807205431/https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|deadlink=no}}</ref> әммә яҡынса б. э. т . 250 йылда [[Каппадокия|Каппадокияның]] Ариарат III хакимлыҡ иткән автономлы Ҙур Каппадокия батшалығының үҙәге булып китә. Артабанғы йылдарҙа ҡала грек эллинистик дәүер йоғонтоһона эләгә һәм Каппадокия батшаһы Ариарат V Евсеб Филопатор (б. э. т. 163-130 йй.) исеме хөрмәтенә Евсевия тип атала. Әрмән батшаһы Тигран I тарафынан талана.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kayseri|title=Kayseri {{!}} Turkey|access-date=2019-09-22|archive-date=2020-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20200310021814/https://www.britannica.com/place/Kayseri|deadlink=no}}</ref> Кесария тигән яңы исемен, бәлки, Каппадокияның һуңғы батшаһы Архелай йәки Рим императоры Тиберий биргәндер. === Рим һәм Византия йоғонтоһонда === Кесария б. э. т. 260 йылда император Валериан I-не еңгән Сәсәниҙәр батшаһы Шапур I тарафынан емертелгән<ref>[https://triptopersia.com/public/index.php/ru/об-Иране/империя-сасанидов Империя Сасанидов: последняя доисламская империя]</ref>. Ул ваҡытта ҡалала 400 000 самаһы кеше теркәлгән. IV быуатта епископ Василий ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа яҡынса бер миль алыҫлыҡта ятҡан тигеҙлектә сиркәү үҙәгенә нигеҙ һала, һәм яйлап иҫке ҡала ҡыҫырыҡлана. Ул үҙ эсенә богадельня системаһын, балалар приютын, ҡарттар йортон һәм лепрозорийҙы (лепрозный госпиталь) алған. Император Юстиниан II (535—536 йылдар) хакимлыҡ иткән осорҙа "Өсөнсө Әрмәнстан" провинцияһы составына, VII-IX быуаттарҙа Әрмән фемаһы составына инә. {{Sfn|Haldon|1999|pp=73, 112}} === Ислам дәүере === [[Файл:Sahabiye_medresesi_(gece).JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG/220px-Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG|слева|мини|Сәлжүктәр дәүере диуарҙары. Sahabiye Medresesi]] Ғәрәп хәрби етәксе (ә һуңғараҡ Әмәүиҙәрҙең беренсе хәлифәһе) Мүәвиә ибн Әбү Суфыян 647 йылда Каппадокияға инә һәм византийҙарҙан Кесария ҡалаһын ваҡытлыса баҫып ала. Ҡаланы ғәрәптәр Кайсария (قيصرية), ә һуңғараҡ, 1067 йылда уны Алып Арыҫлан солтан яулағандан һуң, сәлжүк төрөктәре Кайсери (قیصری), тип атай. Алып Арыҫлан ғәскәре ҡаланы һәм халҡын юҡ иткән. 1074-1178 йылдарҙа өлкә Данишмәндлеләр контроленә эләгә һәм 1134 йылда тергеҙелә. Анатолия солтанлығы ҡаланы 1178-1243 йылдар дауамында контролдә тотҡан. 1515 йылда ҡала Ғосман империяһы хакимлығы аҫтына эләгә. [[Файл:Kayseri-walls-sardic1.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kayseri-walls-sardic1.jpg/220px-Kayseri-walls-sardic1.jpg|мини|Кайсери ҡалаһы диуарҙары 2006 йылда]] Шулай итеп, Кайсери өс алтын быуат осоро кисергән. Беренсе, б. э. т. 2000 йылда, ҡала ассирийлылар һәм хеттар араһындағы сауҙа бәйләнеше уртаһында сағында. Икенсе алтын быуат рим хакимлығы ваҡыты (I-XI бб.) менән тап килә. Өсөнсө алтын быуат сәлжүктәр идара иткән (1178-1243), ҡала дәүләттең икенсе баш ҡалаһы булған осорҙа. Тәү башлап византийҙар төҙөгән, артабан сәлжүктәр һәм ғосманлылар тарафынан киңәйтелгән 1500-йәше тулған Кайсери ҡәлғәһе элеккесә яҡшы хәлдә, ҡаланың үҙәк майҙанында тора. [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәрҙең]] ҡыҫҡа хакимлығы осоронан бик күп тарихи иҫтәлекле урындар; Хунад Хатун мәсете, Кили Арыҫлан мәсете, Ҙур [[мәсет]] һәм Говар-Незибе дауаханаһы кеүек тарихи биналар һаҡланып ҡалған. Ҡала үҙенең келәм һатыусылары менән дан тота, ә келәмдең яңыһынан алып 50 йыл йәки унан да элегерәк һуғылғанын һатып алырға мөмкин. [[Файл:Kayseri-Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Kayseri-Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡала үҙәгенә панорама күренеш; алғы планда — Текин эшлекле районы һәм Ото Парк.</center>]] == Халҡы == XI быуатҡа тиклем, христиандар (тәү сиратта, әрмәндәр, шулай уҡ гректар) Кайсери халҡының 100% тиерлек тәшкил иткән. Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр ҡаланы баҫып алғандан һуң, күп христиан ислам динен ҡабул иткән һәм төрөкләшкән. Мосолман булмағандар өлөшө 1500 йылғы 14 %-тан 1583 йылғы 22%-ҡа тиклем үҫкән. 1500 йылда мосолман булмаған халыҡтың 82%-ын тәшкил итеүсе әрмәндәр 1583 йылда 89%-ҡа тиклем, гректарға ҡарағанда, күпкә тиҙерәк артҡан<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. 1813 йылда ҡалала 25 000 кеше йәшәгән, шуларҙың 15000 әрмәндәр, 300-ө гректар һәм 150-һе йәһүдтәр. Тексиер 1834 йылда рәсми халыҡ иҫәбе 60 000 кеше йәки 11 900 (10,000 төрөк, 1500 әрмән, 400 грек) йорт тәшкил иткән. Гамильтон баһалауынса, 1837 йылда ҡалала 10 000 йорт була. Ә Пужулат шул уҡ йылда 9000 төрөк, 6000 әрмән һәм 4000 грек, дөйөм алғанда 19 000 кеше тураһында хәбәр итә. 1839 йылда урындағы вельможа биргән мәғлүмәт нигеҙендә, Эйнсуорт, 18 522 кеше булып, шуларҙың 12 176-һы мосолман, 5237-һе әрмән һәм 1109-ы грек, тип яҙа. Мордман 1849 йылда, 12 344 мосолманды, 5002 әрмәнде һәм 1067 гректы индереп, барлығы 18 413 ир-ат булғанлығын хәбәр итә<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. == Иҡтисады == [[Файл:Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Sivas_Avenue_Kayseri.JPG/220px-Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|слева|мини|Кайсери ҡалаһында Сивас проспекты]] 1980-се йылдарҙа индерелгән иҡтисади либералләштереү сәйәсәте арҡаһында, үҙҙәренән алда килеүселәргә Кайсериҙан сауҙагәрҙәрҙең һәм сәнәғәтселәрҙең яңы тулҡыны ҡушылды. Яңы сәнәғәтселәр араһынан күпселеге үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙе итеп Кайсериҙы һайлай. Инфраструктураһын яҡшыртыу һөҙөмтәһендә, ҡала 2000 йылдан байтаҡ сәнәғәт үҫешенә өлгәшкән һәм, айырыуса урта һәм бәләкәй предприятиелар өсөн уңайлы мөхите менән, анатолий иҡтисади юлбарыҫтарын ҡылыҡһырлаған төп ҡалаларҙың берһе булып тора. Кайсери ҡалаһы шулай уҡ [[Төркиә|Төркиәнең]] иң уңышлы мебель предприятиеларының береһе урынлашҡан ҡалаһына әүерелде һәм 2007 йылда экспорт килемдәре буйынса миллиардтан ашыу күрһәткескә етте.<ref>{{Cite web|url=http://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php?id4=2077|title=На рынке мебели Турции|access-date=2017-09-06|archive-date=2019-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191225150012/https://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php%3Fid4%3D2077|deadlink=no}}</ref> 1998 йылда булдырылған Kayseri ирекле зонаһында бөгөн 140-тан ашыу миллион доллар инвестициялар күләме менән 43 компания иҫәпләнә. Зона эшмәкәрлегенең төп төрҙәре булып тора; етештереү, сауҙа, келәт менән идара итеү, ҡороу (монтаж) һәм һүтеү (демонтаж), йыйыу-һүтеү, мерчандайзинг, техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, инженер оҫтаханалары, офис һәм эш урындарын ҡуртымға б иреү, ҡаптарға һалыу-бушатып яңынан ҡапҡа һалыу, банк эше һәм страховкалау, лизинг,сығарыу өсөн тәғәйенләнгәндең маркировкаһы һәм ҡорамалдары. Ҡайһы бер социологтар был иҡтисади уңышты «ислам кальвинизмы» тип аталған модернистик ислам ҡарашы менән бәйләй, уларҙың һүҙҙәре буйынса, һәм был Кайсери ҡалаһында төпләнгән<ref>{{Cite web|url=https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false|title=Жан Кальвин. Его жизнь и реформаторская деятельность. — Порозовская, Берта — Google Books|access-date=2022-07-01|accessdate=2017-09-06|archiveurl=no}}</ref>. == Иҫтәлекле урындары == Ҡала янында хайуан тояҡтары менән бәйле булмаған (ғәжәп!) бик боронғо ике тәгәрмәсле арба эҙҙәре табылған<ref>{{Cite web|author=Научно-исследовательский центр ЛАИ|url=https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|title=Запретная Археология — Артефакт длиной 1000 км, который не замечают ученые|date=2021-11-25|accessdate=2021-12-26|work=[[YouTube]]|lang=ru|archive-date=2021-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211226133118/https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|deadlink=no}}</ref>. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{flagicon|GER}} [[Крефельд]] * {{flagicon|RUS}} [[Нальчик]] * {{flagicon|GER}} [[Саарбрюккен (район)|Саарбрюккен]] * {{Флаг|HUN}} [[Мишкольц]] * {{Флаг|BIH}} [[Мостар]]<ref name="Mostar twinnings">{{cite web |url=http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html|title=Mostar Gradovi prijatelji |accessdate=2017-02-21 |work=Grad Mostar [Mostar Official City Website] |language=bs |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131106154942/http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html |archivedate=2013-11-06 |deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|SYR}} [[Хомс]] * {{Флаг|PAK}} [[Сиалкот]]<ref>http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/Regional/Lahore/15-Jan-2010/Punjab-Turkey-sign-four-MoUs{{dead link |date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{Флаг|KOR}} [[Йонъин]] * {{Флаг|AZE}} [[Шуша]] <ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://interfax.az/view/831983 |title=Шуша и Кайсери станут городами–побратимами |website=Интерфакс Азербайджан |date=2021-04-13 |access-date=2021-04-13 |archive-date=2021-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210413123233/http://interfax.az/view/831983 |deadlink=no }}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Кайсери трамвайы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{ВТ-ЭСБЕ|Кесария}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * {{official|www.kayseri.gov.tr|Кайсери|lang=tr}} * [http://www.pbase.com/dosseman/kayseri Достопримечательности Кайсери в картинках]{{ref-tr}}{{ref-en}} {{Города Турции}} {{Внешние ссылки}} {{Нет полных библиографических описаний}} [[Категория:Кайсери|*]] [[Категория:Үҙәк Анатолияның тораҡ пункттары]] [[Категория:Каппадокия]] [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] lesn6des4gt6qpehjhh79du4wxpdkbs 1148736 1148735 2022-08-05T16:02:30Z Akkashka 14326 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki {{БМ|Кайсери}} {{НП-Төркиә |статус = ҡала |русское название = Кайсери |оригинальное название = Kayseri |изображение = City of Kayseri.png |герб = |ширина герба = |флаг = |ширина флага = |lat_deg = 38|lat_min = 44|lat_sec = 00 |lon_deg = 35|lon_min = 29|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city |CoordScale = |вид региона = төбәк |регион = Үҙәк Анатолия |регион в таблице = Үҙәк Анатолия |ил = Кайсери (ил){{!}}Кайсери |вид общины = |община = |община в таблице = |внутреннее деление = |глава = Меһмет Ёжасеки |вид главы = мэр |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Каппадокия Кесарияһы,<br> Мажака һәм Эвсебия. |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1 031 |климат = Урта диңгеҙ |население = 1 061 942<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|access-date=2016-07-16|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |плотность = |население агломерации = 1 322 376 кеше ([[2014]]) |национальный состав = төрөктәр |конфессиональный состав = мосолмандар |телефонный код = |почтовый индекс = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |автомобильный код = |сайт = kayseri.bel.tr |язык сайта = }} '''Ка́йсери''' (''Кесария'', төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Kayseri</span>, {{Lang-el|Καισάρεια}}, {{Lang-hy|Կեսարիա, Մաժաք}}, ''Kesaria, Mažakʿ'', {{Lang-la|Caesarea}}) — [[Төркиә|Төркиәләге]] ҡала, Кайсери виләйәтенең административ үҙәге, Эржияс вулканының төньяҡ итәгендә урынлашҡан. == Тарихы == Билдәле булыуынса, боронғо заманда ''[[Каппадокия]] Кесарияһы Цезарея, Мазака'' һәм ''Евсевия''. булараҡ билдәле булған. Каппадокия батшаһының резиденцияһы була. Һуңынан, Каппадокия рим провинцияһына әйләнгәндән (8 йыл) һуң, император Тиберий ҡаланың исемен Кесария тип үҙгәртә, һәм Азияла рим тәңкәләрен һуғыу урыны булып хеҙмәт итә. Шулай уҡ христианлыҡ таралыу үҙәге лә була. Император Валент осоронда Каппадокияны провинцияларға бүлгәндән һуң, Кесария Cappadociae primae баш ҡалаһы була. IV быуатта урындағы кафедраны святитель Бөйөк Василий биләй. [[Файл:Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg/167px-Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|слева|мини|223x223пкс|1238 йылда Анатолия солтаны Сәлжүк Алаетдин Кей-I Кубадтың ҡатыны һәм солтан Гийасетдин Кей-Хосров II-нең әсәһе солтана Хунат-хатун төҙөткән Хунат-Хат-и-Кюлье мәсет ишегенең деталдәре]] 1080 йылда Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр баҫып алғанға тиклем, ҡала әрмән идаралығы аҫтында була <ref>{{Китап|автор=[[Смбат Спарапет]]|заглавие=Летопись|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Smbat_Sparapet/vved2.phtml?id=2178}}</ref>. 200-ҙән ашыу йыл дауамында [[Рум солтанлығы]] составына инә. 1515 йылда Ғосман империяһына ҡушыла. XIX быуаттың 2-се яртыһында Анатолияға, Кавказ һуғышында еңелгәндән һуң, Көнбайыш Кавказдан (тарихи Черкесия) ҡыуылған күп һанлы черкес халҡы килә. Кайсериҙан көнсығышта уларҙың вариҫтарының күп һанлы ауылдары әле лә бар. == Этимологияһы == Кайсериҙы, ул ваҡытта Аргейҙағы Эусебия (Εὐσεια ἡ πρὸς τῶι Ἀργαίωι на греческом языке) булараҡ билдәле булған Киликия рим провинцияһының баш ҡалаһын, Страбон үҙенең хеҙмәттәрендә Мазака тип телгә алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.geografia.ru/strabon.html|title=Путешествие во времени: Страбон<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170916202323/http://www.geografia.ru/strabon.html|deadlink=no}}</ref> Мосолман ғәрәптәр атама әйтелешен үҙҙәренең яҙмаһына яраҡлаштырған, шуның арҡаһында Кайсария (иғтибар итегеҙ: классик латындә С хәрефе К тип әйтелгән) барлыҡҡа килгән һәм был Кайсериға әүерелә Мажак. Төрөк-сәлжүктәр яҡынса 1080 йылда ҡаланы үҙ контроле аҫтына алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|title=Держава тюрок-сельджуков — TuranToday<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906181306/http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|deadlink=no}}</ref> === Боронғо тарихы === Күлтәпәлә хеттар менән сауҙа итеүсе боронғо колония барлыҡҡа килгәндән һуң, яҡынса беҙҙең эраға тиклемге 3000 йылда ҡалала халыҡ йәшәй башлаған <ref>{{Cite web|url=https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|title=В Кюльтепе обнаружены клинописные таблички с турецкими словами {{!}} МК-Турция<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815073737/https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|deadlink=no}}</ref>. Ҡала төп сауҙа маршруттарында, бигерәк тә Бөйөк ебәк юлында урынлашҡанлыҡтан, һәр ваҡыт иң мөһим сауҙа үҙәге булып ҡала. Кесе Азияның боронғо ҡалаларының береһе Күлтәпә яҡында урынлашҡан. Ҡала Каппадокия батшаларының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. Боронғо замандарҙа фарсы Әһәмәниҙәр хакимлыҡ иткән осорҙа, 200-ҙән ашыу йыл дауамында, Синоптан [[Евфрат|Евфратҡа]] һәм Сардистан Сузға тиклем һуҙылған Фарсы батша сауҙа юлдары сатында урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://drevo-info.ru/articles/20849.html|title=Государство Ахеменидов — Древо<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183118/https://drevo-info.ru/articles/20849.html|deadlink=no}}</ref> Рим осоронда ла ҡала аша Эфестан Көнсығышҡа тиклемге оҡшаш маршрут үткән. Ҡала Эржиес тауының (боронғо атамаһы - Аргиус тауы) төньяҡ түбән суҡағында торған. Иҫке ҡаланың боронғо урынының бер нисә эҙе генә һаҡланған. === Эллин осоро === Ҡала, уны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] диадохтарының береһе Пердикка яулап алғанға тиклем, фарсы хакимлығы аҫтында торған сатрапия үҙәге булған<ref>{{Cite web|url=https://all-generals.ru/index.php?id=261|title=Все полководцы мира :: ПЕРДИККА<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923231316/https://all-generals.ru/index.php?id=261|deadlink=no}}</ref> бер диадох . Һуңынан, Ипсус янындағы алыштан һуң, ҡала Сәләүкиҙәр империяһына инә,<ref>{{Cite web|url=https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|title=Государство Селевкидов (312-64 до н. э.). История — Путеводитель по Израилю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807205431/https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|deadlink=no}}</ref> әммә яҡынса б. э. т . 250 йылда [[Каппадокия|Каппадокияның]] Ариарат III хакимлыҡ иткән автономлы Ҙур Каппадокия батшалығының үҙәге булып китә. Артабанғы йылдарҙа ҡала грек эллинистик дәүер йоғонтоһона эләгә һәм Каппадокия батшаһы Ариарат V Евсеб Филопатор (б. э. т. 163-130 йй.) исеме хөрмәтенә Евсевия тип атала. Әрмән батшаһы Тигран I тарафынан талана.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kayseri|title=Kayseri {{!}} Turkey|access-date=2019-09-22|archive-date=2020-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20200310021814/https://www.britannica.com/place/Kayseri|deadlink=no}}</ref> Кесария тигән яңы исемен, бәлки, Каппадокияның һуңғы батшаһы Архелай йәки Рим императоры Тиберий биргәндер. === Рим һәм Византия йоғонтоһонда === Кесария б. э. т. 260 йылда император Валериан I-не еңгән Сәсәниҙәр батшаһы Шапур I тарафынан емертелгән<ref>[https://triptopersia.com/public/index.php/ru/об-Иране/империя-сасанидов Империя Сасанидов: последняя доисламская империя]</ref>. Ул ваҡытта ҡалала 400 000 самаһы кеше теркәлгән. IV быуатта епископ Василий ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа яҡынса бер миль алыҫлыҡта ятҡан тигеҙлектә сиркәү үҙәгенә нигеҙ һала, һәм яйлап иҫке ҡала ҡыҫырыҡлана. Ул үҙ эсенә богадельня системаһын, балалар приютын, ҡарттар йортон һәм лепрозорийҙы (лепрозный госпиталь) алған. Император Юстиниан II (535—536 йылдар) хакимлыҡ иткән осорҙа "Өсөнсө Әрмәнстан" провинцияһы составына, VII-IX быуаттарҙа Әрмән фемаһы составына инә. {{Sfn|Haldon|1999|pp=73, 112}} === Ислам дәүере === [[Файл:Sahabiye_medresesi_(gece).JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG/220px-Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG|слева|мини|Сәлжүктәр дәүере диуарҙары. Sahabiye Medresesi]] Ғәрәп хәрби етәксе (ә һуңғараҡ Әмәүиҙәрҙең беренсе хәлифәһе) Мүәвиә ибн Әбү Суфыян 647 йылда Каппадокияға инә һәм византийҙарҙан Кесария ҡалаһын ваҡытлыса баҫып ала. Ҡаланы ғәрәптәр Кайсария (قيصرية), ә һуңғараҡ, 1067 йылда уны Алып Арыҫлан солтан яулағандан һуң, сәлжүк төрөктәре Кайсери (قیصری), тип атай. Алып Арыҫлан ғәскәре ҡаланы һәм халҡын юҡ иткән. 1074-1178 йылдарҙа өлкә Данишмәндлеләр контроленә эләгә һәм 1134 йылда тергеҙелә. Анатолия солтанлығы ҡаланы 1178-1243 йылдар дауамында контролдә тотҡан. 1515 йылда ҡала Ғосман империяһы хакимлығы аҫтына эләгә. [[Файл:Kayseri-walls-sardic1.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kayseri-walls-sardic1.jpg/220px-Kayseri-walls-sardic1.jpg|мини|Кайсери ҡалаһы диуарҙары 2006 йылда]] Шулай итеп, Кайсери өс алтын быуат осоро кисергән. Беренсе, б. э. т. 2000 йылда, ҡала ассирийлылар һәм хеттар араһындағы сауҙа бәйләнеше уртаһында сағында. Икенсе алтын быуат рим хакимлығы ваҡыты (I-XI бб.) менән тап килә. Өсөнсө алтын быуат сәлжүктәр идара иткән (1178-1243), ҡала дәүләттең икенсе баш ҡалаһы булған осорҙа. Тәү башлап византийҙар төҙөгән, артабан сәлжүктәр һәм ғосманлылар тарафынан киңәйтелгән 1500-йәше тулған Кайсери ҡәлғәһе элеккесә яҡшы хәлдә, ҡаланың үҙәк майҙанында тора. [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәрҙең]] ҡыҫҡа хакимлығы осоронан бик күп тарихи иҫтәлекле урындар; Хунад Хатун мәсете, Кили Арыҫлан мәсете, Ҙур [[мәсет]] һәм Говар-Незибе дауаханаһы кеүек тарихи биналар һаҡланып ҡалған. Ҡала үҙенең келәм һатыусылары менән дан тота, ә келәмдең яңыһынан алып 50 йыл йәки унан да элегерәк һуғылғанын һатып алырға мөмкин. [[Файл:Kayseri-Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Kayseri-Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡала үҙәгенә панорама күренеш; алғы планда — Текин эшлекле районы һәм Ото Парк.</center>]] == Халҡы == XI быуатҡа тиклем, христиандар (тәү сиратта, әрмәндәр, шулай уҡ гректар) Кайсери халҡының 100% тиерлек тәшкил иткән. Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр ҡаланы баҫып алғандан һуң, күп христиан ислам динен ҡабул иткән һәм төрөкләшкән. Мосолман булмағандар өлөшө 1500 йылғы 14 %-тан 1583 йылғы 22%-ҡа тиклем үҫкән. 1500 йылда мосолман булмаған халыҡтың 82%-ын тәшкил итеүсе әрмәндәр 1583 йылда 89%-ҡа тиклем, гректарға ҡарағанда, күпкә тиҙерәк артҡан<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. 1813 йылда ҡалала 25 000 кеше йәшәгән, шуларҙың 15000 әрмәндәр, 300-ө гректар һәм 150-һе йәһүдтәр. Тексиер 1834 йылда рәсми халыҡ иҫәбе 60 000 кеше йәки 11 900 (10,000 төрөк, 1500 әрмән, 400 грек) йорт тәшкил иткән. Гамильтон баһалауынса, 1837 йылда ҡалала 10 000 йорт була. Ә Пужулат шул уҡ йылда 9000 төрөк, 6000 әрмән һәм 4000 грек, дөйөм алғанда 19 000 кеше тураһында хәбәр итә. 1839 йылда урындағы вельможа биргән мәғлүмәт нигеҙендә, Эйнсуорт, 18 522 кеше булып, шуларҙың 12 176-һы мосолман, 5237-һе әрмән һәм 1109-ы грек, тип яҙа. Мордман 1849 йылда, 12 344 мосолманды, 5002 әрмәнде һәм 1067 гректы индереп, барлығы 18 413 ир-ат булғанлығын хәбәр итә<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. == Иҡтисады == [[Файл:Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Sivas_Avenue_Kayseri.JPG/220px-Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|слева|мини|Кайсери ҡалаһында Сивас проспекты]] 1980-се йылдарҙа индерелгән иҡтисади либералләштереү сәйәсәте арҡаһында, үҙҙәренән алда килеүселәргә Кайсериҙан сауҙагәрҙәрҙең һәм сәнәғәтселәрҙең яңы тулҡыны ҡушылды. Яңы сәнәғәтселәр араһынан күпселеге үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙе итеп Кайсериҙы һайлай. Инфраструктураһын яҡшыртыу һөҙөмтәһендә, ҡала 2000 йылдан байтаҡ сәнәғәт үҫешенә өлгәшкән һәм, айырыуса урта һәм бәләкәй предприятиелар өсөн уңайлы мөхите менән, анатолий иҡтисади юлбарыҫтарын ҡылыҡһырлаған төп ҡалаларҙың берһе булып тора. Кайсери ҡалаһы шулай уҡ [[Төркиә|Төркиәнең]] иң уңышлы мебель предприятиеларының береһе урынлашҡан ҡалаһына әүерелде һәм 2007 йылда экспорт килемдәре буйынса миллиардтан ашыу күрһәткескә етте.<ref>{{Cite web|url=http://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php?id4=2077|title=На рынке мебели Турции|access-date=2017-09-06|archive-date=2019-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191225150012/https://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php%3Fid4%3D2077|deadlink=no}}</ref> 1998 йылда булдырылған Kayseri ирекле зонаһында бөгөн 140-тан ашыу миллион доллар инвестициялар күләме менән 43 компания иҫәпләнә. Зона эшмәкәрлегенең төп төрҙәре булып тора; етештереү, сауҙа, келәт менән идара итеү, ҡороу (монтаж) һәм һүтеү (демонтаж), йыйыу-һүтеү, мерчандайзинг, техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, инженер оҫтаханалары, офис һәм эш урындарын ҡуртымға б иреү, ҡаптарға һалыу-бушатып яңынан ҡапҡа һалыу, банк эше һәм страховкалау, лизинг,сығарыу өсөн тәғәйенләнгәндең маркировкаһы һәм ҡорамалдары. Ҡайһы бер социологтар был иҡтисади уңышты «ислам кальвинизмы» тип аталған модернистик ислам ҡарашы менән бәйләй, уларҙың һүҙҙәре буйынса, һәм был Кайсери ҡалаһында төпләнгән<ref>{{Cite web|url=https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false|title=Жан Кальвин. Его жизнь и реформаторская деятельность. — Порозовская, Берта — Google Books|access-date=2022-07-01|accessdate=2017-09-06|archiveurl=no}}</ref>. == Иҫтәлекле урындары == Ҡала янында хайуан тояҡтары менән бәйле булмаған (ғәжәп!) бик боронғо ике тәгәрмәсле арба эҙҙәре табылған<ref>{{Cite web|author=Научно-исследовательский центр ЛАИ|url=https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|title=Запретная Археология — Артефакт длиной 1000 км, который не замечают ученые|date=2021-11-25|accessdate=2021-12-26|work=[[YouTube]]|lang=ru|archive-date=2021-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211226133118/https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|deadlink=no}}</ref>. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{flagicon|GER}} [[Крефельд]] * {{flagicon|RUS}} [[Нальчик]] * {{flagicon|GER}} [[Саарбрюккен (район)|Саарбрюккен]] * {{Флаг|HUN}} [[Мишкольц]] * {{Флаг|BIH}} [[Мостар]]<ref name="Mostar twinnings">{{cite web |url=http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html|title=Mostar Gradovi prijatelji |accessdate=2017-02-21 |work=Grad Mostar [Mostar Official City Website] |language=bs |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131106154942/http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html |archivedate=2013-11-06 |deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|SYR}} [[Хомс]] * {{Флаг|PAK}} [[Сиалкот]]<ref>http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/Regional/Lahore/15-Jan-2010/Punjab-Turkey-sign-four-MoUs{{dead link |date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{Флаг|KOR}} [[Йонъин]] * {{Флаг|AZE}} [[Шуша]] <ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://interfax.az/view/831983 |title=Шуша и Кайсери станут городами–побратимами |website=Интерфакс Азербайджан |date=2021-04-13 |access-date=2021-04-13 |archive-date=2021-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210413123233/http://interfax.az/view/831983 |deadlink=no }}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Кайсери трамвайы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{ВТ-ЭСБЕ|Кесария}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * {{official|www.kayseri.gov.tr|Кайсери|lang=tr}} * [http://www.pbase.com/dosseman/kayseri Достопримечательности Кайсери в картинках]{{ref-tr}}{{ref-en}} {{Города Турции}} {{Внешние ссылки}} {{Нет полных библиографических описаний}} [[Категория:Кайсери|*]] [[Категория:Үҙәк Анатолияның тораҡ пункттары]] [[Категория:Каппадокия]] [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] 33oc43ip5epgfdt5frq3bzi49q3qxll 1148737 1148736 2022-08-05T16:04:54Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{БМ|Кайсери}} {{НП-Төркиә |статус = ҡала |русское название = Кайсери |оригинальное название = Kayseri |изображение = City of Kayseri.png |герб = |ширина герба = |флаг = |ширина флага = |lat_deg = 38|lat_min = 44|lat_sec = 00 |lon_deg = 35|lon_min = 29|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city |CoordScale = |вид региона = төбәк |регион = Үҙәк Анатолия |регион в таблице = Үҙәк Анатолия |ил = Кайсери (ил){{!}}Кайсери |вид общины = |община = |община в таблице = |внутреннее деление = |глава = Меһмет Ёжасеки |вид главы = мэр |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Каппадокия Кесарияһы,<br> Мазака һәм Эвсебия. |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1 031 |климат = Урта диңгеҙ |население = 1 061 942<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|access-date=2016-07-16|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |плотность = |население агломерации = 1 322 376 кеше ([[2014]]) |национальный состав = төрөктәр |конфессиональный состав = мосолмандар |телефонный код = |почтовый индекс = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |автомобильный код = |сайт = kayseri.bel.tr |язык сайта = }} '''Ка́йсери''' (''Кесария'', төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Kayseri</span>, {{Lang-el|Καισάρεια}}, {{Lang-hy|Կեսարիա, Մաժաք}}, ''Kesaria, Mažakʿ'', {{Lang-la|Caesarea}}) — [[Төркиә|Төркиәләге]] ҡала, Кайсери виләйәтенең административ үҙәге, Эржияс вулканының төньяҡ итәгендә урынлашҡан. == Тарихы == Билдәле булыуынса, боронғо заманда ''[[Каппадокия]] Кесарияһы Цезарея, Мазака'' һәм ''Евсевия''. булараҡ билдәле булған. Каппадокия батшаһының резиденцияһы була. Һуңынан, Каппадокия рим провинцияһына әйләнгәндән (8 йыл) һуң, император Тиберий ҡаланың исемен Кесария тип үҙгәртә, һәм Азияла рим тәңкәләрен һуғыу урыны булып хеҙмәт итә. Шулай уҡ христианлыҡ таралыу үҙәге лә була. Император Валент осоронда Каппадокияны провинцияларға бүлгәндән һуң, Кесария Cappadociae primae баш ҡалаһы була. IV быуатта урындағы кафедраны святитель Бөйөк Василий биләй. [[Файл:Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg/167px-Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|слева|мини|223x223пкс|1238 йылда Анатолия солтаны Сәлжүк Алаетдин Кей-I Кубадтың ҡатыны һәм солтан Гийасетдин Кей-Хосров II-нең әсәһе солтана Хунат-хатун төҙөткән Хунат-Хат-и-Кюлье мәсет ишегенең деталдәре]] 1080 йылда Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр баҫып алғанға тиклем, ҡала әрмән идаралығы аҫтында була <ref>{{Китап|автор=[[Смбат Спарапет]]|заглавие=Летопись|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Smbat_Sparapet/vved2.phtml?id=2178}}</ref>. 200-ҙән ашыу йыл дауамында [[Рум солтанлығы]] составына инә. 1515 йылда Ғосман империяһына ҡушыла. XIX быуаттың 2-се яртыһында Анатолияға, Кавказ һуғышында еңелгәндән һуң, Көнбайыш Кавказдан (тарихи Черкесия) ҡыуылған күп һанлы черкес халҡы килә. Кайсериҙан көнсығышта уларҙың вариҫтарының күп һанлы ауылдары әле лә бар. == Этимологияһы == Кайсериҙы, ул ваҡытта Аргейҙағы Эусебия (Εὐσεια ἡ πρὸς τῶι Ἀργαίωι на греческом языке) булараҡ билдәле булған Киликия рим провинцияһының баш ҡалаһын, Страбон үҙенең хеҙмәттәрендә Мазака тип телгә алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.geografia.ru/strabon.html|title=Путешествие во времени: Страбон<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170916202323/http://www.geografia.ru/strabon.html|deadlink=no}}</ref> Мосолман ғәрәптәр атама әйтелешен үҙҙәренең яҙмаһына яраҡлаштырған, шуның арҡаһында Кайсария (иғтибар итегеҙ: классик латындә С хәрефе К тип әйтелгән) барлыҡҡа килгән һәм был Кайсериға әүерелә Мажак. Төрөк-сәлжүктәр яҡынса 1080 йылда ҡаланы үҙ контроле аҫтына алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|title=Держава тюрок-сельджуков — TuranToday<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906181306/http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|deadlink=no}}</ref> === Боронғо тарихы === Күлтәпәлә хеттар менән сауҙа итеүсе боронғо колония барлыҡҡа килгәндән һуң, яҡынса беҙҙең эраға тиклемге 3000 йылда ҡалала халыҡ йәшәй башлаған <ref>{{Cite web|url=https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|title=В Кюльтепе обнаружены клинописные таблички с турецкими словами {{!}} МК-Турция<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815073737/https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|deadlink=no}}</ref>. Ҡала төп сауҙа маршруттарында, бигерәк тә Бөйөк ебәк юлында урынлашҡанлыҡтан, һәр ваҡыт иң мөһим сауҙа үҙәге булып ҡала. Кесе Азияның боронғо ҡалаларының береһе Күлтәпә яҡында урынлашҡан. Ҡала Каппадокия батшаларының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. Боронғо замандарҙа фарсы Әһәмәниҙәр хакимлыҡ иткән осорҙа, 200-ҙән ашыу йыл дауамында, Синоптан [[Евфрат|Евфратҡа]] һәм Сардистан Сузға тиклем һуҙылған Фарсы батша сауҙа юлдары сатында урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://drevo-info.ru/articles/20849.html|title=Государство Ахеменидов — Древо<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183118/https://drevo-info.ru/articles/20849.html|deadlink=no}}</ref> Рим осоронда ла ҡала аша Эфестан Көнсығышҡа тиклемге оҡшаш маршрут үткән. Ҡала Эржиес тауының (боронғо атамаһы - Аргиус тауы) төньяҡ түбән суҡағында торған. Иҫке ҡаланың боронғо урынының бер нисә эҙе генә һаҡланған. === Эллин осоро === Ҡала, уны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] диадохтарының береһе Пердикка яулап алғанға тиклем, фарсы хакимлығы аҫтында торған сатрапия үҙәге булған<ref>{{Cite web|url=https://all-generals.ru/index.php?id=261|title=Все полководцы мира :: ПЕРДИККА<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923231316/https://all-generals.ru/index.php?id=261|deadlink=no}}</ref> бер диадох . Һуңынан, Ипсус янындағы алыштан һуң, ҡала Сәләүкиҙәр империяһына инә,<ref>{{Cite web|url=https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|title=Государство Селевкидов (312-64 до н. э.). История — Путеводитель по Израилю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807205431/https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|deadlink=no}}</ref> әммә яҡынса б. э. т . 250 йылда [[Каппадокия|Каппадокияның]] Ариарат III хакимлыҡ иткән автономлы Ҙур Каппадокия батшалығының үҙәге булып китә. Артабанғы йылдарҙа ҡала грек эллинистик дәүер йоғонтоһона эләгә һәм Каппадокия батшаһы Ариарат V Евсеб Филопатор (б. э. т. 163-130 йй.) исеме хөрмәтенә Евсевия тип атала. Әрмән батшаһы Тигран I тарафынан талана.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kayseri|title=Kayseri {{!}} Turkey|access-date=2019-09-22|archive-date=2020-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20200310021814/https://www.britannica.com/place/Kayseri|deadlink=no}}</ref> Кесария тигән яңы исемен, бәлки, Каппадокияның һуңғы батшаһы Архелай йәки Рим императоры Тиберий биргәндер. === Рим һәм Византия йоғонтоһонда === Кесария б. э. т. 260 йылда император Валериан I-не еңгән Сәсәниҙәр батшаһы Шапур I тарафынан емертелгән<ref>[https://triptopersia.com/public/index.php/ru/об-Иране/империя-сасанидов Империя Сасанидов: последняя доисламская империя]</ref>. Ул ваҡытта ҡалала 400 000 самаһы кеше теркәлгән. IV быуатта епископ Василий ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа яҡынса бер миль алыҫлыҡта ятҡан тигеҙлектә сиркәү үҙәгенә нигеҙ һала, һәм яйлап иҫке ҡала ҡыҫырыҡлана. Ул үҙ эсенә богадельня системаһын, балалар приютын, ҡарттар йортон һәм лепрозорийҙы (лепрозный госпиталь) алған. Император Юстиниан II (535—536 йылдар) хакимлыҡ иткән осорҙа "Өсөнсө Әрмәнстан" провинцияһы составына, VII-IX быуаттарҙа Әрмән фемаһы составына инә. {{Sfn|Haldon|1999|pp=73, 112}} === Ислам дәүере === [[Файл:Sahabiye_medresesi_(gece).JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG/220px-Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG|слева|мини|Сәлжүктәр дәүере диуарҙары. Sahabiye Medresesi]] Ғәрәп хәрби етәксе (ә һуңғараҡ Әмәүиҙәрҙең беренсе хәлифәһе) Мүәвиә ибн Әбү Суфыян 647 йылда Каппадокияға инә һәм византийҙарҙан Кесария ҡалаһын ваҡытлыса баҫып ала. Ҡаланы ғәрәптәр Кайсария (قيصرية), ә һуңғараҡ, 1067 йылда уны Алып Арыҫлан солтан яулағандан һуң, сәлжүк төрөктәре Кайсери (قیصری), тип атай. Алып Арыҫлан ғәскәре ҡаланы һәм халҡын юҡ иткән. 1074-1178 йылдарҙа өлкә Данишмәндлеләр контроленә эләгә һәм 1134 йылда тергеҙелә. Анатолия солтанлығы ҡаланы 1178-1243 йылдар дауамында контролдә тотҡан. 1515 йылда ҡала Ғосман империяһы хакимлығы аҫтына эләгә. [[Файл:Kayseri-walls-sardic1.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kayseri-walls-sardic1.jpg/220px-Kayseri-walls-sardic1.jpg|мини|Кайсери ҡалаһы диуарҙары 2006 йылда]] Шулай итеп, Кайсери өс алтын быуат осоро кисергән. Беренсе, б. э. т. 2000 йылда, ҡала ассирийлылар һәм хеттар араһындағы сауҙа бәйләнеше уртаһында сағында. Икенсе алтын быуат рим хакимлығы ваҡыты (I-XI бб.) менән тап килә. Өсөнсө алтын быуат сәлжүктәр идара иткән (1178-1243), ҡала дәүләттең икенсе баш ҡалаһы булған осорҙа. Тәү башлап византийҙар төҙөгән, артабан сәлжүктәр һәм ғосманлылар тарафынан киңәйтелгән 1500-йәше тулған Кайсери ҡәлғәһе элеккесә яҡшы хәлдә, ҡаланың үҙәк майҙанында тора. [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәрҙең]] ҡыҫҡа хакимлығы осоронан бик күп тарихи иҫтәлекле урындар; Хунад Хатун мәсете, Кили Арыҫлан мәсете, Ҙур [[мәсет]] һәм Говар-Незибе дауаханаһы кеүек тарихи биналар һаҡланып ҡалған. Ҡала үҙенең келәм һатыусылары менән дан тота, ә келәмдең яңыһынан алып 50 йыл йәки унан да элегерәк һуғылғанын һатып алырға мөмкин. [[Файл:Kayseri-Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Kayseri-Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡала үҙәгенә панорама күренеш; алғы планда — Текин эшлекле районы һәм Ото Парк.</center>]] == Халҡы == XI быуатҡа тиклем, христиандар (тәү сиратта, әрмәндәр, шулай уҡ гректар) Кайсери халҡының 100% тиерлек тәшкил иткән. Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр ҡаланы баҫып алғандан һуң, күп христиан ислам динен ҡабул иткән һәм төрөкләшкән. Мосолман булмағандар өлөшө 1500 йылғы 14 %-тан 1583 йылғы 22%-ҡа тиклем үҫкән. 1500 йылда мосолман булмаған халыҡтың 82%-ын тәшкил итеүсе әрмәндәр 1583 йылда 89%-ҡа тиклем, гректарға ҡарағанда, күпкә тиҙерәк артҡан<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. 1813 йылда ҡалала 25 000 кеше йәшәгән, шуларҙың 15000 әрмәндәр, 300-ө гректар һәм 150-һе йәһүдтәр. Тексиер 1834 йылда рәсми халыҡ иҫәбе 60 000 кеше йәки 11 900 (10,000 төрөк, 1500 әрмән, 400 грек) йорт тәшкил иткән. Гамильтон баһалауынса, 1837 йылда ҡалала 10 000 йорт була. Ә Пужулат шул уҡ йылда 9000 төрөк, 6000 әрмән һәм 4000 грек, дөйөм алғанда 19 000 кеше тураһында хәбәр итә. 1839 йылда урындағы вельможа биргән мәғлүмәт нигеҙендә, Эйнсуорт, 18 522 кеше булып, шуларҙың 12 176-һы мосолман, 5237-һе әрмән һәм 1109-ы грек, тип яҙа. Мордман 1849 йылда, 12 344 мосолманды, 5002 әрмәнде һәм 1067 гректы индереп, барлығы 18 413 ир-ат булғанлығын хәбәр итә<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. == Иҡтисады == [[Файл:Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Sivas_Avenue_Kayseri.JPG/220px-Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|слева|мини|Кайсери ҡалаһында Сивас проспекты]] 1980-се йылдарҙа индерелгән иҡтисади либералләштереү сәйәсәте арҡаһында, үҙҙәренән алда килеүселәргә Кайсериҙан сауҙагәрҙәрҙең һәм сәнәғәтселәрҙең яңы тулҡыны ҡушылды. Яңы сәнәғәтселәр араһынан күпселеге үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙе итеп Кайсериҙы һайлай. Инфраструктураһын яҡшыртыу һөҙөмтәһендә, ҡала 2000 йылдан байтаҡ сәнәғәт үҫешенә өлгәшкән һәм, айырыуса урта һәм бәләкәй предприятиелар өсөн уңайлы мөхите менән, анатолий иҡтисади юлбарыҫтарын ҡылыҡһырлаған төп ҡалаларҙың берһе булып тора. Кайсери ҡалаһы шулай уҡ [[Төркиә|Төркиәнең]] иң уңышлы мебель предприятиеларының береһе урынлашҡан ҡалаһына әүерелде һәм 2007 йылда экспорт килемдәре буйынса миллиардтан ашыу күрһәткескә етте.<ref>{{Cite web|url=http://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php?id4=2077|title=На рынке мебели Турции|access-date=2017-09-06|archive-date=2019-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191225150012/https://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php%3Fid4%3D2077|deadlink=no}}</ref> 1998 йылда булдырылған Kayseri ирекле зонаһында бөгөн 140-тан ашыу миллион доллар инвестициялар күләме менән 43 компания иҫәпләнә. Зона эшмәкәрлегенең төп төрҙәре булып тора; етештереү, сауҙа, келәт менән идара итеү, ҡороу (монтаж) һәм һүтеү (демонтаж), йыйыу-һүтеү, мерчандайзинг, техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, инженер оҫтаханалары, офис һәм эш урындарын ҡуртымға б иреү, ҡаптарға һалыу-бушатып яңынан ҡапҡа һалыу, банк эше һәм страховкалау, лизинг,сығарыу өсөн тәғәйенләнгәндең маркировкаһы һәм ҡорамалдары. Ҡайһы бер социологтар был иҡтисади уңышты «ислам кальвинизмы» тип аталған модернистик ислам ҡарашы менән бәйләй, уларҙың һүҙҙәре буйынса, һәм был Кайсери ҡалаһында төпләнгән<ref>{{Cite web|url=https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false|title=Жан Кальвин. Его жизнь и реформаторская деятельность. — Порозовская, Берта — Google Books|access-date=2022-07-01|accessdate=2017-09-06|archiveurl=no}}</ref>. == Иҫтәлекле урындары == Ҡала янында хайуан тояҡтары менән бәйле булмаған (ғәжәп!) бик боронғо ике тәгәрмәсле арба эҙҙәре табылған<ref>{{Cite web|author=Научно-исследовательский центр ЛАИ|url=https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|title=Запретная Археология — Артефакт длиной 1000 км, который не замечают ученые|date=2021-11-25|accessdate=2021-12-26|work=[[YouTube]]|lang=ru|archive-date=2021-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211226133118/https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|deadlink=no}}</ref>. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{flagicon|GER}} [[Крефельд]] * {{flagicon|RUS}} [[Нальчик]] * {{flagicon|GER}} [[Саарбрюккен (район)|Саарбрюккен]] * {{Флаг|HUN}} [[Мишкольц]] * {{Флаг|BIH}} [[Мостар]]<ref name="Mostar twinnings">{{cite web |url=http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html|title=Mostar Gradovi prijatelji |accessdate=2017-02-21 |work=Grad Mostar [Mostar Official City Website] |language=bs |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131106154942/http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html |archivedate=2013-11-06 |deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|SYR}} [[Хомс]] * {{Флаг|PAK}} [[Сиалкот]]<ref>http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/Regional/Lahore/15-Jan-2010/Punjab-Turkey-sign-four-MoUs{{dead link |date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{Флаг|KOR}} [[Йонъин]] * {{Флаг|AZE}} [[Шуша]] <ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://interfax.az/view/831983 |title=Шуша и Кайсери станут городами–побратимами |website=Интерфакс Азербайджан |date=2021-04-13 |access-date=2021-04-13 |archive-date=2021-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210413123233/http://interfax.az/view/831983 |deadlink=no }}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Кайсери трамвайы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{ВТ-ЭСБЕ|Кесария}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * {{official|www.kayseri.gov.tr|Кайсери|lang=tr}} * [http://www.pbase.com/dosseman/kayseri Достопримечательности Кайсери в картинках]{{ref-tr}}{{ref-en}} {{Города Турции}} {{Внешние ссылки}} {{Нет полных библиографических описаний}} [[Категория:Кайсери|*]] [[Категория:Үҙәк Анатолияның тораҡ пункттары]] [[Категория:Каппадокия]] [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] qdgzoej66s41at6duydyxcycxs47asn 1148738 1148737 2022-08-05T16:28:59Z Akkashka 14326 /* Этимологияһы */ wikitext text/x-wiki {{БМ|Кайсери}} {{НП-Төркиә |статус = ҡала |русское название = Кайсери |оригинальное название = Kayseri |изображение = City of Kayseri.png |герб = |ширина герба = |флаг = |ширина флага = |lat_deg = 38|lat_min = 44|lat_sec = 00 |lon_deg = 35|lon_min = 29|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city |CoordScale = |вид региона = төбәк |регион = Үҙәк Анатолия |регион в таблице = Үҙәк Анатолия |ил = Кайсери (ил){{!}}Кайсери |вид общины = |община = |община в таблице = |внутреннее деление = |глава = Меһмет Ёжасеки |вид главы = мэр |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Каппадокия Кесарияһы,<br> Мазака һәм Эвсебия. |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1 031 |климат = Урта диңгеҙ |население = 1 061 942<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|access-date=2016-07-16|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |плотность = |население агломерации = 1 322 376 кеше ([[2014]]) |национальный состав = төрөктәр |конфессиональный состав = мосолмандар |телефонный код = |почтовый индекс = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |автомобильный код = |сайт = kayseri.bel.tr |язык сайта = }} '''Ка́йсери''' (''Кесария'', төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Kayseri</span>, {{Lang-el|Καισάρεια}}, {{Lang-hy|Կեսարիա, Մաժաք}}, ''Kesaria, Mažakʿ'', {{Lang-la|Caesarea}}) — [[Төркиә|Төркиәләге]] ҡала, Кайсери виләйәтенең административ үҙәге, Эржияс вулканының төньяҡ итәгендә урынлашҡан. == Тарихы == Билдәле булыуынса, боронғо заманда ''[[Каппадокия]] Кесарияһы Цезарея, Мазака'' һәм ''Евсевия''. булараҡ билдәле булған. Каппадокия батшаһының резиденцияһы була. Һуңынан, Каппадокия рим провинцияһына әйләнгәндән (8 йыл) һуң, император Тиберий ҡаланың исемен Кесария тип үҙгәртә, һәм Азияла рим тәңкәләрен һуғыу урыны булып хеҙмәт итә. Шулай уҡ христианлыҡ таралыу үҙәге лә була. Император Валент осоронда Каппадокияны провинцияларға бүлгәндән һуң, Кесария Cappadociae primae баш ҡалаһы була. IV быуатта урындағы кафедраны святитель Бөйөк Василий биләй. [[Файл:Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg/167px-Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|слева|мини|223x223пкс|1238 йылда Анатолия солтаны Сәлжүк Алаетдин Кей-I Кубадтың ҡатыны һәм солтан Гийасетдин Кей-Хосров II-нең әсәһе солтана Хунат-хатун төҙөткән Хунат-Хат-и-Кюлье мәсет ишегенең деталдәре]] 1080 йылда Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр баҫып алғанға тиклем, ҡала әрмән идаралығы аҫтында була <ref>{{Китап|автор=[[Смбат Спарапет]]|заглавие=Летопись|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Smbat_Sparapet/vved2.phtml?id=2178}}</ref>. 200-ҙән ашыу йыл дауамында [[Рум солтанлығы]] составына инә. 1515 йылда Ғосман империяһына ҡушыла. XIX быуаттың 2-се яртыһында Анатолияға, Кавказ һуғышында еңелгәндән һуң, Көнбайыш Кавказдан (тарихи Черкесия) ҡыуылған күп һанлы черкес халҡы килә. Кайсериҙан көнсығышта уларҙың вариҫтарының күп һанлы ауылдары әле лә бар. == Этимологияһы == Кайсериҙы, ул ваҡытта Аргейҙағы Эусебия (''грек телендә'' Εὐσεια ἡ πρὸς τῶι Ἀργαίωι) булараҡ билдәле булған Киликия рим провинцияһының баш ҡалаһын, Страбон үҙенең хеҙмәттәрендә Мазака тип телгә алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.geografia.ru/strabon.html|title=Путешествие во времени: Страбон<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170916202323/http://www.geografia.ru/strabon.html|deadlink=no}}</ref> Мосолман ғәрәптәр атама әйтелешен үҙҙәренең яҙмаһына яраҡлаштырған, шуның арҡаһында Кайсария (иғтибар итегеҙ: классик латындә С хәрефе К тип әйтелгән) барлыҡҡа килгән һәм был Кайсериға әүерелә Мажак. Төрөк-сәлжүктәр яҡынса 1080 йылда ҡаланы үҙ контроле аҫтына алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|title=Держава тюрок-сельджуков — TuranToday<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906181306/http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|deadlink=no}}</ref> === Боронғо тарихы === Күлтәпәлә хеттар менән сауҙа итеүсе боронғо колония барлыҡҡа килгәндән һуң, яҡынса беҙҙең эраға тиклемге 3000 йылда ҡалала халыҡ йәшәй башлаған<ref>{{Cite web|url=https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|title=В Кюльтепе обнаружены клинописные таблички с турецкими словами {{!}} МК-Турция<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815073737/https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|deadlink=no}}</ref>. Ҡала төп сауҙа маршруттарында, бигерәк тә Бөйөк ебәк юлында урынлашҡанлыҡтан, һәр ваҡыт иң мөһим сауҙа үҙәге булып ҡала. Кесе Азияның боронғо ҡалаларының береһе Күлтәпә яҡында урынлашҡан. Ҡала Каппадокия батшаларының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. Боронғо замандарҙа фарсы Әһәмәниҙәр хакимлыҡ иткән осорҙа, 200-ҙән ашыу йыл дауамында, Синоптан [[Евфрат|Евфратҡа]] һәм Сардистан Сузға тиклем һуҙылған Фарсы батша сауҙа юлдары сатында урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://drevo-info.ru/articles/20849.html|title=Государство Ахеменидов — Древо<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183118/https://drevo-info.ru/articles/20849.html|deadlink=no}}</ref> Рим осоронда ла ҡала аша Эфестан Көнсығышҡа тиклемге оҡшаш маршрут үткән. Ҡала Эржиес тауының (боронғо атамаһы — Аргиус тауы) төньяҡ түбән суҡағында торған. Иҫке ҡаланың боронғо урынының бер нисә эҙе генә һаҡланған. === Эллин осоро === Ҡала, уны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] диадохтарының береһе Пердикка яулап алғанға тиклем, фарсы хакимлығы аҫтында торған сатрапия үҙәге булған<ref>{{Cite web|url=https://all-generals.ru/index.php?id=261|title=Все полководцы мира :: ПЕРДИККА<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923231316/https://all-generals.ru/index.php?id=261|deadlink=no}}</ref> бер диадох . Һуңынан, Ипсус янындағы алыштан һуң, ҡала Сәләүкиҙәр империяһына инә,<ref>{{Cite web|url=https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|title=Государство Селевкидов (312-64 до н. э.). История — Путеводитель по Израилю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807205431/https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|deadlink=no}}</ref> әммә яҡынса б. э. т . 250 йылда [[Каппадокия|Каппадокияның]] Ариарат III хакимлыҡ иткән автономлы Ҙур Каппадокия батшалығының үҙәге булып китә. Артабанғы йылдарҙа ҡала грек эллинистик дәүер йоғонтоһона эләгә һәм Каппадокия батшаһы Ариарат V Евсеб Филопатор (б. э. т. 163—130 йй.) исеме хөрмәтенә Евсевия тип атала. Әрмән батшаһы Тигран I тарафынан талана.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kayseri|title=Kayseri {{!}} Turkey|access-date=2019-09-22|archive-date=2020-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20200310021814/https://www.britannica.com/place/Kayseri|deadlink=no}}</ref> Кесария тигән яңы исемен, бәлки, Каппадокияның һуңғы батшаһы Архелай йәки Рим императоры Тиберий биргәндер. === Рим һәм Византия йоғонтоһонда === Кесария б. э. т. 260 йылда император Валериан I-не еңгән Сәсәниҙәр батшаһы Шапур I тарафынан емертелгән<ref>[https://triptopersia.com/public/index.php/ru/об-Иране/империя-сасанидов Империя Сасанидов: последняя доисламская империя]</ref>. Ул ваҡытта ҡалала 400 000 самаһы кеше теркәлгән. IV быуатта епископ Василий ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа яҡынса бер миль алыҫлыҡта ятҡан тигеҙлектә сиркәү үҙәгенә нигеҙ һала, һәм яйлап иҫке ҡала ҡыҫырыҡлана. Ул үҙ эсенә богадельня системаһын, балалар приютын, ҡарттар йортон һәм лепрозорийҙы (лепрозный госпиталь) алған. Император Юстиниан II (535—536 йылдар) хакимлыҡ иткән осорҙа «Өсөнсө Әрмәнстан» провинцияһы составына, VII—IX быуаттарҙа Әрмән фемаһы составына инә. {{Sfn|Haldon|1999|pp=73, 112}} === Ислам дәүере === [[Файл:Sahabiye_medresesi_(gece).JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG/220px-Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG|слева|мини|Сәлжүктәр дәүере диуарҙары. Sahabiye Medresesi]] Ғәрәп хәрби етәксе (ә һуңғараҡ Әмәүиҙәрҙең беренсе хәлифәһе) Мүәвиә ибн Әбү Суфыян 647 йылда Каппадокияға инә һәм византийҙарҙан Кесария ҡалаһын ваҡытлыса баҫып ала. Ҡаланы ғәрәптәр Кайсария (قيصرية), ә һуңғараҡ, 1067 йылда уны Алып Арыҫлан солтан яулағандан һуң, сәлжүк төрөктәре Кайсери (قیصری), тип атай. Алып Арыҫлан ғәскәре ҡаланы һәм халҡын юҡ иткән. 1074—1178 йылдарҙа өлкә Данишмәндлеләр контроленә эләгә һәм 1134 йылда тергеҙелә. Анатолия солтанлығы ҡаланы 1178—1243 йылдар дауамында контролдә тотҡан. 1515 йылда ҡала Ғосман империяһы хакимлығы аҫтына эләгә. [[Файл:Kayseri-walls-sardic1.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kayseri-walls-sardic1.jpg/220px-Kayseri-walls-sardic1.jpg|мини|Кайсери ҡалаһы диуарҙары 2006 йылда]] Шулай итеп, Кайсери өс алтын быуат осоро кисергән. Беренсе, б. э. т. 2000 йылда, ҡала ассирийлылар һәм хеттар араһындағы сауҙа бәйләнеше уртаһында сағында. Икенсе алтын быуат рим хакимлығы ваҡыты (I—XI бб.) менән тап килә. Өсөнсө алтын быуат сәлжүктәр идара иткән (1178—1243), ҡала дәүләттең икенсе баш ҡалаһы булған осорҙа. Тәү башлап византийҙар төҙөгән, артабан сәлжүктәр һәм ғосманлылар тарафынан киңәйтелгән 1500-йәше тулған Кайсери ҡәлғәһе элеккесә яҡшы хәлдә, ҡаланың үҙәк майҙанында тора. [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәрҙең]] ҡыҫҡа хакимлығы осоронан бик күп тарихи иҫтәлекле урындар; Хунад Хатун мәсете, Кили Арыҫлан мәсете, Ҙур [[мәсет]] һәм Говар-Незибе дауаханаһы кеүек тарихи биналар һаҡланып ҡалған. Ҡала үҙенең келәм һатыусылары менән дан тота, ә келәмдең яңыһынан алып 50 йыл йәки унан да элегерәк һуғылғанын һатып алырға мөмкин. [[Файл:Kayseri-Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Kayseri-Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡала үҙәгенә панорама күренеш; алғы планда — Текин эшлекле районы һәм Ото Парк.</center>]] == Халҡы == XI быуатҡа тиклем, христиандар (тәү сиратта, әрмәндәр, шулай уҡ гректар) Кайсери халҡының 100% тиерлек тәшкил иткән. Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр ҡаланы баҫып алғандан һуң, күп христиан ислам динен ҡабул иткән һәм төрөкләшкән. Мосолман булмағандар өлөшө 1500 йылғы 14 %-тан 1583 йылғы 22%-ҡа тиклем үҫкән. 1500 йылда мосолман булмаған халыҡтың 82%-ын тәшкил итеүсе әрмәндәр 1583 йылда 89%-ҡа тиклем, гректарға ҡарағанда, күпкә тиҙерәк артҡан<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. 1813 йылда ҡалала 25 000 кеше йәшәгән, шуларҙың 15000 әрмәндәр, 300-ө гректар һәм 150-һе йәһүдтәр. Тексиер 1834 йылда рәсми халыҡ иҫәбе 60 000 кеше йәки 11 900 (10,000 төрөк, 1500 әрмән, 400 грек) йорт тәшкил иткән. Гамильтон баһалауынса, 1837 йылда ҡалала 10 000 йорт була. Ә Пужулат шул уҡ йылда 9000 төрөк, 6000 әрмән һәм 4000 грек, дөйөм алғанда 19 000 кеше тураһында хәбәр итә. 1839 йылда урындағы вельможа биргән мәғлүмәт нигеҙендә, Эйнсуорт, 18 522 кеше булып, шуларҙың 12 176-һы мосолман, 5237-һе әрмән һәм 1109-ы грек, тип яҙа. Мордман 1849 йылда, 12 344 мосолманды, 5002 әрмәнде һәм 1067 гректы индереп, барлығы 18 413 ир-ат булғанлығын хәбәр итә<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. == Иҡтисады == [[Файл:Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Sivas_Avenue_Kayseri.JPG/220px-Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|слева|мини|Кайсери ҡалаһында Сивас проспекты]] 1980-се йылдарҙа индерелгән иҡтисади либералләштереү сәйәсәте арҡаһында, үҙҙәренән алда килеүселәргә Кайсериҙан сауҙагәрҙәрҙең һәм сәнәғәтселәрҙең яңы тулҡыны ҡушылды. Яңы сәнәғәтселәр араһынан күпселеге үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙе итеп Кайсериҙы һайлай. Инфраструктураһын яҡшыртыу һөҙөмтәһендә, ҡала 2000 йылдан байтаҡ сәнәғәт үҫешенә өлгәшкән һәм, айырыуса урта һәм бәләкәй предприятиелар өсөн уңайлы мөхите менән, анатолий иҡтисади юлбарыҫтарын ҡылыҡһырлаған төп ҡалаларҙың берһе булып тора. Кайсери ҡалаһы шулай уҡ [[Төркиә|Төркиәнең]] иң уңышлы мебель предприятиеларының береһе урынлашҡан ҡалаһына әүерелде һәм 2007 йылда экспорт килемдәре буйынса миллиардтан ашыу күрһәткескә етте.<ref>{{Cite web|url=http://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php?id4=2077|title=На рынке мебели Турции|access-date=2017-09-06|archive-date=2019-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191225150012/https://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php%3Fid4%3D2077|deadlink=no}}</ref> 1998 йылда булдырылған Kayseri ирекле зонаһында бөгөн 140-тан ашыу миллион доллар инвестициялар күләме менән 43 компания иҫәпләнә. Зона эшмәкәрлегенең төп төрҙәре булып тора; етештереү, сауҙа, келәт менән идара итеү, ҡороу (монтаж) һәм һүтеү (демонтаж), йыйыу-һүтеү, мерчандайзинг, техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, инженер оҫтаханалары, офис һәм эш урындарын ҡуртымға б иреү, ҡаптарға һалыу-бушатып яңынан ҡапҡа һалыу, банк эше һәм страховкалау, лизинг,сығарыу өсөн тәғәйенләнгәндең маркировкаһы һәм ҡорамалдары. Ҡайһы бер социологтар был иҡтисади уңышты «ислам кальвинизмы» тип аталған модернистик ислам ҡарашы менән бәйләй, уларҙың һүҙҙәре буйынса, һәм был Кайсери ҡалаһында төпләнгән<ref>{{Cite web|url=https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false|title=Жан Кальвин. Его жизнь и реформаторская деятельность. — Порозовская, Берта — Google Books|access-date=2022-07-01|accessdate=2017-09-06|archiveurl=no}}</ref>. == Иҫтәлекле урындары == Ҡала янында хайуан тояҡтары менән бәйле булмаған (ғәжәп!) бик боронғо ике тәгәрмәсле арба эҙҙәре табылған<ref>{{Cite web|author=Научно-исследовательский центр ЛАИ|url=https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|title=Запретная Археология — Артефакт длиной 1000 км, который не замечают ученые|date=2021-11-25|accessdate=2021-12-26|work=[[YouTube]]|lang=ru|archive-date=2021-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211226133118/https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|deadlink=no}}</ref>. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{flagicon|GER}} [[Крефельд]] * {{flagicon|RUS}} [[Нальчик]] * {{flagicon|GER}} [[Саарбрюккен (район)|Саарбрюккен]] * {{Флаг|HUN}} [[Мишкольц]] * {{Флаг|BIH}} [[Мостар]]<ref name="Mostar twinnings">{{cite web |url=http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html|title=Mostar Gradovi prijatelji |accessdate=2017-02-21 |work=Grad Mostar [Mostar Official City Website] |language=bs |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131106154942/http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html |archivedate=2013-11-06 |deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|SYR}} [[Хомс]] * {{Флаг|PAK}} [[Сиалкот]]<ref>http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/Regional/Lahore/15-Jan-2010/Punjab-Turkey-sign-four-MoUs{{dead link |date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{Флаг|KOR}} [[Йонъин]] * {{Флаг|AZE}} [[Шуша]] <ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://interfax.az/view/831983 |title=Шуша и Кайсери станут городами–побратимами |website=Интерфакс Азербайджан |date=2021-04-13 |access-date=2021-04-13 |archive-date=2021-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210413123233/http://interfax.az/view/831983 |deadlink=no }}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Кайсери трамвайы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{ВТ-ЭСБЕ|Кесария}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * {{official|www.kayseri.gov.tr|Кайсери|lang=tr}} * [http://www.pbase.com/dosseman/kayseri Достопримечательности Кайсери в картинках]{{ref-tr}}{{ref-en}} {{Города Турции}} {{Внешние ссылки}} {{Нет полных библиографических описаний}} [[Категория:Кайсери|*]] [[Категория:Үҙәк Анатолияның тораҡ пункттары]] [[Категория:Каппадокия]] [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] iv12owvd1bp59gs2bg17mayscsia4rr 1148739 1148738 2022-08-05T16:31:16Z Akkashka 14326 /* Эллин осоро */ wikitext text/x-wiki {{БМ|Кайсери}} {{НП-Төркиә |статус = ҡала |русское название = Кайсери |оригинальное название = Kayseri |изображение = City of Kayseri.png |герб = |ширина герба = |флаг = |ширина флага = |lat_deg = 38|lat_min = 44|lat_sec = 00 |lon_deg = 35|lon_min = 29|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city |CoordScale = |вид региона = төбәк |регион = Үҙәк Анатолия |регион в таблице = Үҙәк Анатолия |ил = Кайсери (ил){{!}}Кайсери |вид общины = |община = |община в таблице = |внутреннее деление = |глава = Меһмет Ёжасеки |вид главы = мэр |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Каппадокия Кесарияһы,<br> Мазака һәм Эвсебия. |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1 031 |климат = Урта диңгеҙ |население = 1 061 942<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|access-date=2016-07-16|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |плотность = |население агломерации = 1 322 376 кеше ([[2014]]) |национальный состав = төрөктәр |конфессиональный состав = мосолмандар |телефонный код = |почтовый индекс = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |автомобильный код = |сайт = kayseri.bel.tr |язык сайта = }} '''Ка́йсери''' (''Кесария'', төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Kayseri</span>, {{Lang-el|Καισάρεια}}, {{Lang-hy|Կեսարիա, Մաժաք}}, ''Kesaria, Mažakʿ'', {{Lang-la|Caesarea}}) — [[Төркиә|Төркиәләге]] ҡала, Кайсери виләйәтенең административ үҙәге, Эржияс вулканының төньяҡ итәгендә урынлашҡан. == Тарихы == Билдәле булыуынса, боронғо заманда ''[[Каппадокия]] Кесарияһы Цезарея, Мазака'' һәм ''Евсевия''. булараҡ билдәле булған. Каппадокия батшаһының резиденцияһы була. Һуңынан, Каппадокия рим провинцияһына әйләнгәндән (8 йыл) һуң, император Тиберий ҡаланың исемен Кесария тип үҙгәртә, һәм Азияла рим тәңкәләрен һуғыу урыны булып хеҙмәт итә. Шулай уҡ христианлыҡ таралыу үҙәге лә була. Император Валент осоронда Каппадокияны провинцияларға бүлгәндән һуң, Кесария Cappadociae primae баш ҡалаһы була. IV быуатта урындағы кафедраны святитель Бөйөк Василий биләй. [[Файл:Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg/167px-Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|слева|мини|223x223пкс|1238 йылда Анатолия солтаны Сәлжүк Алаетдин Кей-I Кубадтың ҡатыны һәм солтан Гийасетдин Кей-Хосров II-нең әсәһе солтана Хунат-хатун төҙөткән Хунат-Хат-и-Кюлье мәсет ишегенең деталдәре]] 1080 йылда Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр баҫып алғанға тиклем, ҡала әрмән идаралығы аҫтында була <ref>{{Китап|автор=[[Смбат Спарапет]]|заглавие=Летопись|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Smbat_Sparapet/vved2.phtml?id=2178}}</ref>. 200-ҙән ашыу йыл дауамында [[Рум солтанлығы]] составына инә. 1515 йылда Ғосман империяһына ҡушыла. XIX быуаттың 2-се яртыһында Анатолияға, Кавказ һуғышында еңелгәндән һуң, Көнбайыш Кавказдан (тарихи Черкесия) ҡыуылған күп һанлы черкес халҡы килә. Кайсериҙан көнсығышта уларҙың вариҫтарының күп һанлы ауылдары әле лә бар. == Этимологияһы == Кайсериҙы, ул ваҡытта Аргейҙағы Эусебия (''грек телендә'' Εὐσεια ἡ πρὸς τῶι Ἀργαίωι) булараҡ билдәле булған Киликия рим провинцияһының баш ҡалаһын, Страбон үҙенең хеҙмәттәрендә Мазака тип телгә алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.geografia.ru/strabon.html|title=Путешествие во времени: Страбон<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170916202323/http://www.geografia.ru/strabon.html|deadlink=no}}</ref> Мосолман ғәрәптәр атама әйтелешен үҙҙәренең яҙмаһына яраҡлаштырған, шуның арҡаһында Кайсария (иғтибар итегеҙ: классик латындә С хәрефе К тип әйтелгән) барлыҡҡа килгән һәм был Кайсериға әүерелә Мажак. Төрөк-сәлжүктәр яҡынса 1080 йылда ҡаланы үҙ контроле аҫтына алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|title=Держава тюрок-сельджуков — TuranToday<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906181306/http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|deadlink=no}}</ref> === Боронғо тарихы === Күлтәпәлә хеттар менән сауҙа итеүсе боронғо колония барлыҡҡа килгәндән һуң, яҡынса беҙҙең эраға тиклемге 3000 йылда ҡалала халыҡ йәшәй башлаған<ref>{{Cite web|url=https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|title=В Кюльтепе обнаружены клинописные таблички с турецкими словами {{!}} МК-Турция<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815073737/https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|deadlink=no}}</ref>. Ҡала төп сауҙа маршруттарында, бигерәк тә Бөйөк ебәк юлында урынлашҡанлыҡтан, һәр ваҡыт иң мөһим сауҙа үҙәге булып ҡала. Кесе Азияның боронғо ҡалаларының береһе Күлтәпә яҡында урынлашҡан. Ҡала Каппадокия батшаларының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. Боронғо замандарҙа фарсы Әһәмәниҙәр хакимлыҡ иткән осорҙа, 200-ҙән ашыу йыл дауамында, Синоптан [[Евфрат|Евфратҡа]] һәм Сардистан Сузға тиклем һуҙылған Фарсы батша сауҙа юлдары сатында урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://drevo-info.ru/articles/20849.html|title=Государство Ахеменидов — Древо<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183118/https://drevo-info.ru/articles/20849.html|deadlink=no}}</ref> Рим осоронда ла ҡала аша Эфестан Көнсығышҡа тиклемге оҡшаш маршрут үткән. Ҡала Эржиес тауының (боронғо атамаһы — Аргиус тауы) төньяҡ түбән суҡағында торған. Иҫке ҡаланың боронғо урынының бер нисә эҙе генә һаҡланған. === Эллин осоро === Ҡала, уны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] диадохтарының береһе Пердикка яулап алғанға тиклем, фарсы хакимлығы аҫтында торған сатрапия үҙәге булған<ref>{{Cite web|url=https://all-generals.ru/index.php?id=261|title=Все полководцы мира :: ПЕРДИККА<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923231316/https://all-generals.ru/index.php?id=261|deadlink=no}}</ref>. Һуңынан, Ипсус янындағы алыштан һуң, ҡала Сәләүкиҙәр империяһына инә,<ref>{{Cite web|url=https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|title=Государство Селевкидов (312-64 до н. э.). История — Путеводитель по Израилю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807205431/https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|deadlink=no}}</ref> әммә яҡынса б. э. т . 250 йылда [[Каппадокия|Каппадокияның]] Ариарат III хакимлыҡ иткән автономлы Ҙур Каппадокия батшалығының үҙәге булып китә. Артабанғы йылдарҙа ҡала грек эллинистик дәүер йоғонтоһона эләгә һәм Каппадокия батшаһы Ариарат V Евсеб Филопатор (б. э. т. 163—130 йй.) исеме хөрмәтенә Евсевия тип атала. Әрмән батшаһы Тигран I тарафынан талана.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kayseri|title=Kayseri {{!}} Turkey|access-date=2019-09-22|archive-date=2020-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20200310021814/https://www.britannica.com/place/Kayseri|deadlink=no}}</ref> Кесария тигән яңы исемен, бәлки, Каппадокияның һуңғы батшаһы Архелай йәки Рим императоры Тиберий биргәндер. === Рим һәм Византия йоғонтоһонда === Кесария б. э. т. 260 йылда император Валериан I-не еңгән Сәсәниҙәр батшаһы Шапур I тарафынан емертелгән<ref>[https://triptopersia.com/public/index.php/ru/об-Иране/империя-сасанидов Империя Сасанидов: последняя доисламская империя]</ref>. Ул ваҡытта ҡалала 400 000 самаһы кеше теркәлгән. IV быуатта епископ Василий ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа яҡынса бер миль алыҫлыҡта ятҡан тигеҙлектә сиркәү үҙәгенә нигеҙ һала, һәм яйлап иҫке ҡала ҡыҫырыҡлана. Ул үҙ эсенә богадельня системаһын, балалар приютын, ҡарттар йортон һәм лепрозорийҙы (лепрозный госпиталь) алған. Император Юстиниан II (535—536 йылдар) хакимлыҡ иткән осорҙа «Өсөнсө Әрмәнстан» провинцияһы составына, VII—IX быуаттарҙа Әрмән фемаһы составына инә. {{Sfn|Haldon|1999|pp=73, 112}} === Ислам дәүере === [[Файл:Sahabiye_medresesi_(gece).JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG/220px-Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG|слева|мини|Сәлжүктәр дәүере диуарҙары. Sahabiye Medresesi]] Ғәрәп хәрби етәксе (ә һуңғараҡ Әмәүиҙәрҙең беренсе хәлифәһе) Мүәвиә ибн Әбү Суфыян 647 йылда Каппадокияға инә һәм византийҙарҙан Кесария ҡалаһын ваҡытлыса баҫып ала. Ҡаланы ғәрәптәр Кайсария (قيصرية), ә һуңғараҡ, 1067 йылда уны Алып Арыҫлан солтан яулағандан һуң, сәлжүк төрөктәре Кайсери (قیصری), тип атай. Алып Арыҫлан ғәскәре ҡаланы һәм халҡын юҡ иткән. 1074—1178 йылдарҙа өлкә Данишмәндлеләр контроленә эләгә һәм 1134 йылда тергеҙелә. Анатолия солтанлығы ҡаланы 1178—1243 йылдар дауамында контролдә тотҡан. 1515 йылда ҡала Ғосман империяһы хакимлығы аҫтына эләгә. [[Файл:Kayseri-walls-sardic1.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kayseri-walls-sardic1.jpg/220px-Kayseri-walls-sardic1.jpg|мини|Кайсери ҡалаһы диуарҙары 2006 йылда]] Шулай итеп, Кайсери өс алтын быуат осоро кисергән. Беренсе, б. э. т. 2000 йылда, ҡала ассирийлылар һәм хеттар араһындағы сауҙа бәйләнеше уртаһында сағында. Икенсе алтын быуат рим хакимлығы ваҡыты (I—XI бб.) менән тап килә. Өсөнсө алтын быуат сәлжүктәр идара иткән (1178—1243), ҡала дәүләттең икенсе баш ҡалаһы булған осорҙа. Тәү башлап византийҙар төҙөгән, артабан сәлжүктәр һәм ғосманлылар тарафынан киңәйтелгән 1500-йәше тулған Кайсери ҡәлғәһе элеккесә яҡшы хәлдә, ҡаланың үҙәк майҙанында тора. [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәрҙең]] ҡыҫҡа хакимлығы осоронан бик күп тарихи иҫтәлекле урындар; Хунад Хатун мәсете, Кили Арыҫлан мәсете, Ҙур [[мәсет]] һәм Говар-Незибе дауаханаһы кеүек тарихи биналар һаҡланып ҡалған. Ҡала үҙенең келәм һатыусылары менән дан тота, ә келәмдең яңыһынан алып 50 йыл йәки унан да элегерәк һуғылғанын һатып алырға мөмкин. [[Файл:Kayseri-Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Kayseri-Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡала үҙәгенә панорама күренеш; алғы планда — Текин эшлекле районы һәм Ото Парк.</center>]] == Халҡы == XI быуатҡа тиклем, христиандар (тәү сиратта, әрмәндәр, шулай уҡ гректар) Кайсери халҡының 100% тиерлек тәшкил иткән. Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр ҡаланы баҫып алғандан һуң, күп христиан ислам динен ҡабул иткән һәм төрөкләшкән. Мосолман булмағандар өлөшө 1500 йылғы 14 %-тан 1583 йылғы 22%-ҡа тиклем үҫкән. 1500 йылда мосолман булмаған халыҡтың 82%-ын тәшкил итеүсе әрмәндәр 1583 йылда 89%-ҡа тиклем, гректарға ҡарағанда, күпкә тиҙерәк артҡан<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. 1813 йылда ҡалала 25 000 кеше йәшәгән, шуларҙың 15000 әрмәндәр, 300-ө гректар һәм 150-һе йәһүдтәр. Тексиер 1834 йылда рәсми халыҡ иҫәбе 60 000 кеше йәки 11 900 (10,000 төрөк, 1500 әрмән, 400 грек) йорт тәшкил иткән. Гамильтон баһалауынса, 1837 йылда ҡалала 10 000 йорт була. Ә Пужулат шул уҡ йылда 9000 төрөк, 6000 әрмән һәм 4000 грек, дөйөм алғанда 19 000 кеше тураһында хәбәр итә. 1839 йылда урындағы вельможа биргән мәғлүмәт нигеҙендә, Эйнсуорт, 18 522 кеше булып, шуларҙың 12 176-һы мосолман, 5237-һе әрмән һәм 1109-ы грек, тип яҙа. Мордман 1849 йылда, 12 344 мосолманды, 5002 әрмәнде һәм 1067 гректы индереп, барлығы 18 413 ир-ат булғанлығын хәбәр итә<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. == Иҡтисады == [[Файл:Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Sivas_Avenue_Kayseri.JPG/220px-Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|слева|мини|Кайсери ҡалаһында Сивас проспекты]] 1980-се йылдарҙа индерелгән иҡтисади либералләштереү сәйәсәте арҡаһында, үҙҙәренән алда килеүселәргә Кайсериҙан сауҙагәрҙәрҙең һәм сәнәғәтселәрҙең яңы тулҡыны ҡушылды. Яңы сәнәғәтселәр араһынан күпселеге үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙе итеп Кайсериҙы һайлай. Инфраструктураһын яҡшыртыу һөҙөмтәһендә, ҡала 2000 йылдан байтаҡ сәнәғәт үҫешенә өлгәшкән һәм, айырыуса урта һәм бәләкәй предприятиелар өсөн уңайлы мөхите менән, анатолий иҡтисади юлбарыҫтарын ҡылыҡһырлаған төп ҡалаларҙың берһе булып тора. Кайсери ҡалаһы шулай уҡ [[Төркиә|Төркиәнең]] иң уңышлы мебель предприятиеларының береһе урынлашҡан ҡалаһына әүерелде һәм 2007 йылда экспорт килемдәре буйынса миллиардтан ашыу күрһәткескә етте.<ref>{{Cite web|url=http://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php?id4=2077|title=На рынке мебели Турции|access-date=2017-09-06|archive-date=2019-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191225150012/https://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php%3Fid4%3D2077|deadlink=no}}</ref> 1998 йылда булдырылған Kayseri ирекле зонаһында бөгөн 140-тан ашыу миллион доллар инвестициялар күләме менән 43 компания иҫәпләнә. Зона эшмәкәрлегенең төп төрҙәре булып тора; етештереү, сауҙа, келәт менән идара итеү, ҡороу (монтаж) һәм һүтеү (демонтаж), йыйыу-һүтеү, мерчандайзинг, техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, инженер оҫтаханалары, офис һәм эш урындарын ҡуртымға б иреү, ҡаптарға һалыу-бушатып яңынан ҡапҡа һалыу, банк эше һәм страховкалау, лизинг,сығарыу өсөн тәғәйенләнгәндең маркировкаһы һәм ҡорамалдары. Ҡайһы бер социологтар был иҡтисади уңышты «ислам кальвинизмы» тип аталған модернистик ислам ҡарашы менән бәйләй, уларҙың һүҙҙәре буйынса, һәм был Кайсери ҡалаһында төпләнгән<ref>{{Cite web|url=https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false|title=Жан Кальвин. Его жизнь и реформаторская деятельность. — Порозовская, Берта — Google Books|access-date=2022-07-01|accessdate=2017-09-06|archiveurl=no}}</ref>. == Иҫтәлекле урындары == Ҡала янында хайуан тояҡтары менән бәйле булмаған (ғәжәп!) бик боронғо ике тәгәрмәсле арба эҙҙәре табылған<ref>{{Cite web|author=Научно-исследовательский центр ЛАИ|url=https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|title=Запретная Археология — Артефакт длиной 1000 км, который не замечают ученые|date=2021-11-25|accessdate=2021-12-26|work=[[YouTube]]|lang=ru|archive-date=2021-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211226133118/https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|deadlink=no}}</ref>. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{flagicon|GER}} [[Крефельд]] * {{flagicon|RUS}} [[Нальчик]] * {{flagicon|GER}} [[Саарбрюккен (район)|Саарбрюккен]] * {{Флаг|HUN}} [[Мишкольц]] * {{Флаг|BIH}} [[Мостар]]<ref name="Mostar twinnings">{{cite web |url=http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html|title=Mostar Gradovi prijatelji |accessdate=2017-02-21 |work=Grad Mostar [Mostar Official City Website] |language=bs |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131106154942/http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html |archivedate=2013-11-06 |deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|SYR}} [[Хомс]] * {{Флаг|PAK}} [[Сиалкот]]<ref>http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/Regional/Lahore/15-Jan-2010/Punjab-Turkey-sign-four-MoUs{{dead link |date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{Флаг|KOR}} [[Йонъин]] * {{Флаг|AZE}} [[Шуша]] <ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://interfax.az/view/831983 |title=Шуша и Кайсери станут городами–побратимами |website=Интерфакс Азербайджан |date=2021-04-13 |access-date=2021-04-13 |archive-date=2021-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210413123233/http://interfax.az/view/831983 |deadlink=no }}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Кайсери трамвайы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{ВТ-ЭСБЕ|Кесария}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * {{official|www.kayseri.gov.tr|Кайсери|lang=tr}} * [http://www.pbase.com/dosseman/kayseri Достопримечательности Кайсери в картинках]{{ref-tr}}{{ref-en}} {{Города Турции}} {{Внешние ссылки}} {{Нет полных библиографических описаний}} [[Категория:Кайсери|*]] [[Категория:Үҙәк Анатолияның тораҡ пункттары]] [[Категория:Каппадокия]] [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] f92dosbujgwgufd3x31begdf2300m6t 1148740 1148739 2022-08-05T16:33:01Z Akkashka 14326 /* Ислам дәүере */ wikitext text/x-wiki {{БМ|Кайсери}} {{НП-Төркиә |статус = ҡала |русское название = Кайсери |оригинальное название = Kayseri |изображение = City of Kayseri.png |герб = |ширина герба = |флаг = |ширина флага = |lat_deg = 38|lat_min = 44|lat_sec = 00 |lon_deg = 35|lon_min = 29|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city |CoordScale = |вид региона = төбәк |регион = Үҙәк Анатолия |регион в таблице = Үҙәк Анатолия |ил = Кайсери (ил){{!}}Кайсери |вид общины = |община = |община в таблице = |внутреннее деление = |глава = Меһмет Ёжасеки |вид главы = мэр |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Каппадокия Кесарияһы,<br> Мазака һәм Эвсебия. |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1 031 |климат = Урта диңгеҙ |население = 1 061 942<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|access-date=2016-07-16|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |плотность = |население агломерации = 1 322 376 кеше ([[2014]]) |национальный состав = төрөктәр |конфессиональный состав = мосолмандар |телефонный код = |почтовый индекс = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |автомобильный код = |сайт = kayseri.bel.tr |язык сайта = }} '''Ка́йсери''' (''Кесария'', төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Kayseri</span>, {{Lang-el|Καισάρεια}}, {{Lang-hy|Կեսարիա, Մաժաք}}, ''Kesaria, Mažakʿ'', {{Lang-la|Caesarea}}) — [[Төркиә|Төркиәләге]] ҡала, Кайсери виләйәтенең административ үҙәге, Эржияс вулканының төньяҡ итәгендә урынлашҡан. == Тарихы == Билдәле булыуынса, боронғо заманда ''[[Каппадокия]] Кесарияһы Цезарея, Мазака'' һәм ''Евсевия''. булараҡ билдәле булған. Каппадокия батшаһының резиденцияһы була. Һуңынан, Каппадокия рим провинцияһына әйләнгәндән (8 йыл) һуң, император Тиберий ҡаланың исемен Кесария тип үҙгәртә, һәм Азияла рим тәңкәләрен һуғыу урыны булып хеҙмәт итә. Шулай уҡ христианлыҡ таралыу үҙәге лә була. Император Валент осоронда Каппадокияны провинцияларға бүлгәндән һуң, Кесария Cappadociae primae баш ҡалаһы була. IV быуатта урындағы кафедраны святитель Бөйөк Василий биләй. [[Файл:Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg/167px-Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|слева|мини|223x223пкс|1238 йылда Анатолия солтаны Сәлжүк Алаетдин Кей-I Кубадтың ҡатыны һәм солтан Гийасетдин Кей-Хосров II-нең әсәһе солтана Хунат-хатун төҙөткән Хунат-Хат-и-Кюлье мәсет ишегенең деталдәре]] 1080 йылда Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр баҫып алғанға тиклем, ҡала әрмән идаралығы аҫтында була <ref>{{Китап|автор=[[Смбат Спарапет]]|заглавие=Летопись|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Smbat_Sparapet/vved2.phtml?id=2178}}</ref>. 200-ҙән ашыу йыл дауамында [[Рум солтанлығы]] составына инә. 1515 йылда Ғосман империяһына ҡушыла. XIX быуаттың 2-се яртыһында Анатолияға, Кавказ һуғышында еңелгәндән һуң, Көнбайыш Кавказдан (тарихи Черкесия) ҡыуылған күп һанлы черкес халҡы килә. Кайсериҙан көнсығышта уларҙың вариҫтарының күп һанлы ауылдары әле лә бар. == Этимологияһы == Кайсериҙы, ул ваҡытта Аргейҙағы Эусебия (''грек телендә'' Εὐσεια ἡ πρὸς τῶι Ἀργαίωι) булараҡ билдәле булған Киликия рим провинцияһының баш ҡалаһын, Страбон үҙенең хеҙмәттәрендә Мазака тип телгә алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.geografia.ru/strabon.html|title=Путешествие во времени: Страбон<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170916202323/http://www.geografia.ru/strabon.html|deadlink=no}}</ref> Мосолман ғәрәптәр атама әйтелешен үҙҙәренең яҙмаһына яраҡлаштырған, шуның арҡаһында Кайсария (иғтибар итегеҙ: классик латындә С хәрефе К тип әйтелгән) барлыҡҡа килгән һәм был Кайсериға әүерелә Мажак. Төрөк-сәлжүктәр яҡынса 1080 йылда ҡаланы үҙ контроле аҫтына алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|title=Держава тюрок-сельджуков — TuranToday<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906181306/http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|deadlink=no}}</ref> === Боронғо тарихы === Күлтәпәлә хеттар менән сауҙа итеүсе боронғо колония барлыҡҡа килгәндән һуң, яҡынса беҙҙең эраға тиклемге 3000 йылда ҡалала халыҡ йәшәй башлаған<ref>{{Cite web|url=https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|title=В Кюльтепе обнаружены клинописные таблички с турецкими словами {{!}} МК-Турция<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815073737/https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|deadlink=no}}</ref>. Ҡала төп сауҙа маршруттарында, бигерәк тә Бөйөк ебәк юлында урынлашҡанлыҡтан, һәр ваҡыт иң мөһим сауҙа үҙәге булып ҡала. Кесе Азияның боронғо ҡалаларының береһе Күлтәпә яҡында урынлашҡан. Ҡала Каппадокия батшаларының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. Боронғо замандарҙа фарсы Әһәмәниҙәр хакимлыҡ иткән осорҙа, 200-ҙән ашыу йыл дауамында, Синоптан [[Евфрат|Евфратҡа]] һәм Сардистан Сузға тиклем һуҙылған Фарсы батша сауҙа юлдары сатында урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://drevo-info.ru/articles/20849.html|title=Государство Ахеменидов — Древо<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183118/https://drevo-info.ru/articles/20849.html|deadlink=no}}</ref> Рим осоронда ла ҡала аша Эфестан Көнсығышҡа тиклемге оҡшаш маршрут үткән. Ҡала Эржиес тауының (боронғо атамаһы — Аргиус тауы) төньяҡ түбән суҡағында торған. Иҫке ҡаланың боронғо урынының бер нисә эҙе генә һаҡланған. === Эллин осоро === Ҡала, уны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] диадохтарының береһе Пердикка яулап алғанға тиклем, фарсы хакимлығы аҫтында торған сатрапия үҙәге булған<ref>{{Cite web|url=https://all-generals.ru/index.php?id=261|title=Все полководцы мира :: ПЕРДИККА<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923231316/https://all-generals.ru/index.php?id=261|deadlink=no}}</ref>. Һуңынан, Ипсус янындағы алыштан һуң, ҡала Сәләүкиҙәр империяһына инә,<ref>{{Cite web|url=https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|title=Государство Селевкидов (312-64 до н. э.). История — Путеводитель по Израилю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807205431/https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|deadlink=no}}</ref> әммә яҡынса б. э. т . 250 йылда [[Каппадокия|Каппадокияның]] Ариарат III хакимлыҡ иткән автономлы Ҙур Каппадокия батшалығының үҙәге булып китә. Артабанғы йылдарҙа ҡала грек эллинистик дәүер йоғонтоһона эләгә һәм Каппадокия батшаһы Ариарат V Евсеб Филопатор (б. э. т. 163—130 йй.) исеме хөрмәтенә Евсевия тип атала. Әрмән батшаһы Тигран I тарафынан талана.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kayseri|title=Kayseri {{!}} Turkey|access-date=2019-09-22|archive-date=2020-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20200310021814/https://www.britannica.com/place/Kayseri|deadlink=no}}</ref> Кесария тигән яңы исемен, бәлки, Каппадокияның һуңғы батшаһы Архелай йәки Рим императоры Тиберий биргәндер. === Рим һәм Византия йоғонтоһонда === Кесария б. э. т. 260 йылда император Валериан I-не еңгән Сәсәниҙәр батшаһы Шапур I тарафынан емертелгән<ref>[https://triptopersia.com/public/index.php/ru/об-Иране/империя-сасанидов Империя Сасанидов: последняя доисламская империя]</ref>. Ул ваҡытта ҡалала 400 000 самаһы кеше теркәлгән. IV быуатта епископ Василий ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа яҡынса бер миль алыҫлыҡта ятҡан тигеҙлектә сиркәү үҙәгенә нигеҙ һала, һәм яйлап иҫке ҡала ҡыҫырыҡлана. Ул үҙ эсенә богадельня системаһын, балалар приютын, ҡарттар йортон һәм лепрозорийҙы (лепрозный госпиталь) алған. Император Юстиниан II (535—536 йылдар) хакимлыҡ иткән осорҙа «Өсөнсө Әрмәнстан» провинцияһы составына, VII—IX быуаттарҙа Әрмән фемаһы составына инә. {{Sfn|Haldon|1999|pp=73, 112}} === Ислам дәүере === [[Файл:Sahabiye_medresesi_(gece).JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG/220px-Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG|слева|мини|Сәлжүктәр дәүере диуарҙары. Sahabiye Medresesi]] Ғәрәп хәрби етәксе (ә һуңғараҡ Әмәүиҙәрҙең беренсе хәлифәһе) Мүәвиә ибн Әбү Суфыян 647 йылда Каппадокияға инә һәм византийҙарҙан Кесария ҡалаһын ваҡытлыса баҫып ала. Ҡаланы ғәрәптәр Кайсария (قيصرية), ә һуңғараҡ, 1067 йылда уны Алып Арыҫлан солтан яулағандан һуң, сәлжүк төрөктәре Кайсери (قیصری), тип атай. Алып Арыҫлан ғәскәре ҡаланы һәм халҡын юҡ иткән. 1074—1178 йылдарҙа өлкә Данишмәндлеләр контроленә эләгә һәм 1134 йылда тергеҙелә. Анатолия солтанлығы ҡаланы 1178—1243 йылдар дауамында контролдә тотҡан. 1515 йылда ҡала Ғосман империяһы хакимлығы аҫтына эләгә. [[Файл:Kayseri-walls-sardic1.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kayseri-walls-sardic1.jpg/220px-Kayseri-walls-sardic1.jpg|мини|Кайсери ҡалаһы диуарҙары 2006 йылда]] Шулай итеп, Кайсери өс алтын быуат осоро кисергән. Беренсе, б. э. т. 2000 йылда, ҡала ассирийлылар һәм хеттар араһындағы сауҙа бәйләнеше уртаһында сағында. Икенсе алтын быуат рим хакимлығы ваҡыты (I—XI бб.) менән тап килә. Өсөнсө алтын быуат сәлжүктәр идара иткән (1178—1243), ҡала дәүләттең икенсе баш ҡалаһы булған осорҙа. Тәү башлап византийҙар төҙөгән, артабан сәлжүктәр һәм ғосманлылар тарафынан киңәйтелгән 1500 йәше тулған Кайсери ҡәлғәһе элеккесә яҡшы хәлдә, ҡаланың үҙәк майҙанында тора. [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәрҙең]] ҡыҫҡа хакимлығы осоронан бик күп тарихи иҫтәлекле урындар; Хунад Хатун мәсете, Кили Арыҫлан мәсете, Ҙур [[мәсет]] һәм Говар-Незибе дауаханаһы кеүек тарихи биналар һаҡланып ҡалған. Ҡала үҙенең келәм һатыусылары менән дан тота, ә келәмдең яңыһынан алып 50 йыл йәки унан да элегерәк һуғылғанын һатып алырға мөмкин. [[Файл:Kayseri-Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Kayseri-Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡала үҙәгенә панорама күренеш; алғы планда — Текин эшлекле районы һәм Ото Парк.</center>]] == Халҡы == XI быуатҡа тиклем, христиандар (тәү сиратта, әрмәндәр, шулай уҡ гректар) Кайсери халҡының 100% тиерлек тәшкил иткән. Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр ҡаланы баҫып алғандан һуң, күп христиан ислам динен ҡабул иткән һәм төрөкләшкән. Мосолман булмағандар өлөшө 1500 йылғы 14 %-тан 1583 йылғы 22%-ҡа тиклем үҫкән. 1500 йылда мосолман булмаған халыҡтың 82%-ын тәшкил итеүсе әрмәндәр 1583 йылда 89%-ҡа тиклем, гректарға ҡарағанда, күпкә тиҙерәк артҡан<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. 1813 йылда ҡалала 25 000 кеше йәшәгән, шуларҙың 15000 әрмәндәр, 300-ө гректар һәм 150-һе йәһүдтәр. Тексиер 1834 йылда рәсми халыҡ иҫәбе 60 000 кеше йәки 11 900 (10,000 төрөк, 1500 әрмән, 400 грек) йорт тәшкил иткән. Гамильтон баһалауынса, 1837 йылда ҡалала 10 000 йорт була. Ә Пужулат шул уҡ йылда 9000 төрөк, 6000 әрмән һәм 4000 грек, дөйөм алғанда 19 000 кеше тураһында хәбәр итә. 1839 йылда урындағы вельможа биргән мәғлүмәт нигеҙендә, Эйнсуорт, 18 522 кеше булып, шуларҙың 12 176-һы мосолман, 5237-һе әрмән һәм 1109-ы грек, тип яҙа. Мордман 1849 йылда, 12 344 мосолманды, 5002 әрмәнде һәм 1067 гректы индереп, барлығы 18 413 ир-ат булғанлығын хәбәр итә<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. == Иҡтисады == [[Файл:Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Sivas_Avenue_Kayseri.JPG/220px-Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|слева|мини|Кайсери ҡалаһында Сивас проспекты]] 1980-се йылдарҙа индерелгән иҡтисади либералләштереү сәйәсәте арҡаһында, үҙҙәренән алда килеүселәргә Кайсериҙан сауҙагәрҙәрҙең һәм сәнәғәтселәрҙең яңы тулҡыны ҡушылды. Яңы сәнәғәтселәр араһынан күпселеге үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙе итеп Кайсериҙы һайлай. Инфраструктураһын яҡшыртыу һөҙөмтәһендә, ҡала 2000 йылдан байтаҡ сәнәғәт үҫешенә өлгәшкән һәм, айырыуса урта һәм бәләкәй предприятиелар өсөн уңайлы мөхите менән, анатолий иҡтисади юлбарыҫтарын ҡылыҡһырлаған төп ҡалаларҙың берһе булып тора. Кайсери ҡалаһы шулай уҡ [[Төркиә|Төркиәнең]] иң уңышлы мебель предприятиеларының береһе урынлашҡан ҡалаһына әүерелде һәм 2007 йылда экспорт килемдәре буйынса миллиардтан ашыу күрһәткескә етте.<ref>{{Cite web|url=http://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php?id4=2077|title=На рынке мебели Турции|access-date=2017-09-06|archive-date=2019-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191225150012/https://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php%3Fid4%3D2077|deadlink=no}}</ref> 1998 йылда булдырылған Kayseri ирекле зонаһында бөгөн 140-тан ашыу миллион доллар инвестициялар күләме менән 43 компания иҫәпләнә. Зона эшмәкәрлегенең төп төрҙәре булып тора; етештереү, сауҙа, келәт менән идара итеү, ҡороу (монтаж) һәм һүтеү (демонтаж), йыйыу-һүтеү, мерчандайзинг, техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, инженер оҫтаханалары, офис һәм эш урындарын ҡуртымға б иреү, ҡаптарға һалыу-бушатып яңынан ҡапҡа һалыу, банк эше һәм страховкалау, лизинг,сығарыу өсөн тәғәйенләнгәндең маркировкаһы һәм ҡорамалдары. Ҡайһы бер социологтар был иҡтисади уңышты «ислам кальвинизмы» тип аталған модернистик ислам ҡарашы менән бәйләй, уларҙың һүҙҙәре буйынса, һәм был Кайсери ҡалаһында төпләнгән<ref>{{Cite web|url=https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false|title=Жан Кальвин. Его жизнь и реформаторская деятельность. — Порозовская, Берта — Google Books|access-date=2022-07-01|accessdate=2017-09-06|archiveurl=no}}</ref>. == Иҫтәлекле урындары == Ҡала янында хайуан тояҡтары менән бәйле булмаған (ғәжәп!) бик боронғо ике тәгәрмәсле арба эҙҙәре табылған<ref>{{Cite web|author=Научно-исследовательский центр ЛАИ|url=https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|title=Запретная Археология — Артефакт длиной 1000 км, который не замечают ученые|date=2021-11-25|accessdate=2021-12-26|work=[[YouTube]]|lang=ru|archive-date=2021-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211226133118/https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|deadlink=no}}</ref>. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{flagicon|GER}} [[Крефельд]] * {{flagicon|RUS}} [[Нальчик]] * {{flagicon|GER}} [[Саарбрюккен (район)|Саарбрюккен]] * {{Флаг|HUN}} [[Мишкольц]] * {{Флаг|BIH}} [[Мостар]]<ref name="Mostar twinnings">{{cite web |url=http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html|title=Mostar Gradovi prijatelji |accessdate=2017-02-21 |work=Grad Mostar [Mostar Official City Website] |language=bs |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131106154942/http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html |archivedate=2013-11-06 |deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|SYR}} [[Хомс]] * {{Флаг|PAK}} [[Сиалкот]]<ref>http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/Regional/Lahore/15-Jan-2010/Punjab-Turkey-sign-four-MoUs{{dead link |date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{Флаг|KOR}} [[Йонъин]] * {{Флаг|AZE}} [[Шуша]] <ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://interfax.az/view/831983 |title=Шуша и Кайсери станут городами–побратимами |website=Интерфакс Азербайджан |date=2021-04-13 |access-date=2021-04-13 |archive-date=2021-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210413123233/http://interfax.az/view/831983 |deadlink=no }}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Кайсери трамвайы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{ВТ-ЭСБЕ|Кесария}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * {{official|www.kayseri.gov.tr|Кайсери|lang=tr}} * [http://www.pbase.com/dosseman/kayseri Достопримечательности Кайсери в картинках]{{ref-tr}}{{ref-en}} {{Города Турции}} {{Внешние ссылки}} {{Нет полных библиографических описаний}} [[Категория:Кайсери|*]] [[Категория:Үҙәк Анатолияның тораҡ пункттары]] [[Категория:Каппадокия]] [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] qnvbm59r7mq1a5mc9at70z18uegj31y 1148742 1148740 2022-08-05T16:46:35Z Akkashka 14326 /* Этимологияһы */ wikitext text/x-wiki {{БМ|Кайсери}} {{НП-Төркиә |статус = ҡала |русское название = Кайсери |оригинальное название = Kayseri |изображение = City of Kayseri.png |герб = |ширина герба = |флаг = |ширина флага = |lat_deg = 38|lat_min = 44|lat_sec = 00 |lon_deg = 35|lon_min = 29|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city |CoordScale = |вид региона = төбәк |регион = Үҙәк Анатолия |регион в таблице = Үҙәк Анатолия |ил = Кайсери (ил){{!}}Кайсери |вид общины = |община = |община в таблице = |внутреннее деление = |глава = Меһмет Ёжасеки |вид главы = мэр |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Каппадокия Кесарияһы,<br> Мазака һәм Эвсебия. |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1 031 |климат = Урта диңгеҙ |население = 1 061 942<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|access-date=2016-07-16|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |плотность = |население агломерации = 1 322 376 кеше ([[2014]]) |национальный состав = төрөктәр |конфессиональный состав = мосолмандар |телефонный код = |почтовый индекс = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |автомобильный код = |сайт = kayseri.bel.tr |язык сайта = }} '''Ка́йсери''' (''Кесария'', төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Kayseri</span>, {{Lang-el|Καισάρεια}}, {{Lang-hy|Կեսարիա, Մաժաք}}, ''Kesaria, Mažakʿ'', {{Lang-la|Caesarea}}) — [[Төркиә|Төркиәләге]] ҡала, Кайсери виләйәтенең административ үҙәге, Эржияс вулканының төньяҡ итәгендә урынлашҡан. == Тарихы == Билдәле булыуынса, боронғо заманда ''[[Каппадокия]] Кесарияһы Цезарея, Мазака'' һәм ''Евсевия''. булараҡ билдәле булған. Каппадокия батшаһының резиденцияһы була. Һуңынан, Каппадокия рим провинцияһына әйләнгәндән (8 йыл) һуң, император Тиберий ҡаланың исемен Кесария тип үҙгәртә, һәм Азияла рим тәңкәләрен һуғыу урыны булып хеҙмәт итә. Шулай уҡ христианлыҡ таралыу үҙәге лә була. Император Валент осоронда Каппадокияны провинцияларға бүлгәндән һуң, Кесария Cappadociae primae баш ҡалаһы була. IV быуатта урындағы кафедраны святитель Бөйөк Василий биләй. [[Файл:Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg/167px-Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|слева|мини|223x223пкс|1238 йылда Анатолия солтаны Сәлжүк Алаетдин Кей-I Кубадтың ҡатыны һәм солтан Гийасетдин Кей-Хосров II-нең әсәһе солтана Хунат-хатун төҙөткән Хунат-Хат-и-Кюлье мәсет ишегенең деталдәре]] 1080 йылда Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр баҫып алғанға тиклем, ҡала әрмән идаралығы аҫтында була <ref>{{Китап|автор=[[Смбат Спарапет]]|заглавие=Летопись|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Smbat_Sparapet/vved2.phtml?id=2178}}</ref>. 200-ҙән ашыу йыл дауамында [[Рум солтанлығы]] составына инә. 1515 йылда Ғосман империяһына ҡушыла. XIX быуаттың 2-се яртыһында Анатолияға, Кавказ һуғышында еңелгәндән һуң, Көнбайыш Кавказдан (тарихи Черкесия) ҡыуылған күп һанлы черкес халҡы килә. Кайсериҙан көнсығышта уларҙың вариҫтарының күп һанлы ауылдары әле лә бар. == Этимологияһы == Кайсериҙы, ул ваҡытта Аргейҙағы Эусебия (''грек телендә'' Εὐσεια ἡ πρὸς τῶι Ἀργαίωι) булараҡ билдәле булған Киликия рим провинцияһының баш ҡалаһын, Страбон үҙенең хеҙмәттәрендә Мазака тип телгә алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.geografia.ru/strabon.html|title=Путешествие во времени: Страбон<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170916202323/http://www.geografia.ru/strabon.html|deadlink=no}}</ref> Мосолман ғәрәптәр атама әйтелешен үҙҙәренең яҙмаһына яраҡлаштырған, шуның арҡаһында Кайсария (иғтибар итегеҙ: классик латындә С хәрефе К тип әйтелгән) барлыҡҡа килгән һәм яйлап Кайсериға әүерелгән. Яҡынса 1080 йылда ҡаланы төрөк-сәлжүктәр үҙ контроле аҫтына алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|title=Держава тюрок-сельджуков — TuranToday<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906181306/http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|deadlink=no}}</ref> === Боронғо тарихы === Күлтәпәлә хеттар менән сауҙа итеүсе боронғо колония барлыҡҡа килгәндән һуң, яҡынса беҙҙең эраға тиклемге 3000 йылда ҡалала халыҡ йәшәй башлаған<ref>{{Cite web|url=https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|title=В Кюльтепе обнаружены клинописные таблички с турецкими словами {{!}} МК-Турция<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815073737/https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|deadlink=no}}</ref>. Ҡала төп сауҙа маршруттарында, бигерәк тә Бөйөк ебәк юлында урынлашҡанлыҡтан, һәр ваҡыт иң мөһим сауҙа үҙәге булып ҡала. Кесе Азияның боронғо ҡалаларының береһе Күлтәпә яҡында урынлашҡан. Ҡала Каппадокия батшаларының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. Боронғо замандарҙа фарсы Әһәмәниҙәр хакимлыҡ иткән осорҙа, 200-ҙән ашыу йыл дауамында, Синоптан [[Евфрат|Евфратҡа]] һәм Сардистан Сузға тиклем һуҙылған Фарсы батша сауҙа юлдары сатында урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://drevo-info.ru/articles/20849.html|title=Государство Ахеменидов — Древо<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183118/https://drevo-info.ru/articles/20849.html|deadlink=no}}</ref> Рим осоронда ла ҡала аша Эфестан Көнсығышҡа тиклемге оҡшаш маршрут үткән. Ҡала Эржиес тауының (боронғо атамаһы — Аргиус тауы) төньяҡ түбән суҡағында торған. Иҫке ҡаланың боронғо урынының бер нисә эҙе генә һаҡланған. === Эллин осоро === Ҡала, уны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] диадохтарының береһе Пердикка яулап алғанға тиклем, фарсы хакимлығы аҫтында торған сатрапия үҙәге булған<ref>{{Cite web|url=https://all-generals.ru/index.php?id=261|title=Все полководцы мира :: ПЕРДИККА<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923231316/https://all-generals.ru/index.php?id=261|deadlink=no}}</ref>. Һуңынан, Ипсус янындағы алыштан һуң, ҡала Сәләүкиҙәр империяһына инә,<ref>{{Cite web|url=https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|title=Государство Селевкидов (312-64 до н. э.). История — Путеводитель по Израилю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807205431/https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|deadlink=no}}</ref> әммә яҡынса б. э. т . 250 йылда [[Каппадокия|Каппадокияның]] Ариарат III хакимлыҡ иткән автономлы Ҙур Каппадокия батшалығының үҙәге булып китә. Артабанғы йылдарҙа ҡала грек эллинистик дәүер йоғонтоһона эләгә һәм Каппадокия батшаһы Ариарат V Евсеб Филопатор (б. э. т. 163—130 йй.) исеме хөрмәтенә Евсевия тип атала. Әрмән батшаһы Тигран I тарафынан талана.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kayseri|title=Kayseri {{!}} Turkey|access-date=2019-09-22|archive-date=2020-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20200310021814/https://www.britannica.com/place/Kayseri|deadlink=no}}</ref> Кесария тигән яңы исемен, бәлки, Каппадокияның һуңғы батшаһы Архелай йәки Рим императоры Тиберий биргәндер. === Рим һәм Византия йоғонтоһонда === Кесария б. э. т. 260 йылда император Валериан I-не еңгән Сәсәниҙәр батшаһы Шапур I тарафынан емертелгән<ref>[https://triptopersia.com/public/index.php/ru/об-Иране/империя-сасанидов Империя Сасанидов: последняя доисламская империя]</ref>. Ул ваҡытта ҡалала 400 000 самаһы кеше теркәлгән. IV быуатта епископ Василий ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа яҡынса бер миль алыҫлыҡта ятҡан тигеҙлектә сиркәү үҙәгенә нигеҙ һала, һәм яйлап иҫке ҡала ҡыҫырыҡлана. Ул үҙ эсенә богадельня системаһын, балалар приютын, ҡарттар йортон һәм лепрозорийҙы (лепрозный госпиталь) алған. Император Юстиниан II (535—536 йылдар) хакимлыҡ иткән осорҙа «Өсөнсө Әрмәнстан» провинцияһы составына, VII—IX быуаттарҙа Әрмән фемаһы составына инә. {{Sfn|Haldon|1999|pp=73, 112}} === Ислам дәүере === [[Файл:Sahabiye_medresesi_(gece).JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG/220px-Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG|слева|мини|Сәлжүктәр дәүере диуарҙары. Sahabiye Medresesi]] Ғәрәп хәрби етәксе (ә һуңғараҡ Әмәүиҙәрҙең беренсе хәлифәһе) Мүәвиә ибн Әбү Суфыян 647 йылда Каппадокияға инә һәм византийҙарҙан Кесария ҡалаһын ваҡытлыса баҫып ала. Ҡаланы ғәрәптәр Кайсария (قيصرية), ә һуңғараҡ, 1067 йылда уны Алып Арыҫлан солтан яулағандан һуң, сәлжүк төрөктәре Кайсери (قیصری), тип атай. Алып Арыҫлан ғәскәре ҡаланы һәм халҡын юҡ иткән. 1074—1178 йылдарҙа өлкә Данишмәндлеләр контроленә эләгә һәм 1134 йылда тергеҙелә. Анатолия солтанлығы ҡаланы 1178—1243 йылдар дауамында контролдә тотҡан. 1515 йылда ҡала Ғосман империяһы хакимлығы аҫтына эләгә. [[Файл:Kayseri-walls-sardic1.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kayseri-walls-sardic1.jpg/220px-Kayseri-walls-sardic1.jpg|мини|Кайсери ҡалаһы диуарҙары 2006 йылда]] Шулай итеп, Кайсери өс алтын быуат осоро кисергән. Беренсе, б. э. т. 2000 йылда, ҡала ассирийлылар һәм хеттар араһындағы сауҙа бәйләнеше уртаһында сағында. Икенсе алтын быуат рим хакимлығы ваҡыты (I—XI бб.) менән тап килә. Өсөнсө алтын быуат сәлжүктәр идара иткән (1178—1243), ҡала дәүләттең икенсе баш ҡалаһы булған осорҙа. Тәү башлап византийҙар төҙөгән, артабан сәлжүктәр һәм ғосманлылар тарафынан киңәйтелгән 1500 йәше тулған Кайсери ҡәлғәһе элеккесә яҡшы хәлдә, ҡаланың үҙәк майҙанында тора. [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәрҙең]] ҡыҫҡа хакимлығы осоронан бик күп тарихи иҫтәлекле урындар; Хунад Хатун мәсете, Кили Арыҫлан мәсете, Ҙур [[мәсет]] һәм Говар-Незибе дауаханаһы кеүек тарихи биналар һаҡланып ҡалған. Ҡала үҙенең келәм һатыусылары менән дан тота, ә келәмдең яңыһынан алып 50 йыл йәки унан да элегерәк һуғылғанын һатып алырға мөмкин. [[Файл:Kayseri-Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Kayseri-Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡала үҙәгенә панорама күренеш; алғы планда — Текин эшлекле районы һәм Ото Парк.</center>]] == Халҡы == XI быуатҡа тиклем, христиандар (тәү сиратта, әрмәндәр, шулай уҡ гректар) Кайсери халҡының 100% тиерлек тәшкил иткән. Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр ҡаланы баҫып алғандан һуң, күп христиан ислам динен ҡабул иткән һәм төрөкләшкән. Мосолман булмағандар өлөшө 1500 йылғы 14 %-тан 1583 йылғы 22%-ҡа тиклем үҫкән. 1500 йылда мосолман булмаған халыҡтың 82%-ын тәшкил итеүсе әрмәндәр 1583 йылда 89%-ҡа тиклем, гректарға ҡарағанда, күпкә тиҙерәк артҡан<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. 1813 йылда ҡалала 25 000 кеше йәшәгән, шуларҙың 15000 әрмәндәр, 300-ө гректар һәм 150-һе йәһүдтәр. Тексиер 1834 йылда рәсми халыҡ иҫәбе 60 000 кеше йәки 11 900 (10,000 төрөк, 1500 әрмән, 400 грек) йорт тәшкил иткән. Гамильтон баһалауынса, 1837 йылда ҡалала 10 000 йорт була. Ә Пужулат шул уҡ йылда 9000 төрөк, 6000 әрмән һәм 4000 грек, дөйөм алғанда 19 000 кеше тураһында хәбәр итә. 1839 йылда урындағы вельможа биргән мәғлүмәт нигеҙендә, Эйнсуорт, 18 522 кеше булып, шуларҙың 12 176-һы мосолман, 5237-һе әрмән һәм 1109-ы грек, тип яҙа. Мордман 1849 йылда, 12 344 мосолманды, 5002 әрмәнде һәм 1067 гректы индереп, барлығы 18 413 ир-ат булғанлығын хәбәр итә<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. == Иҡтисады == [[Файл:Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Sivas_Avenue_Kayseri.JPG/220px-Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|слева|мини|Кайсери ҡалаһында Сивас проспекты]] 1980-се йылдарҙа индерелгән иҡтисади либералләштереү сәйәсәте арҡаһында, үҙҙәренән алда килеүселәргә Кайсериҙан сауҙагәрҙәрҙең һәм сәнәғәтселәрҙең яңы тулҡыны ҡушылды. Яңы сәнәғәтселәр араһынан күпселеге үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙе итеп Кайсериҙы һайлай. Инфраструктураһын яҡшыртыу һөҙөмтәһендә, ҡала 2000 йылдан байтаҡ сәнәғәт үҫешенә өлгәшкән һәм, айырыуса урта һәм бәләкәй предприятиелар өсөн уңайлы мөхите менән, анатолий иҡтисади юлбарыҫтарын ҡылыҡһырлаған төп ҡалаларҙың берһе булып тора. Кайсери ҡалаһы шулай уҡ [[Төркиә|Төркиәнең]] иң уңышлы мебель предприятиеларының береһе урынлашҡан ҡалаһына әүерелде һәм 2007 йылда экспорт килемдәре буйынса миллиардтан ашыу күрһәткескә етте.<ref>{{Cite web|url=http://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php?id4=2077|title=На рынке мебели Турции|access-date=2017-09-06|archive-date=2019-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191225150012/https://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php%3Fid4%3D2077|deadlink=no}}</ref> 1998 йылда булдырылған Kayseri ирекле зонаһында бөгөн 140-тан ашыу миллион доллар инвестициялар күләме менән 43 компания иҫәпләнә. Зона эшмәкәрлегенең төп төрҙәре булып тора; етештереү, сауҙа, келәт менән идара итеү, ҡороу (монтаж) һәм һүтеү (демонтаж), йыйыу-һүтеү, мерчандайзинг, техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, инженер оҫтаханалары, офис һәм эш урындарын ҡуртымға б иреү, ҡаптарға һалыу-бушатып яңынан ҡапҡа һалыу, банк эше һәм страховкалау, лизинг,сығарыу өсөн тәғәйенләнгәндең маркировкаһы һәм ҡорамалдары. Ҡайһы бер социологтар был иҡтисади уңышты «ислам кальвинизмы» тип аталған модернистик ислам ҡарашы менән бәйләй, уларҙың һүҙҙәре буйынса, һәм был Кайсери ҡалаһында төпләнгән<ref>{{Cite web|url=https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false|title=Жан Кальвин. Его жизнь и реформаторская деятельность. — Порозовская, Берта — Google Books|access-date=2022-07-01|accessdate=2017-09-06|archiveurl=no}}</ref>. == Иҫтәлекле урындары == Ҡала янында хайуан тояҡтары менән бәйле булмаған (ғәжәп!) бик боронғо ике тәгәрмәсле арба эҙҙәре табылған<ref>{{Cite web|author=Научно-исследовательский центр ЛАИ|url=https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|title=Запретная Археология — Артефакт длиной 1000 км, который не замечают ученые|date=2021-11-25|accessdate=2021-12-26|work=[[YouTube]]|lang=ru|archive-date=2021-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211226133118/https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|deadlink=no}}</ref>. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{flagicon|GER}} [[Крефельд]] * {{flagicon|RUS}} [[Нальчик]] * {{flagicon|GER}} [[Саарбрюккен (район)|Саарбрюккен]] * {{Флаг|HUN}} [[Мишкольц]] * {{Флаг|BIH}} [[Мостар]]<ref name="Mostar twinnings">{{cite web |url=http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html|title=Mostar Gradovi prijatelji |accessdate=2017-02-21 |work=Grad Mostar [Mostar Official City Website] |language=bs |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131106154942/http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html |archivedate=2013-11-06 |deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|SYR}} [[Хомс]] * {{Флаг|PAK}} [[Сиалкот]]<ref>http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/Regional/Lahore/15-Jan-2010/Punjab-Turkey-sign-four-MoUs{{dead link |date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{Флаг|KOR}} [[Йонъин]] * {{Флаг|AZE}} [[Шуша]] <ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://interfax.az/view/831983 |title=Шуша и Кайсери станут городами–побратимами |website=Интерфакс Азербайджан |date=2021-04-13 |access-date=2021-04-13 |archive-date=2021-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210413123233/http://interfax.az/view/831983 |deadlink=no }}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Кайсери трамвайы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{ВТ-ЭСБЕ|Кесария}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * {{official|www.kayseri.gov.tr|Кайсери|lang=tr}} * [http://www.pbase.com/dosseman/kayseri Достопримечательности Кайсери в картинках]{{ref-tr}}{{ref-en}} {{Города Турции}} {{Внешние ссылки}} {{Нет полных библиографических описаний}} [[Категория:Кайсери|*]] [[Категория:Үҙәк Анатолияның тораҡ пункттары]] [[Категория:Каппадокия]] [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] nknfcce0d0me6s3wids0krykmwscbkw 1148770 1148742 2022-08-05T17:40:48Z ZUFAr 191 /* Иҡтисады */ wikitext text/x-wiki {{БМ|Кайсери}} {{НП-Төркиә |статус = ҡала |русское название = Кайсери |оригинальное название = Kayseri |изображение = City of Kayseri.png |герб = |ширина герба = |флаг = |ширина флага = |lat_deg = 38|lat_min = 44|lat_sec = 00 |lon_deg = 35|lon_min = 29|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city |CoordScale = |вид региона = төбәк |регион = Үҙәк Анатолия |регион в таблице = Үҙәк Анатолия |ил = Кайсери (ил){{!}}Кайсери |вид общины = |община = |община в таблице = |внутреннее деление = |глава = Меһмет Ёжасеки |вид главы = мэр |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Каппадокия Кесарияһы,<br> Мазака һәм Эвсебия. |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1 031 |климат = Урта диңгеҙ |население = 1 061 942<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|access-date=2016-07-16|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |плотность = |население агломерации = 1 322 376 кеше ([[2014]]) |национальный состав = төрөктәр |конфессиональный состав = мосолмандар |телефонный код = |почтовый индекс = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |автомобильный код = |сайт = kayseri.bel.tr |язык сайта = }} '''Ка́йсери''' (''Кесария'', төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Kayseri</span>, {{Lang-el|Καισάρεια}}, {{Lang-hy|Կեսարիա, Մաժաք}}, ''Kesaria, Mažakʿ'', {{Lang-la|Caesarea}}) — [[Төркиә|Төркиәләге]] ҡала, Кайсери виләйәтенең административ үҙәге, Эржияс вулканының төньяҡ итәгендә урынлашҡан. == Тарихы == Билдәле булыуынса, боронғо заманда ''[[Каппадокия]] Кесарияһы Цезарея, Мазака'' һәм ''Евсевия''. булараҡ билдәле булған. Каппадокия батшаһының резиденцияһы була. Һуңынан, Каппадокия рим провинцияһына әйләнгәндән (8 йыл) һуң, император Тиберий ҡаланың исемен Кесария тип үҙгәртә, һәм Азияла рим тәңкәләрен һуғыу урыны булып хеҙмәт итә. Шулай уҡ христианлыҡ таралыу үҙәге лә була. Император Валент осоронда Каппадокияны провинцияларға бүлгәндән һуң, Кесария Cappadociae primae баш ҡалаһы була. IV быуатта урындағы кафедраны святитель Бөйөк Василий биләй. [[Файл:Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg/167px-Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|слева|мини|223x223пкс|1238 йылда Анатолия солтаны Сәлжүк Алаетдин Кей-I Кубадтың ҡатыны һәм солтан Гийасетдин Кей-Хосров II-нең әсәһе солтана Хунат-хатун төҙөткән Хунат-Хат-и-Кюлье мәсет ишегенең деталдәре]] 1080 йылда Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр баҫып алғанға тиклем, ҡала әрмән идаралығы аҫтында була <ref>{{Китап|автор=[[Смбат Спарапет]]|заглавие=Летопись|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Smbat_Sparapet/vved2.phtml?id=2178}}</ref>. 200-ҙән ашыу йыл дауамында [[Рум солтанлығы]] составына инә. 1515 йылда Ғосман империяһына ҡушыла. XIX быуаттың 2-се яртыһында Анатолияға, Кавказ һуғышында еңелгәндән һуң, Көнбайыш Кавказдан (тарихи Черкесия) ҡыуылған күп һанлы черкес халҡы килә. Кайсериҙан көнсығышта уларҙың вариҫтарының күп һанлы ауылдары әле лә бар. == Этимологияһы == Кайсериҙы, ул ваҡытта Аргейҙағы Эусебия (''грек телендә'' Εὐσεια ἡ πρὸς τῶι Ἀργαίωι) булараҡ билдәле булған Киликия рим провинцияһының баш ҡалаһын, Страбон үҙенең хеҙмәттәрендә Мазака тип телгә алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.geografia.ru/strabon.html|title=Путешествие во времени: Страбон<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170916202323/http://www.geografia.ru/strabon.html|deadlink=no}}</ref> Мосолман ғәрәптәр атама әйтелешен үҙҙәренең яҙмаһына яраҡлаштырған, шуның арҡаһында Кайсария (иғтибар итегеҙ: классик латындә С хәрефе К тип әйтелгән) барлыҡҡа килгән һәм яйлап Кайсериға әүерелгән. Яҡынса 1080 йылда ҡаланы төрөк-сәлжүктәр үҙ контроле аҫтына алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|title=Держава тюрок-сельджуков — TuranToday<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906181306/http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|deadlink=no}}</ref> === Боронғо тарихы === Күлтәпәлә хеттар менән сауҙа итеүсе боронғо колония барлыҡҡа килгәндән һуң, яҡынса беҙҙең эраға тиклемге 3000 йылда ҡалала халыҡ йәшәй башлаған<ref>{{Cite web|url=https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|title=В Кюльтепе обнаружены клинописные таблички с турецкими словами {{!}} МК-Турция<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815073737/https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|deadlink=no}}</ref>. Ҡала төп сауҙа маршруттарында, бигерәк тә Бөйөк ебәк юлында урынлашҡанлыҡтан, һәр ваҡыт иң мөһим сауҙа үҙәге булып ҡала. Кесе Азияның боронғо ҡалаларының береһе Күлтәпә яҡында урынлашҡан. Ҡала Каппадокия батшаларының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. Боронғо замандарҙа фарсы Әһәмәниҙәр хакимлыҡ иткән осорҙа, 200-ҙән ашыу йыл дауамында, Синоптан [[Евфрат|Евфратҡа]] һәм Сардистан Сузға тиклем һуҙылған Фарсы батша сауҙа юлдары сатында урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://drevo-info.ru/articles/20849.html|title=Государство Ахеменидов — Древо<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183118/https://drevo-info.ru/articles/20849.html|deadlink=no}}</ref> Рим осоронда ла ҡала аша Эфестан Көнсығышҡа тиклемге оҡшаш маршрут үткән. Ҡала Эржиес тауының (боронғо атамаһы — Аргиус тауы) төньяҡ түбән суҡағында торған. Иҫке ҡаланың боронғо урынының бер нисә эҙе генә һаҡланған. === Эллин осоро === Ҡала, уны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] диадохтарының береһе Пердикка яулап алғанға тиклем, фарсы хакимлығы аҫтында торған сатрапия үҙәге булған<ref>{{Cite web|url=https://all-generals.ru/index.php?id=261|title=Все полководцы мира :: ПЕРДИККА<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923231316/https://all-generals.ru/index.php?id=261|deadlink=no}}</ref>. Һуңынан, Ипсус янындағы алыштан һуң, ҡала Сәләүкиҙәр империяһына инә,<ref>{{Cite web|url=https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|title=Государство Селевкидов (312-64 до н. э.). История — Путеводитель по Израилю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807205431/https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|deadlink=no}}</ref> әммә яҡынса б. э. т . 250 йылда [[Каппадокия|Каппадокияның]] Ариарат III хакимлыҡ иткән автономлы Ҙур Каппадокия батшалығының үҙәге булып китә. Артабанғы йылдарҙа ҡала грек эллинистик дәүер йоғонтоһона эләгә һәм Каппадокия батшаһы Ариарат V Евсеб Филопатор (б. э. т. 163—130 йй.) исеме хөрмәтенә Евсевия тип атала. Әрмән батшаһы Тигран I тарафынан талана.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kayseri|title=Kayseri {{!}} Turkey|access-date=2019-09-22|archive-date=2020-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20200310021814/https://www.britannica.com/place/Kayseri|deadlink=no}}</ref> Кесария тигән яңы исемен, бәлки, Каппадокияның һуңғы батшаһы Архелай йәки Рим императоры Тиберий биргәндер. === Рим һәм Византия йоғонтоһонда === Кесария б. э. т. 260 йылда император Валериан I-не еңгән Сәсәниҙәр батшаһы Шапур I тарафынан емертелгән<ref>[https://triptopersia.com/public/index.php/ru/об-Иране/империя-сасанидов Империя Сасанидов: последняя доисламская империя]</ref>. Ул ваҡытта ҡалала 400 000 самаһы кеше теркәлгән. IV быуатта епископ Василий ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа яҡынса бер миль алыҫлыҡта ятҡан тигеҙлектә сиркәү үҙәгенә нигеҙ һала, һәм яйлап иҫке ҡала ҡыҫырыҡлана. Ул үҙ эсенә богадельня системаһын, балалар приютын, ҡарттар йортон һәм лепрозорийҙы (лепрозный госпиталь) алған. Император Юстиниан II (535—536 йылдар) хакимлыҡ иткән осорҙа «Өсөнсө Әрмәнстан» провинцияһы составына, VII—IX быуаттарҙа Әрмән фемаһы составына инә. {{Sfn|Haldon|1999|pp=73, 112}} === Ислам дәүере === [[Файл:Sahabiye_medresesi_(gece).JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG/220px-Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG|слева|мини|Сәлжүктәр дәүере диуарҙары. Sahabiye Medresesi]] Ғәрәп хәрби етәксе (ә һуңғараҡ Әмәүиҙәрҙең беренсе хәлифәһе) Мүәвиә ибн Әбү Суфыян 647 йылда Каппадокияға инә һәм византийҙарҙан Кесария ҡалаһын ваҡытлыса баҫып ала. Ҡаланы ғәрәптәр Кайсария (قيصرية), ә һуңғараҡ, 1067 йылда уны Алып Арыҫлан солтан яулағандан һуң, сәлжүк төрөктәре Кайсери (قیصری), тип атай. Алып Арыҫлан ғәскәре ҡаланы һәм халҡын юҡ иткән. 1074—1178 йылдарҙа өлкә Данишмәндлеләр контроленә эләгә һәм 1134 йылда тергеҙелә. Анатолия солтанлығы ҡаланы 1178—1243 йылдар дауамында контролдә тотҡан. 1515 йылда ҡала Ғосман империяһы хакимлығы аҫтына эләгә. [[Файл:Kayseri-walls-sardic1.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kayseri-walls-sardic1.jpg/220px-Kayseri-walls-sardic1.jpg|мини|Кайсери ҡалаһы диуарҙары 2006 йылда]] Шулай итеп, Кайсери өс алтын быуат осоро кисергән. Беренсе, б. э. т. 2000 йылда, ҡала ассирийлылар һәм хеттар араһындағы сауҙа бәйләнеше уртаһында сағында. Икенсе алтын быуат рим хакимлығы ваҡыты (I—XI бб.) менән тап килә. Өсөнсө алтын быуат сәлжүктәр идара иткән (1178—1243), ҡала дәүләттең икенсе баш ҡалаһы булған осорҙа. Тәү башлап византийҙар төҙөгән, артабан сәлжүктәр һәм ғосманлылар тарафынан киңәйтелгән 1500 йәше тулған Кайсери ҡәлғәһе элеккесә яҡшы хәлдә, ҡаланың үҙәк майҙанында тора. [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәрҙең]] ҡыҫҡа хакимлығы осоронан бик күп тарихи иҫтәлекле урындар; Хунад Хатун мәсете, Кили Арыҫлан мәсете, Ҙур [[мәсет]] һәм Говар-Незибе дауаханаһы кеүек тарихи биналар һаҡланып ҡалған. Ҡала үҙенең келәм һатыусылары менән дан тота, ә келәмдең яңыһынан алып 50 йыл йәки унан да элегерәк һуғылғанын һатып алырға мөмкин. [[Файл:Kayseri-Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Kayseri-Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡала үҙәгенә панорама күренеш; алғы планда — Текин эшлекле районы һәм Ото Парк.</center>]] == Халҡы == XI быуатҡа тиклем, христиандар (тәү сиратта, әрмәндәр, шулай уҡ гректар) Кайсери халҡының 100% тиерлек тәшкил иткән. Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр ҡаланы баҫып алғандан һуң, күп христиан ислам динен ҡабул иткән һәм төрөкләшкән. Мосолман булмағандар өлөшө 1500 йылғы 14 %-тан 1583 йылғы 22%-ҡа тиклем үҫкән. 1500 йылда мосолман булмаған халыҡтың 82%-ын тәшкил итеүсе әрмәндәр 1583 йылда 89%-ҡа тиклем, гректарға ҡарағанда, күпкә тиҙерәк артҡан<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. 1813 йылда ҡалала 25 000 кеше йәшәгән, шуларҙың 15000 әрмәндәр, 300-ө гректар һәм 150-һе йәһүдтәр. Тексиер 1834 йылда рәсми халыҡ иҫәбе 60 000 кеше йәки 11 900 (10,000 төрөк, 1500 әрмән, 400 грек) йорт тәшкил иткән. Гамильтон баһалауынса, 1837 йылда ҡалала 10 000 йорт була. Ә Пужулат шул уҡ йылда 9000 төрөк, 6000 әрмән һәм 4000 грек, дөйөм алғанда 19 000 кеше тураһында хәбәр итә. 1839 йылда урындағы вельможа биргән мәғлүмәт нигеҙендә, Эйнсуорт, 18 522 кеше булып, шуларҙың 12 176-һы мосолман, 5237-һе әрмән һәм 1109-ы грек, тип яҙа. Мордман 1849 йылда, 12 344 мосолманды, 5002 әрмәнде һәм 1067 гректы индереп, барлығы 18 413 ир-ат булғанлығын хәбәр итә<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. == Иҡтисады == [[Файл:Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Sivas_Avenue_Kayseri.JPG/220px-Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|слева|мини|Кайсери ҡалаһында Сивас проспекты]] 1980-се йылдарҙа индерелгән иҡтисади либералләштереү сәйәсәте арҡаһында, үҙҙәренән алда килеүселәргә Кайсериҙан сауҙагәрҙәрҙең һәм сәнәғәтселәрҙең яңы тулҡыны ҡушылды. Яңы сәнәғәтселәр араһынан күпселеге үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙе итеп Кайсериҙы һайлай. Инфраструктураһын яҡшыртыу һөҙөмтәһендә, ҡала 2000 йылдан байтаҡ сәнәғәт үҫешенә өлгәшкән һәм, айырыуса урта һәм бәләкәй предприятиелар өсөн уңайлы мөхите менән, анатолий иҡтисади юлбарыҫтарын ҡылыҡһырлаған төп ҡалаларҙың берһе булып тора. Кайсери ҡалаһы шулай уҡ [[Төркиә|Төркиәнең]] иң уңышлы мебель предприятиеларының береһе урынлашҡан ҡалаһына әүерелде һәм 2007 йылда экспорт килемдәре буйынса миллиардтан ашыу күрһәткескә етте.<ref>{{Cite web|url=http://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php?id4=2077|title=На рынке мебели Турции|access-date=2017-09-06|archive-date=2019-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191225150012/https://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php%3Fid4%3D2077|deadlink=no}}</ref> 1998 йылда булдырылған Kayseri ирекле зонаһында бөгөн 140-тан ашыу миллион доллар инвестициялар күләме менән 43 компания иҫәпләнә. Зона эшмәкәрлегенең төп төрҙәре булып тора; етештереү, сауҙа, келәт менән идара итеү, ҡороу (монтаж) һәм һүтеү (демонтаж), йыйыу-һүтеү, мерчандайзинг, техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, инженер оҫтаханалары, офис һәм эш урындарын ҡуртымға б иреү, ҡаптарға һалыу-бушатып яңынан ҡапҡа һалыу, банк эше һәм страховкалау, лизинг,сығарыу өсөн тәғәйенләнгәндең маркировкаһы һәм ҡорамалдары. Ҡайһы бер социологтар был иҡтисади уңышты «ислам кальвинизмы» тип аталған модернистик ислам ҡарашы менән бәйләй, уларҙың һүҙҙәре буйынса, һәм был Кайсери ҡалаһында төпләнгән<ref>{{Cite web |url=https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false |title=Жан Кальвин. Его жизнь и реформаторская деятельность. — Порозовская, Берта — Google Books |access-date=2022-07-01 |archive-date=2017-09-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183156/https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false |deadlink=no }}</ref>. == Иҫтәлекле урындары == Ҡала янында хайуан тояҡтары менән бәйле булмаған (ғәжәп!) бик боронғо ике тәгәрмәсле арба эҙҙәре табылған<ref>{{Cite web|author=Научно-исследовательский центр ЛАИ|url=https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|title=Запретная Археология — Артефакт длиной 1000 км, который не замечают ученые|date=2021-11-25|accessdate=2021-12-26|work=[[YouTube]]|lang=ru|archive-date=2021-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211226133118/https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|deadlink=no}}</ref>. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{flagicon|GER}} [[Крефельд]] * {{flagicon|RUS}} [[Нальчик]] * {{flagicon|GER}} [[Саарбрюккен (район)|Саарбрюккен]] * {{Флаг|HUN}} [[Мишкольц]] * {{Флаг|BIH}} [[Мостар]]<ref name="Mostar twinnings">{{cite web |url=http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html|title=Mostar Gradovi prijatelji |accessdate=2017-02-21 |work=Grad Mostar [Mostar Official City Website] |language=bs |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131106154942/http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html |archivedate=2013-11-06 |deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|SYR}} [[Хомс]] * {{Флаг|PAK}} [[Сиалкот]]<ref>http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/Regional/Lahore/15-Jan-2010/Punjab-Turkey-sign-four-MoUs{{dead link |date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{Флаг|KOR}} [[Йонъин]] * {{Флаг|AZE}} [[Шуша]] <ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://interfax.az/view/831983 |title=Шуша и Кайсери станут городами–побратимами |website=Интерфакс Азербайджан |date=2021-04-13 |access-date=2021-04-13 |archive-date=2021-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210413123233/http://interfax.az/view/831983 |deadlink=no }}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Кайсери трамвайы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{ВТ-ЭСБЕ|Кесария}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * {{official|www.kayseri.gov.tr|Кайсери|lang=tr}} * [http://www.pbase.com/dosseman/kayseri Достопримечательности Кайсери в картинках]{{ref-tr}}{{ref-en}} {{Города Турции}} {{Внешние ссылки}} {{Нет полных библиографических описаний}} [[Категория:Кайсери|*]] [[Категория:Үҙәк Анатолияның тораҡ пункттары]] [[Категория:Каппадокия]] [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] 0rr82hftzeie5mn2xkdm4tnr6h6rtmb 1148795 1148770 2022-08-05T18:15:27Z Akkashka 14326 /* Иҡтисады */ wikitext text/x-wiki {{БМ|Кайсери}} {{НП-Төркиә |статус = ҡала |русское название = Кайсери |оригинальное название = Kayseri |изображение = City of Kayseri.png |герб = |ширина герба = |флаг = |ширина флага = |lat_deg = 38|lat_min = 44|lat_sec = 00 |lon_deg = 35|lon_min = 29|lon_sec = 00 |CoordAddon = type:city |CoordScale = |вид региона = төбәк |регион = Үҙәк Анатолия |регион в таблице = Үҙәк Анатолия |ил = Кайсери (ил){{!}}Кайсери |вид общины = |община = |община в таблице = |внутреннее деление = |глава = Меһмет Ёжасеки |вид главы = мэр |дата основания = |первое упоминание = |прежние имена = Каппадокия Кесарияһы,<br> Мазака һәм Эвсебия. |статус с = |площадь = |вид высоты = |высота центра НП = 1 031 |климат = Урта диңгеҙ |население = 1 061 942<ref>{{cite web|title=Turkey: Major cities and provinces|url=http://citypopulation.de/Turkey-C20.html|access-date=2016-07-16|archive-date=2015-02-24|archive-url=https://web.archive.org/web/20150224193933/http://www.citypopulation.de/Turkey-C20.html|deadlink=no}}</ref> |год переписи = 2014 |плотность = |население агломерации = 1 322 376 кеше ([[2014]]) |национальный состав = төрөктәр |конфессиональный состав = мосолмандар |телефонный код = |почтовый индекс = |вид идентификатора = |цифровой идентификатор = |автомобильный код = |сайт = kayseri.bel.tr |язык сайта = }} '''Ка́йсери''' (''Кесария'', төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Kayseri</span>, {{Lang-el|Καισάρεια}}, {{Lang-hy|Կեսարիա, Մաժաք}}, ''Kesaria, Mažakʿ'', {{Lang-la|Caesarea}}) — [[Төркиә|Төркиәләге]] ҡала, Кайсери виләйәтенең административ үҙәге, Эржияс вулканының төньяҡ итәгендә урынлашҡан. == Тарихы == Билдәле булыуынса, боронғо заманда ''[[Каппадокия]] Кесарияһы Цезарея, Мазака'' һәм ''Евсевия''. булараҡ билдәле булған. Каппадокия батшаһының резиденцияһы була. Һуңынан, Каппадокия рим провинцияһына әйләнгәндән (8 йыл) һуң, император Тиберий ҡаланың исемен Кесария тип үҙгәртә, һәм Азияла рим тәңкәләрен һуғыу урыны булып хеҙмәт итә. Шулай уҡ христианлыҡ таралыу үҙәге лә була. Император Валент осоронда Каппадокияны провинцияларға бүлгәндән һуң, Кесария Cappadociae primae баш ҡалаһы була. IV быуатта урындағы кафедраны святитель Бөйөк Василий биләй. [[Файл:Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/7/79/Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg/167px-Kayseri_Hunat_Hatun_Complex2-Verity_Cridland.jpg|слева|мини|223x223пкс|1238 йылда Анатолия солтаны Сәлжүк Алаетдин Кей-I Кубадтың ҡатыны һәм солтан Гийасетдин Кей-Хосров II-нең әсәһе солтана Хунат-хатун төҙөткән Хунат-Хат-и-Кюлье мәсет ишегенең деталдәре]] 1080 йылда Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр баҫып алғанға тиклем, ҡала әрмән идаралығы аҫтында була <ref>{{Китап|автор=[[Смбат Спарапет]]|заглавие=Летопись|ссылка=http://www.vostlit.info/Texts/rus9/Smbat_Sparapet/vved2.phtml?id=2178}}</ref>. 200-ҙән ашыу йыл дауамында [[Рум солтанлығы]] составына инә. 1515 йылда Ғосман империяһына ҡушыла. XIX быуаттың 2-се яртыһында Анатолияға, Кавказ һуғышында еңелгәндән һуң, Көнбайыш Кавказдан (тарихи Черкесия) ҡыуылған күп һанлы черкес халҡы килә. Кайсериҙан көнсығышта уларҙың вариҫтарының күп һанлы ауылдары әле лә бар. == Этимологияһы == Кайсериҙы, ул ваҡытта Аргейҙағы Эусебия (''грек телендә'' Εὐσεια ἡ πρὸς τῶι Ἀργαίωι) булараҡ билдәле булған Киликия рим провинцияһының баш ҡалаһын, Страбон үҙенең хеҙмәттәрендә Мазака тип телгә алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.geografia.ru/strabon.html|title=Путешествие во времени: Страбон<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-16|archive-url=https://web.archive.org/web/20170916202323/http://www.geografia.ru/strabon.html|deadlink=no}}</ref> Мосолман ғәрәптәр атама әйтелешен үҙҙәренең яҙмаһына яраҡлаштырған, шуның арҡаһында Кайсария (иғтибар итегеҙ: классик латындә С хәрефе К тип әйтелгән) барлыҡҡа килгән һәм яйлап Кайсериға әүерелгән. Яҡынса 1080 йылда ҡаланы төрөк-сәлжүктәр үҙ контроле аҫтына алған.<ref>{{Cite web|url=http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|title=Держава тюрок-сельджуков — TuranToday<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906181306/http://www.turantoday.com/2011/03/nikolai-huseinov-turk-seljuk.html|deadlink=no}}</ref> === Боронғо тарихы === Күлтәпәлә хеттар менән сауҙа итеүсе боронғо колония барлыҡҡа килгәндән һуң, яҡынса беҙҙең эраға тиклемге 3000 йылда ҡалала халыҡ йәшәй башлаған<ref>{{Cite web|url=https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|title=В Кюльтепе обнаружены клинописные таблички с турецкими словами {{!}} МК-Турция<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-15|archive-url=https://web.archive.org/web/20200815073737/https://mk-turkey.ru/culture/2015/11/22/v-kyultepe-obnaruzheny-klinopisnye-tablichki-s-tureckimi-slovami.html|deadlink=no}}</ref>. Ҡала төп сауҙа маршруттарында, бигерәк тә Бөйөк ебәк юлында урынлашҡанлыҡтан, һәр ваҡыт иң мөһим сауҙа үҙәге булып ҡала. Кесе Азияның боронғо ҡалаларының береһе Күлтәпә яҡында урынлашҡан. Ҡала Каппадокия батшаларының резиденцияһы булып хеҙмәт иткән. Боронғо замандарҙа фарсы Әһәмәниҙәр хакимлыҡ иткән осорҙа, 200-ҙән ашыу йыл дауамында, Синоптан [[Евфрат|Евфратҡа]] һәм Сардистан Сузға тиклем һуҙылған Фарсы батша сауҙа юлдары сатында урынлашҡан.<ref>{{Cite web|url=https://drevo-info.ru/articles/20849.html|title=Государство Ахеменидов — Древо<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2017-09-06|archive-date=2017-09-06|archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183118/https://drevo-info.ru/articles/20849.html|deadlink=no}}</ref> Рим осоронда ла ҡала аша Эфестан Көнсығышҡа тиклемге оҡшаш маршрут үткән. Ҡала Эржиес тауының (боронғо атамаһы — Аргиус тауы) төньяҡ түбән суҡағында торған. Иҫке ҡаланың боронғо урынының бер нисә эҙе генә һаҡланған. === Эллин осоро === Ҡала, уны [[Искәндәр Зөлҡәрнәй]] диадохтарының береһе Пердикка яулап алғанға тиклем, фарсы хакимлығы аҫтында торған сатрапия үҙәге булған<ref>{{Cite web|url=https://all-generals.ru/index.php?id=261|title=Все полководцы мира :: ПЕРДИККА<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-09-23|archive-url=https://web.archive.org/web/20200923231316/https://all-generals.ru/index.php?id=261|deadlink=no}}</ref>. Һуңынан, Ипсус янындағы алыштан һуң, ҡала Сәләүкиҙәр империяһына инә,<ref>{{Cite web|url=https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|title=Государство Селевкидов (312-64 до н. э.). История — Путеводитель по Израилю<!-- Заголовок добавлен ботом -->|access-date=2020-07-08|archive-date=2020-08-07|archive-url=https://web.archive.org/web/20200807205431/https://guide-israel.ru/history/40038-gosudarstvo-selevkidov-312-64-do-n-e/|deadlink=no}}</ref> әммә яҡынса б. э. т . 250 йылда [[Каппадокия|Каппадокияның]] Ариарат III хакимлыҡ иткән автономлы Ҙур Каппадокия батшалығының үҙәге булып китә. Артабанғы йылдарҙа ҡала грек эллинистик дәүер йоғонтоһона эләгә һәм Каппадокия батшаһы Ариарат V Евсеб Филопатор (б. э. т. 163—130 йй.) исеме хөрмәтенә Евсевия тип атала. Әрмән батшаһы Тигран I тарафынан талана.<ref>{{Cite web|url=https://www.britannica.com/place/Kayseri|title=Kayseri {{!}} Turkey|access-date=2019-09-22|archive-date=2020-03-10|archive-url=https://web.archive.org/web/20200310021814/https://www.britannica.com/place/Kayseri|deadlink=no}}</ref> Кесария тигән яңы исемен, бәлки, Каппадокияның һуңғы батшаһы Архелай йәки Рим императоры Тиберий биргәндер. === Рим һәм Византия йоғонтоһонда === Кесария б. э. т. 260 йылда император Валериан I-не еңгән Сәсәниҙәр батшаһы Шапур I тарафынан емертелгән<ref>[https://triptopersia.com/public/index.php/ru/об-Иране/империя-сасанидов Империя Сасанидов: последняя доисламская империя]</ref>. Ул ваҡытта ҡалала 400 000 самаһы кеше теркәлгән. IV быуатта епископ Василий ҡаланан төньяҡ-көнсығышҡа яҡынса бер миль алыҫлыҡта ятҡан тигеҙлектә сиркәү үҙәгенә нигеҙ һала, һәм яйлап иҫке ҡала ҡыҫырыҡлана. Ул үҙ эсенә богадельня системаһын, балалар приютын, ҡарттар йортон һәм лепрозорийҙы (лепрозный госпиталь) алған. Император Юстиниан II (535—536 йылдар) хакимлыҡ иткән осорҙа «Өсөнсө Әрмәнстан» провинцияһы составына, VII—IX быуаттарҙа Әрмән фемаһы составына инә. {{Sfn|Haldon|1999|pp=73, 112}} === Ислам дәүере === [[Файл:Sahabiye_medresesi_(gece).JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/e/e1/Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG/220px-Sahabiye_medresesi_%28gece%29.JPG|слева|мини|Сәлжүктәр дәүере диуарҙары. Sahabiye Medresesi]] Ғәрәп хәрби етәксе (ә һуңғараҡ Әмәүиҙәрҙең беренсе хәлифәһе) Мүәвиә ибн Әбү Суфыян 647 йылда Каппадокияға инә һәм византийҙарҙан Кесария ҡалаһын ваҡытлыса баҫып ала. Ҡаланы ғәрәптәр Кайсария (قيصرية), ә һуңғараҡ, 1067 йылда уны Алып Арыҫлан солтан яулағандан һуң, сәлжүк төрөктәре Кайсери (قیصری), тип атай. Алып Арыҫлан ғәскәре ҡаланы һәм халҡын юҡ иткән. 1074—1178 йылдарҙа өлкә Данишмәндлеләр контроленә эләгә һәм 1134 йылда тергеҙелә. Анатолия солтанлығы ҡаланы 1178—1243 йылдар дауамында контролдә тотҡан. 1515 йылда ҡала Ғосман империяһы хакимлығы аҫтына эләгә. [[Файл:Kayseri-walls-sardic1.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/f/f1/Kayseri-walls-sardic1.jpg/220px-Kayseri-walls-sardic1.jpg|мини|Кайсери ҡалаһы диуарҙары 2006 йылда]] Шулай итеп, Кайсери өс алтын быуат осоро кисергән. Беренсе, б. э. т. 2000 йылда, ҡала ассирийлылар һәм хеттар араһындағы сауҙа бәйләнеше уртаһында сағында. Икенсе алтын быуат рим хакимлығы ваҡыты (I—XI бб.) менән тап килә. Өсөнсө алтын быуат сәлжүктәр идара иткән (1178—1243), ҡала дәүләттең икенсе баш ҡалаһы булған осорҙа. Тәү башлап византийҙар төҙөгән, артабан сәлжүктәр һәм ғосманлылар тарафынан киңәйтелгән 1500 йәше тулған Кайсери ҡәлғәһе элеккесә яҡшы хәлдә, ҡаланың үҙәк майҙанында тора. [[Бөйөк Сәлжүк империяһы|Сәлжүктәрҙең]] ҡыҫҡа хакимлығы осоронан бик күп тарихи иҫтәлекле урындар; Хунад Хатун мәсете, Кили Арыҫлан мәсете, Ҙур [[мәсет]] һәм Говар-Незибе дауаханаһы кеүек тарихи биналар һаҡланып ҡалған. Ҡала үҙенең келәм һатыусылары менән дан тота, ә келәмдең яңыһынан алып 50 йыл йәки унан да элегерәк һуғылғанын һатып алырға мөмкин. [[Файл:Kayseri-Panorama.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/9/95/Kayseri-Panorama.jpg|центр|мини|800x800пкс|<center>Ҡала үҙәгенә панорама күренеш; алғы планда — Текин эшлекле районы һәм Ото Парк.</center>]] == Халҡы == XI быуатҡа тиклем, христиандар (тәү сиратта, әрмәндәр, шулай уҡ гректар) Кайсери халҡының 100% тиерлек тәшкил иткән. Урта Азиянан килгән төрөк-сәлжүктәр ҡаланы баҫып алғандан һуң, күп христиан ислам динен ҡабул иткән һәм төрөкләшкән. Мосолман булмағандар өлөшө 1500 йылғы 14 %-тан 1583 йылғы 22%-ҡа тиклем үҫкән. 1500 йылда мосолман булмаған халыҡтың 82%-ын тәшкил итеүсе әрмәндәр 1583 йылда 89%-ҡа тиклем, гректарға ҡарағанда, күпкә тиҙерәк артҡан<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. 1813 йылда ҡалала 25 000 кеше йәшәгән, шуларҙың 15000 әрмәндәр, 300-ө гректар һәм 150-һе йәһүдтәр. Тексиер 1834 йылда рәсми халыҡ иҫәбе 60 000 кеше йәки 11 900 (10,000 төрөк, 1500 әрмән, 400 грек) йорт тәшкил иткән. Гамильтон баһалауынса, 1837 йылда ҡалала 10 000 йорт була. Ә Пужулат шул уҡ йылда 9000 төрөк, 6000 әрмән һәм 4000 грек, дөйөм алғанда 19 000 кеше тураһында хәбәр итә. 1839 йылда урындағы вельможа биргән мәғлүмәт нигеҙендә, Эйнсуорт, 18 522 кеше булып, шуларҙың 12 176-һы мосолман, 5237-һе әрмән һәм 1109-ы грек, тип яҙа. Мордман 1849 йылда, 12 344 мосолманды, 5002 әрмәнде һәм 1067 гректы индереп, барлығы 18 413 ир-ат булғанлығын хәбәр итә<ref name="R. Jennings">{{Китап|автор=R. Jennings|часть=Kaysariyya|ссылка часть=|заглавие=Encyclopaedia of Islam|оригинал=|ссылка=|викитека=|ответственный=|издание=|место=|издательство=E. J. BRILL|год=1997|volume=VI|pages=844|columns=|allpages=|серия=|isbn=|тираж=|ref=R. Jennings}}</ref>. == Иҡтисады == [[Файл:Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/0/0f/Sivas_Avenue_Kayseri.JPG/220px-Sivas_Avenue_Kayseri.JPG|слева|мини|Кайсери ҡалаһында Сивас проспекты]] 1980-се йылдарҙа индерелгән иҡтисади либералләштереү сәйәсәте арҡаһында, үҙҙәренән алда килеүселәргә сауҙагәрҙәрҙең һәм сәнәғәтселәрҙең яңы тулҡыны ҡушылды. Яңы сәнәғәтселәр араһынан күпселеге үҙ эшмәкәрлегенең нигеҙе итеп Кайсериҙы һайлай. Инфраструктураһын яҡшыртыу һөҙөмтәһендә, ҡала 2000 йылдан байтаҡ сәнәғәт үҫешенә өлгәшкән һәм, айырыуса урта һәм бәләкәй предприятиелар өсөн уңайлы мөхите менән, анатолий иҡтисади юлбарыҫтарын ҡылыҡһырлаған төп ҡалаларҙың берһе булып тора. Кайсери ҡалаһы шулай уҡ [[Төркиә|Төркиәнең]] иң уңышлы мебель предприятиеларының береһе урынлашҡан ҡалаһына әүерелде һәм 2007 йылда экспорт килемдәре буйынса миллиардтан ашыу күрһәткескә етте.<ref>{{Cite web|url=http://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php?id4=2077|title=На рынке мебели Турции|access-date=2017-09-06|archive-date=2019-12-25|archive-url=https://web.archive.org/web/20191225150012/https://www.meb-expo.ru/ru/industry-reviews/index.php%3Fid4%3D2077|deadlink=no}}</ref> 1998 йылда булдырылған Kayseri ирекле зонаһында бөгөн 140-тан ашыу миллион доллар инвестициялар күләме менән 43 компания иҫәпләнә. Зона эшмәкәрлегенең төп төрҙәре булып тора; етештереү, сауҙа, келәт менән идара итеү, ҡороу (монтаж) һәм һүтеү (демонтаж), йыйыу-һүтеү, мерчандайзинг, техник хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау, инженер оҫтаханалары, офис һәм эш урындарын ҡуртымға б иреү, ҡаптарға һалыу-бушатып яңынан ҡапҡа һалыу, банк эше һәм страховкалау, лизинг, сығарыу өсөн тәғәйенләнгәндең маркировкаһы һәм ҡорамалдары. Ҡайһы бер социологтар был иҡтисади уңышты «ислам кальвинизмы» тип аталған модернистик ислам ҡарашы менән бәйләй, уларҙың һүҙҙәре буйынса, һәм был Кайсери ҡалаһында төпләнгән<ref>{{Cite web |url=https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false |title=Жан Кальвин. Его жизнь и реформаторская деятельность. — Порозовская, Берта — Google Books |access-date=2022-07-01 |archive-date=2017-09-06 |archive-url=https://web.archive.org/web/20170906183156/https://books.google.az/books?id=uy8ZCgAAQBAJ&pg=PT23&lpg=PT23&dq=%D0%B8%D1%81%D0%BB%D0%B0%D0%BC%D1%81%D0%BA%D0%B8%D0%B9+%D0%BA%D0%B0%D0%BB%D1%8C%D0%B2%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC&source=bl&ots=Syjii1vhRY&sig=H9N8iqlrFXsYEs8_xOU6DER59qw&hl=az&sa=X&ved=0ahUKEwjfwoKw25DWAhVFuhQKHYMsCasQ6AEIIzAA#v=onepage&q=исламский%20кальвинизм&f=false |deadlink=no }}</ref>. == Иҫтәлекле урындары == Ҡала янында хайуан тояҡтары менән бәйле булмаған (ғәжәп!) бик боронғо ике тәгәрмәсле арба эҙҙәре табылған<ref>{{Cite web|author=Научно-исследовательский центр ЛАИ|url=https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|title=Запретная Археология — Артефакт длиной 1000 км, который не замечают ученые|date=2021-11-25|accessdate=2021-12-26|work=[[YouTube]]|lang=ru|archive-date=2021-12-26|archive-url=https://web.archive.org/web/20211226133118/https://www.youtube.com/watch?v=92VI7dtaajU|deadlink=no}}</ref>. == Туғанлашҡан ҡалалар == * {{flagicon|GER}} [[Крефельд]] * {{flagicon|RUS}} [[Нальчик]] * {{flagicon|GER}} [[Саарбрюккен (район)|Саарбрюккен]] * {{Флаг|HUN}} [[Мишкольц]] * {{Флаг|BIH}} [[Мостар]]<ref name="Mostar twinnings">{{cite web |url=http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html|title=Mostar Gradovi prijatelji |accessdate=2017-02-21 |work=Grad Mostar [Mostar Official City Website] |language=bs |archiveurl=https://web.archive.org/web/20131106154942/http://mostar.ba/gradovi-prijatelji-101.html |archivedate=2013-11-06 |deadlink=yes}}</ref> * {{Флаг|SYR}} [[Хомс]] * {{Флаг|PAK}} [[Сиалкот]]<ref>http://www.nation.com.pk/pakistan-news-newspaper-daily-english-online/Regional/Lahore/15-Jan-2010/Punjab-Turkey-sign-four-MoUs{{dead link |date=December 2017 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}</ref> * {{Флаг|KOR}} [[Йонъин]] * {{Флаг|AZE}} [[Шуша]] <ref>{{Cite web |lang=ru |url=http://interfax.az/view/831983 |title=Шуша и Кайсери станут городами–побратимами |website=Интерфакс Азербайджан |date=2021-04-13 |access-date=2021-04-13 |archive-date=2021-04-13 |archive-url=https://web.archive.org/web/20210413123233/http://interfax.az/view/831983 |deadlink=no }}</ref> == Шулай уҡ ҡарағыҙ == * Кайсери трамвайы == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{ВТ-ЭСБЕ|Кесария}} == Һылтанмалар == {{Родственные проекты}} * {{official|www.kayseri.gov.tr|Кайсери|lang=tr}} * [http://www.pbase.com/dosseman/kayseri Достопримечательности Кайсери в картинках]{{ref-tr}}{{ref-en}} {{Города Турции}} {{Внешние ссылки}} {{Нет полных библиографических описаний}} [[Категория:Кайсери|*]] [[Категория:Үҙәк Анатолияның тораҡ пункттары]] [[Категория:Каппадокия]] [[Категория:Элекке баш ҡалалар]] jwt27ewhsme06gauahpofptnwze8ieq Асеев 0 184477 1148741 2022-08-05T16:42:42Z Баныу 28584 "'''Асеев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Асей исеменән барлыҡҡа килгән. Осия исеменән тигән халыҡ фараы ла бар. Топоним булып та йөрөй. '''Асеева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Асеев Алексей Александрович]] — -------------- * Асее..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Асеев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Асей исеменән барлыҡҡа килгән. Осия исеменән тигән халыҡ фараы ла бар. Топоним булып та йөрөй. '''Асеева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Асеев Алексей Александрович]] — -------------- * [[Асеева Татьяна Александровна]] == Топоним == * {{Фамилиялаштар исемлеге}} 51qotiq6wy6ivfjsujqo5lhipinj0j8 1148743 1148741 2022-08-05T16:47:19Z Баныу 28584 /* Топоним */ wikitext text/x-wiki '''Асеев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Асей исеменән барлыҡҡа килгән. Осия исеменән тигән халыҡ фараы ла бар. Топоним булып та йөрөй. '''Асеева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Асеев Алексей Александрович]] — -------------- * [[Асеева Татьяна Александровна]] == Топоним == * Асеев — [[Волгоград өлкәһе]] Чернышковск районындағы утар. {{Фамилиялаштар исемлеге}} gkf706xepifsmrmaugx2y3cu9e7i8oo 1148744 1148743 2022-08-05T16:51:17Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Асеев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Асей исеменән барлыҡҡа килгән. Осия исеменән тигән халыҡ фараы ла бар. Топоним булып та йөрөй. '''Асеева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Асеев Алексей Александрович]] — [[Советтар Союзы Геройы]] (1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. -------------- * [[Асеева Татьяна Александровна]] == Топоним == * Асеев — [[Волгоград өлкәһе]] Чернышковск районындағы утар. {{Фамилиялаштар исемлеге}} 5fdjydlmsmc3gddze41i2lehye6fbbq 1148745 1148744 2022-08-05T16:53:33Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Асеев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Асей исеменән барлыҡҡа килгән. Осия исеменән тигән халыҡ фараы ла бар. Топоним булып та йөрөй. '''Асеева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Асеев Алексей Александрович]] — [[Советтар Союзы Геройы]] (1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. -------------- * [[Асеева Татьяна Александровна]] — ғалимы, тупраҡ фәне белгесе, ауыл хужалығы фәндәре докторы, профессор, Рәсәй Фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы. == Топоним == * Асеев — [[Волгоград өлкәһе]] Чернышковск районындағы утар. {{Фамилиялаштар исемлеге}} 8wd1mmmq5elggw78aw09jn8k7f2vsly 1148746 1148745 2022-08-05T16:53:53Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Асеев''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Асей исеменән барлыҡҡа килгән. Осия исеменән тигән халыҡ фараы ла бар. Топоним булып та йөрөй. '''Асеева''' — урыҫ ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Асеев Алексей Александрович]] — [[Советтар Союзы Геройы]] (1944), [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. -------------- * [[Асеева Татьяна Александровна]] — Рәсәй ғалимы, тупраҡ фәне белгесе, ауыл хужалығы фәндәре докторы, профессор, Рәсәй Фәндәре академияһының мөхбир ағзаһы. == Топоним == * Асеев — [[Волгоград өлкәһе]] Чернышковск районындағы утар. {{Фамилиялаштар исемлеге}} lwmmigbjnltytqnbswliwrod8j2qjlm Асеева 0 184478 1148748 2022-08-05T16:57:29Z Баныу 28584 [[Асеев]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Асеев]] 8vp9cp0mcg6h7zz8lah3dg0ygfqfhev Категория:Һинд аш-һыуы 14 184479 1148757 2022-08-05T17:11:21Z ZUFAr 191 "[[Категория:Милли аш-һыу]] [[Категория:Азия аш-һыуы]] [[Категория:Һиндостан йолалары|Аш-һыу]]" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki [[Категория:Милли аш-һыу]] [[Категория:Азия аш-һыуы]] [[Категория:Һиндостан йолалары|Аш-һыу]] 62h1u4hjxgxbc2udlh1gdof8pj8zn66 Категория:Һиндостан йолалары 14 184480 1148758 2022-08-05T17:13:14Z ZUFAr 191 "[[Категория:Һиндостан мәҙәниәте]] [[Категория:Илдәр буйынса йолалар|Һиндостан]]" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki [[Категория:Һиндостан мәҙәниәте]] [[Категория:Илдәр буйынса йолалар|Һиндостан]] t2myif9qel9hf245cxxd8r3n56jcw0c Категория:Непал аш-һыуы 14 184481 1148759 2022-08-05T17:16:13Z ZUFAr 191 "[[Категория:Непал мәҙәниәте|Аш-һыу]] [[Категория:Милли аш-һыу]] [[Категория:Азия аш-һыуы]]" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki [[Категория:Непал мәҙәниәте|Аш-һыу]] [[Категория:Милли аш-һыу]] [[Категория:Азия аш-һыуы]] q25kimycgwx7x9iis5k900j7elcsvy1 Категория:Урам ризығы 14 184482 1148760 2022-08-05T17:17:38Z ZUFAr 191 "{{maincat|Урам ризығы}} [[Категория:Фастфуд]]" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{maincat|Урам ризығы}} [[Категория:Фастфуд]] ncurb62kpd6u2wsd2zonhouvzm1ly7x Акимов 0 184483 1148764 2022-08-05T17:30:30Z Баныу 28584 "'''Акимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Аким йәки Иоаким сиркәү исеме менән бәйләнгән. Боронғо йәһүд теленән «Аллаһ тарафынан тәғәйенләнгән» тип тәржемә ителә. '''Акимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * Акимова Александра Фёд..." исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki '''Акимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Аким йәки Иоаким сиркәү исеме менән бәйләнгән. Боронғо йәһүд теленән «Аллаһ тарафынан тәғәйенләнгән» тип тәржемә ителә. '''Акимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Акимова Александра Фёдоровна]] * [[Акимов Борис Николаевич]] * [[Акимов Геннадий Александрович]] * [[Акимов Иван Георгиевич]] ------------- * [[Акимова Галина Николаевна]] * [[Акимова Мария Степановна]] * [[Акимова Светлана Семёновна]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{фамилиялаштар исемлеге}} d3ny7dzq4rigmptnkzuh1t7rae2124c 1148767 1148764 2022-08-05T17:34:31Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki '''Акимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Аким йәки Иоаким сиркәү исеме менән бәйләнгән. Боронғо йәһүд теленән «Аллаһ тарафынан тәғәйенләнгән» тип тәржемә ителә<ref>[https://fb.ru/article/454108/osnovnyie-versii-proishojdeniya-familii-akimov Основные версии происхождения фамилии Акимов]</ref>. '''Акимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Акимова Александра Фёдоровна]] * [[Акимов Борис Николаевич]] * [[Акимов Геннадий Александрович]] * [[Акимов Иван Георгиевич]] ------------- * [[Акимова Галина Николаевна]] * [[Акимова Мария Степановна]] * [[Акимова Светлана Семёновна]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{фамилиялаштар исемлеге}} 6hr72n8swxzqgghgpobotqotz90e9py 1148772 1148767 2022-08-05T17:43:53Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Акимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Аким йәки Иоаким сиркәү исеме менән бәйләнгән. Боронғо йәһүд теленән «Аллаһ тарафынан тәғәйенләнгән» тип тәржемә ителә<ref>[https://fb.ru/article/454108/osnovnyie-versii-proishojdeniya-familii-akimov Основные версии происхождения фамилии Акимов]</ref>. '''Акимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Акимов Борис Николаевич]] * [[Акимов Геннадий Александрович]] * [[Акимов Иван Георгиевич]] ------------- * [[Акимова Александра Фёдоровна]] — хәрби осоусы, Рәсәй Федерацияһы Геройы (1994). * [[Акимова Галина Николаевна]] * [[Акимова Мария Степановна]] * [[Акимова Светлана Семёновна]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{фамилиялаштар исемлеге}} i5sbngnjotrxkveq4laqz77w4salfat 1148773 1148772 2022-08-05T17:44:58Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Акимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Аким йәки Иоаким сиркәү исеме менән бәйләнгән. Боронғо йәһүд теленән «Аллаһ тарафынан тәғәйенләнгән» тип тәржемә ителә<ref>[https://fb.ru/article/454108/osnovnyie-versii-proishojdeniya-familii-akimov Основные версии происхождения фамилии Акимов]</ref>. '''Акимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Акимов Борис Николаевич]] — журналист һәм социаль эшҡыуар. * [[Акимов Геннадий Александрович]] * [[Акимов Иван Георгиевич]] ------------- * [[Акимова Александра Фёдоровна]] — хәрби осоусы, Рәсәй Федерацияһы Геройы (1994). * [[Акимова Галина Николаевна]] * [[Акимова Мария Степановна]] * [[Акимова Светлана Семёновна]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{фамилиялаштар исемлеге}} brf1pufwlbjt9weexgc66oddxulhkal 1148774 1148773 2022-08-05T17:48:01Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Акимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Аким йәки Иоаким сиркәү исеме менән бәйләнгән. Боронғо йәһүд теленән «Аллаһ тарафынан тәғәйенләнгән» тип тәржемә ителә<ref>[https://fb.ru/article/454108/osnovnyie-versii-proishojdeniya-familii-akimov Основные версии происхождения фамилии Акимов]</ref>. '''Акимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Акимов Борис Николаевич]] — журналист һәм социаль эшҡыуар. * [[Акимов Геннадий Александрович]] — ғалим-невропатолог, һаулыҡ һаҡлауҙы ойоштороусы, медицина фәндәре докторы, профессор, медицина хеҙмәте генерал-майоры. * [[Акимов Иван Георгиевич]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры. ------------- * [[Акимова Александра Фёдоровна]] — хәрби осоусы, Рәсәй Федерацияһы Геройы (1994). * [[Акимова Галина Николаевна]] * [[Акимова Мария Степановна]] * [[Акимова Светлана Семёновна]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{фамилиялаштар исемлеге}} irzjcd9k483zk1zqgvuw79pbtpx16ex 1148775 1148774 2022-08-05T17:50:30Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Акимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Аким йәки Иоаким сиркәү исеме менән бәйләнгән. Боронғо йәһүд теленән «Аллаһ тарафынан тәғәйенләнгән» тип тәржемә ителә<ref>[https://fb.ru/article/454108/osnovnyie-versii-proishojdeniya-familii-akimov Основные версии происхождения фамилии Акимов]</ref>. '''Акимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Акимов Борис Николаевич]] — журналист һәм социаль эшҡыуар. * [[Акимов Геннадий Александрович]] — ғалим-невропатолог, һаулыҡ һаҡлауҙы ойоштороусы, медицина фәндәре докторы, профессор. * [[Акимов Иван Георгиевич]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры. ------------- * [[Акимова Александра Фёдоровна]] — хәрби осоусы, Рәсәй Федерацияһы Геройы (1994). * [[Акимова Галина Николаевна]] — педагог, филология фәндәре докторы. * [[Акимова Мария Степановна]] * [[Акимова Светлана Семёновна]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{фамилиялаштар исемлеге}} hd73w01oxbsdf9bx5xxvssngvvqa6sw 1148776 1148775 2022-08-05T17:52:08Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Акимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Аким йәки Иоаким сиркәү исеме менән бәйләнгән. Боронғо йәһүд теленән «Аллаһ тарафынан тәғәйенләнгән» тип тәржемә ителә<ref>[https://fb.ru/article/454108/osnovnyie-versii-proishojdeniya-familii-akimov Основные версии происхождения фамилии Акимов]</ref>. '''Акимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Акимов Борис Николаевич]] — журналист һәм социаль эшҡыуар. * [[Акимов Геннадий Александрович]] — ғалим-невропатолог, һаулыҡ һаҡлауҙы ойоштороусы, медицина фәндәре докторы, профессор. * [[Акимов Иван Георгиевич]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры. ------------- * [[Акимова Александра Фёдоровна]] — хәрби осоусы, Рәсәй Федерацияһы Геройы (1994). * [[Акимова Галина Николаевна]] — педагог, филология фәндәре докторы. * [[Акимова Мария Степановна]] — ғалим-антрополог, тарих уҡытыусыһы, тарих фәндәре кандидаты, МДУ антропология кафедраһы доценты. * [[Акимова Светлана Семёновна]] == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{фамилиялаштар исемлеге}} f1z72c02bg6t530i0xl2x3jsy0hp60d 1148778 1148776 2022-08-05T17:54:26Z Баныу 28584 /* Билдәле йөрөтөүселәр */ wikitext text/x-wiki '''Акимов''' — урыҫ ир-ат фамилияһы. Аким йәки Иоаким сиркәү исеме менән бәйләнгән. Боронғо йәһүд теленән «Аллаһ тарафынан тәғәйенләнгән» тип тәржемә ителә<ref>[https://fb.ru/article/454108/osnovnyie-versii-proishojdeniya-familii-akimov Основные версии происхождения фамилии Акимов]</ref>. '''Акимова''' — ҡатын-ҡыҙ фамилияһы. == Билдәле йөрөтөүселәр == * [[Акимов Борис Николаевич]] — журналист һәм социаль эшҡыуар. * [[Акимов Геннадий Александрович]] — ғалим-невропатолог, һаулыҡ һаҡлауҙы ойоштороусы, медицина фәндәре докторы, профессор. * [[Акимов Иван Георгиевич]] — [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугиры. ------------- * [[Акимова Александра Фёдоровна]] — хәрби осоусы, [[Рәсәй Федерацияһы Геройы]] (1994). * [[Акимова Галина Николаевна]] — педагог, филология фәндәре докторы. * [[Акимова Мария Степановна]] — ғалим-антрополог, тарих уҡытыусыһы, тарих фәндәре кандидаты, МДУ антропология кафедраһы доценты. * [[Акимова Светлана Семёновна]] — [[Башҡортостан Республикаһы]] рус дәүләт академия драма театры актёры, [[Башҡорт АССР-ы]]ның халыҡ артисы == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} {{фамилиялаштар исемлеге}} dk2ybubnbpvqsj24fveqf5brji45l02 Акимова 0 184484 1148784 2022-08-05T18:00:03Z Баныу 28584 [[Акимов]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Акимов]] jphkcpa70e4tu25wbhysmvpw9dkh6m0 Данишмәндлеләр 0 184485 1148793 2022-08-05T18:10:22Z Akkashka 14326 "[[:ru:Special:Redirect/revision/124061411|Данышмендиды]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki '''Данишмәндлеләр''' (төр. <span lang="tr" style="font-style:italic;">Danişmendliler</span>) — Манцикерт янындағы алыштан (1097 йылда һуңыраҡ түгел) һуң Данишмәнд Ғази нигеҙ һалған һәм сәлжүктәр 1176 йылда юҡ иткән Көнсығыш Анатолия династияһы. 1134 йылда [[бағдад]] [[Хәлифә|хәлифәһе]] әл-Мустаршид данишмәндлеләргә ''[[Мәлик (вазифа)|мәлик]]'' титулын биргән. == Сығышы == Династияның этник сығышы билдәһеҙ. * Данишмәндлеләр сығышы менән әрмәндәрҙән булған тигән фараз бар. был фаразды Эдесса Матвейы әйткән һәм һуңғараҡ Никита Хониат (улар Аршакидтарҙан килеп сыҡҡан тип иҫәпләгән) һәм Бөйөк Вардан{{Sfn|Yazici}} ҡабатлаған. В. Гордлевскийһүҙҙәренсә, Эдесса Матвейы «данишмәндлеләрҙең христиандарға тартылғанын» яҡын күргәнлеге был фаразды барлыҡҡа килтергән{{Sfn|Гордлевский|1941}}. П. Виттек был фараз буйынса шик белдерә, ул, Данишмәндлеләрҙең «әрмән сығышы булыуы уйҙырма» ти {{Sfn|Wittek|2013}}. К. Каэн был уңайҙан: «Ҡайһы бер әрмән авторҙары, әлбиттә, уның фарсы-әрмән йәки хатта Аршакид вариҫы булыуын теләгән. <...> Төрөкмәндәр, шундай тел һәм ғөрөф-ғәҙәттәр айырмалыҡтары була тороп, сит ырыу кешеһен, үҙ башлығы итеп һайлауы, улай ғына ла түгел, үҙ халҡын кәүҙәләндергән герой итеүе ысынбарлыҡҡа тап килмәй», - тип яҙҙы{{Sfn|Каэн|2021}}. * {{Тәржемәһеҙ 5|Мордтманн, Андреас Давид|А. Мордтманн|de|Andreas David Mordtmann}} һәм [[Гордлевский, Владимир Александрович|Гордлевский, В.]] Данишмәнд династияһына нигеҙ һалыусы ғәрәп һәм [[Сәйет|сейид]] {{Тәржемәһеҙ 5|Баттал Гази|Баттала Гази|4=Battal Gazi}}{{Sfn|Гордлевский|1941}}{{Sfn|Mordtmann|1876}}вариҫы тип һанай. * Өсөнсө ҡараш буйынса, Данишмәнд төрөк булған. Көнбайыш сығанаҡтар ҙа быны раҫлай{{Sfn|Solmaz|2002}}: Альберт Аахенский уны төрөктәр: «ecce Turci Donimanus, Solymanus, Carageth, Brodoan de Alippa{{Sfn|Albert of Aix}}. Гийом Тирский уны «Данишмәнд исемле ҡеүәтле төрөк сатрабы» тип атай{{Sfn|William of Tyre|1943}}. Ғалимдар ҙа был ҡарашты хуплай: Ф. Успенский, «династияға нигеҙ һалыусы тип, төрөк йәки төркмән сығышлы ғалим һанала», тип яҙған{{Sfn|Успенский|1879}}. 9cgoth9ka94jo05gw0296tuveisfx0f 1148798 1148793 2022-08-05T18:23:24Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{тарихи дәүләт |образовано=1071 |ликвидировано=1178 |карта=Данишмәндлеләр.svg}} [[Файл:Малая_Азия_1097_г..svg|мини|350x350пкс|Данишмәндлеләрҙең күршеләре. 1097 йыл]] '''Данишмәндлеләр''' (''төр.'' Danişmendliler) — Манцикерт янындағы алыштан (1097 йылда һуңыраҡ түгел) һуң Данишмәнд Ғази нигеҙ һалған һәм сәлжүктәр 1176 йылда юҡ иткән Көнсығыш Анатолия династияһы. 1134 йылда [[бағдад]] [[Хәлифә|хәлифәһе]] әл-Мустаршид данишмәндлеләргә ''[[Мәлик (вазифа)|мәлик]]'' титулын биргән. == Сығышы == Династияның этник сығышы билдәһеҙ. * Данишмәндлеләр сығышы менән әрмәндәрҙән булған тигән фараз бар. был фаразды Эдесса Матвейы әйткән һәм һуңғараҡ Никита Хониат (улар Аршакидтарҙан килеп сыҡҡан тип иҫәпләгән) һәм Бөйөк Вардан{{Sfn|Yazici}} ҡабатлаған. В. Гордлевскийһүҙҙәренсә, Эдесса Матвейы «данишмәндлеләрҙең христиандарға тартылғанын» яҡын күргәнлеге был фаразды барлыҡҡа килтергән{{Sfn|Гордлевский|1941}}. П. Виттек был фараз буйынса шик белдерә, ул, Данишмәндлеләрҙең «әрмән сығышы булыуы уйҙырма» ти {{Sfn|Wittek|2013}}. К. Каэн был уңайҙан: «Ҡайһы бер әрмән авторҙары, әлбиттә, уның фарсы-әрмән йәки хатта Аршакид вариҫы булыуын теләгән. <...> Төрөкмәндәр, шундай тел һәм ғөрөф-ғәҙәттәр айырмалыҡтары була тороп, сит ырыу кешеһен, үҙ башлығы итеп һайлауы, улай ғына ла түгел, үҙ халҡын кәүҙәләндергән герой итеүе ысынбарлыҡҡа тап килмәй», - тип яҙҙы{{Sfn|Каэн|2021}}. * {{Тәржемәһеҙ 5|Мордтманн, Андреас Давид|А. Мордтманн|de|Andreas David Mordtmann}} һәм [[Гордлевский, Владимир Александрович|Гордлевский, В.]] Данишмәнд династияһына нигеҙ һалыусы ғәрәп һәм [[Сәйет|сейид]] {{Тәржемәһеҙ 5|Баттал Гази|Баттала Гази|4=Battal Gazi}}{{Sfn|Гордлевский|1941}}{{Sfn|Mordtmann|1876}}вариҫы тип һанай. * Өсөнсө ҡараш буйынса, Данишмәнд төрөк булған. Көнбайыш сығанаҡтар ҙа быны раҫлай{{Sfn|Solmaz|2002}}: Альберт Аахенский уны төрөктәр: «ecce Turci Donimanus, Solymanus, Carageth, Brodoan de Alippa{{Sfn|Albert of Aix}}. Гийом Тирский уны «Данишмәнд исемле ҡеүәтле төрөк сатрабы» тип атай{{Sfn|William of Tyre|1943}}. Ғалимдар ҙа был ҡарашты хуплай: Ф. Успенский, «династияға нигеҙ һалыусы тип, төрөк йәки төркмән сығышлы ғалим һанала», тип яҙған{{Sfn|Успенский|1879}}. == Тарихы == Основателем династии был Данишменд Гази, который в 1064 году был среди приближенных эмиров султана Алп-Арслана. В 1071 году Данишменд Гази участвовал в битве при Манцикерте, а затем завоевал Сивас. Он основал одно из первых туркменских княжеств в Анатолии{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] получил имя от слова dānishmand, по-персидски оно означает «учёный»{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Данышменда Гази в 1085 году после его смерти сменил его сына Гюмюштегин. В его правление династия стала более могущественной{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Он использовал в 1086 году борьбу сельджуков после смерти султана [[Сулейман ибн Кутулмыш|Сулеймана I]] (1086), чтобы получить независимость. Первой столицей, возможно, была [[Амасья]] {{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Гюмюштегин расширил территории, воспользовавшись борьбой между анатолийскими и сирийскими сельджуками{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гюмюштекин был союзником султана Кылыч-Арслана в войнах с Византией и с крестоносцами. Во время осады крестоносцами Никеи в мае 1097 года анатолийский сельджукский султан Кылыч-Арслан осаждал Малатью, на которую также претендовал Гюмюштекин. Кылыч-Арслан снял осаду и отправился к Никее, которую не смог удержать{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Во время Первого крестового похода первым выступил против крестоносцев{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. 30 июня 1097 года у Дорилея Гюмюштекин и эмир Кайсери Хасан сражались вместе с Кылыч-Арсланом с крестоносцами. Они были вынуждены отступить . После борьбы с крестоносцами Гюмюштегин, главной целью которого долгое время был захват Малатьи, осадил город{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд задумал (1100 г.) поход против Данишмендов, но был разбит в Мелитене (Малатье) и пленен. Попытки крестоносцев освободить Боэмунда кончились плачевно — объединённые войска Кылыч-Арслана, Мелика Гази и Ридвана разбили их около Синопа.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Он устроил засаду и разбил силы Боэмунда, взял его в плен сначала в Сивас, затем в Никсар и заключил в тюрьму в июле 1100 года. Однако при приближении графа Эдессы Бодуэна I он снял осаду и отступил к Сивасу{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд отговаривал Мелика Гази от союза с византийским императором и, обещая помощь христианских князей, подстрекал его на месть Сельджукиду{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Столица Сельджукидов, Қонья, была осаждена и занята (в 1101—1102 гг.) Меликом Гази{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Новый Крестовый поход собрался с участием лангобардов , французов и немцев в 1101 году. Когда лангобарды пришли в Константинополь, они узнали, что Боэмунд взят в плен Гюмюштегином, они приняли меры, чтобы освободить его из плена. 3 июня 1101 года они двинулись из Циветота, недалеко от Измита, и после захвата Анкары под господством анатолийских сельджуков направились в направлении Чанкыры, чтобы отправиться в Амасью и Никсар, но Гюмюштегин, Кылыч-Арслан, мелик Алеппо Рыдван и эмир харрана Караджа с 20 000 воинов разгромили их под Мерзифоном в августе{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гюмюштегин Гази и Кылыч-Арслан были проинформированы, что вторая армия крестоносцев прибыла в Анатолию сразу после этой победы и продвигается в направлении Коньи. Следуя по дорогам, проходящим через холмы и равнины со всеми турецкими войсками, они поймали это войско до того, как оно достигло Коньи, и сильно потрепали его. Крестоносцы дошли до Коньи и осадили город, но безрезультатно направились к Эрегли. Однако эта армия, опустошенная жаждой, подверглась нападению объединенных турецких сил возле Коньи и смогла с трудом добраться до Антиохии. В том же году Кылыч-Арслан, Гюмюштегин Гази, Караджа и другие турецкие вожди нанесли поражение третьей армии крестоносцев под Эрегли{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. После победы над крестоносцами Гюмюштекин вновь осадил Малатью. Жестокое поведение малатийского правителя армянского происхождения Гавриила по отношению к жителям города и особенно убийство ассирийской знати вызвало реакцию людей, пострадавших от голода из-за осады. 18 сентября 1102 года сирийские солдаты открыли ворота и сдали город Гюмюштегину. Гюмюштегин, который оказывал людям продовольственную помощь и раздавал фермерам семена и волов, обеспечивал мир и безопасность Малатьи. Однако события, которые произошли после того, как Боэмунд и его двоюродный брат Ричард де Салерно были взяты в плен, вскоре рассорили Гюмюштегина и Кылыч-Арслана, которые вместе сражались против крестоносцев{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Продолжив кампанию, он пошёл на юг и в 1103 году захватил [[Малатья|Малатию]]. За его войны с христианами халиф [[Абу Мансур аль-Мустаршид|аль-Мустаршид]] пожаловал Данышмендидам титул Малик — «царь». Мелик Гази (Ахмед) был могущественный государь, титуловавший себя на монетах (по-гречески) «завоевателем всей Романен и Анатолии»; но преемник его Мелик Гази Мухаммед, полувассал Византии, должен был удовлетворяться титулом «великий эмир».{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Михаил Сириец рассказывает, что и халиф (из Багдада), и султан (из Хорасана), то есть Великий Сельджукид, прислали ему чёрное знамя, эмблему сюзеренства аббасидского халифа, барабан, в который перед ним били, как перед султаном, и золотой скипетр, удары которого должны были символизировать поставление на власть{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Первоначально власть Данышмендидов распространялась на район Северной Анатолии вокруг городов [[Токат]], [[Амасья]] и [[Сивас]] {{Sfn|Босворт|1971}}. Они укрепились в середине XI века в Никсаре{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Сосредоточенные первоначально вокруг [[Сивас]]а, Данышмендиды затем покорили [[Токат (ил)|Токат]], [[Эльбистан]] и [[Никсар|Неокесария]]; в дальнейшем их владения простирались на запад до [[Анкара|Анкары]] и [[Кастамону]], и на юг до [[Малатья|Малатьи]]. В начале XII века Данышмендиды были конкурентами [[Румский султанат|Румского султаната]], а также боролись с [[крестоносцы|крестоносцами]] {{Sfn|Босворт|1971}}. [[Гази Гюмюштекин|Амир-Гази Гюмюш-тегин]] вмешался в споры о престолонаследии между Сельджукидами Рума, воевал с армянами в Киликии И с франками графства Эдесского, а в 521/1127 г. занял Кайсери и Анкару{{Sfn|Босворт|1971}}. В 1130 году [[Боэмунд II Антиохийский]] пытался помочь армянской [[Киликийское царство|Киликии]], но был убит в сражении с [[Гази Гюмюштекин|Гюмюштекином]], сыном Данышменда. Гюмюштекин умер в 1134 году, а его сын и преемник Мухаммад не имел военного духа своих отца и деда. [[Файл:Данишмендиды. Раздел.svg|мини|320x320пкс]] После смерти Мухаммада (1142) владения Данышмендидов были разделены между двумя его братьями, Ягы-басаном, который удержал за собой титул «малик» и управлял из [[Сивас]]а, и Айн ад-Дином, который правил в Малатье. В 1155 году сельджукский султан [[Кылыч-Арслан II]] напал на Мелика Ягы-басана, который обратился за помощью к [[мосул]]ьским эмирам [[Зенгиды|Зенгидам]]. Однако, в 1174 Кылыч-Арслан II напал на Сивас, убил здесь последнего Данышмендида Зу-н-Нуна и захватил его владения. Ягыбасан провозгласил себя эмиром в Сивасе, его брат, "Айн ад-дин, вступил во владение Эльбистаном и Малатьей, а Зу-н-Нун захватил Кайсери. Таким образом, какое-то время существовали три соперничавшие ветви Данишмендидов. После смерти Ягы-басана в дела сивасской ветви несколько раз вмешивался Сельджукид Кылыч-Арслан II; кончилось тем, что в 570/1174 г. он бил Зу-н-Нуна и прибрал крукам его владения. Данишменды, потомки Ягы-басана, помогут султану Гияс-әд-дину Кей-Хюсреву І взойти на престол, занятый племянником — Кылыч-Арсланом III. Ценя заслуги покорных вассалов, султан щедро наградих братьев. «Области Данишмендов» он дал, правда, сыну, Ала-эд-дину, однако и Музаффер-әд-дину Махмуду пожаловал старинный удел — Никсар и Койлухисар. Музаффер-эд-дин мог вернуться в Қайсери: уже в год водарения султана (602 г. х.) он строит там мечеть, Захир-әд-дину 1 пожалована была должность перванэ{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Чувствуя себя уже прочно на престоле, сын Кей-Хюсрева I султан Изз-әд-дин Кей-Кавус I заказал историю завоевания Малой Азии, и под пером секретаря, Ибн-Ала, она превратилась в гимн династии Данишмендов.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} В малатье тем временем происходили распри между тремя сыновьями Зу-л-Қарнайна. Последний правитель, Насир ад-дин Мухаммад, правил в качестве вассала қылыч-Арслана II, пока тот сам не захватил Maлaтью в 573/1178 г. Оставшиеся в живых Данишмендиды, по словам историка Ибн Биби, поступили на службу к Сельджукидам{{Sfn|Босворт|1971}}. == Данишмәндлеләр дәүләте хакимдары == Согласно Э. Босуорту{{Sfn|Босворт|1971}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ !В [[Сивас]]е: !В [[Малатья|Малатье]]: |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] (первое упоминание в 1097—1104) | rowspan="3" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] (1104—1134) сын Д. Г. |- |Мухаммад (1134—1142) сын Г.Г. |- |Имад ад-Дин Зу’л-Нун (1142) сын М. |Айн ад-Дин (1142—1152) сын Г.Г. |- |[[Низам ад-Дин Ягы-басан]] (1142—1164) сын М. |Зу-ль-Карнайн (1152—1162) сын Г.Г. |- |Муджахид Джамал ад-Дин Гази (1164—1166) сын Я.-б. |Насир ад-Дин Мухаммад (1162—1170) сын З. |- |Шамс ад-Дин Ибрахим (1166) сын М. |Фахр ад-Дин Касым (в Мийафарикине; 1170—1172) сын З. |- |Шамс ад-Дин Исмаил (1166—1168) сын И. |Афридун (1172—1175) сын З. |- |Зу’л-Нун (вторично, с титулом Насир ад-Дин; 1168—1174) |Насир ад-Дин Мухаммад (вторично; 1175—1178) сын З |- | colspan="2" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айн ад-Дин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зу-ль-Карнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зу'л-Нун |AYN= Ибрахим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| ||| |!| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||YĞS|| ||||AYN| | ||YĞS= Муджахид||boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Исмаил}} {{familytree/end}} |} Согласно С. Солмазу{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ | colspan="2" |В Сивасе | colspan="2" |В Малатье |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] |464 (1071){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} | colspan="2" rowspan="5" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] |477 (1085){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Эмир Гази (Мелик Гази) |497 (1104){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Мелик Мохаммед |528 (1134){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (первое правление) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Ягы-Басан |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Айнюддевле (Айнюддин) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Измаил |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Зуль-Карнайн |547 (1152){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Джемаледдин Гази |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (первое правление) |555 (1160){{Sfn|Özaydın (b)|1993}} или 557 (1162){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Шемседдин Ибрахим б. Мохаммед |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Касым |565 (1170){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Семседдин Исмаил |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Афридун |567 (1171){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (второе правление) |567-570 (1172-1175){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (второе правление) |570–573 (1175–1178){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- | colspan="4" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= Эмир Гази <br>(Мелек Гази)|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айнеддин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зулькарнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зуннун |AYN= Ибрагим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| |||!|| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||)|YĞS|||||AYN| | ||YĞS= Джемаледдин Гази|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Измаил}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Музафферуддин Махмуд}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Захиреддин}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||`|YĞS||YĞS=Бедреддин Юсуф}} {{familytree/end}} |} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Cite web|url=https://www.thelatinlibrary.com/albertofaix/hist8.shtml|title=HISTORIA HIEROSOLYMITANAE EXPEDITIONIS|author=[[Альберт Аахенский|Albert of Aix]]|website=THE LATIN LIBRARY|publisher=thelatinlibrary.com|accessdate=2020-05-29|ref=Albert of Aix}} * {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/williamoftyrehistory|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|год=1943|volume=1}} * {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босворт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|ответственный=Пер. с англ. П. А. Грязневича, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|год=1971|страницы=181—182}} * {{Книга|ref=Гордлевский|автор=Гордлевский В. А.|заглавие=Государство Сельджукидов Малой Азии|ответственный=Ответственный редактор И. Ю. Крачковский|год=1941|место=М.; Л.|издательство=Издательство Академии наук СССР|том=XXXIX|серия=Труды Института востоковедения Академии наук СССР}} * {{Книга|ref=Каэн|автор=Каэн К.|заглавие=Турция до османских султанов. Империя великих сельджуков, тюркское государство и правление монголов. 1071–1330|год=2021|издательство=Центрполиграф|страниц=501}} * {{Статья|ref=Смирнов|автор=Смирнов В.|заглавие=Мнимый турецкий султан именуемый у европейских писателей XVI в. Calepinus Cyriscelebes|год=1908|место=СПб.|издание=Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества|издательство=Типография Императорской Академии Наук|том=18|страницы=1—71}} * {{Статья|ref=Успенский|автор=Успенский Ф. И.|заглавие=Мелик Гази и Дзул-Нун Данишмeнды|год=1879|издание=Записки Одесского общества истории и древностей|том=9|страницы=229—268}} * {{Книга|ref=Lane-Poole|ссылка=https://archive.org/details/bub_gb_594TAAAAIAAJ/page/n145/mode/2up|автор=[[Лейн-Пул, Стенли|Lane-Poole St.]]|заглавие=The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions|год=1894|часть=Danishmandids|издательство=A. Constable and company|pages=156|isbn=}} * {{Статья|автор=Bayram M.|заглавие=Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti|ссылка=http://dergipark.gov.tr/download/article-file/258438|язык=|издание=Türkiyat Araştırmaları Dergisi||pages=131—147|volume=|issn=|ref=Bayram}} * {{Статья|автор=Kesik M.|заглавие=Zünnun ذوالنون|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/zunnun--danismendli|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|год=2019|pages=694—696|volume=EK-2|ref=Kesik}} * {{Книга|автор=Mélikoff Irène |заглавие=La geste de Melik Dānişmend: étude critique du Dānişmendnāme|ссылка=https://books.google.ru/books/about/La_geste_de_Melik_D%C4%81ni%C5%9Fmend.html?id=Q7MuV_dHPkAC&redir_esc=y|издательство=Dépositaire: A. Maisonneuve|год=1960|страниц=382|ref=Mélikoff}} * {{статья|автор= Mélikoff I.|заглавие= Danishmendids|издание=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|ответственный=Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs.|год=|volume=II|pages=110—111|место=Leiden|издательство=BRILL|ref=Mélikoff}} * {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/43317583|ref=Mordtmann|автор=Mordtmann A. D.|заглавие=Die Dynastie der Danischmende|год=1876|издание=Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft|том=30|выпуск=3|страницы=467–486|issn=0341-0137}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmend Gazi|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismend-gazi|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi||год=1993|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|pages=467—469|volume=8|issn=|ref=Özaydın (a)}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmendliler|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler#1|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993||том=|номер=|страницы=|pages=469—474|volume=8|issn=|ref=Özaydın (b)}} * {{Статья|автор=Ocak A. Y.|заглавие=Danişmendnâme دانشمندنامه|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendname||издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993|язык=||том=|номер=|страницы=|pages=478—480|volume=8|issn=|ref=Ocak}} * {{Книга|ref=Solmaz|ссылка=|автор=Solmaz S.|заглавие=Türkler|год=2002|часть=Danişmendliler|место=Ankara|издательство=Yeni Türkiye|страниц=|volume=6|seite=430—451|isbn=975-6782-33-1}} * {{Книга|ref=Wittek|автор=Wittek P.|заглавие=Rise of the Ottoman Empire|год=2013|издательство=Routledge|pages=48}} * {{Статья|автор=Yazici T.|заглавие=Dānešmand|ссылка=http://www.iranicaonline.org/articles/danesmand-amir-gazi-taylu-gms-tigin-ahmad-or-mohammad-danesmand-d|язык=|издание=Encyclopaedia Iranica||pages=654—655|volume=VI, Fasc. 6|ref=Yazici}} == Һылтанмалар == * {{Cite web|lang=tr|url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/arefe-gunu-oruc-tutuluyor-mu-diyanet-bilgileri-41807866|title=Melikgazi mumyasını aganigi ilacı yaptılar|website=www.hurriyet.com.tr|date=2000|access-date=2021-05-11}} [[Категория:Данишмәндлеләр|*]] [[Категория:Тәре йөрөтөүселәрҙең дошмандары]] [[Категория:Яҡын Көнсығыш хакимдары исемлектәре]] [[Категория:Сивас (ил)]] [[Категория:Анатолий бейлектәре]] [[Категория:Төркмән династиялары]] 8rwcby1x9donz8yr7f5dtdiaxcafkph 1148802 1148798 2022-08-05T19:36:03Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{тарихи дәүләт |образовано=1071 |ликвидировано=1178 |карта=Данишмәндлеләр.svg}} [[Файл:Малая_Азия_1097_г..svg|мини|350x350пкс|Данишмәндлеләрҙең күршеләре. 1097 йыл]] '''Данишмәндлеләр''' (''төр.'' Danişmendliler) — Манцикерт янындағы алыштан (1097 йылда һуңыраҡ түгел) һуң Данишмәнд Ғази нигеҙ һалған һәм сәлжүктәр 1176 йылда юҡ иткән Көнсығыш Анатолия династияһы. 1134 йылда [[бағдад]] [[Хәлифә|хәлифәһе]] әл-Мустаршид данишмәндлеләргә ''[[Мәлик (вазифа)|мәлик]]'' титулын биргән. == Сығышы == Династияның этник сығышы билдәһеҙ. * Данишмәндлеләр сығышы менән әрмәндәрҙән булған тигән фараз бар. был фаразды Эдесса Матвейы әйткән һәм һуңғараҡ Никита Хониат (улар Аршакидтарҙан килеп сыҡҡан тип иҫәпләгән) һәм Бөйөк Вардан{{Sfn|Yazici}} ҡабатлаған. В. Гордлевскийһүҙҙәренсә, Эдесса Матвейы «данишмәндлеләрҙең христиандарға тартылғанын» яҡын күргәнлеге был фаразды барлыҡҡа килтергән{{Sfn|Гордлевский|1941}}. П. Виттек был фараз буйынса шик белдерә, ул, Данишмәндлеләрҙең «әрмән сығышы булыуы уйҙырма» ти {{Sfn|Wittek|2013}}. К. Каэн был уңайҙан: «Ҡайһы бер әрмән авторҙары, әлбиттә, уның фарсы-әрмән йәки хатта Аршакид вариҫы булыуын теләгән. <…> Төрөкмәндәр, шундай тел һәм ғөрөф-ғәҙәттәр айырмалыҡтары була тороп, сит ырыу кешеһен, үҙ башлығы итеп һайлауы, улай ғына ла түгел, үҙ халҡын кәүҙәләндергән герой итеүе ысынбарлыҡҡа тап килмәй», — тип яҙҙы{{Sfn|Каэн|2021}}. * {{Тәржемәһеҙ 5|Мордтманн, Андреас Давид|А. Мордтманн|de|Andreas David Mordtmann}} һәм [[Гордлевский, Владимир Александрович|Гордлевский, В.]] Данишмәнд династияһына нигеҙ һалыусы ғәрәп һәм сәйет Ғәзи Баттал (Battal Gazi) {{Sfn|Гордлевский|1941}}{{Sfn|Mordtmann|1876}}вариҫы тип һанай. * Өсөнсө ҡараш буйынса, Данишмәнд төрөк булған. Көнбайыш сығанаҡтар ҙа быны раҫлай{{Sfn|Solmaz|2002}}: Альберт Аахенский уны төрөктәр: "ecce Turci Donimanus, Solymanus, Carageth, Brodoan de Alippa{{Sfn|Albert of Aix}}. Гийом Тирский уны «Данишмәнд исемле ҡеүәтле төрөк сатрабы» тип атай{{Sfn|William of Tyre|1943}}. Ғалимдар ҙа был ҡарашты хуплай: Ф. Успенский, «династияға нигеҙ һалыусы тип, төрөк йәки төркмән сығышлы ғалим һанала», тип яҙған{{Sfn|Успенский|1879}}. == Тарихы == 1064 йылда солтан Алып Арыҫланға яҡын торған әмирҙәре араһынан сыҡҡан Ғәзи Данишмәнд династияға нигеҙ һалған. 1071 йылда Данишмәнд Ғәзи Манцикерт янындағы алышта ҡатнашҡан, ә һуңғараҡ Сивасты яулаған. Ул Анатолияла тәүге төркмән кенәзлектәренең береһенә нигеҙ һалған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. [[Данишмәнд Ғәзи]] үҙенең исемен фарсы телендә «ғалим» тигәнде аңлатҡан dānishmand һүҙенән алған{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Данышмен Ғәзи үлгәндән һуң, 1085 йылда уны улы Гөмөштекин алмаштыра. Уның идараһы аҫтында династия көслөрәккә әйләнә{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Ул 1086 йылда солтан Сөләймән вафатынан һуң (1086), бойондороҡһоҙлоҡ алыу йәһәтенән, сәлжүктәрҙең көрәшен ҡулланған. Тәүге баш ҡала, моғайын, Амасья булғандыр{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Гөмөштекин анатолий һәм сүриә сәлжүктәре араһындағы көрәш менән файҙаланып, биләмәләрен киңәйткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин солтан Ҡылыс-Арыҫландыңдың Византия һәм тәре йөрөтөүселәр менән һуғыштарында союздашы була. 1097 йылдың майында Никеяны тәре йөрөтөүселәр ҡамағанда, анатолий солтаны Ҡылыс-Арыҫлан Гөмөштекин дә дәғүә иткән Малатьяны ҡамаған. Ҡылыс-Арыҫлан, ҡамауҙы алып, Никекаға йүнәлде, һәм уны ла ҡулынан ысҡындырған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Беренсе тәре походында тәре йөрөтөүселәргә тәүге ҡаршы сығыусы була{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. 1097 йылдың 30 июнендә Дорилей янында Гөмөштекин һәм Кайсери әмире Хәсән Ҡылыс-Арыҫлан менән бергә тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғышҡан. Улар сигенергә мәжбүр булған. Тәре йөрөтөүселәр менән көрәшкәндән һуң, төп маҡсаты Малатьяны алыу булған Гөмөштекин ҡаланы ҡамай{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Данишмәндкә ҡаршы походҡа (1100 йыл) сығырға уйлай, ләкин Мелитенала (Малатье) тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына. Тәре йөрөтөүселәрҙең Боэмундты азат итергә теләүе аяныслы тамамлана — Ҡылыс-Арыҫлан, Мәлик Ғәзи һәм Ридвандың берләшкән ғәскәрҙәре уларҙы Синоп янында ҡыйрата.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Ул Боэмунданы тар-мар иткән һәм, 1100 йылдың июлендә уны төрмәгә япҡан. Ләкин Эдесса графы Бодуэн I яҡынлашҡас, ул ҡамауҙы алып Сивасҡа сигенгән{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Мәлик Ғәзиҙе Византия императоры менән союздан баш тартырға өндәгән һәм, христиан кенәздәренең ярҙамын вәғәҙә итеп, сәлжүктәрҙән үс алырға ҡотортҡан{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Сәлжүктәрҙең баш ҡалаһы Конья ҡамалған һәм Мәлик Ғәзи тарафынан яуланған (1101—2002 йй.){{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Яңы Тәре походы 1101 йылда лангобардтар, француздар һәм немецтар ҡатнашлығында ойошторолған. Лангобардтар Константинополгә килгәс, Гөмөштекин Боэмундты әсирлеккә алғанлығын белеп ҡалған, һәм улар уны әсирлектән ҡотҡарыу өсөн саралар күргән. 1101 йылдың 3 июнендә улар Измиттан алыҫ булмаған Циветоттан ҡуҙғала һәм, Анатолий сәлжүктәре идара иткән Анкараны баҫып алғандан һуң, Амасья менән Никсарға юлланыр өсөн Чанҡыры яғына йүнәлә, әммә августа Гөмөштекин, Ҡылыс-Арыҫлан, Алеппо мәлиге Рыдван һәм 20 мең ғәскәре менән харран әмире Караж етәкселегендә Мерзифон янында уларҙы тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин Ғәзи һәм Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең икенсе армияһы был еңеүҙән һуң Анатолийға килеүе һәм Конья йүнәлешендә хәрәкәт итеүе тураһында хәбәрҙар була. Төркиәнең бөтә ғәскәрҙәре менән ҡалҡыулыҡтар һәм тигеҙлектәр аша үткән юлдарҙан барып, улар был ғәскәрҙе Коньяға етмәҫ элек ҡыуып еткән һәм ныҡ итеп туҡмаған. Тәре йөрөтөүселәр Коньяға барып еткән һәм ҡаланы ҡамаған, ләкин һөҙөмтәһеҙ Эреглиға йүнәлгән. Әммә ныҡ һыуһаған армия Конья эргәһендә берләшкән төрөк көстәренең һөжүменә дусар булып, Антиохияға саҡ барып етә алған. Шул уҡ йылда Ҡылыс-Арыҫлан, Гөмөштекин Ғәзи, Караж һәм башҡа төрөк юлбашсылары Эрегли эргәһендә тәре йөрөтөүселәрҙең өсөнсө армияһын тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Тәре йөрөтөүселәрҙе еңгәндән һуң, Гөмөштекин яңынан Малатьяны ҡамаған. Әрмән сығышлы Малатья хакимы Гавриилдың ҡала халҡына ҡарата аяуһыҙ мөнәсәбәте һәм айырыуса Ассирия аҡһөйәктәренең үлтерелеүе ҡамау арҡаһында аслыҡтан зыян күргән кешеләрҙең асыуын килтергән. 1102 йылдың 18 сентябрендә Сүриә һалдаттары ҡапҡаны асып, Гөмөштекинға ҡаланы тапшырған. Гөмөштекин халыҡҡа аҙыҡ-түлек ярҙамы күрһәткән, фермерҙарға орлоҡ һәм үгеҙҙәр таратҡан, Малатьяның тыныслығын һәм хәүефһеҙлеген тәьмин иткән. Әммә Боэмунд менән уның ике туған ағаһы Ричард де Салерно әсирлеккә алынғандан һуң, тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы бергә һуғышҡан булған ваҡиғалар Гөмөштекин һәм Ҡылыс-Арыҫланды күҙегештергән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Кампанияны дауам итеп, ул көньяҡҡа юл тота һәм 1103 йылда Малатияны баҫып ала. Уның христиандар менән һуғышы өсөн хәлифә Әбү Мансур әл-Мустаршид Данышмәндлеләргә ''мәлик'' - «батша» тигән титул биргән. Мәлик Ғәзи (Әхмәт) үҙен тәңкәләрҙә (грекса) «Романен менән Анатолийҙы яулап алыусы» тип атаған ҡеүәтле батша була; ләкин уның урынына ҡалған мәлик Ғәзи Мөхәмәт «бөйөк әмир» титулы менән ҡәнәғәтләнергә тейеш була.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Михаил Сириец рассказывает, что и халиф (из Багдада), и султан (из Хорасана), то есть Великий Сельджукид, прислали ему чёрное знамя, эмблему сюзеренства аббасидского халифа, барабан, в который перед ним били, как перед султаном, и золотой скипетр, удары которого должны были символизировать поставление на власть{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Первоначально власть Данышмендидов распространялась на район Северной Анатолии вокруг городов [[Токат]], [[Амасья]] и [[Сивас]] {{Sfn|Босворт|1971}}. Они укрепились в середине XI века в Никсаре{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Сосредоточенные первоначально вокруг [[Сивас]]а, Данышмендиды затем покорили [[Токат (ил)|Токат]], [[Эльбистан]] и [[Никсар|Неокесария]]; в дальнейшем их владения простирались на запад до [[Анкара|Анкары]] и [[Кастамону]], и на юг до [[Малатья|Малатьи]]. В начале XII века Данышмендиды были конкурентами [[Румский султанат|Румского султаната]], а также боролись с [[крестоносцы|крестоносцами]] {{Sfn|Босворт|1971}}. [[Гази Гюмюштекин|Амир-Гази Гюмюш-тегин]] вмешался в споры о престолонаследии между Сельджукидами Рума, воевал с армянами в Киликии И с франками графства Эдесского, а в 521/1127 г. занял Кайсери и Анкару{{Sfn|Босворт|1971}}. В 1130 году [[Боэмунд II Антиохийский]] пытался помочь армянской [[Киликийское царство|Киликии]], но был убит в сражении с [[Гази Гюмюштекин|Гюмюштекином]], сыном Данышменда. Гюмюштекин умер в 1134 году, а его сын и преемник Мухаммад не имел военного духа своих отца и деда. [[Файл:Данишмендиды. Раздел.svg|мини|320x320пкс]] После смерти Мухаммада (1142) владения Данышмендидов были разделены между двумя его братьями, Ягы-басаном, который удержал за собой титул «малик» и управлял из [[Сивас]]а, и Айн ад-Дином, который правил в Малатье. В 1155 году сельджукский султан [[Кылыч-Арслан II]] напал на Мелика Ягы-басана, который обратился за помощью к [[мосул]]ьским эмирам [[Зенгиды|Зенгидам]]. Однако, в 1174 Кылыч-Арслан II напал на Сивас, убил здесь последнего Данышмендида Зу-н-Нуна и захватил его владения. Ягыбасан провозгласил себя эмиром в Сивасе, его брат, "Айн ад-дин, вступил во владение Эльбистаном и Малатьей, а Зу-н-Нун захватил Кайсери. Таким образом, какое-то время существовали три соперничавшие ветви Данишмендидов. После смерти Ягы-басана в дела сивасской ветви несколько раз вмешивался Сельджукид Кылыч-Арслан II; кончилось тем, что в 570/1174 г. он бил Зу-н-Нуна и прибрал крукам его владения. Данишменды, потомки Ягы-басана, помогут султану Гияс-әд-дину Кей-Хюсреву І взойти на престол, занятый племянником — Кылыч-Арсланом III. Ценя заслуги покорных вассалов, султан щедро наградих братьев. «Области Данишмендов» он дал, правда, сыну, Ала-эд-дину, однако и Музаффер-әд-дину Махмуду пожаловал старинный удел — Никсар и Койлухисар. Музаффер-эд-дин мог вернуться в Қайсери: уже в год водарения султана (602 г. х.) он строит там мечеть, Захир-әд-дину 1 пожалована была должность перванэ{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Чувствуя себя уже прочно на престоле, сын Кей-Хюсрева I султан Изз-әд-дин Кей-Кавус I заказал историю завоевания Малой Азии, и под пером секретаря, Ибн-Ала, она превратилась в гимн династии Данишмендов.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} В малатье тем временем происходили распри между тремя сыновьями Зу-л-Қарнайна. Последний правитель, Насир ад-дин Мухаммад, правил в качестве вассала қылыч-Арслана II, пока тот сам не захватил Maлaтью в 573/1178 г. Оставшиеся в живых Данишмендиды, по словам историка Ибн Биби, поступили на службу к Сельджукидам{{Sfn|Босворт|1971}}. == Данишмәндлеләр дәүләте хакимдары == Согласно Э. Босуорту{{Sfn|Босворт|1971}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ !В [[Сивас]]е: !В [[Малатья|Малатье]]: |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] (первое упоминание в 1097—1104) | rowspan="3" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] (1104—1134) сын Д. Г. |- |Мухаммад (1134—1142) сын Г. Г. |- |Имад ад-Дин Зу’л-Нун (1142) сын М. |Айн ад-Дин (1142—1152) сын Г. Г. |- |[[Низам ад-Дин Ягы-басан]] (1142—1164) сын М. |Зу-ль-Карнайн (1152—1162) сын Г. Г. |- |Муджахид Джамал ад-Дин Гази (1164—1166) сын Я.-б. |Насир ад-Дин Мухаммад (1162—1170) сын З. |- |Шамс ад-Дин Ибрахим (1166) сын М. |Фахр ад-Дин Касым (в Мийафарикине; 1170—1172) сын З. |- |Шамс ад-Дин Исмаил (1166—1168) сын И. |Афридун (1172—1175) сын З. |- |Зу’л-Нун (вторично, с титулом Насир ад-Дин; 1168—1174) |Насир ад-Дин Мухаммад (вторично; 1175—1178) сын З |- | colspan="2" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айн ад-Дин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зу-ль-Карнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зу'л-Нун |AYN= Ибрахим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| ||| |!| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||YĞS|| ||||AYN| | ||YĞS= Муджахид||boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Исмаил}} {{familytree/end}} |} Согласно С. Солмазу{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ | colspan="2" |В Сивасе | colspan="2" |В Малатье |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] |464 (1071){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} | colspan="2" rowspan="5" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] |477 (1085){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Эмир Гази (Мелик Гази) |497 (1104){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Мелик Мохаммед |528 (1134){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (первое правление) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Ягы-Басан |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Айнюддевле (Айнюддин) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Измаил |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Зуль-Карнайн |547 (1152){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Джемаледдин Гази |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (первое правление) |555 (1160){{Sfn|Özaydın (b)|1993}} или 557 (1162){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Шемседдин Ибрахим б. Мохаммед |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Касым |565 (1170){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Семседдин Исмаил |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Афридун |567 (1171){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (второе правление) |567-570 (1172—1175){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (второе правление) |570-573 (1175—1178){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- | colspan="4" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= Эмир Гази <br>(Мелек Гази)|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айнеддин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зулькарнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зуннун |AYN= Ибрагим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| |||!|| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||)|YĞS|||||AYN| | ||YĞS= Джемаледдин Гази|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Измаил}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Музафферуддин Махмуд}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Захиреддин}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||`|YĞS||YĞS=Бедреддин Юсуф}} {{familytree/end}} |} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Cite web|url=https://www.thelatinlibrary.com/albertofaix/hist8.shtml|title=HISTORIA HIEROSOLYMITANAE EXPEDITIONIS|author=[[Альберт Аахенский|Albert of Aix]]|website=THE LATIN LIBRARY|publisher=thelatinlibrary.com|accessdate=2020-05-29|ref=Albert of Aix}} * {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/williamoftyrehistory|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|год=1943|volume=1}} * {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босворт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|ответственный=Пер. с англ. П. А. Грязневича, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|год=1971|страницы=181—182}} * {{Книга|ref=Гордлевский|автор=Гордлевский В. А.|заглавие=Государство Сельджукидов Малой Азии|ответственный=Ответственный редактор И. Ю. Крачковский|год=1941|место=М.; Л.|издательство=Издательство Академии наук СССР|том=XXXIX|серия=Труды Института востоковедения Академии наук СССР}} * {{Книга|ref=Каэн|автор=Каэн К.|заглавие=Турция до османских султанов. Империя великих сельджуков, тюркское государство и правление монголов. 1071–1330|год=2021|издательство=Центрполиграф|страниц=501}} * {{Статья|ref=Смирнов|автор=Смирнов В.|заглавие=Мнимый турецкий султан именуемый у европейских писателей XVI в. Calepinus Cyriscelebes|год=1908|место=СПб.|издание=Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества|издательство=Типография Императорской Академии Наук|том=18|страницы=1—71}} * {{Статья|ref=Успенский|автор=Успенский Ф. И.|заглавие=Мелик Гази и Дзул-Нун Данишмeнды|год=1879|издание=Записки Одесского общества истории и древностей|том=9|страницы=229—268}} * {{Книга|ref=Lane-Poole|ссылка=https://archive.org/details/bub_gb_594TAAAAIAAJ/page/n145/mode/2up|автор=[[Лейн-Пул, Стенли|Lane-Poole St.]]|заглавие=The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions|год=1894|часть=Danishmandids|издательство=A. Constable and company|pages=156|isbn=}} * {{Статья|автор=Bayram M.|заглавие=Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti|ссылка=http://dergipark.gov.tr/download/article-file/258438|язык=|издание=Türkiyat Araştırmaları Dergisi||pages=131—147|volume=|issn=|ref=Bayram}} * {{Статья|автор=Kesik M.|заглавие=Zünnun ذوالنون|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/zunnun--danismendli|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|год=2019|pages=694—696|volume=EK-2|ref=Kesik}} * {{Книга|автор=Mélikoff Irène |заглавие=La geste de Melik Dānişmend: étude critique du Dānişmendnāme|ссылка=https://books.google.ru/books/about/La_geste_de_Melik_D%C4%81ni%C5%9Fmend.html?id=Q7MuV_dHPkAC&redir_esc=y|издательство=Dépositaire: A. Maisonneuve|год=1960|страниц=382|ref=Mélikoff}} * {{статья|автор= Mélikoff I.|заглавие= Danishmendids|издание=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|ответственный=Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs.|год=|volume=II|pages=110—111|место=Leiden|издательство=BRILL|ref=Mélikoff}} * {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/43317583|ref=Mordtmann|автор=Mordtmann A. D.|заглавие=Die Dynastie der Danischmende|год=1876|издание=Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft|том=30|выпуск=3|страницы=467–486|issn=0341-0137}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmend Gazi|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismend-gazi|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi||год=1993|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|pages=467—469|volume=8|issn=|ref=Özaydın (a)}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmendliler|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler#1|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993||том=|номер=|страницы=|pages=469—474|volume=8|issn=|ref=Özaydın (b)}} * {{Статья|автор=Ocak A. Y.|заглавие=Danişmendnâme دانشمندنامه|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendname||издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993|язык=||том=|номер=|страницы=|pages=478—480|volume=8|issn=|ref=Ocak}} * {{Книга|ref=Solmaz|ссылка=|автор=Solmaz S.|заглавие=Türkler|год=2002|часть=Danişmendliler|место=Ankara|издательство=Yeni Türkiye|страниц=|volume=6|seite=430—451|isbn=975-6782-33-1}} * {{Книга|ref=Wittek|автор=Wittek P.|заглавие=Rise of the Ottoman Empire|год=2013|издательство=Routledge|pages=48}} * {{Статья|автор=Yazici T.|заглавие=Dānešmand|ссылка=http://www.iranicaonline.org/articles/danesmand-amir-gazi-taylu-gms-tigin-ahmad-or-mohammad-danesmand-d|язык=|издание=Encyclopaedia Iranica||pages=654—655|volume=VI, Fasc. 6|ref=Yazici}} == Һылтанмалар == * {{Cite web|lang=tr|url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/arefe-gunu-oruc-tutuluyor-mu-diyanet-bilgileri-41807866|title=Melikgazi mumyasını aganigi ilacı yaptılar|website=www.hurriyet.com.tr|date=2000|access-date=2021-05-11}} [[Категория:Данишмәндлеләр|*]] [[Категория:Тәре йөрөтөүселәрҙең дошмандары]] [[Категория:Яҡын Көнсығыш хакимдары исемлектәре]] [[Категория:Сивас (ил)]] [[Категория:Анатолий бейлектәре]] [[Категория:Төркмән династиялары]] imful0mwjgnxn0aiayt7xcybmmn4m9r 1148803 1148802 2022-08-05T19:38:51Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{тарихи дәүләт |образовано=1071 |ликвидировано=1178 |карта=Данишмәндлеләр.svg}} [[Файл:Малая_Азия_1097_г..svg|мини|350x350пкс|Данишмәндлеләрҙең күршеләре. 1097 йыл]] '''Данишмәндлеләр''' (''төр.'' Danişmendliler) — Манцикерт янындағы алыштан (1097 йылда һуңыраҡ түгел) һуң Данишмәнд Ғази нигеҙ һалған һәм сәлжүктәр 1176 йылда юҡ иткән Көнсығыш Анатолия династияһы. 1134 йылда [[бағдад]] [[Хәлифә|хәлифәһе]] әл-Мустаршид данишмәндлеләргә ''[[Мәлик (вазифа)|мәлик]]'' титулын биргән. == Сығышы == Династияның этник сығышы билдәһеҙ. * Данишмәндлеләр сығышы менән әрмәндәрҙән булған тигән фараз бар. был фаразды Эдесса Матвейы әйткән һәм һуңғараҡ Никита Хониат (улар Аршакидтарҙан килеп сыҡҡан тип иҫәпләгән) һәм Бөйөк Вардан{{Sfn|Yazici}} ҡабатлаған. В. Гордлевскийһүҙҙәренсә, Эдесса Матвейы «данишмәндлеләрҙең христиандарға тартылғанын» яҡын күргәнлеге был фаразды барлыҡҡа килтергән{{Sfn|Гордлевский|1941}}. П. Виттек был фараз буйынса шик белдерә, ул, Данишмәндлеләрҙең «әрмән сығышы булыуы уйҙырма» ти {{Sfn|Wittek|2013}}. К. Каэн был уңайҙан: «Ҡайһы бер әрмән авторҙары, әлбиттә, уның фарсы-әрмән йәки хатта Аршакид вариҫы булыуын теләгән. <…> Төрөкмәндәр, шундай тел һәм ғөрөф-ғәҙәттәр айырмалыҡтары була тороп, сит ырыу кешеһен, үҙ башлығы итеп һайлауы, улай ғына ла түгел, үҙ халҡын кәүҙәләндергән герой итеүе ысынбарлыҡҡа тап килмәй», — тип яҙҙы{{Sfn|Каэн|2021}}. * {{Тәржемәһеҙ 5|Мордтманн, Андреас Давид|А. Мордтманн|de|Andreas David Mordtmann}} һәм [[Гордлевский, Владимир Александрович|Гордлевский, В.]] Данишмәнд династияһына нигеҙ һалыусы ғәрәп һәм сәйет Ғәзи Баттал (Battal Gazi) {{Sfn|Гордлевский|1941}}{{Sfn|Mordtmann|1876}}вариҫы тип һанай. * Өсөнсө ҡараш буйынса, Данишмәнд төрөк булған. Көнбайыш сығанаҡтар ҙа быны раҫлай{{Sfn|Solmaz|2002}}: Альберт Аахенский уны төрөктәр: "ecce Turci Donimanus, Solymanus, Carageth, Brodoan de Alippa{{Sfn|Albert of Aix}}. Гийом Тирский уны «Данишмәнд исемле ҡеүәтле төрөк сатрабы» тип атай{{Sfn|William of Tyre|1943}}. Ғалимдар ҙа был ҡарашты хуплай: Ф. Успенский, «династияға нигеҙ һалыусы тип, төрөк йәки төркмән сығышлы ғалим һанала», тип яҙған{{Sfn|Успенский|1879}}. == Тарихы == 1064 йылда солтан Алып Арыҫланға яҡын торған әмирҙәре араһынан сыҡҡан Ғәзи Данишмәнд династияға нигеҙ һалған. 1071 йылда Данишмәнд Ғәзи Манцикерт янындағы алышта ҡатнашҡан, ә һуңғараҡ Сивасты яулаған. Ул Анатолияла тәүге төркмән кенәзлектәренең береһенә нигеҙ һалған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. [[Данишмәнд Ғәзи]] үҙенең исемен фарсы телендә «ғалим» тигәнде аңлатҡан dānishmand һүҙенән алған{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Данышмен Ғәзи үлгәндән һуң, 1085 йылда уны улы Гөмөштекин алмаштыра. Уның идараһы аҫтында династия көслөрәккә әйләнә{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Ул 1086 йылда солтан Сөләймән вафатынан һуң (1086), бойондороҡһоҙлоҡ алыу йәһәтенән, сәлжүктәрҙең көрәшен ҡулланған. Тәүге баш ҡала, моғайын, Амасья булғандыр{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Гөмөштекин анатолий һәм сүриә сәлжүктәре араһындағы көрәш менән файҙаланып, биләмәләрен киңәйткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин солтан Ҡылыс-Арыҫландыңдың Византия һәм тәре йөрөтөүселәр менән һуғыштарында союздашы була. 1097 йылдың майында Никеяны тәре йөрөтөүселәр ҡамағанда, анатолий солтаны Ҡылыс-Арыҫлан Гөмөштекин дә дәғүә иткән Малатьяны ҡамаған. Ҡылыс-Арыҫлан, ҡамауҙы алып, Никекаға йүнәлде, һәм уны ла ҡулынан ысҡындырған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Беренсе тәре походында тәре йөрөтөүселәргә тәүге ҡаршы сығыусы була{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. 1097 йылдың 30 июнендә Дорилей янында Гөмөштекин һәм Кайсери әмире Хәсән Ҡылыс-Арыҫлан менән бергә тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғышҡан. Улар сигенергә мәжбүр булған. Тәре йөрөтөүселәр менән көрәшкәндән һуң, төп маҡсаты Малатьяны алыу булған Гөмөштекин ҡаланы ҡамай{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Данишмәндкә ҡаршы походҡа (1100 йыл) сығырға уйлай, ләкин Мелитенала (Малатье) тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына. Тәре йөрөтөүселәрҙең Боэмундты азат итергә теләүе аяныслы тамамлана — Ҡылыс-Арыҫлан, Мәлик Ғәзи һәм Ридвандың берләшкән ғәскәрҙәре уларҙы Синоп янында ҡыйрата.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Ул Боэмунданы тар-мар иткән һәм, 1100 йылдың июлендә уны төрмәгә япҡан. Ләкин Эдесса графы Бодуэн I яҡынлашҡас, ул ҡамауҙы алып Сивасҡа сигенгән{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Мәлик Ғәзиҙе Византия императоры менән союздан баш тартырға өндәгән һәм, христиан кенәздәренең ярҙамын вәғәҙә итеп, сәлжүктәрҙән үс алырға ҡотортҡан{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Сәлжүктәрҙең баш ҡалаһы Конья ҡамалған һәм Мәлик Ғәзи тарафынан яуланған (1101—2002 йй.){{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Яңы Тәре походы 1101 йылда лангобардтар, француздар һәм немецтар ҡатнашлығында ойошторолған. Лангобардтар Константинополгә килгәс, Гөмөштекин Боэмундты әсирлеккә алғанлығын белеп ҡалған, һәм улар уны әсирлектән ҡотҡарыу өсөн саралар күргән. 1101 йылдың 3 июнендә улар Измиттан алыҫ булмаған Циветоттан ҡуҙғала һәм, Анатолий сәлжүктәре идара иткән Анкараны баҫып алғандан һуң, Амасья менән Никсарға юлланыр өсөн Чанҡыры яғына йүнәлә, әммә августа Гөмөштекин, Ҡылыс-Арыҫлан, Алеппо мәлиге Рыдван һәм 20 мең ғәскәре менән харран әмире Караж етәкселегендә Мерзифон янында уларҙы тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин Ғәзи һәм Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең икенсе армияһы был еңеүҙән һуң Анатолийға килеүе һәм Конья йүнәлешендә хәрәкәт итеүе тураһында хәбәрҙар була. Төркиәнең бөтә ғәскәрҙәре менән ҡалҡыулыҡтар һәм тигеҙлектәр аша үткән юлдарҙан барып, улар был ғәскәрҙе Коньяға етмәҫ элек ҡыуып еткән һәм ныҡ итеп туҡмаған. Тәре йөрөтөүселәр Коньяға барып еткән һәм ҡаланы ҡамаған, ләкин һөҙөмтәһеҙ Эреглиға йүнәлгән. Әммә ныҡ һыуһаған армия Конья эргәһендә берләшкән төрөк көстәренең һөжүменә дусар булып, Антиохияға саҡ барып етә алған. Шул уҡ йылда Ҡылыс-Арыҫлан, Гөмөштекин Ғәзи, Караж һәм башҡа төрөк юлбашсылары Эрегли эргәһендә тәре йөрөтөүселәрҙең өсөнсө армияһын тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Тәре йөрөтөүселәрҙе еңгәндән һуң, Гөмөштекин яңынан Малатьяны ҡамаған. Әрмән сығышлы Малатья хакимы Гавриилдың ҡала халҡына ҡарата аяуһыҙ мөнәсәбәте һәм айырыуса Ассирия аҡһөйәктәренең үлтерелеүе ҡамау арҡаһында аслыҡтан зыян күргән кешеләрҙең асыуын килтергән. 1102 йылдың 18 сентябрендә Сүриә һалдаттары ҡапҡаны асып, Гөмөштекинға ҡаланы тапшырған. Гөмөштекин халыҡҡа аҙыҡ-түлек ярҙамы күрһәткән, фермерҙарға орлоҡ һәм үгеҙҙәр таратҡан, Малатьяның тыныслығын һәм хәүефһеҙлеген тәьмин иткән. Әммә Боэмунд менән уның ике туған ағаһы Ричард де Салерно әсирлеккә алынғандан һуң, тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы бергә һуғышҡан булған ваҡиғалар Гөмөштекин һәм Ҡылыс-Арыҫланды күҙегештергән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Кампанияны дауам итеп, ул көньяҡҡа юл тота һәм 1103 йылда Малатияны баҫып ала. Уның христиандар менән һуғышы өсөн хәлифә Әбү Мансур әл-Мустаршид Данышмәндлеләргә ''мәлик'' - «батша» тигән титул биргән. Мәлик Ғәзи (Әхмәт) үҙен тәңкәләрҙә (грекса) «Романен менән Анатолийҙы яулап алыусы» тип атаған ҡеүәтле батша була; ләкин уның урынына ҡалған мәлик Ғәзи Мөхәмәт «бөйөк әмир» титулы менән ҡәнәғәтләнергә тейеш була.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} <!-- Михаил Сириец рассказывает, что и халиф (из Багдада), и султан (из Хорасана), то есть Великий Сельджукид, прислали ему чёрное знамя, эмблему сюзеренства аббасидского халифа, барабан, в который перед ним били, как перед султаном, и золотой скипетр, удары которого должны были символизировать поставление на власть{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Первоначально власть Данышмендидов распространялась на район Северной Анатолии вокруг городов [[Токат]], [[Амасья]] и [[Сивас]] {{Sfn|Босворт|1971}}. Они укрепились в середине XI века в Никсаре{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Сосредоточенные первоначально вокруг [[Сивас]]а, Данышмендиды затем покорили [[Токат (ил)|Токат]], [[Эльбистан]] и [[Никсар|Неокесария]]; в дальнейшем их владения простирались на запад до [[Анкара|Анкары]] и [[Кастамону]], и на юг до [[Малатья|Малатьи]]. В начале XII века Данышмендиды были конкурентами [[Румский султанат|Румского султаната]], а также боролись с [[крестоносцы|крестоносцами]] {{Sfn|Босворт|1971}}. [[Гази Гюмюштекин|Амир-Гази Гюмюш-тегин]] вмешался в споры о престолонаследии между Сельджукидами Рума, воевал с армянами в Киликии И с франками графства Эдесского, а в 521/1127 г. занял Кайсери и Анкару{{Sfn|Босворт|1971}}. В 1130 году [[Боэмунд II Антиохийский]] пытался помочь армянской [[Киликийское царство|Киликии]], но был убит в сражении с [[Гази Гюмюштекин|Гюмюштекином]], сыном Данышменда. Гюмюштекин умер в 1134 году, а его сын и преемник Мухаммад не имел военного духа своих отца и деда. [[Файл:Данишмендиды. Раздел.svg|мини|320x320пкс]] После смерти Мухаммада (1142) владения Данышмендидов были разделены между двумя его братьями, Ягы-басаном, который удержал за собой титул «малик» и управлял из [[Сивас]]а, и Айн ад-Дином, который правил в Малатье. В 1155 году сельджукский султан [[Кылыч-Арслан II]] напал на Мелика Ягы-басана, который обратился за помощью к [[мосул]]ьским эмирам [[Зенгиды|Зенгидам]]. Однако, в 1174 Кылыч-Арслан II напал на Сивас, убил здесь последнего Данышмендида Зу-н-Нуна и захватил его владения. Ягыбасан провозгласил себя эмиром в Сивасе, его брат, "Айн ад-дин, вступил во владение Эльбистаном и Малатьей, а Зу-н-Нун захватил Кайсери. Таким образом, какое-то время существовали три соперничавшие ветви Данишмендидов. После смерти Ягы-басана в дела сивасской ветви несколько раз вмешивался Сельджукид Кылыч-Арслан II; кончилось тем, что в 570/1174 г. он бил Зу-н-Нуна и прибрал крукам его владения. Данишменды, потомки Ягы-басана, помогут султану Гияс-әд-дину Кей-Хюсреву І взойти на престол, занятый племянником — Кылыч-Арсланом III. Ценя заслуги покорных вассалов, султан щедро наградих братьев. «Области Данишмендов» он дал, правда, сыну, Ала-эд-дину, однако и Музаффер-әд-дину Махмуду пожаловал старинный удел — Никсар и Койлухисар. Музаффер-эд-дин мог вернуться в Қайсери: уже в год водарения султана (602 г. х.) он строит там мечеть, Захир-әд-дину 1 пожалована была должность перванэ{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Чувствуя себя уже прочно на престоле, сын Кей-Хюсрева I султан Изз-әд-дин Кей-Кавус I заказал историю завоевания Малой Азии, и под пером секретаря, Ибн-Ала, она превратилась в гимн династии Данишмендов.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} В малатье тем временем происходили распри между тремя сыновьями Зу-л-Қарнайна. Последний правитель, Насир ад-дин Мухаммад, правил в качестве вассала қылыч-Арслана II, пока тот сам не захватил Maлaтью в 573/1178 г. Оставшиеся в живых Данишмендиды, по словам историка Ибн Биби, поступили на службу к Сельджукидам{{Sfn|Босворт|1971}}. --> == Данишмәндлеләр дәүләте хакимдары == <!-- Согласно Э. Босуорту{{Sfn|Босворт|1971}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ !В [[Сивас]]е: !В [[Малатья|Малатье]]: |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] (первое упоминание в 1097—1104) | rowspan="3" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] (1104—1134) сын Д. Г. |- |Мухаммад (1134—1142) сын Г. Г. |- |Имад ад-Дин Зу’л-Нун (1142) сын М. |Айн ад-Дин (1142—1152) сын Г. Г. |- |[[Низам ад-Дин Ягы-басан]] (1142—1164) сын М. |Зу-ль-Карнайн (1152—1162) сын Г. Г. |- |Муджахид Джамал ад-Дин Гази (1164—1166) сын Я.-б. |Насир ад-Дин Мухаммад (1162—1170) сын З. |- |Шамс ад-Дин Ибрахим (1166) сын М. |Фахр ад-Дин Касым (в Мийафарикине; 1170—1172) сын З. |- |Шамс ад-Дин Исмаил (1166—1168) сын И. |Афридун (1172—1175) сын З. |- |Зу’л-Нун (вторично, с титулом Насир ад-Дин; 1168—1174) |Насир ад-Дин Мухаммад (вторично; 1175—1178) сын З |- | colspan="2" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айн ад-Дин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зу-ль-Карнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зу'л-Нун |AYN= Ибрахим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| ||| |!| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||YĞS|| ||||AYN| | ||YĞS= Муджахид||boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Исмаил}} {{familytree/end}} |} Согласно С. Солмазу{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ | colspan="2" |В Сивасе | colspan="2" |В Малатье |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] |464 (1071){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} | colspan="2" rowspan="5" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] |477 (1085){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Эмир Гази (Мелик Гази) |497 (1104){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Мелик Мохаммед |528 (1134){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (первое правление) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Ягы-Басан |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Айнюддевле (Айнюддин) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Измаил |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Зуль-Карнайн |547 (1152){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Джемаледдин Гази |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (первое правление) |555 (1160){{Sfn|Özaydın (b)|1993}} или 557 (1162){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Шемседдин Ибрахим б. Мохаммед |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Касым |565 (1170){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Семседдин Исмаил |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Афридун |567 (1171){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (второе правление) |567-570 (1172—1175){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (второе правление) |570-573 (1175—1178){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- | colspan="4" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= Эмир Гази <br>(Мелек Гази)|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айнеддин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зулькарнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зуннун |AYN= Ибрагим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| |||!|| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||)|YĞS|||||AYN| | ||YĞS= Джемаледдин Гази|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Измаил}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Музафферуддин Махмуд}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Захиреддин}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||`|YĞS||YĞS=Бедреддин Юсуф}} {{familytree/end}} |} --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Cite web|url=https://www.thelatinlibrary.com/albertofaix/hist8.shtml|title=HISTORIA HIEROSOLYMITANAE EXPEDITIONIS|author=[[Альберт Аахенский|Albert of Aix]]|website=THE LATIN LIBRARY|publisher=thelatinlibrary.com|accessdate=2020-05-29|ref=Albert of Aix}} * {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/williamoftyrehistory|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|год=1943|volume=1}} * {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босворт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|ответственный=Пер. с англ. П. А. Грязневича, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|год=1971|страницы=181—182}} * {{Книга|ref=Гордлевский|автор=Гордлевский В. А.|заглавие=Государство Сельджукидов Малой Азии|ответственный=Ответственный редактор И. Ю. Крачковский|год=1941|место=М.; Л.|издательство=Издательство Академии наук СССР|том=XXXIX|серия=Труды Института востоковедения Академии наук СССР}} * {{Книга|ref=Каэн|автор=Каэн К.|заглавие=Турция до османских султанов. Империя великих сельджуков, тюркское государство и правление монголов. 1071–1330|год=2021|издательство=Центрполиграф|страниц=501}} * {{Статья|ref=Смирнов|автор=Смирнов В.|заглавие=Мнимый турецкий султан именуемый у европейских писателей XVI в. Calepinus Cyriscelebes|год=1908|место=СПб.|издание=Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества|издательство=Типография Императорской Академии Наук|том=18|страницы=1—71}} * {{Статья|ref=Успенский|автор=Успенский Ф. И.|заглавие=Мелик Гази и Дзул-Нун Данишмeнды|год=1879|издание=Записки Одесского общества истории и древностей|том=9|страницы=229—268}} * {{Книга|ref=Lane-Poole|ссылка=https://archive.org/details/bub_gb_594TAAAAIAAJ/page/n145/mode/2up|автор=[[Лейн-Пул, Стенли|Lane-Poole St.]]|заглавие=The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions|год=1894|часть=Danishmandids|издательство=A. Constable and company|pages=156|isbn=}} * {{Статья|автор=Bayram M.|заглавие=Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti|ссылка=http://dergipark.gov.tr/download/article-file/258438|язык=|издание=Türkiyat Araştırmaları Dergisi||pages=131—147|volume=|issn=|ref=Bayram}} * {{Статья|автор=Kesik M.|заглавие=Zünnun ذوالنون|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/zunnun--danismendli|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|год=2019|pages=694—696|volume=EK-2|ref=Kesik}} * {{Книга|автор=Mélikoff Irène |заглавие=La geste de Melik Dānişmend: étude critique du Dānişmendnāme|ссылка=https://books.google.ru/books/about/La_geste_de_Melik_D%C4%81ni%C5%9Fmend.html?id=Q7MuV_dHPkAC&redir_esc=y|издательство=Dépositaire: A. Maisonneuve|год=1960|страниц=382|ref=Mélikoff}} * {{статья|автор= Mélikoff I.|заглавие= Danishmendids|издание=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|ответственный=Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs.|год=|volume=II|pages=110—111|место=Leiden|издательство=BRILL|ref=Mélikoff}} * {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/43317583|ref=Mordtmann|автор=Mordtmann A. D.|заглавие=Die Dynastie der Danischmende|год=1876|издание=Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft|том=30|выпуск=3|страницы=467–486|issn=0341-0137}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmend Gazi|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismend-gazi|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi||год=1993|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|pages=467—469|volume=8|issn=|ref=Özaydın (a)}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmendliler|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler#1|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993||том=|номер=|страницы=|pages=469—474|volume=8|issn=|ref=Özaydın (b)}} * {{Статья|автор=Ocak A. Y.|заглавие=Danişmendnâme دانشمندنامه|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendname||издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993|язык=||том=|номер=|страницы=|pages=478—480|volume=8|issn=|ref=Ocak}} * {{Книга|ref=Solmaz|ссылка=|автор=Solmaz S.|заглавие=Türkler|год=2002|часть=Danişmendliler|место=Ankara|издательство=Yeni Türkiye|страниц=|volume=6|seite=430—451|isbn=975-6782-33-1}} * {{Книга|ref=Wittek|автор=Wittek P.|заглавие=Rise of the Ottoman Empire|год=2013|издательство=Routledge|pages=48}} * {{Статья|автор=Yazici T.|заглавие=Dānešmand|ссылка=http://www.iranicaonline.org/articles/danesmand-amir-gazi-taylu-gms-tigin-ahmad-or-mohammad-danesmand-d|язык=|издание=Encyclopaedia Iranica||pages=654—655|volume=VI, Fasc. 6|ref=Yazici}} == Һылтанмалар == * {{Cite web|lang=tr|url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/arefe-gunu-oruc-tutuluyor-mu-diyanet-bilgileri-41807866|title=Melikgazi mumyasını aganigi ilacı yaptılar|website=www.hurriyet.com.tr|date=2000|access-date=2021-05-11}} [[Категория:Данишмәндлеләр|*]] [[Категория:Тәре йөрөтөүселәрҙең дошмандары]] [[Категория:Яҡын Көнсығыш хакимдары исемлектәре]] [[Категория:Сивас (ил)]] [[Категория:Анатолий бейлектәре]] [[Категория:Төркмән династиялары]] af0lkpzy9ov683d1bzbpiom1s7qy1zi 1148804 1148803 2022-08-05T19:40:25Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{тарихи дәүләт |образовано=1071 |ликвидировано=1178 |карта=Данишмәндлеләр.svg}} [[Файл:Малая_Азия_1097_г..svg|мини|350x350пкс|Данишмәндлеләрҙең күршеләре. 1097 йыл]] '''Данишмәндлеләр''' (''төр.'' Danişmendliler) — Манцикерт янындағы алыштан (1097 йылда һуңыраҡ түгел) һуң Данишмәнд Ғәзи нигеҙ һалған һәм сәлжүктәр 1176 йылда юҡ иткән Көнсығыш Анатолия династияһы. 1134 йылда [[бағдад]] [[Хәлифә|хәлифәһе]] әл-Мустаршид данишмәндлеләргә ''[[Мәлик (вазифа)|мәлик]]'' титулын биргән. == Сығышы == Династияның этник сығышы билдәһеҙ. * Данишмәндлеләр сығышы менән әрмәндәрҙән булған тигән фараз бар. был фаразды Эдесса Матвейы әйткән һәм һуңғараҡ Никита Хониат (улар Аршакидтарҙан килеп сыҡҡан тип иҫәпләгән) һәм Бөйөк Вардан{{Sfn|Yazici}} ҡабатлаған. В. Гордлевскийһүҙҙәренсә, Эдесса Матвейы «данишмәндлеләрҙең христиандарға тартылғанын» яҡын күргәнлеге был фаразды барлыҡҡа килтергән{{Sfn|Гордлевский|1941}}. П. Виттек был фараз буйынса шик белдерә, ул, Данишмәндлеләрҙең «әрмән сығышы булыуы уйҙырма» ти {{Sfn|Wittek|2013}}. К. Каэн был уңайҙан: «Ҡайһы бер әрмән авторҙары, әлбиттә, уның фарсы-әрмән йәки хатта Аршакид вариҫы булыуын теләгән. <…> Төрөкмәндәр, шундай тел һәм ғөрөф-ғәҙәттәр айырмалыҡтары була тороп, сит ырыу кешеһен, үҙ башлығы итеп һайлауы, улай ғына ла түгел, үҙ халҡын кәүҙәләндергән герой итеүе ысынбарлыҡҡа тап килмәй», — тип яҙҙы{{Sfn|Каэн|2021}}. * {{Тәржемәһеҙ 5|Мордтманн, Андреас Давид|А. Мордтманн|de|Andreas David Mordtmann}} һәм [[Гордлевский, Владимир Александрович|Гордлевский, В.]] Данишмәнд династияһына нигеҙ һалыусы ғәрәп һәм сәйет Ғәзи Баттал (Battal Gazi) {{Sfn|Гордлевский|1941}}{{Sfn|Mordtmann|1876}}вариҫы тип һанай. * Өсөнсө ҡараш буйынса, Данишмәнд төрөк булған. Көнбайыш сығанаҡтар ҙа быны раҫлай{{Sfn|Solmaz|2002}}: Альберт Аахенский уны төрөктәр: "ecce Turci Donimanus, Solymanus, Carageth, Brodoan de Alippa{{Sfn|Albert of Aix}}. Гийом Тирский уны «Данишмәнд исемле ҡеүәтле төрөк сатрабы» тип атай{{Sfn|William of Tyre|1943}}. Ғалимдар ҙа был ҡарашты хуплай: Ф. Успенский, «династияға нигеҙ һалыусы тип, төрөк йәки төркмән сығышлы ғалим һанала», тип яҙған{{Sfn|Успенский|1879}}. == Тарихы == 1064 йылда солтан Алып Арыҫланға яҡын торған әмирҙәре араһынан сыҡҡан Ғәзи Данишмәнд династияға нигеҙ һалған. 1071 йылда Данишмәнд Ғәзи Манцикерт янындағы алышта ҡатнашҡан, ә һуңғараҡ Сивасты яулаған. Ул Анатолияла тәүге төркмән кенәзлектәренең береһенә нигеҙ һалған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. [[Данишмәнд Ғәзи]] үҙенең исемен фарсы телендә «ғалим» тигәнде аңлатҡан dānishmand һүҙенән алған{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Данышмен Ғәзи үлгәндән һуң, 1085 йылда уны улы Гөмөштекин алмаштыра. Уның идараһы аҫтында династия көслөрәккә әйләнә{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Ул 1086 йылда солтан Сөләймән вафатынан һуң (1086), бойондороҡһоҙлоҡ алыу йәһәтенән, сәлжүктәрҙең көрәшен ҡулланған. Тәүге баш ҡала, моғайын, Амасья булғандыр{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Гөмөштекин анатолий һәм сүриә сәлжүктәре араһындағы көрәш менән файҙаланып, биләмәләрен киңәйткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин солтан Ҡылыс-Арыҫландыңдың Византия һәм тәре йөрөтөүселәр менән һуғыштарында союздашы була. 1097 йылдың майында Никеяны тәре йөрөтөүселәр ҡамағанда, анатолий солтаны Ҡылыс-Арыҫлан Гөмөштекин дә дәғүә иткән Малатьяны ҡамаған. Ҡылыс-Арыҫлан, ҡамауҙы алып, Никекаға йүнәлде, һәм уны ла ҡулынан ысҡындырған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Беренсе тәре походында тәре йөрөтөүселәргә тәүге ҡаршы сығыусы була{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. 1097 йылдың 30 июнендә Дорилей янында Гөмөштекин һәм Кайсери әмире Хәсән Ҡылыс-Арыҫлан менән бергә тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғышҡан. Улар сигенергә мәжбүр булған. Тәре йөрөтөүселәр менән көрәшкәндән һуң, төп маҡсаты Малатьяны алыу булған Гөмөштекин ҡаланы ҡамай{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Данишмәндкә ҡаршы походҡа (1100 йыл) сығырға уйлай, ләкин Мелитенала (Малатье) тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына. Тәре йөрөтөүселәрҙең Боэмундты азат итергә теләүе аяныслы тамамлана — Ҡылыс-Арыҫлан, Мәлик Ғәзи һәм Ридвандың берләшкән ғәскәрҙәре уларҙы Синоп янында ҡыйрата.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Ул Боэмунданы тар-мар иткән һәм, 1100 йылдың июлендә уны төрмәгә япҡан. Ләкин Эдесса графы Бодуэн I яҡынлашҡас, ул ҡамауҙы алып Сивасҡа сигенгән{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Мәлик Ғәзиҙе Византия императоры менән союздан баш тартырға өндәгән һәм, христиан кенәздәренең ярҙамын вәғәҙә итеп, сәлжүктәрҙән үс алырға ҡотортҡан{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Сәлжүктәрҙең баш ҡалаһы Конья ҡамалған һәм Мәлик Ғәзи тарафынан яуланған (1101—2002 йй.){{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Яңы Тәре походы 1101 йылда лангобардтар, француздар һәм немецтар ҡатнашлығында ойошторолған. Лангобардтар Константинополгә килгәс, Гөмөштекин Боэмундты әсирлеккә алғанлығын белеп ҡалған, һәм улар уны әсирлектән ҡотҡарыу өсөн саралар күргән. 1101 йылдың 3 июнендә улар Измиттан алыҫ булмаған Циветоттан ҡуҙғала һәм, Анатолий сәлжүктәре идара иткән Анкараны баҫып алғандан һуң, Амасья менән Никсарға юлланыр өсөн Чанҡыры яғына йүнәлә, әммә августа Гөмөштекин, Ҡылыс-Арыҫлан, Алеппо мәлиге Рыдван һәм 20 мең ғәскәре менән харран әмире Караж етәкселегендә Мерзифон янында уларҙы тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин Ғәзи һәм Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең икенсе армияһы был еңеүҙән һуң Анатолийға килеүе һәм Конья йүнәлешендә хәрәкәт итеүе тураһында хәбәрҙар була. Төркиәнең бөтә ғәскәрҙәре менән ҡалҡыулыҡтар һәм тигеҙлектәр аша үткән юлдарҙан барып, улар был ғәскәрҙе Коньяға етмәҫ элек ҡыуып еткән һәм ныҡ итеп туҡмаған. Тәре йөрөтөүселәр Коньяға барып еткән һәм ҡаланы ҡамаған, ләкин һөҙөмтәһеҙ Эреглиға йүнәлгән. Әммә ныҡ һыуһаған армия Конья эргәһендә берләшкән төрөк көстәренең һөжүменә дусар булып, Антиохияға саҡ барып етә алған. Шул уҡ йылда Ҡылыс-Арыҫлан, Гөмөштекин Ғәзи, Караж һәм башҡа төрөк юлбашсылары Эрегли эргәһендә тәре йөрөтөүселәрҙең өсөнсө армияһын тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Тәре йөрөтөүселәрҙе еңгәндән һуң, Гөмөштекин яңынан Малатьяны ҡамаған. Әрмән сығышлы Малатья хакимы Гавриилдың ҡала халҡына ҡарата аяуһыҙ мөнәсәбәте һәм айырыуса Ассирия аҡһөйәктәренең үлтерелеүе ҡамау арҡаһында аслыҡтан зыян күргән кешеләрҙең асыуын килтергән. 1102 йылдың 18 сентябрендә Сүриә һалдаттары ҡапҡаны асып, Гөмөштекинға ҡаланы тапшырған. Гөмөштекин халыҡҡа аҙыҡ-түлек ярҙамы күрһәткән, фермерҙарға орлоҡ һәм үгеҙҙәр таратҡан, Малатьяның тыныслығын һәм хәүефһеҙлеген тәьмин иткән. Әммә Боэмунд менән уның ике туған ағаһы Ричард де Салерно әсирлеккә алынғандан һуң, тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы бергә һуғышҡан булған ваҡиғалар Гөмөштекин һәм Ҡылыс-Арыҫланды күҙегештергән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Кампанияны дауам итеп, ул көньяҡҡа юл тота һәм 1103 йылда Малатияны баҫып ала. Уның христиандар менән һуғышы өсөн хәлифә Әбү Мансур әл-Мустаршид Данышмәндлеләргә ''мәлик'' - «батша» тигән титул биргән. Мәлик Ғәзи (Әхмәт) үҙен тәңкәләрҙә (грекса) «Романен менән Анатолийҙы яулап алыусы» тип атаған ҡеүәтле батша була; ләкин уның урынына ҡалған мәлик Ғәзи Мөхәмәт «бөйөк әмир» титулы менән ҡәнәғәтләнергә тейеш була.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} <!-- Михаил Сириец рассказывает, что и халиф (из Багдада), и султан (из Хорасана), то есть Великий Сельджукид, прислали ему чёрное знамя, эмблему сюзеренства аббасидского халифа, барабан, в который перед ним били, как перед султаном, и золотой скипетр, удары которого должны были символизировать поставление на власть{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Первоначально власть Данышмендидов распространялась на район Северной Анатолии вокруг городов [[Токат]], [[Амасья]] и [[Сивас]] {{Sfn|Босворт|1971}}. Они укрепились в середине XI века в Никсаре{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Сосредоточенные первоначально вокруг [[Сивас]]а, Данышмендиды затем покорили [[Токат (ил)|Токат]], [[Эльбистан]] и [[Никсар|Неокесария]]; в дальнейшем их владения простирались на запад до [[Анкара|Анкары]] и [[Кастамону]], и на юг до [[Малатья|Малатьи]]. В начале XII века Данышмендиды были конкурентами [[Румский султанат|Румского султаната]], а также боролись с [[крестоносцы|крестоносцами]] {{Sfn|Босворт|1971}}. [[Гази Гюмюштекин|Амир-Гази Гюмюш-тегин]] вмешался в споры о престолонаследии между Сельджукидами Рума, воевал с армянами в Киликии И с франками графства Эдесского, а в 521/1127 г. занял Кайсери и Анкару{{Sfn|Босворт|1971}}. В 1130 году [[Боэмунд II Антиохийский]] пытался помочь армянской [[Киликийское царство|Киликии]], но был убит в сражении с [[Гази Гюмюштекин|Гюмюштекином]], сыном Данышменда. Гюмюштекин умер в 1134 году, а его сын и преемник Мухаммад не имел военного духа своих отца и деда. [[Файл:Данишмендиды. Раздел.svg|мини|320x320пкс]] После смерти Мухаммада (1142) владения Данышмендидов были разделены между двумя его братьями, Ягы-басаном, который удержал за собой титул «малик» и управлял из [[Сивас]]а, и Айн ад-Дином, который правил в Малатье. В 1155 году сельджукский султан [[Кылыч-Арслан II]] напал на Мелика Ягы-басана, который обратился за помощью к [[мосул]]ьским эмирам [[Зенгиды|Зенгидам]]. Однако, в 1174 Кылыч-Арслан II напал на Сивас, убил здесь последнего Данышмендида Зу-н-Нуна и захватил его владения. Ягыбасан провозгласил себя эмиром в Сивасе, его брат, "Айн ад-дин, вступил во владение Эльбистаном и Малатьей, а Зу-н-Нун захватил Кайсери. Таким образом, какое-то время существовали три соперничавшие ветви Данишмендидов. После смерти Ягы-басана в дела сивасской ветви несколько раз вмешивался Сельджукид Кылыч-Арслан II; кончилось тем, что в 570/1174 г. он бил Зу-н-Нуна и прибрал крукам его владения. Данишменды, потомки Ягы-басана, помогут султану Гияс-әд-дину Кей-Хюсреву І взойти на престол, занятый племянником — Кылыч-Арсланом III. Ценя заслуги покорных вассалов, султан щедро наградих братьев. «Области Данишмендов» он дал, правда, сыну, Ала-эд-дину, однако и Музаффер-әд-дину Махмуду пожаловал старинный удел — Никсар и Койлухисар. Музаффер-эд-дин мог вернуться в Қайсери: уже в год водарения султана (602 г. х.) он строит там мечеть, Захир-әд-дину 1 пожалована была должность перванэ{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Чувствуя себя уже прочно на престоле, сын Кей-Хюсрева I султан Изз-әд-дин Кей-Кавус I заказал историю завоевания Малой Азии, и под пером секретаря, Ибн-Ала, она превратилась в гимн династии Данишмендов.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} В малатье тем временем происходили распри между тремя сыновьями Зу-л-Қарнайна. Последний правитель, Насир ад-дин Мухаммад, правил в качестве вассала қылыч-Арслана II, пока тот сам не захватил Maлaтью в 573/1178 г. Оставшиеся в живых Данишмендиды, по словам историка Ибн Биби, поступили на службу к Сельджукидам{{Sfn|Босворт|1971}}. --> == Данишмәндлеләр дәүләте хакимдары == <!-- Согласно Э. Босуорту{{Sfn|Босворт|1971}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ !В [[Сивас]]е: !В [[Малатья|Малатье]]: |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] (первое упоминание в 1097—1104) | rowspan="3" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] (1104—1134) сын Д. Г. |- |Мухаммад (1134—1142) сын Г. Г. |- |Имад ад-Дин Зу’л-Нун (1142) сын М. |Айн ад-Дин (1142—1152) сын Г. Г. |- |[[Низам ад-Дин Ягы-басан]] (1142—1164) сын М. |Зу-ль-Карнайн (1152—1162) сын Г. Г. |- |Муджахид Джамал ад-Дин Гази (1164—1166) сын Я.-б. |Насир ад-Дин Мухаммад (1162—1170) сын З. |- |Шамс ад-Дин Ибрахим (1166) сын М. |Фахр ад-Дин Касым (в Мийафарикине; 1170—1172) сын З. |- |Шамс ад-Дин Исмаил (1166—1168) сын И. |Афридун (1172—1175) сын З. |- |Зу’л-Нун (вторично, с титулом Насир ад-Дин; 1168—1174) |Насир ад-Дин Мухаммад (вторично; 1175—1178) сын З |- | colspan="2" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айн ад-Дин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зу-ль-Карнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зу'л-Нун |AYN= Ибрахим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| ||| |!| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||YĞS|| ||||AYN| | ||YĞS= Муджахид||boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Исмаил}} {{familytree/end}} |} Согласно С. Солмазу{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ | colspan="2" |В Сивасе | colspan="2" |В Малатье |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] |464 (1071){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} | colspan="2" rowspan="5" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] |477 (1085){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Эмир Гази (Мелик Гази) |497 (1104){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Мелик Мохаммед |528 (1134){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (первое правление) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Ягы-Басан |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Айнюддевле (Айнюддин) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Измаил |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Зуль-Карнайн |547 (1152){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Джемаледдин Гази |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (первое правление) |555 (1160){{Sfn|Özaydın (b)|1993}} или 557 (1162){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Шемседдин Ибрахим б. Мохаммед |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Касым |565 (1170){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Семседдин Исмаил |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Афридун |567 (1171){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (второе правление) |567-570 (1172—1175){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (второе правление) |570-573 (1175—1178){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- | colspan="4" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= Эмир Гази <br>(Мелек Гази)|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айнеддин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зулькарнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зуннун |AYN= Ибрагим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| |||!|| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||)|YĞS|||||AYN| | ||YĞS= Джемаледдин Гази|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Измаил}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Музафферуддин Махмуд}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Захиреддин}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||`|YĞS||YĞS=Бедреддин Юсуф}} {{familytree/end}} |} --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Cite web|url=https://www.thelatinlibrary.com/albertofaix/hist8.shtml|title=HISTORIA HIEROSOLYMITANAE EXPEDITIONIS|author=[[Альберт Аахенский|Albert of Aix]]|website=THE LATIN LIBRARY|publisher=thelatinlibrary.com|accessdate=2020-05-29|ref=Albert of Aix}} * {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/williamoftyrehistory|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|год=1943|volume=1}} * {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босворт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|ответственный=Пер. с англ. П. А. Грязневича, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|год=1971|страницы=181—182}} * {{Книга|ref=Гордлевский|автор=Гордлевский В. А.|заглавие=Государство Сельджукидов Малой Азии|ответственный=Ответственный редактор И. Ю. Крачковский|год=1941|место=М.; Л.|издательство=Издательство Академии наук СССР|том=XXXIX|серия=Труды Института востоковедения Академии наук СССР}} * {{Книга|ref=Каэн|автор=Каэн К.|заглавие=Турция до османских султанов. Империя великих сельджуков, тюркское государство и правление монголов. 1071–1330|год=2021|издательство=Центрполиграф|страниц=501}} * {{Статья|ref=Смирнов|автор=Смирнов В.|заглавие=Мнимый турецкий султан именуемый у европейских писателей XVI в. Calepinus Cyriscelebes|год=1908|место=СПб.|издание=Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества|издательство=Типография Императорской Академии Наук|том=18|страницы=1—71}} * {{Статья|ref=Успенский|автор=Успенский Ф. И.|заглавие=Мелик Гази и Дзул-Нун Данишмeнды|год=1879|издание=Записки Одесского общества истории и древностей|том=9|страницы=229—268}} * {{Книга|ref=Lane-Poole|ссылка=https://archive.org/details/bub_gb_594TAAAAIAAJ/page/n145/mode/2up|автор=[[Лейн-Пул, Стенли|Lane-Poole St.]]|заглавие=The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions|год=1894|часть=Danishmandids|издательство=A. Constable and company|pages=156|isbn=}} * {{Статья|автор=Bayram M.|заглавие=Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti|ссылка=http://dergipark.gov.tr/download/article-file/258438|язык=|издание=Türkiyat Araştırmaları Dergisi||pages=131—147|volume=|issn=|ref=Bayram}} * {{Статья|автор=Kesik M.|заглавие=Zünnun ذوالنون|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/zunnun--danismendli|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|год=2019|pages=694—696|volume=EK-2|ref=Kesik}} * {{Книга|автор=Mélikoff Irène |заглавие=La geste de Melik Dānişmend: étude critique du Dānişmendnāme|ссылка=https://books.google.ru/books/about/La_geste_de_Melik_D%C4%81ni%C5%9Fmend.html?id=Q7MuV_dHPkAC&redir_esc=y|издательство=Dépositaire: A. Maisonneuve|год=1960|страниц=382|ref=Mélikoff}} * {{статья|автор= Mélikoff I.|заглавие= Danishmendids|издание=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|ответственный=Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs.|год=|volume=II|pages=110—111|место=Leiden|издательство=BRILL|ref=Mélikoff}} * {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/43317583|ref=Mordtmann|автор=Mordtmann A. D.|заглавие=Die Dynastie der Danischmende|год=1876|издание=Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft|том=30|выпуск=3|страницы=467–486|issn=0341-0137}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmend Gazi|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismend-gazi|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi||год=1993|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|pages=467—469|volume=8|issn=|ref=Özaydın (a)}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmendliler|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler#1|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993||том=|номер=|страницы=|pages=469—474|volume=8|issn=|ref=Özaydın (b)}} * {{Статья|автор=Ocak A. Y.|заглавие=Danişmendnâme دانشمندنامه|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendname||издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993|язык=||том=|номер=|страницы=|pages=478—480|volume=8|issn=|ref=Ocak}} * {{Книга|ref=Solmaz|ссылка=|автор=Solmaz S.|заглавие=Türkler|год=2002|часть=Danişmendliler|место=Ankara|издательство=Yeni Türkiye|страниц=|volume=6|seite=430—451|isbn=975-6782-33-1}} * {{Книга|ref=Wittek|автор=Wittek P.|заглавие=Rise of the Ottoman Empire|год=2013|издательство=Routledge|pages=48}} * {{Статья|автор=Yazici T.|заглавие=Dānešmand|ссылка=http://www.iranicaonline.org/articles/danesmand-amir-gazi-taylu-gms-tigin-ahmad-or-mohammad-danesmand-d|язык=|издание=Encyclopaedia Iranica||pages=654—655|volume=VI, Fasc. 6|ref=Yazici}} == Һылтанмалар == * {{Cite web|lang=tr|url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/arefe-gunu-oruc-tutuluyor-mu-diyanet-bilgileri-41807866|title=Melikgazi mumyasını aganigi ilacı yaptılar|website=www.hurriyet.com.tr|date=2000|access-date=2021-05-11}} [[Категория:Данишмәндлеләр|*]] [[Категория:Тәре йөрөтөүселәрҙең дошмандары]] [[Категория:Яҡын Көнсығыш хакимдары исемлектәре]] [[Категория:Сивас (ил)]] [[Категория:Анатолий бейлектәре]] [[Категория:Төркмән династиялары]] accw6v9j7n7bdu445frfbw4p6zyamyo 1148807 1148804 2022-08-06T04:16:53Z Akkashka 14326 wikitext text/x-wiki {{тарихи дәүләт |образовано=1071 |ликвидировано=1178 |карта=Данишмәндлеләр.svg}} [[Файл:Малая_Азия_1097_г..svg|мини|350x350пкс|Данишмәндлеләрҙең күршеләре. 1097 йыл]] '''Данишмәндлеләр''' (''төр.'' Danişmendliler) — Манцикерт янындағы алыштан (1097 йылда һуңыраҡ түгел) һуң Данишмәнд Ғәзи нигеҙ һалған һәм сәлжүктәр 1176 йылда юҡ иткән Көнсығыш Анатолия династияһы. 1134 йылда [[бағдад]] [[Хәлифә|хәлифәһе]] әл-Мустаршид данишмәндлеләргә ''[[Мәлик (вазифа)|мәлик]]'' титулын биргән. == Сығышы == Династияның этник сығышы билдәһеҙ. * Данишмәндлеләр сығышы менән әрмәндәрҙән булған тигән фараз бар. был фаразды Эдесса Матвейы әйткән һәм һуңғараҡ Никита Хониат (улар Аршакидтарҙан килеп сыҡҡан тип иҫәпләгән) һәм Бөйөк Вардан{{Sfn|Yazici}} ҡабатлаған. В. Гордлевскийһүҙҙәренсә, Эдесса Матвейы «данишмәндлеләрҙең христиандарға тартылғанын» яҡын күргәнлеге был фаразды барлыҡҡа килтергән{{Sfn|Гордлевский|1941}}. П. Виттек был фараз буйынса шик белдерә, ул, Данишмәндлеләрҙең «әрмән сығышы булыуы уйҙырма» ти {{Sfn|Wittek|2013}}. К. Каэн был уңайҙан: «Ҡайһы бер әрмән авторҙары, әлбиттә, уның фарсы-әрмән йәки хатта Аршакид вариҫы булыуын теләгән. <…> Төрөкмәндәр, шундай тел һәм ғөрөф-ғәҙәттәр айырмалыҡтары була тороп, сит ырыу кешеһен, үҙ башлығы итеп һайлауы, улай ғына ла түгел, үҙ халҡын кәүҙәләндергән герой итеүе ысынбарлыҡҡа тап килмәй», — тип яҙҙы{{Sfn|Каэн|2021}}. * {{Тәржемәһеҙ 5|Мордтманн, Андреас Давид|А. Мордтманн|de|Andreas David Mordtmann}} һәм [[Гордлевский, Владимир Александрович|Гордлевский, В.]] Данишмәнд династияһына нигеҙ һалыусы ғәрәп һәм сәйет Ғәзи Баттал (Battal Gazi) {{Sfn|Гордлевский|1941}}{{Sfn|Mordtmann|1876}}вариҫы тип һанай. * Өсөнсө ҡараш буйынса, Данишмәнд төрөк булған. Көнбайыш сығанаҡтар ҙа быны раҫлай{{Sfn|Solmaz|2002}}: Альберт Аахенский уны төрөктәр: "ecce Turci Donimanus, Solymanus, Carageth, Brodoan de Alippa{{Sfn|Albert of Aix}}. Гийом Тирский уны «Данишмәнд исемле ҡеүәтле төрөк сатрабы» тип атай{{Sfn|William of Tyre|1943}}. Ғалимдар ҙа был ҡарашты хуплай: Ф. Успенский, «династияға нигеҙ һалыусы тип, төрөк йәки төркмән сығышлы ғалим һанала», тип яҙған{{Sfn|Успенский|1879}}. == Тарихы == 1064 йылда солтан Алып Арыҫланға яҡын торған әмирҙәре араһынан сыҡҡан Ғәзи Данишмәнд династияға нигеҙ һалған. 1071 йылда Данишмәнд Ғәзи Манцикерт янындағы алышта ҡатнашҡан, ә һуңғараҡ Сивасты яулаған. Ул Анатолияла тәүге төркмән кенәзлектәренең береһенә нигеҙ һалған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. [[Данишмәнд Ғәзи]] үҙенең исемен фарсы телендә «ғалим» тигәнде аңлатҡан dānishmand һүҙенән алған{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Данышмен Ғәзи үлгәндән һуң, 1085 йылда уны улы Гөмөштекин алмаштыра. Уның идараһы аҫтында династия көслөрәккә әйләнә{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Ул 1086 йылда солтан Сөләймән вафатынан һуң (1086), бойондороҡһоҙлоҡ алыу йәһәтенән, сәлжүктәрҙең көрәшен ҡулланған. Тәүге баш ҡала, моғайын, Амасья булғандыр{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Гөмөштекин анатолий һәм сүриә сәлжүктәре араһындағы көрәш менән файҙаланып, биләмәләрен киңәйткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин солтан Ҡылыс-Арыҫландыңдың Византия һәм тәре йөрөтөүселәр менән һуғыштарында союздашы була. 1097 йылдың майында Никеяны тәре йөрөтөүселәр ҡамағанда, анатолий солтаны Ҡылыс-Арыҫлан Гөмөштекин дә дәғүә иткән Малатьяны ҡамаған. Ҡылыс-Арыҫлан, ҡамауҙы алып, Никекаға йүнәлде, һәм уны ла ҡулынан ысҡындырған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Беренсе тәре походында тәре йөрөтөүселәргә тәүге ҡаршы сығыусы була{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. 1097 йылдың 30 июнендә Дорилей янында Гөмөштекин һәм Кайсери әмире Хәсән Ҡылыс-Арыҫлан менән бергә тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғышҡан. Улар сигенергә мәжбүр булған. Тәре йөрөтөүселәр менән көрәшкәндән һуң, төп маҡсаты Малатьяны алыу булған Гөмөштекин ҡаланы ҡамай{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Данишмәндкә ҡаршы походҡа (1100 йыл) сығырға уйлай, ләкин Мелитенала (Малатье) тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына. Тәре йөрөтөүселәрҙең Боэмундты азат итергә теләүе аяныслы тамамлана — Ҡылыс-Арыҫлан, Мәлик Ғәзи һәм Ридвандың берләшкән ғәскәрҙәре уларҙы Синоп янында ҡыйрата.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Ул Боэмунданы тар-мар иткән һәм, 1100 йылдың июлендә уны төрмәгә япҡан. Ләкин Эдесса графы Бодуэн I яҡынлашҡас, ул ҡамауҙы алып Сивасҡа сигенгән{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Мәлик Ғәзиҙе Византия императоры менән союздан баш тартырға өндәгән һәм, христиан кенәздәренең ярҙамын вәғәҙә итеп, сәлжүктәрҙән үс алырға ҡотортҡан{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Сәлжүктәрҙең баш ҡалаһы Конья ҡамалған һәм Мәлик Ғәзи тарафынан яуланған (1101—2002 йй.){{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Яңы Тәре походы 1101 йылда лангобардтар, француздар һәм немецтар ҡатнашлығында ойошторолған. Лангобардтар Константинополгә килгәс, Гөмөштекин Боэмундты әсирлеккә алғанлығын белеп ҡалған, һәм улар уны әсирлектән ҡотҡарыу өсөн саралар күргән. 1101 йылдың 3 июнендә улар Измиттан алыҫ булмаған Циветоттан ҡуҙғала һәм, Анатолий сәлжүктәре идара иткән Анкараны баҫып алғандан һуң, Амасья менән Никсарға юлланыр өсөн Чанҡыры яғына йүнәлә, әммә августа Гөмөштекин, Ҡылыс-Арыҫлан, Алеппо мәлиге Рыдван һәм 20 мең ғәскәре менән харран әмире Караж етәкселегендә Мерзифон янында уларҙы тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин Ғәзи һәм Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең икенсе армияһы был еңеүҙән һуң Анатолийға килеүе һәм Конья йүнәлешендә хәрәкәт итеүе тураһында хәбәрҙар була. Төркиәнең бөтә ғәскәрҙәре менән ҡалҡыулыҡтар һәм тигеҙлектәр аша үткән юлдарҙан барып, улар был ғәскәрҙе Коньяға етмәҫ элек ҡыуып еткән һәм ныҡ итеп туҡмаған. Тәре йөрөтөүселәр Коньяға барып еткән һәм ҡаланы ҡамаған, ләкин һөҙөмтәһеҙ Эреглиға йүнәлгән. Әммә ныҡ һыуһаған армия Конья эргәһендә берләшкән төрөк көстәренең һөжүменә дусар булып, Антиохияға саҡ барып етә алған. Шул уҡ йылда Ҡылыс-Арыҫлан, Гөмөштекин Ғәзи, Караж һәм башҡа төрөк юлбашсылары Эрегли эргәһендә тәре йөрөтөүселәрҙең өсөнсө армияһын тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Тәре йөрөтөүселәрҙе еңгәндән һуң, Гөмөштекин яңынан Малатьяны ҡамаған. Әрмән сығышлы Малатья хакимы Гавриилдың ҡала халҡына ҡарата аяуһыҙ мөнәсәбәте һәм айырыуса Ассирия аҡһөйәктәренең үлтерелеүе ҡамау арҡаһында аслыҡтан зыян күргән кешеләрҙең асыуын килтергән. 1102 йылдың 18 сентябрендә Сүриә һалдаттары ҡапҡаны асып, Гөмөштекинға ҡаланы тапшырған. Гөмөштекин халыҡҡа аҙыҡ-түлек ярҙамы күрһәткән, фермерҙарға орлоҡ һәм үгеҙҙәр таратҡан, Малатьяның тыныслығын һәм хәүефһеҙлеген тәьмин иткән. Әммә Боэмунд менән уның ике туған ағаһы Ричард де Салерно әсирлеккә алынғандан һуң, тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы бергә һуғышҡан булған ваҡиғалар Гөмөштекин һәм Ҡылыс-Арыҫланды күҙегештергән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Кампанияны дауам итеп, ул көньяҡҡа юл тота һәм 1103 йылда Малатияны баҫып ала. Уның христиандар менән һуғышы өсөн хәлифә Әбү Мансур әл-Мустаршид Данышмәндлеләргә ''мәлик'' - «батша» тигән титул биргән. Мәлик Ғәзи (Әхмәт) үҙен тәңкәләрҙә (грекса) «Романен менән Анатолийҙы яулап алыусы» тип атаған ҡеүәтле батша була; ләкин уның урынына ҡалған мәлик Ғәзи Мөхәмәт «бөйөк әмир» титулы менән ҡәнәғәтләнергә тейеш була.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Михаил Сүриәле һөйләүенсә, Бағдад хәлифе лә, Хөрәсән солтаны ла, йәғни Бөйөк Сәлжүкиҙәр, уға ҡара байраҡ, Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенең сюзеренлыҡ эмблемаһы, солтан алдында һуҡҡан һымаҡ, уның алдында барабан ҡағып, хакимлыҡҡа тәғәйенләүҙе символлаштырған алтын скипетр ҙа бирелгән{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Тәүҙә Данишмәндлеләр власы Төньяҡ Анатолияның Токат, Амасья һәм Сивас ҡалалары тирәһендәге районда тарала{{Sfn|Босворт|1971}}. Быуат уртаһында улар Никсарҙа нығынған{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Тәүҙә Сивас тирәләй ерҙәрҙә тупланған Данишмәндлеләр, һуңынан Токат, Эльбистан һәм Неокесарияны яулай; артабан уларҙың ер биләмәләре көнбайышҡа - Анкараға һәм Кастамонға, һәм көньяҡҡа Малатьяға тиклем һуҙыла. XII быуат башында Данишмәндлеләр Рум солтанатының конкуренттары була, шулай уҡ тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәшә{{Sfn|Босворт|1971}}. Әмирғәзи Гөмөштегин Рум Сәлжүкиҙәре араһындағы тәхет мираҫы тураһындағы бәхәскә ҡыҫыла, Киликияла әрмәндәр менән һәм Эдесса графлығы француздары менән һуғыша, ә 1127 йылда Кайсери менән Анкараны ала{{Sfn|Босворт|1971}}. 1130 йылда Антиохиялы Боэмунд II Әрмәнстан Киликияһына ярҙам итергә маташа, ләкин Данишмәнд улы Гөмөштекин менән һуғыш барышында үлтерелә. Гөмөштекин 1134 йылда вафат булған, ә уның улы һәм вариҫы Мөхәммәт атаһының һәм олатаһының хәрби рухына эйә булмаған. [[Файл:Данишмәндлеләр. Раздел.svg|мини|320x320пкс]] После смерти Мухаммада (1142) владения Данышмендидов были разделены между двумя его братьями, Ягы-басаном, который удержал за собой титул «малик» и управлял из [[Сивас]]а, и Айн ад-Дином, который правил в Малатье. В 1155 году сельджукский султан [[Кылыч-Арслан II]] напал на Мелика Ягы-басана, который обратился за помощью к [[мосул]]ьским эмирам [[Зенгиды|Зенгидам]]. Однако, в 1174 Кылыч-Арслан II напал на Сивас, убил здесь последнего Данышмендида Зу-н-Нуна и захватил его владения. Ягыбасан провозгласил себя эмиром в Сивасе, его брат, "Айн ад-дин, вступил во владение Эльбистаном и Малатьей, а Зу-н-Нун захватил Кайсери. Таким образом, какое-то время существовали три соперничавшие ветви Данишмендидов. После смерти Ягы-басана в дела сивасской ветви несколько раз вмешивался Сельджукид Кылыч-Арслан II; кончилось тем, что в 570/1174 г. он бил Зу-н-Нуна и прибрал крукам его владения. Данишменды, потомки Ягы-басана, помогут султану Гияс-әд-дину Кей-Хюсреву І взойти на престол, занятый племянником — Кылыч-Арсланом III. Ценя заслуги покорных вассалов, султан щедро наградих братьев. «Области Данишмендов» он дал, правда, сыну, Ала-эд-дину, однако и Музаффер-әд-дину Махмуду пожаловал старинный удел — Никсар и Койлухисар. Музаффер-эд-дин мог вернуться в Қайсери: уже в год водарения султана (602 г. х.) он строит там мечеть, Захир-әд-дину 1 пожалована была должность перванэ{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Чувствуя себя уже прочно на престоле, сын Кей-Хюсрева I султан Изз-әд-дин Кей-Кавус I заказал историю завоевания Малой Азии, и под пером секретаря, Ибн-Ала, она превратилась в гимн династии Данишмендов.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} В малатье тем временем происходили распри между тремя сыновьями Зу-л-Қарнайна. Последний правитель, Насир ад-дин Мухаммад, правил в качестве вассала қылыч-Арслана II, пока тот сам не захватил Maлaтью в 573/1178 г. Оставшиеся в живых Данишмендиды, по словам историка Ибн Биби, поступили на службу к Сельджукидам{{Sfn|Босворт|1971}}. --> == Данишмәндлеләр дәүләте хакимдары == <!-- Согласно Э. Босуорту{{Sfn|Босворт|1971}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ !В [[Сивас]]е: !В [[Малатья|Малатье]]: |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] (первое упоминание в 1097—1104) | rowspan="3" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] (1104—1134) сын Д. Г. |- |Мухаммад (1134—1142) сын Г. Г. |- |Имад ад-Дин Зу’л-Нун (1142) сын М. |Айн ад-Дин (1142—1152) сын Г. Г. |- |[[Низам ад-Дин Ягы-басан]] (1142—1164) сын М. |Зу-ль-Карнайн (1152—1162) сын Г. Г. |- |Муджахид Джамал ад-Дин Гази (1164—1166) сын Я.-б. |Насир ад-Дин Мухаммад (1162—1170) сын З. |- |Шамс ад-Дин Ибрахим (1166) сын М. |Фахр ад-Дин Касым (в Мийафарикине; 1170—1172) сын З. |- |Шамс ад-Дин Исмаил (1166—1168) сын И. |Афридун (1172—1175) сын З. |- |Зу’л-Нун (вторично, с титулом Насир ад-Дин; 1168—1174) |Насир ад-Дин Мухаммад (вторично; 1175—1178) сын З |- | colspan="2" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айн ад-Дин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зу-ль-Карнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зу'л-Нун |AYN= Ибрахим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| ||| |!| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||YĞS|| ||||AYN| | ||YĞS= Муджахид||boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Исмаил}} {{familytree/end}} |} Согласно С. Солмазу{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ | colspan="2" |В Сивасе | colspan="2" |В Малатье |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] |464 (1071){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} | colspan="2" rowspan="5" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] |477 (1085){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Эмир Гази (Мелик Гази) |497 (1104){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Мелик Мохаммед |528 (1134){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (первое правление) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Ягы-Басан |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Айнюддевле (Айнюддин) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Измаил |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Зуль-Карнайн |547 (1152){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Джемаледдин Гази |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (первое правление) |555 (1160){{Sfn|Özaydın (b)|1993}} или 557 (1162){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Шемседдин Ибрахим б. Мохаммед |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Касым |565 (1170){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Семседдин Исмаил |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Афридун |567 (1171){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (второе правление) |567-570 (1172—1175){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (второе правление) |570-573 (1175—1178){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- | colspan="4" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= Эмир Гази <br>(Мелек Гази)|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айнеддин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зулькарнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зуннун |AYN= Ибрагим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| |||!|| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||)|YĞS|||||AYN| | ||YĞS= Джемаледдин Гази|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Измаил}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Музафферуддин Махмуд}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Захиреддин}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||`|YĞS||YĞS=Бедреддин Юсуф}} {{familytree/end}} |} --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Cite web|url=https://www.thelatinlibrary.com/albertofaix/hist8.shtml|title=HISTORIA HIEROSOLYMITANAE EXPEDITIONIS|author=[[Альберт Аахенский|Albert of Aix]]|website=THE LATIN LIBRARY|publisher=thelatinlibrary.com|accessdate=2020-05-29|ref=Albert of Aix}} * {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/williamoftyrehistory|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|год=1943|volume=1}} * {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босворт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|ответственный=Пер. с англ. П. А. Грязневича, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|год=1971|страницы=181—182}} * {{Книга|ref=Гордлевский|автор=Гордлевский В. А.|заглавие=Государство Сельджукидов Малой Азии|ответственный=Ответственный редактор И. Ю. Крачковский|год=1941|место=М.; Л.|издательство=Издательство Академии наук СССР|том=XXXIX|серия=Труды Института востоковедения Академии наук СССР}} * {{Книга|ref=Каэн|автор=Каэн К.|заглавие=Турция до османских султанов. Империя великих сельджуков, тюркское государство и правление монголов. 1071–1330|год=2021|издательство=Центрполиграф|страниц=501}} * {{Статья|ref=Смирнов|автор=Смирнов В.|заглавие=Мнимый турецкий султан именуемый у европейских писателей XVI в. Calepinus Cyriscelebes|год=1908|место=СПб.|издание=Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества|издательство=Типография Императорской Академии Наук|том=18|страницы=1—71}} * {{Статья|ref=Успенский|автор=Успенский Ф. И.|заглавие=Мелик Гази и Дзул-Нун Данишмeнды|год=1879|издание=Записки Одесского общества истории и древностей|том=9|страницы=229—268}} * {{Книга|ref=Lane-Poole|ссылка=https://archive.org/details/bub_gb_594TAAAAIAAJ/page/n145/mode/2up|автор=[[Лейн-Пул, Стенли|Lane-Poole St.]]|заглавие=The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions|год=1894|часть=Danishmandids|издательство=A. Constable and company|pages=156|isbn=}} * {{Статья|автор=Bayram M.|заглавие=Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti|ссылка=http://dergipark.gov.tr/download/article-file/258438|язык=|издание=Türkiyat Araştırmaları Dergisi||pages=131—147|volume=|issn=|ref=Bayram}} * {{Статья|автор=Kesik M.|заглавие=Zünnun ذوالنون|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/zunnun--danismendli|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|год=2019|pages=694—696|volume=EK-2|ref=Kesik}} * {{Книга|автор=Mélikoff Irène |заглавие=La geste de Melik Dānişmend: étude critique du Dānişmendnāme|ссылка=https://books.google.ru/books/about/La_geste_de_Melik_D%C4%81ni%C5%9Fmend.html?id=Q7MuV_dHPkAC&redir_esc=y|издательство=Dépositaire: A. Maisonneuve|год=1960|страниц=382|ref=Mélikoff}} * {{статья|автор= Mélikoff I.|заглавие= Danishmendids|издание=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|ответственный=Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs.|год=|volume=II|pages=110—111|место=Leiden|издательство=BRILL|ref=Mélikoff}} * {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/43317583|ref=Mordtmann|автор=Mordtmann A. D.|заглавие=Die Dynastie der Danischmende|год=1876|издание=Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft|том=30|выпуск=3|страницы=467–486|issn=0341-0137}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmend Gazi|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismend-gazi|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi||год=1993|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|pages=467—469|volume=8|issn=|ref=Özaydın (a)}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmendliler|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler#1|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993||том=|номер=|страницы=|pages=469—474|volume=8|issn=|ref=Özaydın (b)}} * {{Статья|автор=Ocak A. Y.|заглавие=Danişmendnâme دانشمندنامه|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendname||издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993|язык=||том=|номер=|страницы=|pages=478—480|volume=8|issn=|ref=Ocak}} * {{Книга|ref=Solmaz|ссылка=|автор=Solmaz S.|заглавие=Türkler|год=2002|часть=Danişmendliler|место=Ankara|издательство=Yeni Türkiye|страниц=|volume=6|seite=430—451|isbn=975-6782-33-1}} * {{Книга|ref=Wittek|автор=Wittek P.|заглавие=Rise of the Ottoman Empire|год=2013|издательство=Routledge|pages=48}} * {{Статья|автор=Yazici T.|заглавие=Dānešmand|ссылка=http://www.iranicaonline.org/articles/danesmand-amir-gazi-taylu-gms-tigin-ahmad-or-mohammad-danesmand-d|язык=|издание=Encyclopaedia Iranica||pages=654—655|volume=VI, Fasc. 6|ref=Yazici}} == Һылтанмалар == * {{Cite web|lang=tr|url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/arefe-gunu-oruc-tutuluyor-mu-diyanet-bilgileri-41807866|title=Melikgazi mumyasını aganigi ilacı yaptılar|website=www.hurriyet.com.tr|date=2000|access-date=2021-05-11}} [[Категория:Данишмәндлеләр|*]] [[Категория:Тәре йөрөтөүселәрҙең дошмандары]] [[Категория:Яҡын Көнсығыш хакимдары исемлектәре]] [[Категория:Сивас (ил)]] [[Категория:Анатолий бейлектәре]] [[Категория:Төркмән династиялары]] mddz4rfjwra18eaioub7a4ab9r2ymh3 1148808 1148807 2022-08-06T04:54:27Z Akkashka 14326 /* Тарихы */ wikitext text/x-wiki {{тарихи дәүләт |образовано=1071 |ликвидировано=1178 |карта=Данишмәндлеләр.svg}} [[Файл:Малая_Азия_1097_г..svg|мини|350x350пкс|Данишмәндлеләрҙең күршеләре. 1097 йыл]] '''Данишмәндлеләр''' (''төр.'' Danişmendliler) — Манцикерт янындағы алыштан (1097 йылда һуңыраҡ түгел) һуң Данишмәнд Ғәзи нигеҙ һалған һәм сәлжүктәр 1176 йылда юҡ иткән Көнсығыш Анатолия династияһы. 1134 йылда [[бағдад]] [[Хәлифә|хәлифәһе]] әл-Мустаршид данишмәндлеләргә ''[[Мәлик (вазифа)|мәлик]]'' титулын биргән. == Сығышы == Династияның этник сығышы билдәһеҙ. * Данишмәндлеләр сығышы менән әрмәндәрҙән булған тигән фараз бар. был фаразды Эдесса Матвейы әйткән һәм һуңғараҡ Никита Хониат (улар Аршакидтарҙан килеп сыҡҡан тип иҫәпләгән) һәм Бөйөк Вардан{{Sfn|Yazici}} ҡабатлаған. В. Гордлевскийһүҙҙәренсә, Эдесса Матвейы «данишмәндлеләрҙең христиандарға тартылғанын» яҡын күргәнлеге был фаразды барлыҡҡа килтергән{{Sfn|Гордлевский|1941}}. П. Виттек был фараз буйынса шик белдерә, ул, Данишмәндлеләрҙең «әрмән сығышы булыуы уйҙырма» ти {{Sfn|Wittek|2013}}. К. Каэн был уңайҙан: «Ҡайһы бер әрмән авторҙары, әлбиттә, уның фарсы-әрмән йәки хатта Аршакид вариҫы булыуын теләгән. <…> Төрөкмәндәр, шундай тел һәм ғөрөф-ғәҙәттәр айырмалыҡтары була тороп, сит ырыу кешеһен, үҙ башлығы итеп һайлауы, улай ғына ла түгел, үҙ халҡын кәүҙәләндергән герой итеүе ысынбарлыҡҡа тап килмәй», — тип яҙҙы{{Sfn|Каэн|2021}}. * {{Тәржемәһеҙ 5|Мордтманн, Андреас Давид|А. Мордтманн|de|Andreas David Mordtmann}} һәм [[Гордлевский, Владимир Александрович|Гордлевский, В.]] Данишмәнд династияһына нигеҙ һалыусы ғәрәп һәм сәйет Ғәзи Баттал (Battal Gazi) {{Sfn|Гордлевский|1941}}{{Sfn|Mordtmann|1876}}вариҫы тип һанай. * Өсөнсө ҡараш буйынса, Данишмәнд төрөк булған. Көнбайыш сығанаҡтар ҙа быны раҫлай{{Sfn|Solmaz|2002}}: Альберт Аахенский уны төрөктәр: "ecce Turci Donimanus, Solymanus, Carageth, Brodoan de Alippa{{Sfn|Albert of Aix}}. Гийом Тирский уны «Данишмәнд исемле ҡеүәтле төрөк сатрабы» тип атай{{Sfn|William of Tyre|1943}}. Ғалимдар ҙа был ҡарашты хуплай: Ф. Успенский, «династияға нигеҙ һалыусы тип, төрөк йәки төркмән сығышлы ғалим һанала», тип яҙған{{Sfn|Успенский|1879}}. == Тарихы == 1064 йылда солтан Алып Арыҫланға яҡын торған әмирҙәре араһынан сыҡҡан Ғәзи Данишмәнд династияға нигеҙ һалған. 1071 йылда Данишмәнд Ғәзи Манцикерт янындағы алышта ҡатнашҡан, ә һуңғараҡ Сивасты яулаған. Ул Анатолияла тәүге төркмән кенәзлектәренең береһенә нигеҙ һалған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. [[Данишмәнд Ғәзи]] үҙенең исемен фарсы телендә «ғалим» тигәнде аңлатҡан dānishmand һүҙенән алған{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Данышмен Ғәзи үлгәндән һуң, 1085 йылда уны улы Гөмөштекин алмаштыра. Уның идараһы аҫтында династия көслөрәккә әйләнә{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Ул 1086 йылда солтан Сөләймән вафатынан һуң (1086), бойондороҡһоҙлоҡ алыу йәһәтенән, сәлжүктәрҙең көрәшен ҡулланған. Тәүге баш ҡала, моғайын, Амасья булғандыр{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Гөмөштекин анатолий һәм сүриә сәлжүктәре араһындағы көрәш менән файҙаланып, биләмәләрен киңәйткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин солтан Ҡылыс-Арыҫландыңдың Византия һәм тәре йөрөтөүселәр менән һуғыштарында союздашы була. 1097 йылдың майында Никеяны тәре йөрөтөүселәр ҡамағанда, анатолий солтаны Ҡылыс-Арыҫлан Гөмөштекин дә дәғүә иткән Малатьяны ҡамаған. Ҡылыс-Арыҫлан, ҡамауҙы алып, Никекаға йүнәлде, һәм уны ла ҡулынан ысҡындырған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Беренсе тәре походында тәре йөрөтөүселәргә тәүге ҡаршы сығыусы була{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. 1097 йылдың 30 июнендә Дорилей янында Гөмөштекин һәм Кайсери әмире Хәсән Ҡылыс-Арыҫлан менән бергә тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғышҡан. Улар сигенергә мәжбүр булған. Тәре йөрөтөүселәр менән көрәшкәндән һуң, төп маҡсаты Малатьяны алыу булған Гөмөштекин ҡаланы ҡамай{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Данишмәндкә ҡаршы походҡа (1100 йыл) сығырға уйлай, ләкин Мелитенала (Малатье) тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына. Тәре йөрөтөүселәрҙең Боэмундты азат итергә теләүе аяныслы тамамлана — Ҡылыс-Арыҫлан, Мәлик Ғәзи һәм Ридвандың берләшкән ғәскәрҙәре уларҙы Синоп янында ҡыйрата.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Ул Боэмунданы тар-мар иткән һәм, 1100 йылдың июлендә уны төрмәгә япҡан. Ләкин Эдесса графы Бодуэн I яҡынлашҡас, ул ҡамауҙы алып Сивасҡа сигенгән{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Мәлик Ғәзиҙе Византия императоры менән союздан баш тартырға өндәгән һәм, христиан кенәздәренең ярҙамын вәғәҙә итеп, сәлжүктәрҙән үс алырға ҡотортҡан{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Сәлжүктәрҙең баш ҡалаһы Конья ҡамалған һәм Мәлик Ғәзи тарафынан яуланған (1101—2002 йй.){{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Яңы Тәре походы 1101 йылда лангобардтар, француздар һәм немецтар ҡатнашлығында ойошторолған. Лангобардтар Константинополгә килгәс, Гөмөштекин Боэмундты әсирлеккә алғанлығын белеп ҡалған, һәм улар уны әсирлектән ҡотҡарыу өсөн саралар күргән. 1101 йылдың 3 июнендә улар Измиттан алыҫ булмаған Циветоттан ҡуҙғала һәм, Анатолий сәлжүктәре идара иткән Анкараны баҫып алғандан һуң, Амасья менән Никсарға юлланыр өсөн Чанҡыры яғына йүнәлә, әммә августа Гөмөштекин, Ҡылыс-Арыҫлан, Алеппо мәлиге Рыдван һәм 20 мең ғәскәре менән харран әмире Караж етәкселегендә Мерзифон янында уларҙы тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин Ғәзи һәм Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең икенсе армияһы был еңеүҙән һуң Анатолийға килеүе һәм Конья йүнәлешендә хәрәкәт итеүе тураһында хәбәрҙар була. Төркиәнең бөтә ғәскәрҙәре менән ҡалҡыулыҡтар һәм тигеҙлектәр аша үткән юлдарҙан барып, улар был ғәскәрҙе Коньяға етмәҫ элек ҡыуып еткән һәм ныҡ итеп туҡмаған. Тәре йөрөтөүселәр Коньяға барып еткән һәм ҡаланы ҡамаған, ләкин һөҙөмтәһеҙ Эреглиға йүнәлгән. Әммә ныҡ һыуһаған армия Конья эргәһендә берләшкән төрөк көстәренең һөжүменә дусар булып, Антиохияға саҡ барып етә алған. Шул уҡ йылда Ҡылыс-Арыҫлан, Гөмөштекин Ғәзи, Караж һәм башҡа төрөк юлбашсылары Эрегли эргәһендә тәре йөрөтөүселәрҙең өсөнсө армияһын тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Тәре йөрөтөүселәрҙе еңгәндән һуң, Гөмөштекин яңынан Малатьяны ҡамаған. Әрмән сығышлы Малатья хакимы Гавриилдың ҡала халҡына ҡарата аяуһыҙ мөнәсәбәте һәм айырыуса Ассирия аҡһөйәктәренең үлтерелеүе ҡамау арҡаһында аслыҡтан зыян күргән кешеләрҙең асыуын килтергән. 1102 йылдың 18 сентябрендә Сүриә һалдаттары ҡапҡаны асып, Гөмөштекинға ҡаланы тапшырған. Гөмөштекин халыҡҡа аҙыҡ-түлек ярҙамы күрһәткән, фермерҙарға орлоҡ һәм үгеҙҙәр таратҡан, Малатьяның тыныслығын һәм хәүефһеҙлеген тәьмин иткән. Әммә Боэмунд менән уның ике туған ағаһы Ричард де Салерно әсирлеккә алынғандан һуң, тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы бергә һуғышҡан булған ваҡиғалар Гөмөштекин һәм Ҡылыс-Арыҫланды күҙегештергән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Кампанияны дауам итеп, ул көньяҡҡа юл тота һәм 1103 йылда Малатияны баҫып ала. Уның христиандар менән һуғышы өсөн хәлифә Әбү Мансур әл-Мустаршид Данышмәндлеләргә ''мәлик'' - «батша» тигән титул биргән. Мәлик Ғәзи (Әхмәт) үҙен тәңкәләрҙә (грекса) «Романен менән Анатолийҙы яулап алыусы» тип атаған ҡеүәтле батша була; ләкин уның урынына ҡалған мәлик Ғәзи Мөхәмәт «бөйөк әмир» титулы менән ҡәнәғәтләнергә тейеш була.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Михаил Сүриәле һөйләүенсә, Бағдад хәлифе лә, Хөрәсән солтаны ла, йәғни Бөйөк Сәлжүкиҙәр, уға ҡара байраҡ, Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенең сюзеренлыҡ эмблемаһы, солтан алдында һуҡҡан һымаҡ, уның алдында барабан ҡағып, хакимлыҡҡа тәғәйенләүҙе символлаштырған алтын скипетр ҙа бирелгән{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Тәүҙә Данишмәндлеләр власы Төньяҡ Анатолияның Токат, Амасья һәм Сивас ҡалалары тирәһендәге районда тарала{{Sfn|Босворт|1971}}. Быуат уртаһында улар Никсарҙа нығынған{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Тәүҙә Сивас тирәләй ерҙәрҙә тупланған Данишмәндлеләр, һуңынан Токат, Эльбистан һәм Неокесарияны яулай; артабан уларҙың ер биләмәләре көнбайышҡа - Анкараға һәм Кастамонға, һәм көньяҡҡа Малатьяға тиклем һуҙыла. XII быуат башында Данишмәндлеләр Рум солтанатының конкуренттары була, шулай уҡ тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәшә{{Sfn|Босворт|1971}}. Әмирғәзи Гөмөштегин Рум Сәлжүкиҙәре араһындағы тәхет мираҫы тураһындағы бәхәскә ҡыҫыла, Киликияла әрмәндәр менән һәм Эдесса графлығы француздары менән һуғыша, ә 1127 йылда Кайсери менән Анкараны ала{{Sfn|Босворт|1971}}. 1130 йылда Антиохиялы Боэмунд II Әрмәнстан Киликияһына ярҙам итергә маташа, ләкин Данишмәнд улы Гөмөштекин менән һуғыш барышында үлтерелә. Гөмөштекин 1134 йылда вафат булған, ә уның улы һәм вариҫы Мөхәммәт атаһының һәм олатаһының хәрби рухына эйә булмаған. [[Файл:Данишмәндлеләр. Раздел.svg|мини|320x320пкс]] Мөхәммәт 1142 йылда үлгәндән һуң, Данишмәндлеләрҙең биләмәләре уның ике ҡустыһы - «мәлик» титулын һаҡлап ҡалған Сивастан хакимлыҡ итеүсе Яғыбасан менән Маатьяла идара иткән Айн әд-Дин араһында бүленә. 1155 йылда сәлжүк солтаны Ҡылыс-Арыҫлан II Мәлек Яғыбасанға һөжүм иткән, һәм уныһы Мосул әмирҙәре Зенгидтарға ярҙам һорап мөрәжәғәт иткән. Ләкин 1174 йылда Ҡылыс-Арыҫлан II Сивасҡа һөжүм итә. Яғыбасан үҙен Сиваста әмир тип иғлан итә, уның ҡустыһы, Айн әд-дин, Эльбистан менән Малатья биләмәһенә инә, ә Зу-н-Нун Кайсериҙы баҫып ала. Шулай итеп, күпмелер ваҡыт Данишмәндлеләрҙең бер-береһенә көнәркәш өс тармағы йәшәгән. Яғыбасан вафат булғандан һуң, Сивас тармағы эшенә бер нисә тапҡыр сәлжүки Ҡылыс-Арыҫлан II ҡыҫыла; 1174 йылда ул Зу-н-Нунды туҡмай, уның биләмәләрен ҡулына алған. Данишмәндлеләр нәҫеле, Яғыбасан тоҡомдары, солтан Ғиясетдин Кей-Хөсрәү І-гә туғанының улы Ҡылыс-Арыҫлан III эйә булған тәхеткә ултырырға ярҙам иткән. Буйһоноусы вассалдарының ҡаҙаныштарын баһалап, солтан ағалы-ҡустылыны йомарт бүләкләй. «Данишмәндлеләр өлкәһе»н улына, Алаетдингә, биргән, әммә Мозафаретдин Мәхмүткә боронғо уделды - Никсар менән Койлухисарҙы бүләк иткән. Мозафаретдин Кайсериға ҡайта алған: солтан 602 йылда тәхеткә ултырғанда, ул унда мәсет төҙөй, Заһиретдин 1 перванэ вазифаһы бирелә{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Үҙенең тәхеткә ныҡлап эйә булғанын белгәс, Кей-Хөсрәүҙең улы Солтан Изетдин Кей-Кавус I Кесе Азияны яулап алыу тарихыняҙырға заказ бирә, һәм сәркәтибе Ибн-Ала ҡаурыйы Данишмәндлеләр династияһына данлаған гимн ижад иткән.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Был ваҡытта Малатьяла Зөлҡәрнәйҙең өс улы араһында ыҙғыш-талаш барған. Һуңғы хаким Насретдин Мөхәммәт Ҡылыс-Арыҫлан II-нең вассалы сифатында идара иткән, һуңынан 1178 йылда Малатьяла власҡа Ҡылыс-Арыҫлан II үҙе эйә булған. Тарихсы Ибн Биби әйтеүенсә, иҫән ҡалған Данишмәнделәр Сәлжүкиҙәргә хеҙмәткә күскән{{Sfn|Босворт|1971}}. == Данишмәндлеләр дәүләте хакимдары == <!-- Согласно Э. Босуорту{{Sfn|Босворт|1971}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ !В [[Сивас]]е: !В [[Малатья|Малатье]]: |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] (первое упоминание в 1097—1104) | rowspan="3" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] (1104—1134) сын Д. Г. |- |Мухаммад (1134—1142) сын Г. Г. |- |Имад ад-Дин Зу’л-Нун (1142) сын М. |Айн ад-Дин (1142—1152) сын Г. Г. |- |[[Низам ад-Дин Ягы-басан]] (1142—1164) сын М. |Зу-ль-Карнайн (1152—1162) сын Г. Г. |- |Муджахид Джамал ад-Дин Гази (1164—1166) сын Я.-б. |Насир ад-Дин Мухаммад (1162—1170) сын З. |- |Шамс ад-Дин Ибрахим (1166) сын М. |Фахр ад-Дин Касым (в Мийафарикине; 1170—1172) сын З. |- |Шамс ад-Дин Исмаил (1166—1168) сын И. |Афридун (1172—1175) сын З. |- |Зу’л-Нун (вторично, с титулом Насир ад-Дин; 1168—1174) |Насир ад-Дин Мухаммад (вторично; 1175—1178) сын З |- | colspan="2" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айн ад-Дин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зу-ль-Карнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зу'л-Нун |AYN= Ибрахим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| ||| |!| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||YĞS|| ||||AYN| | ||YĞS= Муджахид||boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Исмаил}} {{familytree/end}} |} Согласно С. Солмазу{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ | colspan="2" |В Сивасе | colspan="2" |В Малатье |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] |464 (1071){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} | colspan="2" rowspan="5" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] |477 (1085){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Эмир Гази (Мелик Гази) |497 (1104){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Мелик Мохаммед |528 (1134){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (первое правление) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Ягы-Басан |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Айнюддевле (Айнюддин) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Измаил |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Зуль-Карнайн |547 (1152){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Джемаледдин Гази |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (первое правление) |555 (1160){{Sfn|Özaydın (b)|1993}} или 557 (1162){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Шемседдин Ибрахим б. Мохаммед |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Касым |565 (1170){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Семседдин Исмаил |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Афридун |567 (1171){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (второе правление) |567-570 (1172—1175){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (второе правление) |570-573 (1175—1178){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- | colspan="4" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= Эмир Гази <br>(Мелек Гази)|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айнеддин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зулькарнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зуннун |AYN= Ибрагим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| |||!|| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||)|YĞS|||||AYN| | ||YĞS= Джемаледдин Гази|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Измаил}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Музафферуддин Махмуд}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Захиреддин}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||`|YĞS||YĞS=Бедреддин Юсуф}} {{familytree/end}} |} --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Cite web|url=https://www.thelatinlibrary.com/albertofaix/hist8.shtml|title=HISTORIA HIEROSOLYMITANAE EXPEDITIONIS|author=[[Альберт Аахенский|Albert of Aix]]|website=THE LATIN LIBRARY|publisher=thelatinlibrary.com|accessdate=2020-05-29|ref=Albert of Aix}} * {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/williamoftyrehistory|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|год=1943|volume=1}} * {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босворт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|ответственный=Пер. с англ. П. А. Грязневича, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|год=1971|страницы=181—182}} * {{Книга|ref=Гордлевский|автор=Гордлевский В. А.|заглавие=Государство Сельджукидов Малой Азии|ответственный=Ответственный редактор И. Ю. Крачковский|год=1941|место=М.; Л.|издательство=Издательство Академии наук СССР|том=XXXIX|серия=Труды Института востоковедения Академии наук СССР}} * {{Книга|ref=Каэн|автор=Каэн К.|заглавие=Турция до османских султанов. Империя великих сельджуков, тюркское государство и правление монголов. 1071–1330|год=2021|издательство=Центрполиграф|страниц=501}} * {{Статья|ref=Смирнов|автор=Смирнов В.|заглавие=Мнимый турецкий султан именуемый у европейских писателей XVI в. Calepinus Cyriscelebes|год=1908|место=СПб.|издание=Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества|издательство=Типография Императорской Академии Наук|том=18|страницы=1—71}} * {{Статья|ref=Успенский|автор=Успенский Ф. И.|заглавие=Мелик Гази и Дзул-Нун Данишмeнды|год=1879|издание=Записки Одесского общества истории и древностей|том=9|страницы=229—268}} * {{Книга|ref=Lane-Poole|ссылка=https://archive.org/details/bub_gb_594TAAAAIAAJ/page/n145/mode/2up|автор=[[Лейн-Пул, Стенли|Lane-Poole St.]]|заглавие=The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions|год=1894|часть=Danishmandids|издательство=A. Constable and company|pages=156|isbn=}} * {{Статья|автор=Bayram M.|заглавие=Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti|ссылка=http://dergipark.gov.tr/download/article-file/258438|язык=|издание=Türkiyat Araştırmaları Dergisi||pages=131—147|volume=|issn=|ref=Bayram}} * {{Статья|автор=Kesik M.|заглавие=Zünnun ذوالنون|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/zunnun--danismendli|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|год=2019|pages=694—696|volume=EK-2|ref=Kesik}} * {{Книга|автор=Mélikoff Irène |заглавие=La geste de Melik Dānişmend: étude critique du Dānişmendnāme|ссылка=https://books.google.ru/books/about/La_geste_de_Melik_D%C4%81ni%C5%9Fmend.html?id=Q7MuV_dHPkAC&redir_esc=y|издательство=Dépositaire: A. Maisonneuve|год=1960|страниц=382|ref=Mélikoff}} * {{статья|автор= Mélikoff I.|заглавие= Danishmendids|издание=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|ответственный=Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs.|год=|volume=II|pages=110—111|место=Leiden|издательство=BRILL|ref=Mélikoff}} * {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/43317583|ref=Mordtmann|автор=Mordtmann A. D.|заглавие=Die Dynastie der Danischmende|год=1876|издание=Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft|том=30|выпуск=3|страницы=467–486|issn=0341-0137}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmend Gazi|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismend-gazi|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi||год=1993|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|pages=467—469|volume=8|issn=|ref=Özaydın (a)}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmendliler|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler#1|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993||том=|номер=|страницы=|pages=469—474|volume=8|issn=|ref=Özaydın (b)}} * {{Статья|автор=Ocak A. Y.|заглавие=Danişmendnâme دانشمندنامه|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendname||издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993|язык=||том=|номер=|страницы=|pages=478—480|volume=8|issn=|ref=Ocak}} * {{Книга|ref=Solmaz|ссылка=|автор=Solmaz S.|заглавие=Türkler|год=2002|часть=Danişmendliler|место=Ankara|издательство=Yeni Türkiye|страниц=|volume=6|seite=430—451|isbn=975-6782-33-1}} * {{Книга|ref=Wittek|автор=Wittek P.|заглавие=Rise of the Ottoman Empire|год=2013|издательство=Routledge|pages=48}} * {{Статья|автор=Yazici T.|заглавие=Dānešmand|ссылка=http://www.iranicaonline.org/articles/danesmand-amir-gazi-taylu-gms-tigin-ahmad-or-mohammad-danesmand-d|язык=|издание=Encyclopaedia Iranica||pages=654—655|volume=VI, Fasc. 6|ref=Yazici}} == Һылтанмалар == * {{Cite web|lang=tr|url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/arefe-gunu-oruc-tutuluyor-mu-diyanet-bilgileri-41807866|title=Melikgazi mumyasını aganigi ilacı yaptılar|website=www.hurriyet.com.tr|date=2000|access-date=2021-05-11}} [[Категория:Данишмәндлеләр|*]] [[Категория:Тәре йөрөтөүселәрҙең дошмандары]] [[Категория:Яҡын Көнсығыш хакимдары исемлектәре]] [[Категория:Сивас (ил)]] [[Категория:Анатолий бейлектәре]] [[Категория:Төркмән династиялары]] qrqvog67hb2nnkon4qdvh2pr80dmlst 1148809 1148808 2022-08-06T05:08:54Z Akkashka 14326 /* Данишмәндлеләр дәүләте хакимдары */ wikitext text/x-wiki {{тарихи дәүләт |образовано=1071 |ликвидировано=1178 |карта=Данишмәндлеләр.svg}} [[Файл:Малая_Азия_1097_г..svg|мини|350x350пкс|Данишмәндлеләрҙең күршеләре. 1097 йыл]] '''Данишмәндлеләр''' (''төр.'' Danişmendliler) — Манцикерт янындағы алыштан (1097 йылда һуңыраҡ түгел) һуң Данишмәнд Ғәзи нигеҙ һалған һәм сәлжүктәр 1176 йылда юҡ иткән Көнсығыш Анатолия династияһы. 1134 йылда [[бағдад]] [[Хәлифә|хәлифәһе]] әл-Мустаршид данишмәндлеләргә ''[[Мәлик (вазифа)|мәлик]]'' титулын биргән. == Сығышы == Династияның этник сығышы билдәһеҙ. * Данишмәндлеләр сығышы менән әрмәндәрҙән булған тигән фараз бар. был фаразды Эдесса Матвейы әйткән һәм һуңғараҡ Никита Хониат (улар Аршакидтарҙан килеп сыҡҡан тип иҫәпләгән) һәм Бөйөк Вардан{{Sfn|Yazici}} ҡабатлаған. В. Гордлевскийһүҙҙәренсә, Эдесса Матвейы «данишмәндлеләрҙең христиандарға тартылғанын» яҡын күргәнлеге был фаразды барлыҡҡа килтергән{{Sfn|Гордлевский|1941}}. П. Виттек был фараз буйынса шик белдерә, ул, Данишмәндлеләрҙең «әрмән сығышы булыуы уйҙырма» ти {{Sfn|Wittek|2013}}. К. Каэн был уңайҙан: «Ҡайһы бер әрмән авторҙары, әлбиттә, уның фарсы-әрмән йәки хатта Аршакид вариҫы булыуын теләгән. <…> Төрөкмәндәр, шундай тел һәм ғөрөф-ғәҙәттәр айырмалыҡтары була тороп, сит ырыу кешеһен, үҙ башлығы итеп һайлауы, улай ғына ла түгел, үҙ халҡын кәүҙәләндергән герой итеүе ысынбарлыҡҡа тап килмәй», — тип яҙҙы{{Sfn|Каэн|2021}}. * {{Тәржемәһеҙ 5|Мордтманн, Андреас Давид|А. Мордтманн|de|Andreas David Mordtmann}} һәм [[Гордлевский, Владимир Александрович|Гордлевский, В.]] Данишмәнд династияһына нигеҙ һалыусы ғәрәп һәм сәйет Ғәзи Баттал (Battal Gazi) {{Sfn|Гордлевский|1941}}{{Sfn|Mordtmann|1876}}вариҫы тип һанай. * Өсөнсө ҡараш буйынса, Данишмәнд төрөк булған. Көнбайыш сығанаҡтар ҙа быны раҫлай{{Sfn|Solmaz|2002}}: Альберт Аахенский уны төрөктәр: "ecce Turci Donimanus, Solymanus, Carageth, Brodoan de Alippa{{Sfn|Albert of Aix}}. Гийом Тирский уны «Данишмәнд исемле ҡеүәтле төрөк сатрабы» тип атай{{Sfn|William of Tyre|1943}}. Ғалимдар ҙа был ҡарашты хуплай: Ф. Успенский, «династияға нигеҙ һалыусы тип, төрөк йәки төркмән сығышлы ғалим һанала», тип яҙған{{Sfn|Успенский|1879}}. == Тарихы == 1064 йылда солтан Алып Арыҫланға яҡын торған әмирҙәре араһынан сыҡҡан Ғәзи Данишмәнд династияға нигеҙ һалған. 1071 йылда Данишмәнд Ғәзи Манцикерт янындағы алышта ҡатнашҡан, ә һуңғараҡ Сивасты яулаған. Ул Анатолияла тәүге төркмән кенәзлектәренең береһенә нигеҙ һалған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. [[Данишмәнд Ғәзи]] үҙенең исемен фарсы телендә «ғалим» тигәнде аңлатҡан dānishmand һүҙенән алған{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Данышмен Ғәзи үлгәндән һуң, 1085 йылда уны улы Гөмөштекин алмаштыра. Уның идараһы аҫтында династия көслөрәккә әйләнә{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Ул 1086 йылда солтан Сөләймән вафатынан һуң (1086), бойондороҡһоҙлоҡ алыу йәһәтенән, сәлжүктәрҙең көрәшен ҡулланған. Тәүге баш ҡала, моғайын, Амасья булғандыр{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Гөмөштекин анатолий һәм сүриә сәлжүктәре араһындағы көрәш менән файҙаланып, биләмәләрен киңәйткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин солтан Ҡылыс-Арыҫландыңдың Византия һәм тәре йөрөтөүселәр менән һуғыштарында союздашы була. 1097 йылдың майында Никеяны тәре йөрөтөүселәр ҡамағанда, анатолий солтаны Ҡылыс-Арыҫлан Гөмөштекин дә дәғүә иткән Малатьяны ҡамаған. Ҡылыс-Арыҫлан, ҡамауҙы алып, Никекаға йүнәлде, һәм уны ла ҡулынан ысҡындырған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Беренсе тәре походында тәре йөрөтөүселәргә тәүге ҡаршы сығыусы була{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. 1097 йылдың 30 июнендә Дорилей янында Гөмөштекин һәм Кайсери әмире Хәсән Ҡылыс-Арыҫлан менән бергә тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғышҡан. Улар сигенергә мәжбүр булған. Тәре йөрөтөүселәр менән көрәшкәндән һуң, төп маҡсаты Малатьяны алыу булған Гөмөштекин ҡаланы ҡамай{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Данишмәндкә ҡаршы походҡа (1100 йыл) сығырға уйлай, ләкин Мелитенала (Малатье) тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына. Тәре йөрөтөүселәрҙең Боэмундты азат итергә теләүе аяныслы тамамлана — Ҡылыс-Арыҫлан, Мәлик Ғәзи һәм Ридвандың берләшкән ғәскәрҙәре уларҙы Синоп янында ҡыйрата.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Ул Боэмунданы тар-мар иткән һәм, 1100 йылдың июлендә уны төрмәгә япҡан. Ләкин Эдесса графы Бодуэн I яҡынлашҡас, ул ҡамауҙы алып Сивасҡа сигенгән{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Мәлик Ғәзиҙе Византия императоры менән союздан баш тартырға өндәгән һәм, христиан кенәздәренең ярҙамын вәғәҙә итеп, сәлжүктәрҙән үс алырға ҡотортҡан{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Сәлжүктәрҙең баш ҡалаһы Конья ҡамалған һәм Мәлик Ғәзи тарафынан яуланған (1101—2002 йй.){{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Яңы Тәре походы 1101 йылда лангобардтар, француздар һәм немецтар ҡатнашлығында ойошторолған. Лангобардтар Константинополгә килгәс, Гөмөштекин Боэмундты әсирлеккә алғанлығын белеп ҡалған, һәм улар уны әсирлектән ҡотҡарыу өсөн саралар күргән. 1101 йылдың 3 июнендә улар Измиттан алыҫ булмаған Циветоттан ҡуҙғала һәм, Анатолий сәлжүктәре идара иткән Анкараны баҫып алғандан һуң, Амасья менән Никсарға юлланыр өсөн Чанҡыры яғына йүнәлә, әммә августа Гөмөштекин, Ҡылыс-Арыҫлан, Алеппо мәлиге Рыдван һәм 20 мең ғәскәре менән харран әмире Караж етәкселегендә Мерзифон янында уларҙы тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин Ғәзи һәм Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең икенсе армияһы был еңеүҙән һуң Анатолийға килеүе һәм Конья йүнәлешендә хәрәкәт итеүе тураһында хәбәрҙар була. Төркиәнең бөтә ғәскәрҙәре менән ҡалҡыулыҡтар һәм тигеҙлектәр аша үткән юлдарҙан барып, улар был ғәскәрҙе Коньяға етмәҫ элек ҡыуып еткән һәм ныҡ итеп туҡмаған. Тәре йөрөтөүселәр Коньяға барып еткән һәм ҡаланы ҡамаған, ләкин һөҙөмтәһеҙ Эреглиға йүнәлгән. Әммә ныҡ һыуһаған армия Конья эргәһендә берләшкән төрөк көстәренең һөжүменә дусар булып, Антиохияға саҡ барып етә алған. Шул уҡ йылда Ҡылыс-Арыҫлан, Гөмөштекин Ғәзи, Караж һәм башҡа төрөк юлбашсылары Эрегли эргәһендә тәре йөрөтөүселәрҙең өсөнсө армияһын тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Тәре йөрөтөүселәрҙе еңгәндән һуң, Гөмөштекин яңынан Малатьяны ҡамаған. Әрмән сығышлы Малатья хакимы Гавриилдың ҡала халҡына ҡарата аяуһыҙ мөнәсәбәте һәм айырыуса Ассирия аҡһөйәктәренең үлтерелеүе ҡамау арҡаһында аслыҡтан зыян күргән кешеләрҙең асыуын килтергән. 1102 йылдың 18 сентябрендә Сүриә һалдаттары ҡапҡаны асып, Гөмөштекинға ҡаланы тапшырған. Гөмөштекин халыҡҡа аҙыҡ-түлек ярҙамы күрһәткән, фермерҙарға орлоҡ һәм үгеҙҙәр таратҡан, Малатьяның тыныслығын һәм хәүефһеҙлеген тәьмин иткән. Әммә Боэмунд менән уның ике туған ағаһы Ричард де Салерно әсирлеккә алынғандан һуң, тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы бергә һуғышҡан булған ваҡиғалар Гөмөштекин һәм Ҡылыс-Арыҫланды күҙегештергән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Кампанияны дауам итеп, ул көньяҡҡа юл тота һәм 1103 йылда Малатияны баҫып ала. Уның христиандар менән һуғышы өсөн хәлифә Әбү Мансур әл-Мустаршид Данышмәндлеләргә ''мәлик'' - «батша» тигән титул биргән. Мәлик Ғәзи (Әхмәт) үҙен тәңкәләрҙә (грекса) «Романен менән Анатолийҙы яулап алыусы» тип атаған ҡеүәтле батша була; ләкин уның урынына ҡалған мәлик Ғәзи Мөхәмәт «бөйөк әмир» титулы менән ҡәнәғәтләнергә тейеш була.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Михаил Сүриәле һөйләүенсә, Бағдад хәлифе лә, Хөрәсән солтаны ла, йәғни Бөйөк Сәлжүкиҙәр, уға ҡара байраҡ, Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенең сюзеренлыҡ эмблемаһы, солтан алдында һуҡҡан һымаҡ, уның алдында барабан ҡағып, хакимлыҡҡа тәғәйенләүҙе символлаштырған алтын скипетр ҙа бирелгән{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Тәүҙә Данишмәндлеләр власы Төньяҡ Анатолияның Токат, Амасья һәм Сивас ҡалалары тирәһендәге районда тарала{{Sfn|Босворт|1971}}. Быуат уртаһында улар Никсарҙа нығынған{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Тәүҙә Сивас тирәләй ерҙәрҙә тупланған Данишмәндлеләр, һуңынан Токат, Эльбистан һәм Неокесарияны яулай; артабан уларҙың ер биләмәләре көнбайышҡа - Анкараға һәм Кастамонға, һәм көньяҡҡа Малатьяға тиклем һуҙыла. XII быуат башында Данишмәндлеләр Рум солтанатының конкуренттары була, шулай уҡ тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәшә{{Sfn|Босворт|1971}}. Әмирғәзи Гөмөштегин Рум Сәлжүкиҙәре араһындағы тәхет мираҫы тураһындағы бәхәскә ҡыҫыла, Киликияла әрмәндәр менән һәм Эдесса графлығы француздары менән һуғыша, ә 1127 йылда Кайсери менән Анкараны ала{{Sfn|Босворт|1971}}. 1130 йылда Антиохиялы Боэмунд II Әрмәнстан Киликияһына ярҙам итергә маташа, ләкин Данишмәнд улы Гөмөштекин менән һуғыш барышында үлтерелә. Гөмөштекин 1134 йылда вафат булған, ә уның улы һәм вариҫы Мөхәммәт атаһының һәм олатаһының хәрби рухына эйә булмаған. [[Файл:Данишмәндлеләр. Раздел.svg|мини|320x320пкс]] Мөхәммәт 1142 йылда үлгәндән һуң, Данишмәндлеләрҙең биләмәләре уның ике ҡустыһы - «мәлик» титулын һаҡлап ҡалған Сивастан хакимлыҡ итеүсе Яғыбасан менән Маатьяла идара иткән Айн әд-Дин араһында бүленә. 1155 йылда сәлжүк солтаны Ҡылыс-Арыҫлан II Мәлек Яғыбасанға һөжүм иткән, һәм уныһы Мосул әмирҙәре Зенгидтарға ярҙам һорап мөрәжәғәт иткән. Ләкин 1174 йылда Ҡылыс-Арыҫлан II Сивасҡа һөжүм итә. Яғыбасан үҙен Сиваста әмир тип иғлан итә, уның ҡустыһы, Айн әд-дин, Эльбистан менән Малатья биләмәһенә инә, ә Зу-н-Нун Кайсериҙы баҫып ала. Шулай итеп, күпмелер ваҡыт Данишмәндлеләрҙең бер-береһенә көнәркәш өс тармағы йәшәгән. Яғыбасан вафат булғандан һуң, Сивас тармағы эшенә бер нисә тапҡыр сәлжүки Ҡылыс-Арыҫлан II ҡыҫыла; 1174 йылда ул Зу-н-Нунды туҡмай, уның биләмәләрен ҡулына алған. Данишмәндлеләр нәҫеле, Яғыбасан тоҡомдары, солтан Ғиясетдин Кей-Хөсрәү І-гә туғанының улы Ҡылыс-Арыҫлан III эйә булған тәхеткә ултырырға ярҙам иткән. Буйһоноусы вассалдарының ҡаҙаныштарын баһалап, солтан ағалы-ҡустылыны йомарт бүләкләй. «Данишмәндлеләр өлкәһе»н улына, Алаетдингә, биргән, әммә Мозафаретдин Мәхмүткә боронғо уделды - Никсар менән Койлухисарҙы бүләк иткән. Мозафаретдин Кайсериға ҡайта алған: солтан 602 йылда тәхеткә ултырғанда, ул унда мәсет төҙөй, Заһиретдин 1 перванэ вазифаһы бирелә{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Үҙенең тәхеткә ныҡлап эйә булғанын белгәс, Кей-Хөсрәүҙең улы Солтан Изетдин Кей-Кавус I Кесе Азияны яулап алыу тарихыняҙырға заказ бирә, һәм сәркәтибе Ибн-Ала ҡаурыйы Данишмәндлеләр династияһына данлаған гимн ижад иткән.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Был ваҡытта Малатьяла Зөлҡәрнәйҙең өс улы араһында ыҙғыш-талаш барған. Һуңғы хаким Насретдин Мөхәммәт Ҡылыс-Арыҫлан II-нең вассалы сифатында идара иткән, һуңынан 1178 йылда Малатьяла власҡа Ҡылыс-Арыҫлан II үҙе эйә булған. Тарихсы Ибн Биби әйтеүенсә, иҫән ҡалған Данишмәнделәр Сәлжүкиҙәргә хеҙмәткә күскән{{Sfn|Босворт|1971}}. == Данишмәндлеләр дәүләте хакимдары == Э. Босуортҡа ярашлы{{Sfn|Босворт|1971}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ !Сиваста: !Малатьяла: |- |Данишмәнд Ғәзи (1097—1104 йй. тәүге тапҡыр телгә алынған) | rowspan="3" | |- |Ғәзи Гөмөштекин (1104—1134), Данишмәнд Ғәзи улы |- |Мөхәммәт (1134—1142), Ғәзи Гөмөштекин улы |- |Имадетдин Зу’л-Нун (1142), Мөхәммәттең улы |Айн ад-Дин (1142—1152), Ғәзи Гөмөштекин улы |- |[[Низаметдин Яғыбасан]] (1142—1164), Мөхәммәттең улы |Зөлҡәрнәйн (1152—1162), Ғәзи Гөмөштекин улы |- |Мөжаһит Жамал ад-Дин Ғәзи (1164—1166), Яғыбасан улы |Насретдин Мөхәммәт (1162—1170), Зөлҡәрнәйн улы |- |Шәмсетдин Ибраһим (1166), Мөхәммәт улы |Фәхретдин Ҡасим (Мийафарикинда; 1170—1172), Зөлҡәрнәйн улы |- |Шәмсетдин Исмаил (1166—1168), Ибраһим улы |Афридун (1172—1175), Зөлҡәрнәйн улы |- |Зу’л-Нун (икенсе тапҡыр, Насретдин титулы менән; 1168—1174) |Насретдин Мөхәммәт (икенсе тапҡыр; 1175—1178), Зөлҡәрнәйн улы |- | colspan="2" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= Данишмәнд Ғәзи|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= Ғәзи Гөмөштекин|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мөхәммәт|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айн ад-Дин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зөлҡәрнәйн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= Низаметдин Яғыбасан|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зу'л-Нун |AYN= Ибраһим|MU= Мөхәммәт||K=Ҡасим||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| ||| |!| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||YĞS|| ||||AYN| | ||YĞS= Мөжәһит||boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Исмаил}} {{familytree/end}} |} С. Солмазға ярашлы{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ | colspan="2" |В Сивасе | colspan="2" |В Малатье |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] |464 (1071){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} | colspan="2" rowspan="5" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] |477 (1085){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Эмир Гази (Мелик Гази) |497 (1104){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Мелик Мохаммед |528 (1134){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (первое правление) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Ягы-Басан |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Айнюддевле (Айнюддин) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Измаил |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Зуль-Карнайн |547 (1152){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Джемаледдин Гази |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (первое правление) |555 (1160){{Sfn|Özaydın (b)|1993}} или 557 (1162){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Шемседдин Ибрахим б. Мохаммед |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Касым |565 (1170){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Семседдин Исмаил |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Афридун |567 (1171){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (второе правление) |567-570 (1172—1175){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (второе правление) |570-573 (1175—1178){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- | colspan="4" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= Эмир Гази <br>(Мелек Гази)|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айнеддин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зулькарнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зуннун |AYN= Ибрагим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| |||!|| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||)|YĞS|||||AYN| | ||YĞS= Джемаледдин Гази|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Измаил}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Музафферуддин Махмуд}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Захиреддин}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||`|YĞS||YĞS=Бедреддин Юсуф}} {{familytree/end}} |} --> == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Cite web|url=https://www.thelatinlibrary.com/albertofaix/hist8.shtml|title=HISTORIA HIEROSOLYMITANAE EXPEDITIONIS|author=[[Альберт Аахенский|Albert of Aix]]|website=THE LATIN LIBRARY|publisher=thelatinlibrary.com|accessdate=2020-05-29|ref=Albert of Aix}} * {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/williamoftyrehistory|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|год=1943|volume=1}} * {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босворт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|ответственный=Пер. с англ. П. А. Грязневича, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|год=1971|страницы=181—182}} * {{Книга|ref=Гордлевский|автор=Гордлевский В. А.|заглавие=Государство Сельджукидов Малой Азии|ответственный=Ответственный редактор И. Ю. Крачковский|год=1941|место=М.; Л.|издательство=Издательство Академии наук СССР|том=XXXIX|серия=Труды Института востоковедения Академии наук СССР}} * {{Книга|ref=Каэн|автор=Каэн К.|заглавие=Турция до османских султанов. Империя великих сельджуков, тюркское государство и правление монголов. 1071–1330|год=2021|издательство=Центрполиграф|страниц=501}} * {{Статья|ref=Смирнов|автор=Смирнов В.|заглавие=Мнимый турецкий султан именуемый у европейских писателей XVI в. Calepinus Cyriscelebes|год=1908|место=СПб.|издание=Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества|издательство=Типография Императорской Академии Наук|том=18|страницы=1—71}} * {{Статья|ref=Успенский|автор=Успенский Ф. И.|заглавие=Мелик Гази и Дзул-Нун Данишмeнды|год=1879|издание=Записки Одесского общества истории и древностей|том=9|страницы=229—268}} * {{Книга|ref=Lane-Poole|ссылка=https://archive.org/details/bub_gb_594TAAAAIAAJ/page/n145/mode/2up|автор=[[Лейн-Пул, Стенли|Lane-Poole St.]]|заглавие=The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions|год=1894|часть=Danishmandids|издательство=A. Constable and company|pages=156|isbn=}} * {{Статья|автор=Bayram M.|заглавие=Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti|ссылка=http://dergipark.gov.tr/download/article-file/258438|язык=|издание=Türkiyat Araştırmaları Dergisi||pages=131—147|volume=|issn=|ref=Bayram}} * {{Статья|автор=Kesik M.|заглавие=Zünnun ذوالنون|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/zunnun--danismendli|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|год=2019|pages=694—696|volume=EK-2|ref=Kesik}} * {{Книга|автор=Mélikoff Irène |заглавие=La geste de Melik Dānişmend: étude critique du Dānişmendnāme|ссылка=https://books.google.ru/books/about/La_geste_de_Melik_D%C4%81ni%C5%9Fmend.html?id=Q7MuV_dHPkAC&redir_esc=y|издательство=Dépositaire: A. Maisonneuve|год=1960|страниц=382|ref=Mélikoff}} * {{статья|автор= Mélikoff I.|заглавие= Danishmendids|издание=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|ответственный=Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs.|год=|volume=II|pages=110—111|место=Leiden|издательство=BRILL|ref=Mélikoff}} * {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/43317583|ref=Mordtmann|автор=Mordtmann A. D.|заглавие=Die Dynastie der Danischmende|год=1876|издание=Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft|том=30|выпуск=3|страницы=467–486|issn=0341-0137}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmend Gazi|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismend-gazi|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi||год=1993|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|pages=467—469|volume=8|issn=|ref=Özaydın (a)}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmendliler|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler#1|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993||том=|номер=|страницы=|pages=469—474|volume=8|issn=|ref=Özaydın (b)}} * {{Статья|автор=Ocak A. Y.|заглавие=Danişmendnâme دانشمندنامه|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendname||издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993|язык=||том=|номер=|страницы=|pages=478—480|volume=8|issn=|ref=Ocak}} * {{Книга|ref=Solmaz|ссылка=|автор=Solmaz S.|заглавие=Türkler|год=2002|часть=Danişmendliler|место=Ankara|издательство=Yeni Türkiye|страниц=|volume=6|seite=430—451|isbn=975-6782-33-1}} * {{Книга|ref=Wittek|автор=Wittek P.|заглавие=Rise of the Ottoman Empire|год=2013|издательство=Routledge|pages=48}} * {{Статья|автор=Yazici T.|заглавие=Dānešmand|ссылка=http://www.iranicaonline.org/articles/danesmand-amir-gazi-taylu-gms-tigin-ahmad-or-mohammad-danesmand-d|язык=|издание=Encyclopaedia Iranica||pages=654—655|volume=VI, Fasc. 6|ref=Yazici}} == Һылтанмалар == * {{Cite web|lang=tr|url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/arefe-gunu-oruc-tutuluyor-mu-diyanet-bilgileri-41807866|title=Melikgazi mumyasını aganigi ilacı yaptılar|website=www.hurriyet.com.tr|date=2000|access-date=2021-05-11}} [[Категория:Данишмәндлеләр|*]] [[Категория:Тәре йөрөтөүселәрҙең дошмандары]] [[Категория:Яҡын Көнсығыш хакимдары исемлектәре]] [[Категория:Сивас (ил)]] [[Категория:Анатолий бейлектәре]] [[Категория:Төркмән династиялары]] hg0s3d4lslhpfzq1vh040er1ndofpg6 1148810 1148809 2022-08-06T05:09:29Z Akkashka 14326 /* Данишмәндлеләр дәүләте хакимдары */ wikitext text/x-wiki {{тарихи дәүләт |образовано=1071 |ликвидировано=1178 |карта=Данишмәндлеләр.svg}} [[Файл:Малая_Азия_1097_г..svg|мини|350x350пкс|Данишмәндлеләрҙең күршеләре. 1097 йыл]] '''Данишмәндлеләр''' (''төр.'' Danişmendliler) — Манцикерт янындағы алыштан (1097 йылда һуңыраҡ түгел) һуң Данишмәнд Ғәзи нигеҙ һалған һәм сәлжүктәр 1176 йылда юҡ иткән Көнсығыш Анатолия династияһы. 1134 йылда [[бағдад]] [[Хәлифә|хәлифәһе]] әл-Мустаршид данишмәндлеләргә ''[[Мәлик (вазифа)|мәлик]]'' титулын биргән. == Сығышы == Династияның этник сығышы билдәһеҙ. * Данишмәндлеләр сығышы менән әрмәндәрҙән булған тигән фараз бар. был фаразды Эдесса Матвейы әйткән һәм һуңғараҡ Никита Хониат (улар Аршакидтарҙан килеп сыҡҡан тип иҫәпләгән) һәм Бөйөк Вардан{{Sfn|Yazici}} ҡабатлаған. В. Гордлевскийһүҙҙәренсә, Эдесса Матвейы «данишмәндлеләрҙең христиандарға тартылғанын» яҡын күргәнлеге был фаразды барлыҡҡа килтергән{{Sfn|Гордлевский|1941}}. П. Виттек был фараз буйынса шик белдерә, ул, Данишмәндлеләрҙең «әрмән сығышы булыуы уйҙырма» ти {{Sfn|Wittek|2013}}. К. Каэн был уңайҙан: «Ҡайһы бер әрмән авторҙары, әлбиттә, уның фарсы-әрмән йәки хатта Аршакид вариҫы булыуын теләгән. <…> Төрөкмәндәр, шундай тел һәм ғөрөф-ғәҙәттәр айырмалыҡтары була тороп, сит ырыу кешеһен, үҙ башлығы итеп һайлауы, улай ғына ла түгел, үҙ халҡын кәүҙәләндергән герой итеүе ысынбарлыҡҡа тап килмәй», — тип яҙҙы{{Sfn|Каэн|2021}}. * {{Тәржемәһеҙ 5|Мордтманн, Андреас Давид|А. Мордтманн|de|Andreas David Mordtmann}} һәм [[Гордлевский, Владимир Александрович|Гордлевский, В.]] Данишмәнд династияһына нигеҙ һалыусы ғәрәп һәм сәйет Ғәзи Баттал (Battal Gazi) {{Sfn|Гордлевский|1941}}{{Sfn|Mordtmann|1876}}вариҫы тип һанай. * Өсөнсө ҡараш буйынса, Данишмәнд төрөк булған. Көнбайыш сығанаҡтар ҙа быны раҫлай{{Sfn|Solmaz|2002}}: Альберт Аахенский уны төрөктәр: "ecce Turci Donimanus, Solymanus, Carageth, Brodoan de Alippa{{Sfn|Albert of Aix}}. Гийом Тирский уны «Данишмәнд исемле ҡеүәтле төрөк сатрабы» тип атай{{Sfn|William of Tyre|1943}}. Ғалимдар ҙа был ҡарашты хуплай: Ф. Успенский, «династияға нигеҙ һалыусы тип, төрөк йәки төркмән сығышлы ғалим һанала», тип яҙған{{Sfn|Успенский|1879}}. == Тарихы == 1064 йылда солтан Алып Арыҫланға яҡын торған әмирҙәре араһынан сыҡҡан Ғәзи Данишмәнд династияға нигеҙ һалған. 1071 йылда Данишмәнд Ғәзи Манцикерт янындағы алышта ҡатнашҡан, ә һуңғараҡ Сивасты яулаған. Ул Анатолияла тәүге төркмән кенәзлектәренең береһенә нигеҙ һалған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. [[Данишмәнд Ғәзи]] үҙенең исемен фарсы телендә «ғалим» тигәнде аңлатҡан dānishmand һүҙенән алған{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Данышмен Ғәзи үлгәндән һуң, 1085 йылда уны улы Гөмөштекин алмаштыра. Уның идараһы аҫтында династия көслөрәккә әйләнә{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Ул 1086 йылда солтан Сөләймән вафатынан һуң (1086), бойондороҡһоҙлоҡ алыу йәһәтенән, сәлжүктәрҙең көрәшен ҡулланған. Тәүге баш ҡала, моғайын, Амасья булғандыр{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Гөмөштекин анатолий һәм сүриә сәлжүктәре араһындағы көрәш менән файҙаланып, биләмәләрен киңәйткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин солтан Ҡылыс-Арыҫландыңдың Византия һәм тәре йөрөтөүселәр менән һуғыштарында союздашы була. 1097 йылдың майында Никеяны тәре йөрөтөүселәр ҡамағанда, анатолий солтаны Ҡылыс-Арыҫлан Гөмөштекин дә дәғүә иткән Малатьяны ҡамаған. Ҡылыс-Арыҫлан, ҡамауҙы алып, Никекаға йүнәлде, һәм уны ла ҡулынан ысҡындырған{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Беренсе тәре походында тәре йөрөтөүселәргә тәүге ҡаршы сығыусы була{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. 1097 йылдың 30 июнендә Дорилей янында Гөмөштекин һәм Кайсери әмире Хәсән Ҡылыс-Арыҫлан менән бергә тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы һуғышҡан. Улар сигенергә мәжбүр булған. Тәре йөрөтөүселәр менән көрәшкәндән һуң, төп маҡсаты Малатьяны алыу булған Гөмөштекин ҡаланы ҡамай{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Данишмәндкә ҡаршы походҡа (1100 йыл) сығырға уйлай, ләкин Мелитенала (Малатье) тар-мар ителә һәм әсирлеккә алына. Тәре йөрөтөүселәрҙең Боэмундты азат итергә теләүе аяныслы тамамлана — Ҡылыс-Арыҫлан, Мәлик Ғәзи һәм Ридвандың берләшкән ғәскәрҙәре уларҙы Синоп янында ҡыйрата.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Ул Боэмунданы тар-мар иткән һәм, 1100 йылдың июлендә уны төрмәгә япҡан. Ләкин Эдесса графы Бодуэн I яҡынлашҡас, ул ҡамауҙы алып Сивасҡа сигенгән{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Боэмунд Мәлик Ғәзиҙе Византия императоры менән союздан баш тартырға өндәгән һәм, христиан кенәздәренең ярҙамын вәғәҙә итеп, сәлжүктәрҙән үс алырға ҡотортҡан{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Сәлжүктәрҙең баш ҡалаһы Конья ҡамалған һәм Мәлик Ғәзи тарафынан яуланған (1101—2002 йй.){{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Яңы Тәре походы 1101 йылда лангобардтар, француздар һәм немецтар ҡатнашлығында ойошторолған. Лангобардтар Константинополгә килгәс, Гөмөштекин Боэмундты әсирлеккә алғанлығын белеп ҡалған, һәм улар уны әсирлектән ҡотҡарыу өсөн саралар күргән. 1101 йылдың 3 июнендә улар Измиттан алыҫ булмаған Циветоттан ҡуҙғала һәм, Анатолий сәлжүктәре идара иткән Анкараны баҫып алғандан һуң, Амасья менән Никсарға юлланыр өсөн Чанҡыры яғына йүнәлә, әммә августа Гөмөштекин, Ҡылыс-Арыҫлан, Алеппо мәлиге Рыдван һәм 20 мең ғәскәре менән харран әмире Караж етәкселегендә Мерзифон янында уларҙы тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Гөмөштекин Ғәзи һәм Ҡылыс-Арыҫлан тәре йөрөтөүселәрҙең икенсе армияһы был еңеүҙән һуң Анатолийға килеүе һәм Конья йүнәлешендә хәрәкәт итеүе тураһында хәбәрҙар була. Төркиәнең бөтә ғәскәрҙәре менән ҡалҡыулыҡтар һәм тигеҙлектәр аша үткән юлдарҙан барып, улар был ғәскәрҙе Коньяға етмәҫ элек ҡыуып еткән һәм ныҡ итеп туҡмаған. Тәре йөрөтөүселәр Коньяға барып еткән һәм ҡаланы ҡамаған, ләкин һөҙөмтәһеҙ Эреглиға йүнәлгән. Әммә ныҡ һыуһаған армия Конья эргәһендә берләшкән төрөк көстәренең һөжүменә дусар булып, Антиохияға саҡ барып етә алған. Шул уҡ йылда Ҡылыс-Арыҫлан, Гөмөштекин Ғәзи, Караж һәм башҡа төрөк юлбашсылары Эрегли эргәһендә тәре йөрөтөүселәрҙең өсөнсө армияһын тар-мар иткән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Тәре йөрөтөүселәрҙе еңгәндән һуң, Гөмөштекин яңынан Малатьяны ҡамаған. Әрмән сығышлы Малатья хакимы Гавриилдың ҡала халҡына ҡарата аяуһыҙ мөнәсәбәте һәм айырыуса Ассирия аҡһөйәктәренең үлтерелеүе ҡамау арҡаһында аслыҡтан зыян күргән кешеләрҙең асыуын килтергән. 1102 йылдың 18 сентябрендә Сүриә һалдаттары ҡапҡаны асып, Гөмөштекинға ҡаланы тапшырған. Гөмөштекин халыҡҡа аҙыҡ-түлек ярҙамы күрһәткән, фермерҙарға орлоҡ һәм үгеҙҙәр таратҡан, Малатьяның тыныслығын һәм хәүефһеҙлеген тәьмин иткән. Әммә Боэмунд менән уның ике туған ағаһы Ричард де Салерно әсирлеккә алынғандан һуң, тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы бергә һуғышҡан булған ваҡиғалар Гөмөштекин һәм Ҡылыс-Арыҫланды күҙегештергән{{Sfn|Özaydın (b)|1993}}. Кампанияны дауам итеп, ул көньяҡҡа юл тота һәм 1103 йылда Малатияны баҫып ала. Уның христиандар менән һуғышы өсөн хәлифә Әбү Мансур әл-Мустаршид Данышмәндлеләргә ''мәлик'' - «батша» тигән титул биргән. Мәлик Ғәзи (Әхмәт) үҙен тәңкәләрҙә (грекса) «Романен менән Анатолийҙы яулап алыусы» тип атаған ҡеүәтле батша була; ләкин уның урынына ҡалған мәлик Ғәзи Мөхәмәт «бөйөк әмир» титулы менән ҡәнәғәтләнергә тейеш була.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Михаил Сүриәле һөйләүенсә, Бағдад хәлифе лә, Хөрәсән солтаны ла, йәғни Бөйөк Сәлжүкиҙәр, уға ҡара байраҡ, Ғәббәсиҙәр хәлифәлегенең сюзеренлыҡ эмблемаһы, солтан алдында һуҡҡан һымаҡ, уның алдында барабан ҡағып, хакимлыҡҡа тәғәйенләүҙе символлаштырған алтын скипетр ҙа бирелгән{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Тәүҙә Данишмәндлеләр власы Төньяҡ Анатолияның Токат, Амасья һәм Сивас ҡалалары тирәһендәге районда тарала{{Sfn|Босворт|1971}}. Быуат уртаһында улар Никсарҙа нығынған{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Тәүҙә Сивас тирәләй ерҙәрҙә тупланған Данишмәндлеләр, һуңынан Токат, Эльбистан һәм Неокесарияны яулай; артабан уларҙың ер биләмәләре көнбайышҡа - Анкараға һәм Кастамонға, һәм көньяҡҡа Малатьяға тиклем һуҙыла. XII быуат башында Данишмәндлеләр Рум солтанатының конкуренттары була, шулай уҡ тәре йөрөтөүселәргә ҡаршы көрәшә{{Sfn|Босворт|1971}}. Әмирғәзи Гөмөштегин Рум Сәлжүкиҙәре араһындағы тәхет мираҫы тураһындағы бәхәскә ҡыҫыла, Киликияла әрмәндәр менән һәм Эдесса графлығы француздары менән һуғыша, ә 1127 йылда Кайсери менән Анкараны ала{{Sfn|Босворт|1971}}. 1130 йылда Антиохиялы Боэмунд II Әрмәнстан Киликияһына ярҙам итергә маташа, ләкин Данишмәнд улы Гөмөштекин менән һуғыш барышында үлтерелә. Гөмөштекин 1134 йылда вафат булған, ә уның улы һәм вариҫы Мөхәммәт атаһының һәм олатаһының хәрби рухына эйә булмаған. [[Файл:Данишмәндлеләр. Раздел.svg|мини|320x320пкс]] Мөхәммәт 1142 йылда үлгәндән һуң, Данишмәндлеләрҙең биләмәләре уның ике ҡустыһы - «мәлик» титулын һаҡлап ҡалған Сивастан хакимлыҡ итеүсе Яғыбасан менән Маатьяла идара иткән Айн әд-Дин араһында бүленә. 1155 йылда сәлжүк солтаны Ҡылыс-Арыҫлан II Мәлек Яғыбасанға һөжүм иткән, һәм уныһы Мосул әмирҙәре Зенгидтарға ярҙам һорап мөрәжәғәт иткән. Ләкин 1174 йылда Ҡылыс-Арыҫлан II Сивасҡа һөжүм итә. Яғыбасан үҙен Сиваста әмир тип иғлан итә, уның ҡустыһы, Айн әд-дин, Эльбистан менән Малатья биләмәһенә инә, ә Зу-н-Нун Кайсериҙы баҫып ала. Шулай итеп, күпмелер ваҡыт Данишмәндлеләрҙең бер-береһенә көнәркәш өс тармағы йәшәгән. Яғыбасан вафат булғандан һуң, Сивас тармағы эшенә бер нисә тапҡыр сәлжүки Ҡылыс-Арыҫлан II ҡыҫыла; 1174 йылда ул Зу-н-Нунды туҡмай, уның биләмәләрен ҡулына алған. Данишмәндлеләр нәҫеле, Яғыбасан тоҡомдары, солтан Ғиясетдин Кей-Хөсрәү І-гә туғанының улы Ҡылыс-Арыҫлан III эйә булған тәхеткә ултырырға ярҙам иткән. Буйһоноусы вассалдарының ҡаҙаныштарын баһалап, солтан ағалы-ҡустылыны йомарт бүләкләй. «Данишмәндлеләр өлкәһе»н улына, Алаетдингә, биргән, әммә Мозафаретдин Мәхмүткә боронғо уделды - Никсар менән Койлухисарҙы бүләк иткән. Мозафаретдин Кайсериға ҡайта алған: солтан 602 йылда тәхеткә ултырғанда, ул унда мәсет төҙөй, Заһиретдин 1 перванэ вазифаһы бирелә{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}}. Үҙенең тәхеткә ныҡлап эйә булғанын белгәс, Кей-Хөсрәүҙең улы Солтан Изетдин Кей-Кавус I Кесе Азияны яулап алыу тарихыняҙырға заказ бирә, һәм сәркәтибе Ибн-Ала ҡаурыйы Данишмәндлеләр династияһына данлаған гимн ижад иткән.{{Sfn|Гордлевский|1941|страницы=27—28}} Был ваҡытта Малатьяла Зөлҡәрнәйҙең өс улы араһында ыҙғыш-талаш барған. Һуңғы хаким Насретдин Мөхәммәт Ҡылыс-Арыҫлан II-нең вассалы сифатында идара иткән, һуңынан 1178 йылда Малатьяла власҡа Ҡылыс-Арыҫлан II үҙе эйә булған. Тарихсы Ибн Биби әйтеүенсә, иҫән ҡалған Данишмәнделәр Сәлжүкиҙәргә хеҙмәткә күскән{{Sfn|Босворт|1971}}. == Данишмәндлеләр дәүләте хакимдары == Э. Босуортҡа ярашлы{{Sfn|Босворт|1971}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ !Сиваста: !Малатьяла: |- |Данишмәнд Ғәзи (1097—1104 йй. тәүге тапҡыр телгә алынған) | rowspan="3" | |- |Ғәзи Гөмөштекин (1104—1134), Данишмәнд Ғәзи улы |- |Мөхәммәт (1134—1142), Ғәзи Гөмөштекин улы |- |Имадетдин Зу’л-Нун (1142), Мөхәммәттең улы |Айн ад-Дин (1142—1152), Ғәзи Гөмөштекин улы |- |[[Низаметдин Яғыбасан]] (1142—1164), Мөхәммәттең улы |Зөлҡәрнәйн (1152—1162), Ғәзи Гөмөштекин улы |- |Мөжаһит Жамал ад-Дин Ғәзи (1164—1166), Яғыбасан улы |Насретдин Мөхәммәт (1162—1170), Зөлҡәрнәйн улы |- |Шәмсетдин Ибраһим (1166), Мөхәммәт улы |Фәхретдин Ҡасим (Мийафарикинда; 1170—1172), Зөлҡәрнәйн улы |- |Шәмсетдин Исмаил (1166—1168), Ибраһим улы |Афридун (1172—1175), Зөлҡәрнәйн улы |- |Зу’л-Нун (икенсе тапҡыр, Насретдин титулы менән; 1168—1174) |Насретдин Мөхәммәт (икенсе тапҡыр; 1175—1178), Зөлҡәрнәйн улы |- | colspan="2" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= Данишмәнд Ғәзи|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= Ғәзи Гөмөштекин|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мөхәммәт|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айн ад-Дин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зөлҡәрнәйн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= Низаметдин Яғыбасан|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зу'л-Нун |AYN= Ибраһим|MU= Мөхәммәт||K=Ҡасим||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| ||| |!| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||YĞS|| ||||AYN| | ||YĞS= Мөжәһит||boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Исмаил}} {{familytree/end}} |} С. Солмазға ярашлы{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}}: {| class="wikitable mw-collapsible mw-collapsed" |+ | colspan="2" |В Сивасе | colspan="2" |В Малатье |- |[[Данишменд Гази|Данышменд Гази]] |464 (1071){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} | colspan="2" rowspan="5" | |- |[[Гази Гюмюштекин]] |477 (1085){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Эмир Гази (Мелик Гази) |497 (1104){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Мелик Мохаммед |528 (1134){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (первое правление) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Ягы-Басан |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Айнюддевле (Айнюддин) |537 (1143){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Измаил |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Зуль-Карнайн |547 (1152){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Джемаледдин Гази |560 (1164){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (первое правление) |555 (1160){{Sfn|Özaydın (b)|1993}} или 557 (1162){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Шемседдин Ибрахим б. Мохаммед |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Касым |565 (1170){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Семседдин Исмаил |562 (1166){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Афридун |567 (1171){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- |Зюннун (второе правление) |567-570 (1172—1175){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |Насируддин Мухаммад (второе правление) |570-573 (1175—1178){{Sfn|Özaydın (b)|1993}}{{Sfn|Solmaz|2002|p=430—431}} |- | colspan="4" | {{familytree/start}} {{familytree| | | | | | ||DNŞ| | | | | | | |DNŞ= [[Данишменд Гази|Данышменд Гази]]|boxstyle_DNŞ =background-color: #dfd;}} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= [[Гази Гюмюштекин]]|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| ||||||| |!| }} {{familytree| | | |||||GÜM| |GÜM= Эмир Гази <br>(Мелек Гази)|boxstyle_GÜM =background-color: #dfd; }} {{familytree| | | | |,|-|-|-|+|-|-|-|-|-|-|-|.| | | | |}} {{familytree| | | |M| |AY| |||||Z| | |M =Мухаммад|boxstyle_M =background-color: #dfd;|AY= Айнеддин||boxstyle_AY =background-color: #aad;||boxstyle_Z =background-color: #aad;|Z= Зулькарнайн}} {{familytree|| |||)|-|-|-|v|-|-|-|.| | ||)|-|-|-|v|-|-|-|.|}} {{familytree| |||YĞS||YAĞ||AYN||MU||K||AF||YĞS= [[Низам ад-Дин Ягы-басан|Ягы-басан]]|boxstyle_YAĞ =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;| |YAĞ= Зуннун |AYN= Ибрагим|MU= Мухаммед||K=Касым||AF=Афридун||boxstyle_AF =background-color: #aad;|boxstyle_K =background-color: #aad;|boxstyle_MU =background-color: #aad;}} {{familytree| |||!|| | | | | || |!| | | |}} {{familytree| |||)|YĞS|||||AYN| | ||YĞS= Джемаледдин Гази|boxstyle_YĞS =background-color: #dfd;|boxstyle_AYN =background-color: #dfd;|AYN= Измаил}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Музафферуддин Махмуд}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||)|YĞS||YĞS=Захиреддин}} {{familytree| |||!|||}} {{familytree| |||`|YĞS||YĞS=Бедреддин Юсуф}} {{familytree/end}} |} == Иҫкәрмәләр == {{иҫкәрмәләр}} == Әҙәбиәт == * {{Cite web|url=https://www.thelatinlibrary.com/albertofaix/hist8.shtml|title=HISTORIA HIEROSOLYMITANAE EXPEDITIONIS|author=[[Альберт Аахенский|Albert of Aix]]|website=THE LATIN LIBRARY|publisher=thelatinlibrary.com|accessdate=2020-05-29|ref=Albert of Aix}} * {{Книга|ref=William of Tyre|ссылка=https://archive.org/details/williamoftyrehistory|автор=William of Tyre|заглавие=A History of Deeds Done Beyond the Sea|год=1943|volume=1}} * {{книга|ref=Босворт|автор=[[Босворт, Клиффорд Эдмунд|Босворт К. Э.]]|заглавие=Мусульманские династии. Справочник по хронологии и генеалогии|оригинал=The Islamic Dynasties. A Cronological and Genealogical Handbook|ответственный=Пер. с англ. П. А. Грязневича, отв. редактор [[И. П. Петрушевский]]|место=М.|издательство=Наука, ГРВЛ|год=1971|страницы=181—182}} * {{Книга|ref=Гордлевский|автор=Гордлевский В. А.|заглавие=Государство Сельджукидов Малой Азии|ответственный=Ответственный редактор И. Ю. Крачковский|год=1941|место=М.; Л.|издательство=Издательство Академии наук СССР|том=XXXIX|серия=Труды Института востоковедения Академии наук СССР}} * {{Книга|ref=Каэн|автор=Каэн К.|заглавие=Турция до османских султанов. Империя великих сельджуков, тюркское государство и правление монголов. 1071–1330|год=2021|издательство=Центрполиграф|страниц=501}} * {{Статья|ref=Смирнов|автор=Смирнов В.|заглавие=Мнимый турецкий султан именуемый у европейских писателей XVI в. Calepinus Cyriscelebes|год=1908|место=СПб.|издание=Записки Восточного Отделения Императорского Русского Археологического Общества|издательство=Типография Императорской Академии Наук|том=18|страницы=1—71}} * {{Статья|ref=Успенский|автор=Успенский Ф. И.|заглавие=Мелик Гази и Дзул-Нун Данишмeнды|год=1879|издание=Записки Одесского общества истории и древностей|том=9|страницы=229—268}} * {{Книга|ref=Lane-Poole|ссылка=https://archive.org/details/bub_gb_594TAAAAIAAJ/page/n145/mode/2up|автор=[[Лейн-Пул, Стенли|Lane-Poole St.]]|заглавие=The Mohammedan Dynasties: Chronological and Genealogical Tables with Historical Introductions|год=1894|часть=Danishmandids|издательство=A. Constable and company|pages=156|isbn=}} * {{Статья|автор=Bayram M.|заглавие=Danişmend Oğulları’nın Dinî ve Millî Siyaseti|ссылка=http://dergipark.gov.tr/download/article-file/258438|язык=|издание=Türkiyat Araştırmaları Dergisi||pages=131—147|volume=|issn=|ref=Bayram}} * {{Статья|автор=Kesik M.|заглавие=Zünnun ذوالنون|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/zunnun--danismendli|язык=tr|издание=Islam Ansiklopedisi|год=2019|pages=694—696|volume=EK-2|ref=Kesik}} * {{Книга|автор=Mélikoff Irène |заглавие=La geste de Melik Dānişmend: étude critique du Dānişmendnāme|ссылка=https://books.google.ru/books/about/La_geste_de_Melik_D%C4%81ni%C5%9Fmend.html?id=Q7MuV_dHPkAC&redir_esc=y|издательство=Dépositaire: A. Maisonneuve|год=1960|страниц=382|ref=Mélikoff}} * {{статья|автор= Mélikoff I.|заглавие= Danishmendids|издание=Encyclopaedia of Islam, Second Edition|ответственный=Edited by: P. Bearman, Th. Bianquis, C.E. Bosworth, E. van Donzel, W.P. Heinrichs.|год=|volume=II|pages=110—111|место=Leiden|издательство=BRILL|ref=Mélikoff}} * {{Статья|ссылка=https://www.jstor.org/stable/43317583|ref=Mordtmann|автор=Mordtmann A. D.|заглавие=Die Dynastie der Danischmende|год=1876|издание=Zeitschrift der Deutschen Morgenländischen Gesellschaft|том=30|выпуск=3|страницы=467–486|issn=0341-0137}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmend Gazi|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismend-gazi|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi||год=1993|тип=|месяц=|число=|том=|номер=|страницы=|pages=467—469|volume=8|issn=|ref=Özaydın (a)}} * {{Статья|автор=Özaydın A.|заглавие=Dânişmendliler|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendliler#1|язык=|издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993||том=|номер=|страницы=|pages=469—474|volume=8|issn=|ref=Özaydın (b)}} * {{Статья|автор=Ocak A. Y.|заглавие=Danişmendnâme دانشمندنامه|ссылка=https://islamansiklopedisi.org.tr/danismendname||издание=Islam Ansiklopedisi|тип=|месяц=|число=||год=1993|язык=||том=|номер=|страницы=|pages=478—480|volume=8|issn=|ref=Ocak}} * {{Книга|ref=Solmaz|ссылка=|автор=Solmaz S.|заглавие=Türkler|год=2002|часть=Danişmendliler|место=Ankara|издательство=Yeni Türkiye|страниц=|volume=6|seite=430—451|isbn=975-6782-33-1}} * {{Книга|ref=Wittek|автор=Wittek P.|заглавие=Rise of the Ottoman Empire|год=2013|издательство=Routledge|pages=48}} * {{Статья|автор=Yazici T.|заглавие=Dānešmand|ссылка=http://www.iranicaonline.org/articles/danesmand-amir-gazi-taylu-gms-tigin-ahmad-or-mohammad-danesmand-d|язык=|издание=Encyclopaedia Iranica||pages=654—655|volume=VI, Fasc. 6|ref=Yazici}} == Һылтанмалар == * {{Cite web|lang=tr|url=https://www.hurriyet.com.tr/gundem/arefe-gunu-oruc-tutuluyor-mu-diyanet-bilgileri-41807866|title=Melikgazi mumyasını aganigi ilacı yaptılar|website=www.hurriyet.com.tr|date=2000|access-date=2021-05-11}} [[Категория:Данишмәндлеләр|*]] [[Категория:Тәре йөрөтөүселәрҙең дошмандары]] [[Категория:Яҡын Көнсығыш хакимдары исемлектәре]] [[Категория:Сивас (ил)]] [[Категория:Анатолий бейлектәре]] [[Категория:Төркмән династиялары]] ns7zil6v0jz7ddg9ijniing3ovdjf5x Өлкән 0 184486 1148811 2022-08-06T05:50:02Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/121252021|Взрослый]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki [[Файл:RudolfMilly.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/RudolfMilly.jpg/270px-RudolfMilly.jpg|справа|мини|270x270пкс|Бер нисә өлкән кеше]] '''Өлкән кеше''' - билдәле бер йәшкә еткән кеше һәм уға ҡарата тән (физик) һәм менталь (психик) яҡтан өлгөргән тип уйларға нигеҙ бар. Өлкән индивид үҙенең тормош юлында мөһим булған ҡарарҙар ҡабул итергә мөмкинлек биргән кәрәкле белемгә һәм оҫталыҡҡа эйә. Үҫмерҙәр менән сағыштырғанда, өлкәндәр ҙурыраҡ хоҡуҡтарға һәм яуаплылыҡҡа эйә. Ҡағиҙә булараҡ, өлкәндәр үҙҙәрен тәьмин итә ала. Өлкән йәшкә инеү, урындағы [[Ҡануниәт|ҡануниәткә]] ҡарап, [[автомобиль]] йөрөтөү, сит илгә үҙ аллы сығыу, [[Сәйәсәт|сәйәси]] тормошта ҡатнашыу (һайлау һәм һайлап алыу хоҡуғын алыу), енси мөнәсәбәттәр һәм [[Никахлашыу|никах]] кеүек хоҡуҡтар алыу менән оҙатыла. Юридик яҡтан кеше законға ярашлы тулыһынса эшкә һәләтле булғандан һуң өлкән булып китә. Үҫеүҙең йәше универсаль түгел һәм теге йәки был йәмғиәттә ҡабул ителгән йәш арауығы рамкаһына һәм аныҡ кешенең физик һәм психологик үҫешенә бәйле. Аҙаҡҡы үҫеү билдәһе булып кешенең тотороҡло аҡса килеме килтергән һөнәр алыуы һанала. == Биологик өлгөрөү == Тарихи һәм кросс-мәҙәни яҡтан, өлгөрөү башлыса енси өлгөрөүҙең башланыуы менән билдәләнә ([[Менструация (Күрем)|ҡатын-ҡыҙҙарҙа күрем]] күреү, ир-егеттәрҙә [[эякуляция]] һәм ике енестең дә түмһәкәй сәстәре кеүек икенсел енси билдәләр барлыҡҡа килеүе). Кеше, ғәҙәттә, бала статусынан өлкән кеше статусына күсә, йыш ҡына был үҙгәреш йәки бәлиғ булыу менән бара. [[Категория:Кеше йәше]] [[Категория:Кеше онтогенезы]] ckvjbivf509diu5vxvaxhhmgpxeosy7 1148824 1148811 2022-08-06T07:56:20Z ZUFAr 191 wikitext text/x-wiki [[Файл:RudolfMilly.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/6/62/RudolfMilly.jpg/270px-RudolfMilly.jpg|справа|мини|270x270пкс|Бер нисә өлкән кеше]] '''Өлкән кеше''' — билдәле бер йәшкә еткән кеше һәм уға ҡарата тән (физик) һәм менталь (психик) яҡтан өлгөргән тип уйларға нигеҙ бар. Өлкән индивид үҙенең тормош юлында мөһим булған ҡарарҙар ҡабул итергә мөмкинлек биргән кәрәкле белемгә һәм оҫталыҡҡа эйә. Үҫмерҙәр менән сағыштырғанда, өлкәндәр ҙурыраҡ хоҡуҡтарға һәм яуаплылыҡҡа эйә. Ҡағиҙә булараҡ, өлкәндәр үҙҙәрен тәьмин итә ала. Өлкән йәшкә инеү, урындағы [[Ҡануниәт|ҡануниәткә]] ҡарап, [[автомобиль]] йөрөтөү, сит илгә үҙ аллы сығыу, [[Сәйәсәт|сәйәси]] тормошта ҡатнашыу (һайлау һәм һайлап алыу хоҡуғын алыу), енси мөнәсәбәттәр һәм [[Никахлашыу|никах]] кеүек хоҡуҡтар алыу менән оҙатыла. Юридик яҡтан кеше законға ярашлы тулыһынса эшкә һәләтле булғандан һуң өлкән булып китә. Үҫеүҙең йәше универсаль түгел һәм теге йәки был йәмғиәттә ҡабул ителгән йәш арауығы рамкаһына һәм аныҡ кешенең физик һәм психологик үҫешенә бәйле. Аҙаҡҡы үҫеү билдәһе булып кешенең тотороҡло аҡса килеме килтергән һөнәр алыуы һанала. == Биологик өлгөрөү == Тарихи һәм кросс-мәҙәни яҡтан, өлгөрөү башлыса енси өлгөрөүҙең башланыуы менән билдәләнә ([[Менструация (Күрем)|ҡатын-ҡыҙҙарҙа күрем]] күреү, ир-егеттәрҙә [[эякуляция]] һәм ике енестең дә түмһәкәй сәстәре кеүек икенсел енси билдәләр барлыҡҡа килеүе). Кеше, ғәҙәттә, бала статусынан өлкән кеше статусына күсә, йыш ҡына был үҙгәреш йәки бәлиғ булыу менән бара. [[Категория:Кеше йәше]] [[Категория:Кеше онтогенезы]] 7efcuk9cjbmvo8bkrr0ghog6dp8tyyu Фекерләшеү:Өлкән 1 184487 1148812 2022-08-06T05:50:28Z MR973 26610 "{{10000}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{10000}} ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf 1148825 1148812 2022-08-06T07:59:48Z ZUFAr 191 Исемен Өлкән кеше тип үҙгәртергә кәрәктер wikitext text/x-wiki {{10000}} Исемен Өлкән кеше тип үҙгәртергә кәрәктер. Бала, үҫмер тип әйтһәң кем тураһына икәне аңлашыла, өлкән тип әйтһәң аңлашылмай.--[[Ҡатнашыусы:ZUFAr|ZUFAr]] ([[Ҡатнашыусы менән һөйләшеү:ZUFAr|әңгәмә]]) 07:59, 6 август 2022 (UTC) dug6vipa909mqkjzteugupb06te0jwx Малай (ир-бала) 0 184488 1148814 2022-08-06T06:12:59Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/123633833|Мальчик]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki [[Файл:Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg/200px-Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg|мини|329x329пкс|Малай ял итеүҙә, [[Мәскәү]], Ленин тауҙары, 1964]] [[Файл:Alabama_veloboys_1910s.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Alabama_veloboys_1910s.jpg/200px-Alabama_veloboys_1910s.jpg|мини|200x200пкс|Ебәреүсе-малайҙар. [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]], [[1908 йыл|1908]]]] '''Малай''' - 12 йәшкә тиклемге (енси яҡтан өлгөрөү тамамланғанға тиклем) ир-ат балалары. Малайҙар менән ҡыҙҙарҙың, шулай уҡ ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың бер-береһенән айырмаһы биология күҙлегенән генә түгел, ә гендер айырмаһы тип тә ҡарала. Гендер идентификацияһы (йәғни енес менән идентификациялау), клиник эндокринология мәғлүмәттәренән һәм сабыйҙарҙа енси мөнәсәбәттәрҙе үҙгәртеү (үҙгәреү) буйынса хирургик операцияларҙан күренеүенсә, тәү сиратта тыумыштан килгән билдәләүселәр (йәғни енес үҫеш ваҡытында баш мейеһенең енси дифференциацияланыуы) арҡаһында барлыҡҡа килә. '''Үҫмер''' - яҡынса 12 йәштән 18 йәшкә тиклемге енси яҡтан өлгөрөү осоронда үҫмер<ref>{{Китап|автор=Академия Наук СССР, Институт Русского Языка|заглавие=Словарь русского языка|ответственный=А.П. Евгеньева|издание=|место=Москва|издательство=Русский язык|год=1983|страницы=214|страниц=|isbn=}}</ref>. '''Егет''' ''(йәш егет, йәш үҫмер)'' — йәш ир-ат (егет), 12 йәштән өлкән, әммә 18 йәше тулмаған (әлеге ваҡытта донъяның күпселек илдәрендә билдәләнгән бәлиғ йәштәге егет). Малайҙың үҫеш процесында ир-аттарҙың енси гормондары тәьҫирендә беренсел һәм икенсел енси характеристикалар барлыҡҡа килә һәм камиллаштырыла. '''Ир-ат''' — 18 йәше тулған өлкән ир-ат ''(ир-егет)''. == Лингвистика == Рус телендә ябай халыҡ һәм сленг (жаргон) телмәрендә ҡайһы берҙә «малай» урынына «''пацан''» һүҙе ҡулланыла. Башҡорт теленең ҡайһы бер диалекттарында «''бөстөрөкәй''» тигән һүҙ бар. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [https://web.archive.org/web/20120216155401/http://www.x-gender.net/biogender/toys_primates.htm Гомоноид булмаған приматтарҙың балалар уйынсыҡтарын һайлауҙа енси өҫтөнлөктәре] * ''Аллан һәм Барбара Пиз''. [https://web.archive.org/web/20090828044335/http://www.x-gender.net/biogender/pease.htm Үҙ-ара мөнәсәбәттәр теле (ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ)] * [https://web.archive.org/web/20090828044242/http://www.x-gender.net/biogender/David_Reimer.htm Дэвид Реймерҙың клиник осрағы] * [https://web.archive.org/web/20090827205108/http://www.x-gender.net/biogender/tolk_makakes.htm Evolution and Human Behavior: Инә макакалар ата макакаларҙан 13 тапҡырға күберәк һөйләшә.] [[Категория:Кеше онтогенезы]] [[Категория:Ир]] m7dbp3iy5b1lt953d2lsb79j0sg8khh 1148839 1148814 2022-08-06T11:31:44Z Sherbn 17935 wikitext text/x-wiki [[Файл:Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg/200px-Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg|мини|329x329пкс|Малай ял итеүҙә, [[Мәскәү]], Ленин тауҙары, 1964]] [[Файл:Alabama_veloboys_1910s.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Alabama_veloboys_1910s.jpg/200px-Alabama_veloboys_1910s.jpg|мини|200x200пкс|Йомош үтәүсе малайҙар. [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]], [[1908 йыл|1908]]]] '''Малай''' - 12 йәшкә тиклемге (енси яҡтан өлгөрөү тамамланғанға тиклем) ир-ат балалары. Малайҙар менән ҡыҙҙарҙың, шулай уҡ ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың бер-береһенән айырмаһы биология күҙлегенән генә түгел, ә гендер айырмаһы тип тә ҡарала. Гендер идентификацияһы (йәғни енес менән идентификациялау), клиник эндокринология мәғлүмәттәренән һәм сабыйҙарҙа енси мөнәсәбәттәрҙе үҙгәртеү (үҙгәреү) буйынса хирургик операцияларҙан күренеүенсә, тәү сиратта тыумыштан килгән билдәләүселәр (йәғни енес үҫеш ваҡытында баш мейеһенең енси дифференциацияланыуы) арҡаһында барлыҡҡа килә. '''Үҫмер''' - яҡынса 12 йәштән 18 йәшкә тиклемге енси яҡтан өлгөрөү осоронда үҫмер<ref>{{Китап|автор=Академия Наук СССР, Институт Русского Языка|заглавие=Словарь русского языка|ответственный=А.П. Евгеньева|издание=|место=Москва|издательство=Русский язык|год=1983|страницы=214|страниц=|isbn=}}</ref>. '''Егет''' ''(йәш егет, йәш үҫмер)'' — йәш ир-ат (егет), 12 йәштән өлкән, әммә 18 йәше тулмаған (әлеге ваҡытта донъяның күпселек илдәрендә билдәләнгән бәлиғ йәштәге егет). Малайҙың үҫеш процесында ир-аттарҙың енси гормондары тәьҫирендә беренсел һәм икенсел енси характеристикалар барлыҡҡа килә һәм камиллаштырыла. '''Ир-ат''' — 18 йәше тулған өлкән ир-ат ''(ир-егет)''. == Лингвистика == Рус телендә ябай халыҡ һәм сленг (жаргон) телмәрендә ҡайһы берҙә «малай» урынына «''пацан''» һүҙе ҡулланыла. Башҡорт теленең ҡайһы бер диалекттарында «''бөстөрөкәй''» тигән һүҙ бар. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [https://web.archive.org/web/20120216155401/http://www.x-gender.net/biogender/toys_primates.htm Гомоноид булмаған приматтарҙың балалар уйынсыҡтарын һайлауҙа енси өҫтөнлөктәре] * ''Аллан һәм Барбара Пиз''. [https://web.archive.org/web/20090828044335/http://www.x-gender.net/biogender/pease.htm Үҙ-ара мөнәсәбәттәр теле (ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ)] * [https://web.archive.org/web/20090828044242/http://www.x-gender.net/biogender/David_Reimer.htm Дэвид Реймерҙың клиник осрағы] * [https://web.archive.org/web/20090827205108/http://www.x-gender.net/biogender/tolk_makakes.htm Evolution and Human Behavior: Инә макакалар ата макакаларҙан 13 тапҡырға күберәк һөйләшә.] [[Категория:Кеше онтогенезы]] [[Категория:Ир]] ryfgmnjoitejm916cfq59s8n42kifb3 1148840 1148839 2022-08-06T11:32:44Z Sherbn 17935 wikitext text/x-wiki [[Файл:Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg/200px-Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg|мини|329x329пкс| Урамда уйнап йөрөгән малай, [[Мәскәү]], Ленин тауҙары, 1964]] [[Файл:Alabama_veloboys_1910s.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Alabama_veloboys_1910s.jpg/200px-Alabama_veloboys_1910s.jpg|мини|200x200пкс|Йомош үтәүсе малайҙар. [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]], [[1908 йыл|1908]]]] '''Малай''' - 12 йәшкә тиклемге (енси яҡтан өлгөрөү тамамланғанға тиклем) ир-ат балалары. Малайҙар менән ҡыҙҙарҙың, шулай уҡ ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың бер-береһенән айырмаһы биология күҙлегенән генә түгел, ә гендер айырмаһы тип тә ҡарала. Гендер идентификацияһы (йәғни енес менән идентификациялау), клиник эндокринология мәғлүмәттәренән һәм сабыйҙарҙа енси мөнәсәбәттәрҙе үҙгәртеү (үҙгәреү) буйынса хирургик операцияларҙан күренеүенсә, тәү сиратта тыумыштан килгән билдәләүселәр (йәғни енес үҫеш ваҡытында баш мейеһенең енси дифференциацияланыуы) арҡаһында барлыҡҡа килә. '''Үҫмер''' - яҡынса 12 йәштән 18 йәшкә тиклемге енси яҡтан өлгөрөү осоронда үҫмер<ref>{{Китап|автор=Академия Наук СССР, Институт Русского Языка|заглавие=Словарь русского языка|ответственный=А.П. Евгеньева|издание=|место=Москва|издательство=Русский язык|год=1983|страницы=214|страниц=|isbn=}}</ref>. '''Егет''' ''(йәш егет, йәш үҫмер)'' — йәш ир-ат (егет), 12 йәштән өлкән, әммә 18 йәше тулмаған (әлеге ваҡытта донъяның күпселек илдәрендә билдәләнгән бәлиғ йәштәге егет). Малайҙың үҫеш процесында ир-аттарҙың енси гормондары тәьҫирендә беренсел һәм икенсел енси характеристикалар барлыҡҡа килә һәм камиллаштырыла. '''Ир-ат''' — 18 йәше тулған өлкән ир-ат ''(ир-егет)''. == Лингвистика == Рус телендә ябай халыҡ һәм сленг (жаргон) телмәрендә ҡайһы берҙә «малай» урынына «''пацан''» һүҙе ҡулланыла. Башҡорт теленең ҡайһы бер диалекттарында «''бөстөрөкәй''» тигән һүҙ бар. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [https://web.archive.org/web/20120216155401/http://www.x-gender.net/biogender/toys_primates.htm Гомоноид булмаған приматтарҙың балалар уйынсыҡтарын һайлауҙа енси өҫтөнлөктәре] * ''Аллан һәм Барбара Пиз''. [https://web.archive.org/web/20090828044335/http://www.x-gender.net/biogender/pease.htm Үҙ-ара мөнәсәбәттәр теле (ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ)] * [https://web.archive.org/web/20090828044242/http://www.x-gender.net/biogender/David_Reimer.htm Дэвид Реймерҙың клиник осрағы] * [https://web.archive.org/web/20090827205108/http://www.x-gender.net/biogender/tolk_makakes.htm Evolution and Human Behavior: Инә макакалар ата макакаларҙан 13 тапҡырға күберәк һөйләшә.] [[Категория:Кеше онтогенезы]] [[Категория:Ир]] oop07bck21a4smwwtokskce2ybl5kz1 1148841 1148840 2022-08-06T11:33:39Z Sherbn 17935 wikitext text/x-wiki [[Файл:Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/4/43/Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg/200px-Hammond_Slides_Winter_1964_02.jpg|мини|329x329пкс| Урамда уйнап йөрөгән малай, [[Мәскәү]], Ленин тауҙары, 1964]] [[Файл:Alabama_veloboys_1910s.jpg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/5/56/Alabama_veloboys_1910s.jpg/200px-Alabama_veloboys_1910s.jpg|мини|200x200пкс|Йомош үтәүсе малайҙар. [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]], [[1908 йыл|1908]]]] '''Малай''' - 12 йәшкә тиклемге (енси яҡтан өлгөрөү тамамланғанға тиклем) ир-ат балалары. Малайҙар менән ҡыҙҙарҙың, шулай уҡ ир-егеттәрҙең һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың бер-береһенән айырмаһы биология күҙлегенән генә түгел, ә гендер айырмаһы тип тә ҡарала. Гендер идентификацияһы (йәғни енес менән идентификациялау), клиник эндокринология мәғлүмәттәренән һәм сабыйҙарҙа енси мөнәсәбәттәрҙе үҙгәртеү (үҙгәреү) буйынса хирургик операцияларҙан күренеүенсә, тәү сиратта тыумыштан килгән билдәләүселәр (йәғни енес үҫеш ваҡытында баш мейеһенең енси дифференциацияланыуы) арҡаһында барлыҡҡа килә. '''Үҫмер''' - яҡынса 12 йәштән 18 йәшкә тиклемге енси яҡтан өлгөрөү осорондағы үҫмер<ref>{{Китап|автор=Академия Наук СССР, Институт Русского Языка|заглавие=Словарь русского языка|ответственный=А.П. Евгеньева|издание=|место=Москва|издательство=Русский язык|год=1983|страницы=214|страниц=|isbn=}}</ref>. '''Егет''' ''(йәш егет, йәш үҫмер)'' — йәш ир-ат (егет), 12 йәштән өлкән, әммә 18 йәше тулмаған (әлеге ваҡытта донъяның күпселек илдәрендә билдәләнгән бәлиғ йәштәге егет). Малайҙың үҫеш процесында ир-аттарҙың енси гормондары тәьҫирендә беренсел һәм икенсел енси характеристикалар барлыҡҡа килә һәм камиллаштырыла. '''Ир-ат''' — 18 йәше тулған өлкән ир-ат ''(ир-егет)''. == Лингвистика == Рус телендә ябай халыҡ һәм сленг (жаргон) телмәрендә ҡайһы берҙә «малай» урынына «''пацан''» һүҙе ҡулланыла. Башҡорт теленең ҡайһы бер диалекттарында «''бөстөрөкәй''» тигән һүҙ бар. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} == Һылтанмалар == * [https://web.archive.org/web/20120216155401/http://www.x-gender.net/biogender/toys_primates.htm Гомоноид булмаған приматтарҙың балалар уйынсыҡтарын һайлауҙа енси өҫтөнлөктәре] * ''Аллан һәм Барбара Пиз''. [https://web.archive.org/web/20090828044335/http://www.x-gender.net/biogender/pease.htm Үҙ-ара мөнәсәбәттәр теле (ир-ат һәм ҡатын-ҡыҙ)] * [https://web.archive.org/web/20090828044242/http://www.x-gender.net/biogender/David_Reimer.htm Дэвид Реймерҙың клиник осрағы] * [https://web.archive.org/web/20090827205108/http://www.x-gender.net/biogender/tolk_makakes.htm Evolution and Human Behavior: Инә макакалар ата макакаларҙан 13 тапҡырға күберәк һөйләшә.] [[Категория:Кеше онтогенезы]] [[Категория:Ир]] ke0bsn088kof2ln3ymre2zxgqwf9hzf Фекерләшеү:Малай (ир-бала) 1 184489 1148815 2022-08-06T06:13:19Z MR973 26610 "{{10000}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{10000}} ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf Бала табыу һәләте 0 184490 1148816 2022-08-06T06:57:16Z MR973 26610 "[[:ru:Special:Redirect/revision/124579894|Фертильность]]" битен тәржемә итеп төҙөлгән wikitext text/x-wiki [[Файл:Countriesbyfertilityrate.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Countriesbyfertilityrate.svg/400px-Countriesbyfertilityrate.svg.png|мини|400x400пкс|Төрлө йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың уртаса һанын иҫәпкә алып, ҡатын-ҡыҙҙан тыуған балаларҙың уртаса һанының донъя картаһы, 2020 йыл мәғлүмәттәре. {{Col-begin}} {{Col-break}} {{Легенда|#AE23AE|7-8 бала}} {{Легенда|#FF00FF|6-7 бала}} {{Легенда|#FF0000|5-6 бала}} {{Легенда|#FF6600|4-5 бала}} {{Col-break}} {{Легенда|#FFFF00|3-4 бала}} {{Легенда|#00FF00|2-3 бала}} {{Легенда|#35B0E3|1-2 бала}} {{Легенда|#3555E3|0-1 бала}} {{Столбцы/конец}}]] Бала табыу һәләте ({{Lang-la|fertilis}} — «уңдырышлыҡ, емешле») - енси яҡтан өлгөргән организмдың йәшәүгә һәләтле тоҡом тыуҙырыу һәләте. «Түлһеҙлек», «стерильлек» төшөнсәләренә ҡапма-ҡаршы. == Физиологияһы == Физиологик мәғәнәлә бала табыу һәләте ҡатын-ҡыҙҙың йәки ир-аттың бала табыу, йәғни бала табыу мөмкинлеген аңлайҙар. === Ирҙәрҙең уңдырышлылығы === Ир-егеттәрҙең бала табыу һәләте йыш ҡына «сперманың уңдырышлылығы, үрсемлеге» төшөнсәһенә ҡайтып ҡала. Ирҙәрҙең бала табыу һәләтенә бик күп факторҙар йоғонто яһай:<ref>[http://medportal.ru/enc/besplodie/male/5/ От чего зависит качество спермы?]</ref> * тәмәке тартыу һәм спиртлы эсемлектәр эсеү; * анаболик стероидтар, йәки эндокрин биҙҙәр етештергән тестостерондың тәбиғи кимәленә тап килмәгән был дарыуҙарҙың юғары дозалары, * Тестикула (йомортҡа) өлкәһендә юғары температура;<ref>{{Мәҡәлә|автор=Damayanthi Durairajanayagam, Ashok Agarwal, Chloe Ong|заглавие=Causes, effects and molecular mechanisms of testicular heat stress|ссылка=https://www.rbmojournal.com/article/S1472-6483(14)00545-8/fulltext|язык=en|издание=Reproductive BioMedicine Online|год=2015-01|том=30|выпуск=1|страницы=14—27|issn=1472-6483|doi=10.1016/j.rbmo.2014.09.018}}</ref> * С һәм цинк витамины булмауы; * Артыҡ ауырлыҡ;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2006/09/01/infertility/ Мужчины с избыточным весом чаще страдают бесплодием]</ref> * нурланыштарҙың һәм химик берләшмәләрҙең йоғонтоһо;<ref>[http://www.nydailynews.com/news/wifi-damage-sperm-quality-study-article-1.983764 WiFi may damage sperm quality: Study]</ref><ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2008/05/23/paint/ Малярные краски снижают качество спермы]</ref> * Бәүел-енес системаһы ауырыуҙары (простатит, хламидиоз<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2007/10/16/chlamidia/ Хламидиоз снижает качество спермы]</ref>, [[венерик ауырыуҙар]]), бала саҡтағы инфекцияларҙың ҡатмарлашыуы (сысҡан ауырыуы, ҡыҙамыҡ), [[шәкәр диабеты]], [[вируслы гепатит]]; * Йәшәү рәүеше һәм физик эшмәкәрлек үҙенсәлектәре;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2010/12/10/cycling/ Езда на велосипеде снижает качество спермы]</ref> * Спермаға ҡаршы антиесемдәр<ref>{{Мәҡәлә|автор=H. Wolff, W. B. Schill|заглавие=Antisperm antibodies in infertile and homosexual men: relationship to serologic and clinical findings|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4054346|издание=Fertility and Sterility|год=November 1985|том=44|выпуск=5|страницы=673—677|issn=0015-0282}}</ref>; * оксидатив стресс; * һ. б. === Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте === Ҡатын-ҡыҙҙарҙың юғары, нормаль һәм түбән бала табыу һәләте айырыла. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте өс факторға бәйле: бала тыуҙырыу һәләте, уны сығарыу һәләте һәм бала табыу мөмкинлеге. Әгәр телгә алынған факторҙарҙың береһе булмаһа, ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте түбән тип һанала. Өс факторҙың да булыуы нормаль тыуымды күрһәтә. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте овуляция менән тығыҙ бәйле, сөнки өлгөргән йомортҡаның булыуы ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләтен билдәләй. Һәр күрем циклы ваҡытында өлгөргән йомортҡа күҙәнәге йомортҡалыҡтан сыға (уның сығыу процесы овуляция тип атала), әгәр был булмаһа, ҡатын-ҡыҙ бала тыуҙырмай. Шулай уҡ билдәләп үтергә кәрәк, овуляция ваҡытында ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте максималь кимәлгә етә, сөнки был процесс һөҙөмтәһендә ҡатын-ҡыҙҙарҙың енси юлына эләккән сперматозоидтарҙың өлгөргән йомортҡа күҙәнәгенә юлы ҡыҫҡара. Ҡайһы бер түлһеҙлек сәбәптәре, мәҫәлән, спермаға ҡаршы антиесемдәрҙең булыуы тыуымды кәметә ала.<ref>{{Мәҡәлә|автор=B. Restrepo, W. Cardona-Maya|заглавие=Antisperm antibodies and fertility association|ссылка=http://www.elsevier.es/en-revista-actas-urologicas-espanolas-english-392-articulo-antisperm-antibodies-fertility-association-S2173578613001728|язык=en|издание=Actas Urológicas Españolas (English Edition)|год=2013-10|том=37|выпуск=9|страницы=571—578|issn=2173-5786|doi=10.1016/j.acuroe.2012.11.016}}</ref> == Демография == [[Демография|Демографияла]] был термин менән йыш ҡына [[Ҡатын-ҡыҙ|ҡатын-ҡыҙҙың]] репродуктив һәләтен, йәки ҡатын-ҡыҙҙарҙың бала табыу һәләтен аңлаталар. Был характеристиканы һан яғынан сағылдырыу өсөн популяция масштабында дөйөм тыуым коэффициенты ҡулланыла. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, халыҡтың уртаса 5 проценты уңдырышһыҙ<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2013/0559/reprod01.php Сколько в мире бесплодных пар?]</ref>. 11930—1960 йылдарҙа никахта (рәсми йәки граждан) тыуған ҡатын-ҡыҙҙарҙа түлһеҙлек кимәле 4 проценттан артмай, ә 1970 йылда тыуған ҡатын-ҡыҙҙар араһында был күрһәткес 6 процентҡа яҡын<ref>[https://iq.hse.ru/news/177665112.html Бесплодных женщин становится больше]</ref>. Рәсәйҙә бала табыу йәшендәге (15 - 49 йәш) 39,1 миллион ҡатын-ҡыҙҙың 6 миллионы түлһеҙ<ref>[https://rg.ru/2005/08/23/kulakov-dz.html Страна нерожденных В России бесплодны около семи миллионов женщин и четырёх миллионов мужчин Текст: Ирина Краснопольская]</ref>.Рәсәйҙә, «Независимая газета» мәғлүмәттәре буйынса, никахҡа ингән парҙарҙың яҡынса 15 проценты бала таба алмай, демографтарҙың мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә бер ҡасан да бала тапмаған ҡатындарҙың 6-7 проценты, ә никахта торғандарҙың 3-5 проценты бала таба алмай<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0219/reprod01.php Демоскоп. Виктория Ивановна САКЕВИЧ Рождаемость и бесплодие: все ли здесь ясно?№ 219—220 24 октября — 6 ноября 2005]</ref>. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, түлһеҙ никахтарҙың 15 процентының кимәле бик мөһим, был илдәге демографияға йоғонто яһай һәм дәүләт проблемаһы булып тора<ref>{{Cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/v/demograficheskaya-bezopasnost-rossii-regionalnye-izmeriteli-otsenka-rezultatov|title=Демографическая безопасность России: региональные измерители, оценка результатов|publisher=cyberleninka.ru|accessdate=2018-07-31}}</ref>. Социологтар һәм иҡтисадсылар күҙаллауҙары буйынса алдағы йылдарҙа Рәсәйҙә балаһыҙ ҡатын-ҡыҙҙарҙың проценты хәҙерге 8 проценттан уртаса Европа кимәленә 15 процентҡа яҡынлашыуы ихтимал<ref>[http://www.ng.ru/economics/2014-08-19/4_demography.html 19.08.2014 00:01:00 Россиянки не торопятся в декрет. Доля бездетных женщин в стране увеличивается, несмотря на государственное стимулирование рождаемости. Ольга Соловьева]</ref>. === Репродуктив йәш === Репродуктив йәш (шулай уҡ бала табыу йә бала табыу йәше) — ҡатын-ҡыҙ тормошонда [[бала]] табырға һәм тәрбиәләргә һәләтле осор. [[Демография|Демографияла]] был осорҙоң оҙайлығы уның сиктәрен күрһәтеү менән ҡылыҡһырлана. [[Ҡатын-ҡыҙ|Ҡатын-ҡыҙҙарҙың]] репродуктив йәше 15 - 49 йәш тип аңлайҙар (тыуым түбән булған илдәрҙә — 15-44 йәш). Ҡағиҙә булараҡ, репродуктив йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың өлөшө ярайһы уҡ тотороҡло һәм 25-30 % тәшкил итә. == Тыуымдың дөйөм коэффициенты == Тыуымдың дөйөм күрһәткесе тыуым кимәленең иң теүәл күрһәткесе булып тора, был коэффициент гипотетик быуында бер ҡатын-ҡыҙҙың тыуымдың уртаса һанын ғүмере буйы ҡылыҡһырлай, шул уҡ ваҡытта йәш составының үҙгәреүенә һәм үлеменә ҡарамаҫтан, һәр йәштә тыуым кимәлен һаҡлай. Халыҡты бер кимәлдә тотоу өсөн ғүмер буйы бер ҡатын-ҡыҙға 2,1 тыуымдың дөйөм күрһәткесе кәрәк. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Үрсеү]] [[Категория:Демографик теория]] [[Категория:Физиология]] 7yof8u5pg0lx56jc01vjyngs59ex12w 1148823 1148816 2022-08-06T07:07:47Z MR973 26610 wikitext text/x-wiki [[Файл:Countriesbyfertilityrate.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Countriesbyfertilityrate.svg/400px-Countriesbyfertilityrate.svg.png|мини|400x400пкс|Төрлө йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың уртаса һанын иҫәпкә алып, ҡатын-ҡыҙҙан тыуған балаларҙың уртаса һанының донъя картаһы, 2020 йыл мәғлүмәттәре. {{Col-begin}} {{Col-break}} {{Легенда|#AE23AE|7-8 бала}} {{Легенда|#FF00FF|6-7 бала}} {{Легенда|#FF0000|5-6 бала}} {{Легенда|#FF6600|4-5 бала}} {{Col-break}} {{Легенда|#FFFF00|3-4 бала}} {{Легенда|#00FF00|2-3 бала}} {{Легенда|#35B0E3|1-2 бала}} {{Легенда|#3555E3|0-1 бала}} {{Столбцы/конец}}]] '''Бала табыу һәләте''' ({{Lang-la|fertilis}} — «уңдырышлыҡ, емешле») - енси яҡтан өлгөргән организмдың йәшәүгә һәләтле тоҡом тыуҙырыу һәләте. «Түлһеҙлек», «стерильлек» төшөнсәләренә ҡапма-ҡаршы. == Физиологияһы == Физиологик мәғәнәлә бала табыу һәләте ҡатын-ҡыҙҙың йәки ир-аттың бала табыу, йәғни бала табыу мөмкинлеген аңлайҙар. === Ирҙәрҙең уңдырышлылығы === Ир-егеттәрҙең бала табыу һәләте йыш ҡына «сперманың уңдырышлылығы, үрсемлеге» төшөнсәһенә ҡайтып ҡала. Ирҙәрҙең бала табыу һәләтенә бик күп факторҙар йоғонто яһай:<ref>[http://medportal.ru/enc/besplodie/male/5/ От чего зависит качество спермы?]</ref> * тәмәке тартыу һәм спиртлы эсемлектәр эсеү; * анаболик стероидтар, йәки эндокрин биҙҙәр етештергән тестостерондың тәбиғи кимәленә тап килмәгән был дарыуҙарҙың юғары дозалары, * Тестикула (йомортҡа) өлкәһендә юғары температура;<ref>{{Мәҡәлә|автор=Damayanthi Durairajanayagam, Ashok Agarwal, Chloe Ong|заглавие=Causes, effects and molecular mechanisms of testicular heat stress|ссылка=https://www.rbmojournal.com/article/S1472-6483(14)00545-8/fulltext|язык=en|издание=Reproductive BioMedicine Online|год=2015-01|том=30|выпуск=1|страницы=14—27|issn=1472-6483|doi=10.1016/j.rbmo.2014.09.018}}</ref> * С һәм цинк витамины булмауы; * Артыҡ ауырлыҡ;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2006/09/01/infertility/ Мужчины с избыточным весом чаще страдают бесплодием]</ref> * нурланыштарҙың һәм химик берләшмәләрҙең йоғонтоһо;<ref>[http://www.nydailynews.com/news/wifi-damage-sperm-quality-study-article-1.983764 WiFi may damage sperm quality: Study]</ref><ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2008/05/23/paint/ Малярные краски снижают качество спермы]</ref> * Бәүел-енес системаһы ауырыуҙары (простатит, хламидиоз<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2007/10/16/chlamidia/ Хламидиоз снижает качество спермы]</ref>, [[венерик ауырыуҙар]]), бала саҡтағы инфекцияларҙың ҡатмарлашыуы (сысҡан ауырыуы, ҡыҙамыҡ), [[шәкәр диабеты]], [[вируслы гепатит]]; * Йәшәү рәүеше һәм физик эшмәкәрлек үҙенсәлектәре;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2010/12/10/cycling/ Езда на велосипеде снижает качество спермы]</ref> * Спермаға ҡаршы антиесемдәр<ref>{{Мәҡәлә|автор=H. Wolff, W. B. Schill|заглавие=Antisperm antibodies in infertile and homosexual men: relationship to serologic and clinical findings|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4054346|издание=Fertility and Sterility|год=November 1985|том=44|выпуск=5|страницы=673—677|issn=0015-0282}}</ref>; * оксидатив стресс; * һ. б. === Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте === Ҡатын-ҡыҙҙарҙың юғары, нормаль һәм түбән бала табыу һәләте айырыла. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте өс факторға бәйле: бала тыуҙырыу һәләте, уны сығарыу һәләте һәм бала табыу мөмкинлеге. Әгәр телгә алынған факторҙарҙың береһе булмаһа, ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте түбән тип һанала. Өс факторҙың да булыуы нормаль тыуымды күрһәтә. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте овуляция менән тығыҙ бәйле, сөнки өлгөргән йомортҡаның булыуы ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләтен билдәләй. Һәр күрем циклы ваҡытында өлгөргән йомортҡа күҙәнәге йомортҡалыҡтан сыға (уның сығыу процесы овуляция тип атала), әгәр был булмаһа, ҡатын-ҡыҙ бала тыуҙырмай. Шулай уҡ билдәләп үтергә кәрәк, овуляция ваҡытында ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте максималь кимәлгә етә, сөнки был процесс һөҙөмтәһендә ҡатын-ҡыҙҙарҙың енси юлына эләккән сперматозоидтарҙың өлгөргән йомортҡа күҙәнәгенә юлы ҡыҫҡара. Ҡайһы бер түлһеҙлек сәбәптәре, мәҫәлән, спермаға ҡаршы антиесемдәрҙең булыуы тыуымды кәметә ала.<ref>{{Мәҡәлә|автор=B. Restrepo, W. Cardona-Maya|заглавие=Antisperm antibodies and fertility association|ссылка=http://www.elsevier.es/en-revista-actas-urologicas-espanolas-english-392-articulo-antisperm-antibodies-fertility-association-S2173578613001728|язык=en|издание=Actas Urológicas Españolas (English Edition)|год=2013-10|том=37|выпуск=9|страницы=571—578|issn=2173-5786|doi=10.1016/j.acuroe.2012.11.016}}</ref> == Демография == [[Демография|Демографияла]] был термин менән йыш ҡына [[Ҡатын-ҡыҙ|ҡатын-ҡыҙҙың]] репродуктив һәләтен, йәки ҡатын-ҡыҙҙарҙың бала табыу һәләтен аңлаталар. Был характеристиканы һан яғынан сағылдырыу өсөн популяция масштабында дөйөм тыуым коэффициенты ҡулланыла. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, халыҡтың уртаса 5 проценты уңдырышһыҙ<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2013/0559/reprod01.php Сколько в мире бесплодных пар?]</ref>. 11930—1960 йылдарҙа никахта (рәсми йәки граждан) тыуған ҡатын-ҡыҙҙарҙа түлһеҙлек кимәле 4 проценттан артмай, ә 1970 йылда тыуған ҡатын-ҡыҙҙар араһында был күрһәткес 6 процентҡа яҡын<ref>[https://iq.hse.ru/news/177665112.html Бесплодных женщин становится больше]</ref>. Рәсәйҙә бала табыу йәшендәге (15 - 49 йәш) 39,1 миллион ҡатын-ҡыҙҙың 6 миллионы түлһеҙ<ref>[https://rg.ru/2005/08/23/kulakov-dz.html Страна нерожденных В России бесплодны около семи миллионов женщин и четырёх миллионов мужчин Текст: Ирина Краснопольская]</ref>.Рәсәйҙә, «Независимая газета» мәғлүмәттәре буйынса, никахҡа ингән парҙарҙың яҡынса 15 проценты бала таба алмай, демографтарҙың мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә бер ҡасан да бала тапмаған ҡатындарҙың 6-7 проценты, ә никахта торғандарҙың 3-5 проценты бала таба алмай<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0219/reprod01.php Демоскоп. Виктория Ивановна САКЕВИЧ Рождаемость и бесплодие: все ли здесь ясно?№ 219—220 24 октября — 6 ноября 2005]</ref>. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, түлһеҙ никахтарҙың 15 процентының кимәле бик мөһим, был илдәге демографияға йоғонто яһай һәм дәүләт проблемаһы булып тора<ref>{{Cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/v/demograficheskaya-bezopasnost-rossii-regionalnye-izmeriteli-otsenka-rezultatov|title=Демографическая безопасность России: региональные измерители, оценка результатов|publisher=cyberleninka.ru|accessdate=2018-07-31}}</ref>. Социологтар һәм иҡтисадсылар күҙаллауҙары буйынса алдағы йылдарҙа Рәсәйҙә балаһыҙ ҡатын-ҡыҙҙарҙың проценты хәҙерге 8 проценттан уртаса Европа кимәленә 15 процентҡа яҡынлашыуы ихтимал<ref>[http://www.ng.ru/economics/2014-08-19/4_demography.html 19.08.2014 00:01:00 Россиянки не торопятся в декрет. Доля бездетных женщин в стране увеличивается, несмотря на государственное стимулирование рождаемости. Ольга Соловьева]</ref>. === Репродуктив йәш === Репродуктив йәш (шулай уҡ бала табыу йә бала табыу йәше) — ҡатын-ҡыҙ тормошонда [[бала]] табырға һәм тәрбиәләргә һәләтле осор. [[Демография|Демографияла]] был осорҙоң оҙайлығы уның сиктәрен күрһәтеү менән ҡылыҡһырлана. [[Ҡатын-ҡыҙ|Ҡатын-ҡыҙҙарҙың]] репродуктив йәше 15 - 49 йәш тип аңлайҙар (тыуым түбән булған илдәрҙә — 15-44 йәш). Ҡағиҙә булараҡ, репродуктив йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың өлөшө ярайһы уҡ тотороҡло һәм 25-30 % тәшкил итә. == Тыуымдың дөйөм коэффициенты == Тыуымдың дөйөм күрһәткесе тыуым кимәленең иң теүәл күрһәткесе булып тора, был коэффициент гипотетик быуында бер ҡатын-ҡыҙҙың тыуымдың уртаса һанын ғүмере буйы ҡылыҡһырлай, шул уҡ ваҡытта йәш составының үҙгәреүенә һәм үлеменә ҡарамаҫтан, һәр йәштә тыуым кимәлен һаҡлай. Халыҡты бер кимәлдә тотоу өсөн ғүмер буйы бер ҡатын-ҡыҙға 2,1 тыуымдың дөйөм күрһәткесе кәрәк. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Үрсеү]] [[Категория:Демографик теория]] [[Категория:Физиология]] 2lt6ynaf087i96354rxc1b4g9qfcdx7 1148832 1148823 2022-08-06T10:50:41Z Баныу 28584 преамбула стилде төҙәтеү, орфография wikitext text/x-wiki [[Файл:Countriesbyfertilityrate.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Countriesbyfertilityrate.svg/400px-Countriesbyfertilityrate.svg.png|мини|400x400пкс|Төрлө йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың уртаса һанын иҫәпкә алып, ҡатын-ҡыҙҙан тыуған балаларҙың уртаса һанының донъя картаһы, 2020 йыл мәғлүмәттәре. {{Col-begin}} {{Col-break}} {{Легенда|#AE23AE|7-8 бала}} {{Легенда|#FF00FF|6-7 бала}} {{Легенда|#FF0000|5-6 бала}} {{Легенда|#FF6600|4-5 бала}} {{Col-break}} {{Легенда|#FFFF00|3-4 бала}} {{Легенда|#00FF00|2-3 бала}} {{Легенда|#35B0E3|1-2 бала}} {{Легенда|#3555E3|0-1 бала}} {{Столбцы/конец}}]] '''Бала табыу һәләте''' ({{Lang-la|fertilis}} — «уңдырышлыҡ, емешле») - енси яҡтан өлгөргән организмдың тоҡом, үрсем килтереүгә һәләте. «Түлһеҙлек», «стериллек» төшөнсәләренә ҡапма-ҡаршы. == Физиологияһы == Физиологик мәғәнәлә бала табыу һәләте ҡатын-ҡыҙҙың йәки ир-аттың бала табыу, йәғни бала табыу мөмкинлеген аңлайҙар. === Ирҙәрҙең уңдырышлылығы === Ир-егеттәрҙең бала табыу һәләте йыш ҡына «сперманың уңдырышлылығы, үрсемлеге» төшөнсәһенә ҡайтып ҡала. Ирҙәрҙең бала табыу һәләтенә бик күп факторҙар йоғонто яһай:<ref>[http://medportal.ru/enc/besplodie/male/5/ От чего зависит качество спермы?]</ref> * тәмәке тартыу һәм спиртлы эсемлектәр эсеү; * анаболик стероидтар, йәки эндокрин биҙҙәр етештергән тестостерондың тәбиғи кимәленә тап килмәгән был дарыуҙарҙың юғары дозалары, * Тестикула (йомортҡа) өлкәһендә юғары температура;<ref>{{Мәҡәлә|автор=Damayanthi Durairajanayagam, Ashok Agarwal, Chloe Ong|заглавие=Causes, effects and molecular mechanisms of testicular heat stress|ссылка=https://www.rbmojournal.com/article/S1472-6483(14)00545-8/fulltext|язык=en|издание=Reproductive BioMedicine Online|год=2015-01|том=30|выпуск=1|страницы=14—27|issn=1472-6483|doi=10.1016/j.rbmo.2014.09.018}}</ref> * С һәм цинк витамины булмауы; * Артыҡ ауырлыҡ;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2006/09/01/infertility/ Мужчины с избыточным весом чаще страдают бесплодием]</ref> * нурланыштарҙың һәм химик берләшмәләрҙең йоғонтоһо;<ref>[http://www.nydailynews.com/news/wifi-damage-sperm-quality-study-article-1.983764 WiFi may damage sperm quality: Study]</ref><ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2008/05/23/paint/ Малярные краски снижают качество спермы]</ref> * Бәүел-енес системаһы ауырыуҙары (простатит, хламидиоз<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2007/10/16/chlamidia/ Хламидиоз снижает качество спермы]</ref>, [[венерик ауырыуҙар]]), бала саҡтағы инфекцияларҙың ҡатмарлашыуы (сысҡан ауырыуы, ҡыҙамыҡ), [[шәкәр диабеты]], [[вируслы гепатит]]; * Йәшәү рәүеше һәм физик эшмәкәрлек үҙенсәлектәре;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2010/12/10/cycling/ Езда на велосипеде снижает качество спермы]</ref> * Спермаға ҡаршы антиесемдәр<ref>{{Мәҡәлә|автор=H. Wolff, W. B. Schill|заглавие=Antisperm antibodies in infertile and homosexual men: relationship to serologic and clinical findings|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4054346|издание=Fertility and Sterility|год=November 1985|том=44|выпуск=5|страницы=673—677|issn=0015-0282}}</ref>; * оксидатив стресс; * һ. б. === Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте === Ҡатын-ҡыҙҙарҙың юғары, нормаль һәм түбән бала табыу һәләте айырыла. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте өс факторға бәйле: бала тыуҙырыу һәләте, уны сығарыу һәләте һәм бала табыу мөмкинлеге. Әгәр телгә алынған факторҙарҙың береһе булмаһа, ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте түбән тип һанала. Өс факторҙың да булыуы нормаль тыуымды күрһәтә. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте овуляция менән тығыҙ бәйле, сөнки өлгөргән йомортҡаның булыуы ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләтен билдәләй. Һәр күрем циклы ваҡытында өлгөргән йомортҡа күҙәнәге йомортҡалыҡтан сыға (уның сығыу процесы овуляция тип атала), әгәр был булмаһа, ҡатын-ҡыҙ бала тыуҙырмай. Шулай уҡ билдәләп үтергә кәрәк, овуляция ваҡытында ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте максималь кимәлгә етә, сөнки был процесс һөҙөмтәһендә ҡатын-ҡыҙҙарҙың енси юлына эләккән сперматозоидтарҙың өлгөргән йомортҡа күҙәнәгенә юлы ҡыҫҡара. Ҡайһы бер түлһеҙлек сәбәптәре, мәҫәлән, спермаға ҡаршы антиесемдәрҙең булыуы тыуымды кәметә ала.<ref>{{Мәҡәлә|автор=B. Restrepo, W. Cardona-Maya|заглавие=Antisperm antibodies and fertility association|ссылка=http://www.elsevier.es/en-revista-actas-urologicas-espanolas-english-392-articulo-antisperm-antibodies-fertility-association-S2173578613001728|язык=en|издание=Actas Urológicas Españolas (English Edition)|год=2013-10|том=37|выпуск=9|страницы=571—578|issn=2173-5786|doi=10.1016/j.acuroe.2012.11.016}}</ref> == Демография == [[Демография|Демографияла]] был термин менән йыш ҡына [[Ҡатын-ҡыҙ|ҡатын-ҡыҙҙың]] репродуктив һәләтен, йәки ҡатын-ҡыҙҙарҙың бала табыу һәләтен аңлаталар. Был характеристиканы һан яғынан сағылдырыу өсөн популяция масштабында дөйөм тыуым коэффициенты ҡулланыла. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, халыҡтың уртаса 5 проценты уңдырышһыҙ<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2013/0559/reprod01.php Сколько в мире бесплодных пар?]</ref>. 11930—1960 йылдарҙа никахта (рәсми йәки граждан) тыуған ҡатын-ҡыҙҙарҙа түлһеҙлек кимәле 4 проценттан артмай, ә 1970 йылда тыуған ҡатын-ҡыҙҙар араһында был күрһәткес 6 процентҡа яҡын<ref>[https://iq.hse.ru/news/177665112.html Бесплодных женщин становится больше]</ref>. Рәсәйҙә бала табыу йәшендәге (15 - 49 йәш) 39,1 миллион ҡатын-ҡыҙҙың 6 миллионы түлһеҙ<ref>[https://rg.ru/2005/08/23/kulakov-dz.html Страна нерожденных В России бесплодны около семи миллионов женщин и четырёх миллионов мужчин Текст: Ирина Краснопольская]</ref>.Рәсәйҙә, «Независимая газета» мәғлүмәттәре буйынса, никахҡа ингән парҙарҙың яҡынса 15 проценты бала таба алмай, демографтарҙың мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә бер ҡасан да бала тапмаған ҡатындарҙың 6-7 проценты, ә никахта торғандарҙың 3-5 проценты бала таба алмай<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0219/reprod01.php Демоскоп. Виктория Ивановна САКЕВИЧ Рождаемость и бесплодие: все ли здесь ясно?№ 219—220 24 октября — 6 ноября 2005]</ref>. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, түлһеҙ никахтарҙың 15 процентының кимәле бик мөһим, был илдәге демографияға йоғонто яһай һәм дәүләт проблемаһы булып тора<ref>{{Cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/v/demograficheskaya-bezopasnost-rossii-regionalnye-izmeriteli-otsenka-rezultatov|title=Демографическая безопасность России: региональные измерители, оценка результатов|publisher=cyberleninka.ru|accessdate=2018-07-31}}</ref>. Социологтар һәм иҡтисадсылар күҙаллауҙары буйынса алдағы йылдарҙа Рәсәйҙә балаһыҙ ҡатын-ҡыҙҙарҙың проценты хәҙерге 8 проценттан уртаса Европа кимәленә 15 процентҡа яҡынлашыуы ихтимал<ref>[http://www.ng.ru/economics/2014-08-19/4_demography.html 19.08.2014 00:01:00 Россиянки не торопятся в декрет. Доля бездетных женщин в стране увеличивается, несмотря на государственное стимулирование рождаемости. Ольга Соловьева]</ref>. === Репродуктив йәш === Репродуктив йәш (шулай уҡ бала табыу йә бала табыу йәше) — ҡатын-ҡыҙ тормошонда [[бала]] табырға һәм тәрбиәләргә һәләтле осор. [[Демография|Демографияла]] был осорҙоң оҙайлығы уның сиктәрен күрһәтеү менән ҡылыҡһырлана. [[Ҡатын-ҡыҙ|Ҡатын-ҡыҙҙарҙың]] репродуктив йәше 15 - 49 йәш тип аңлайҙар (тыуым түбән булған илдәрҙә — 15-44 йәш). Ҡағиҙә булараҡ, репродуктив йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың өлөшө ярайһы уҡ тотороҡло һәм 25-30 % тәшкил итә. == Тыуымдың дөйөм коэффициенты == Тыуымдың дөйөм күрһәткесе тыуым кимәленең иң теүәл күрһәткесе булып тора, был коэффициент гипотетик быуында бер ҡатын-ҡыҙҙың тыуымдың уртаса һанын ғүмере буйы ҡылыҡһырлай, шул уҡ ваҡытта йәш составының үҙгәреүенә һәм үлеменә ҡарамаҫтан, һәр йәштә тыуым кимәлен һаҡлай. Халыҡты бер кимәлдә тотоу өсөн ғүмер буйы бер ҡатын-ҡыҙға 2,1 тыуымдың дөйөм күрһәткесе кәрәк. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Үрсеү]] [[Категория:Демографик теория]] [[Категория:Физиология]] g2rg26pzk0vnf7dvowvc42jv3856rcr 1148833 1148832 2022-08-06T10:54:01Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki [[Файл:Countriesbyfertilityrate.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Countriesbyfertilityrate.svg/400px-Countriesbyfertilityrate.svg.png|мини|400x400пкс|Төрлө йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың уртаса һанын иҫәпкә алып, ҡатын-ҡыҙҙан тыуған балаларҙың уртаса һанының донъя картаһы, 2020 йыл мәғлүмәттәре. {{Col-begin}} {{Col-break}} {{Легенда|#AE23AE|7-8 бала}} {{Легенда|#FF00FF|6-7 бала}} {{Легенда|#FF0000|5-6 бала}} {{Легенда|#FF6600|4-5 бала}} {{Col-break}} {{Легенда|#FFFF00|3-4 бала}} {{Легенда|#00FF00|2-3 бала}} {{Легенда|#35B0E3|1-2 бала}} {{Легенда|#3555E3|0-1 бала}} {{Столбцы/конец}}]] '''Фертиллыҡ''' йәки '''түлле''' ({{Lang-la|fertilis}} — «уңдырышлыҡ, емешле») — енси яҡтан өлгөргән организмдың тоҡом, үрсем килтереүгә һәләте. «Түлһеҙлек», «стериллек» төшөнсәләренә ҡапма-ҡаршы. == Физиологияһы == Физиологик мәғәнәлә бала табыу һәләте ҡатын-ҡыҙҙың йәки ир-аттың бала табыу, йәғни бала табыу мөмкинлеген аңлайҙар. === Ирҙәрҙең уңдырышлылығы === Ир-егеттәрҙең бала табыу һәләте йыш ҡына «сперманың уңдырышлылығы, үрсемлеге» төшөнсәһенә ҡайтып ҡала. Ирҙәрҙең бала табыу һәләтенә бик күп факторҙар йоғонто яһай:<ref>[http://medportal.ru/enc/besplodie/male/5/ От чего зависит качество спермы?]</ref> * тәмәке тартыу һәм спиртлы эсемлектәр эсеү; * анаболик стероидтар, йәки эндокрин биҙҙәр етештергән тестостерондың тәбиғи кимәленә тап килмәгән был дарыуҙарҙың юғары дозалары, * Тестикула (йомортҡа) өлкәһендә юғары температура;<ref>{{Мәҡәлә|автор=Damayanthi Durairajanayagam, Ashok Agarwal, Chloe Ong|заглавие=Causes, effects and molecular mechanisms of testicular heat stress|ссылка=https://www.rbmojournal.com/article/S1472-6483(14)00545-8/fulltext|язык=en|издание=Reproductive BioMedicine Online|год=2015-01|том=30|выпуск=1|страницы=14—27|issn=1472-6483|doi=10.1016/j.rbmo.2014.09.018}}</ref> * С һәм цинк витамины булмауы; * Артыҡ ауырлыҡ;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2006/09/01/infertility/ Мужчины с избыточным весом чаще страдают бесплодием]</ref> * нурланыштарҙың һәм химик берләшмәләрҙең йоғонтоһо;<ref>[http://www.nydailynews.com/news/wifi-damage-sperm-quality-study-article-1.983764 WiFi may damage sperm quality: Study]</ref><ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2008/05/23/paint/ Малярные краски снижают качество спермы]</ref> * Бәүел-енес системаһы ауырыуҙары (простатит, хламидиоз<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2007/10/16/chlamidia/ Хламидиоз снижает качество спермы]</ref>, [[венерик ауырыуҙар]]), бала саҡтағы инфекцияларҙың ҡатмарлашыуы (сысҡан ауырыуы, ҡыҙамыҡ), [[шәкәр диабеты]], [[вируслы гепатит]]; * Йәшәү рәүеше һәм физик эшмәкәрлек үҙенсәлектәре;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2010/12/10/cycling/ Езда на велосипеде снижает качество спермы]</ref> * Спермаға ҡаршы антиесемдәр<ref>{{Мәҡәлә|автор=H. Wolff, W. B. Schill|заглавие=Antisperm antibodies in infertile and homosexual men: relationship to serologic and clinical findings|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4054346|издание=Fertility and Sterility|год=November 1985|том=44|выпуск=5|страницы=673—677|issn=0015-0282}}</ref>; * оксидатив стресс; * һ. б. === Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте === Ҡатын-ҡыҙҙарҙың юғары, нормаль һәм түбән бала табыу һәләте айырыла. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте өс факторға бәйле: бала тыуҙырыу һәләте, уны сығарыу һәләте һәм бала табыу мөмкинлеге. Әгәр телгә алынған факторҙарҙың береһе булмаһа, ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте түбән тип һанала. Өс факторҙың да булыуы нормаль тыуымды күрһәтә. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте овуляция менән тығыҙ бәйле, сөнки өлгөргән йомортҡаның булыуы ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләтен билдәләй. Һәр күрем циклы ваҡытында өлгөргән йомортҡа күҙәнәге йомортҡалыҡтан сыға (уның сығыу процесы овуляция тип атала), әгәр был булмаһа, ҡатын-ҡыҙ бала тыуҙырмай. Шулай уҡ билдәләп үтергә кәрәк, овуляция ваҡытында ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте максималь кимәлгә етә, сөнки был процесс һөҙөмтәһендә ҡатын-ҡыҙҙарҙың енси юлына эләккән сперматозоидтарҙың өлгөргән йомортҡа күҙәнәгенә юлы ҡыҫҡара. Ҡайһы бер түлһеҙлек сәбәптәре, мәҫәлән, спермаға ҡаршы антиесемдәрҙең булыуы тыуымды кәметә ала.<ref>{{Мәҡәлә|автор=B. Restrepo, W. Cardona-Maya|заглавие=Antisperm antibodies and fertility association|ссылка=http://www.elsevier.es/en-revista-actas-urologicas-espanolas-english-392-articulo-antisperm-antibodies-fertility-association-S2173578613001728|язык=en|издание=Actas Urológicas Españolas (English Edition)|год=2013-10|том=37|выпуск=9|страницы=571—578|issn=2173-5786|doi=10.1016/j.acuroe.2012.11.016}}</ref> == Демография == [[Демография|Демографияла]] был термин менән йыш ҡына [[Ҡатын-ҡыҙ|ҡатын-ҡыҙҙың]] репродуктив һәләтен, йәки ҡатын-ҡыҙҙарҙың бала табыу һәләтен аңлаталар. Был характеристиканы һан яғынан сағылдырыу өсөн популяция масштабында дөйөм тыуым коэффициенты ҡулланыла. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, халыҡтың уртаса 5 проценты уңдырышһыҙ<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2013/0559/reprod01.php Сколько в мире бесплодных пар?]</ref>. 11930—1960 йылдарҙа никахта (рәсми йәки граждан) тыуған ҡатын-ҡыҙҙарҙа түлһеҙлек кимәле 4 проценттан артмай, ә 1970 йылда тыуған ҡатын-ҡыҙҙар араһында был күрһәткес 6 процентҡа яҡын<ref>[https://iq.hse.ru/news/177665112.html Бесплодных женщин становится больше]</ref>. Рәсәйҙә бала табыу йәшендәге (15 - 49 йәш) 39,1 миллион ҡатын-ҡыҙҙың 6 миллионы түлһеҙ<ref>[https://rg.ru/2005/08/23/kulakov-dz.html Страна нерожденных В России бесплодны около семи миллионов женщин и четырёх миллионов мужчин Текст: Ирина Краснопольская]</ref>.Рәсәйҙә, «Независимая газета» мәғлүмәттәре буйынса, никахҡа ингән парҙарҙың яҡынса 15 проценты бала таба алмай, демографтарҙың мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә бер ҡасан да бала тапмаған ҡатындарҙың 6-7 проценты, ә никахта торғандарҙың 3-5 проценты бала таба алмай<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0219/reprod01.php Демоскоп. Виктория Ивановна САКЕВИЧ Рождаемость и бесплодие: все ли здесь ясно?№ 219—220 24 октября — 6 ноября 2005]</ref>. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, түлһеҙ никахтарҙың 15 процентының кимәле бик мөһим, был илдәге демографияға йоғонто яһай һәм дәүләт проблемаһы булып тора<ref>{{Cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/v/demograficheskaya-bezopasnost-rossii-regionalnye-izmeriteli-otsenka-rezultatov|title=Демографическая безопасность России: региональные измерители, оценка результатов|publisher=cyberleninka.ru|accessdate=2018-07-31}}</ref>. Социологтар һәм иҡтисадсылар күҙаллауҙары буйынса алдағы йылдарҙа Рәсәйҙә балаһыҙ ҡатын-ҡыҙҙарҙың проценты хәҙерге 8 проценттан уртаса Европа кимәленә 15 процентҡа яҡынлашыуы ихтимал<ref>[http://www.ng.ru/economics/2014-08-19/4_demography.html 19.08.2014 00:01:00 Россиянки не торопятся в декрет. Доля бездетных женщин в стране увеличивается, несмотря на государственное стимулирование рождаемости. Ольга Соловьева]</ref>. === Репродуктив йәш === Репродуктив йәш (шулай уҡ бала табыу йә бала табыу йәше) — ҡатын-ҡыҙ тормошонда [[бала]] табырға һәм тәрбиәләргә һәләтле осор. [[Демография|Демографияла]] был осорҙоң оҙайлығы уның сиктәрен күрһәтеү менән ҡылыҡһырлана. [[Ҡатын-ҡыҙ|Ҡатын-ҡыҙҙарҙың]] репродуктив йәше 15 - 49 йәш тип аңлайҙар (тыуым түбән булған илдәрҙә — 15-44 йәш). Ҡағиҙә булараҡ, репродуктив йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың өлөшө ярайһы уҡ тотороҡло һәм 25-30 % тәшкил итә. == Тыуымдың дөйөм коэффициенты == Тыуымдың дөйөм күрһәткесе тыуым кимәленең иң теүәл күрһәткесе булып тора, был коэффициент гипотетик быуында бер ҡатын-ҡыҙҙың тыуымдың уртаса һанын ғүмере буйы ҡылыҡһырлай, шул уҡ ваҡытта йәш составының үҙгәреүенә һәм үлеменә ҡарамаҫтан, һәр йәштә тыуым кимәлен һаҡлай. Халыҡты бер кимәлдә тотоу өсөн ғүмер буйы бер ҡатын-ҡыҙға 2,1 тыуымдың дөйөм күрһәткесе кәрәк. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Үрсеү]] [[Категория:Демографик теория]] [[Категория:Физиология]] je3pggmu93qsn9ztp9hz5p92itqdozl 1148834 1148833 2022-08-06T10:57:09Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki [[Файл:Countriesbyfertilityrate.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Countriesbyfertilityrate.svg/400px-Countriesbyfertilityrate.svg.png|мини|400x400пкс|Төрлө йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың уртаса һанын иҫәпкә алып, ҡатын-ҡыҙҙан тыуған балаларҙың уртаса һанының донъя картаһы, 2020 йыл мәғлүмәттәре. {{Col-begin}} {{Col-break}} {{Легенда|#AE23AE|7-8 бала}} {{Легенда|#FF00FF|6-7 бала}} {{Легенда|#FF0000|5-6 бала}} {{Легенда|#FF6600|4-5 бала}} {{Col-break}} {{Легенда|#FFFF00|3-4 бала}} {{Легенда|#00FF00|2-3 бала}} {{Легенда|#35B0E3|1-2 бала}} {{Легенда|#3555E3|0-1 бала}} {{Столбцы/конец}}]] '''Фертиллыҡ''' йәки '''түлле''' ({{Lang-la|fertilis}} — «уңдырышлы, емешле») — енси яҡтан өлгөргән организмдың тоҡом, үрсем килтереүгә һәләте. «Түлһеҙлек», «стериллек» төшөнсәләренә ҡапма-ҡаршы. == Физиологияһы == Физиологик мәғәнәлә бала табыу һәләте ҡатын-ҡыҙҙың йәки ир-аттың бала табыу, йәғни бала табыу мөмкинлеген аңлайҙар. === Ирҙәрҙең уңдырышлылығы === Ир-егеттәрҙең бала табыу һәләте йыш ҡына «сперманың уңдырышлылығы, үрсемлеге» төшөнсәһенә ҡайтып ҡала. Ирҙәрҙең бала табыу һәләтенә бик күп факторҙар йоғонто яһай:<ref>[http://medportal.ru/enc/besplodie/male/5/ От чего зависит качество спермы?]</ref> * тәмәке тартыу һәм спиртлы эсемлектәр эсеү; * анаболик стероидтар, йәки эндокрин биҙҙәр етештергән тестостерондың тәбиғи кимәленә тап килмәгән был дарыуҙарҙың юғары дозалары, * Тестикула (йомортҡа) өлкәһендә юғары температура;<ref>{{Мәҡәлә|автор=Damayanthi Durairajanayagam, Ashok Agarwal, Chloe Ong|заглавие=Causes, effects and molecular mechanisms of testicular heat stress|ссылка=https://www.rbmojournal.com/article/S1472-6483(14)00545-8/fulltext|язык=en|издание=Reproductive BioMedicine Online|год=2015-01|том=30|выпуск=1|страницы=14—27|issn=1472-6483|doi=10.1016/j.rbmo.2014.09.018}}</ref> * С һәм цинк витамины булмауы; * Артыҡ ауырлыҡ;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2006/09/01/infertility/ Мужчины с избыточным весом чаще страдают бесплодием]</ref> * нурланыштарҙың һәм химик берләшмәләрҙең йоғонтоһо;<ref>[http://www.nydailynews.com/news/wifi-damage-sperm-quality-study-article-1.983764 WiFi may damage sperm quality: Study]</ref><ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2008/05/23/paint/ Малярные краски снижают качество спермы]</ref> * Бәүел-енес системаһы ауырыуҙары (простатит, хламидиоз<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2007/10/16/chlamidia/ Хламидиоз снижает качество спермы]</ref>, [[венерик ауырыуҙар]]), бала саҡтағы инфекцияларҙың ҡатмарлашыуы (сысҡан ауырыуы, ҡыҙамыҡ), [[шәкәр диабеты]], [[вируслы гепатит]]; * Йәшәү рәүеше һәм физик эшмәкәрлек үҙенсәлектәре;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2010/12/10/cycling/ Езда на велосипеде снижает качество спермы]</ref> * Спермаға ҡаршы антиесемдәр<ref>{{Мәҡәлә|автор=H. Wolff, W. B. Schill|заглавие=Antisperm antibodies in infertile and homosexual men: relationship to serologic and clinical findings|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4054346|издание=Fertility and Sterility|год=November 1985|том=44|выпуск=5|страницы=673—677|issn=0015-0282}}</ref>; * оксидатив стресс; * һ. б. === Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте === Ҡатын-ҡыҙҙарҙың юғары, нормаль һәм түбән бала табыу һәләте айырыла. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте өс факторға бәйле: бала тыуҙырыу һәләте, уны сығарыу һәләте һәм бала табыу мөмкинлеге. Әгәр телгә алынған факторҙарҙың береһе булмаһа, ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте түбән тип һанала. Өс факторҙың да булыуы нормаль тыуымды күрһәтә. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте овуляция менән тығыҙ бәйле, сөнки өлгөргән йомортҡаның булыуы ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләтен билдәләй. Һәр күрем циклы ваҡытында өлгөргән йомортҡа күҙәнәге йомортҡалыҡтан сыға (уның сығыу процесы овуляция тип атала), әгәр был булмаһа, ҡатын-ҡыҙ бала тыуҙырмай. Шулай уҡ билдәләп үтергә кәрәк, овуляция ваҡытында ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте максималь кимәлгә етә, сөнки был процесс һөҙөмтәһендә ҡатын-ҡыҙҙарҙың енси юлына эләккән сперматозоидтарҙың өлгөргән йомортҡа күҙәнәгенә юлы ҡыҫҡара. Ҡайһы бер түлһеҙлек сәбәптәре, мәҫәлән, спермаға ҡаршы антиесемдәрҙең булыуы тыуымды кәметә ала.<ref>{{Мәҡәлә|автор=B. Restrepo, W. Cardona-Maya|заглавие=Antisperm antibodies and fertility association|ссылка=http://www.elsevier.es/en-revista-actas-urologicas-espanolas-english-392-articulo-antisperm-antibodies-fertility-association-S2173578613001728|язык=en|издание=Actas Urológicas Españolas (English Edition)|год=2013-10|том=37|выпуск=9|страницы=571—578|issn=2173-5786|doi=10.1016/j.acuroe.2012.11.016}}</ref> == Демография == [[Демография|Демографияла]] был термин менән йыш ҡына [[Ҡатын-ҡыҙ|ҡатын-ҡыҙҙың]] репродуктив һәләтен, йәки ҡатын-ҡыҙҙарҙың бала табыу һәләтен аңлаталар. Был характеристиканы һан яғынан сағылдырыу өсөн популяция масштабында дөйөм тыуым коэффициенты ҡулланыла. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, халыҡтың уртаса 5 проценты уңдырышһыҙ<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2013/0559/reprod01.php Сколько в мире бесплодных пар?]</ref>. 11930—1960 йылдарҙа никахта (рәсми йәки граждан) тыуған ҡатын-ҡыҙҙарҙа түлһеҙлек кимәле 4 проценттан артмай, ә 1970 йылда тыуған ҡатын-ҡыҙҙар араһында был күрһәткес 6 процентҡа яҡын<ref>[https://iq.hse.ru/news/177665112.html Бесплодных женщин становится больше]</ref>. Рәсәйҙә бала табыу йәшендәге (15 - 49 йәш) 39,1 миллион ҡатын-ҡыҙҙың 6 миллионы түлһеҙ<ref>[https://rg.ru/2005/08/23/kulakov-dz.html Страна нерожденных В России бесплодны около семи миллионов женщин и четырёх миллионов мужчин Текст: Ирина Краснопольская]</ref>.Рәсәйҙә, «Независимая газета» мәғлүмәттәре буйынса, никахҡа ингән парҙарҙың яҡынса 15 проценты бала таба алмай, демографтарҙың мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә бер ҡасан да бала тапмаған ҡатындарҙың 6-7 проценты, ә никахта торғандарҙың 3-5 проценты бала таба алмай<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0219/reprod01.php Демоскоп. Виктория Ивановна САКЕВИЧ Рождаемость и бесплодие: все ли здесь ясно?№ 219—220 24 октября — 6 ноября 2005]</ref>. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, түлһеҙ никахтарҙың 15 процентының кимәле бик мөһим, был илдәге демографияға йоғонто яһай һәм дәүләт проблемаһы булып тора<ref>{{Cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/v/demograficheskaya-bezopasnost-rossii-regionalnye-izmeriteli-otsenka-rezultatov|title=Демографическая безопасность России: региональные измерители, оценка результатов|publisher=cyberleninka.ru|accessdate=2018-07-31}}</ref>. Социологтар һәм иҡтисадсылар күҙаллауҙары буйынса алдағы йылдарҙа Рәсәйҙә балаһыҙ ҡатын-ҡыҙҙарҙың проценты хәҙерге 8 проценттан уртаса Европа кимәленә 15 процентҡа яҡынлашыуы ихтимал<ref>[http://www.ng.ru/economics/2014-08-19/4_demography.html 19.08.2014 00:01:00 Россиянки не торопятся в декрет. Доля бездетных женщин в стране увеличивается, несмотря на государственное стимулирование рождаемости. Ольга Соловьева]</ref>. === Репродуктив йәш === Репродуктив йәш (шулай уҡ бала табыу йә бала табыу йәше) — ҡатын-ҡыҙ тормошонда [[бала]] табырға һәм тәрбиәләргә һәләтле осор. [[Демография|Демографияла]] был осорҙоң оҙайлығы уның сиктәрен күрһәтеү менән ҡылыҡһырлана. [[Ҡатын-ҡыҙ|Ҡатын-ҡыҙҙарҙың]] репродуктив йәше 15 - 49 йәш тип аңлайҙар (тыуым түбән булған илдәрҙә — 15-44 йәш). Ҡағиҙә булараҡ, репродуктив йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың өлөшө ярайһы уҡ тотороҡло һәм 25-30 % тәшкил итә. == Тыуымдың дөйөм коэффициенты == Тыуымдың дөйөм күрһәткесе тыуым кимәленең иң теүәл күрһәткесе булып тора, был коэффициент гипотетик быуында бер ҡатын-ҡыҙҙың тыуымдың уртаса һанын ғүмере буйы ҡылыҡһырлай, шул уҡ ваҡытта йәш составының үҙгәреүенә һәм үлеменә ҡарамаҫтан, һәр йәштә тыуым кимәлен һаҡлай. Халыҡты бер кимәлдә тотоу өсөн ғүмер буйы бер ҡатын-ҡыҙға 2,1 тыуымдың дөйөм күрһәткесе кәрәк. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Үрсеү]] [[Категория:Демографик теория]] [[Категория:Физиология]] r9r5eovfq6cijda9vh18ombdgpdkf8n 1148835 1148834 2022-08-06T11:01:24Z Баныу 28584 wikitext text/x-wiki [[Файл:Countriesbyfertilityrate.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Countriesbyfertilityrate.svg/400px-Countriesbyfertilityrate.svg.png|мини|400x400пкс|Төрлө йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың уртаса һанын иҫәпкә алып, ҡатын-ҡыҙҙан тыуған балаларҙың уртаса һанының донъя картаһы, 2020 йыл мәғлүмәттәре. {{Col-begin}} {{Col-break}} {{Легенда|#AE23AE|7-8 бала}} {{Легенда|#FF00FF|6-7 бала}} {{Легенда|#FF0000|5-6 бала}} {{Легенда|#FF6600|4-5 бала}} {{Col-break}} {{Легенда|#FFFF00|3-4 бала}} {{Легенда|#00FF00|2-3 бала}} {{Легенда|#35B0E3|1-2 бала}} {{Легенда|#3555E3|0-1 бала}} {{Столбцы/конец}}]] '''Фертиллыҡ''' йәки '''түлләнеү''' ({{Lang-la|fertilis}} — «уңдырышлы, емешле») — енси яҡтан өлгөргән организмдың тоҡом, үрсем килтереүгә һәләте. «Түлһеҙлек», «стериллек» төшөнсәләренә ҡапма-ҡаршы. == Физиологияһы == Физиологик мәғәнәлә бала табыу һәләте ҡатын-ҡыҙҙың йәки ир-аттың бала табыу, йәғни бала табыу мөмкинлеген аңлайҙар. === Ирҙәрҙең уңдырышлылығы === Ир-егеттәрҙең бала табыу һәләте йыш ҡына «сперманың уңдырышлылығы, үрсемлеге» төшөнсәһенә ҡайтып ҡала. Ирҙәрҙең бала табыу һәләтенә бик күп факторҙар йоғонто яһай:<ref>[http://medportal.ru/enc/besplodie/male/5/ От чего зависит качество спермы?]</ref> * тәмәке тартыу һәм спиртлы эсемлектәр эсеү; * анаболик стероидтар, йәки эндокрин биҙҙәр етештергән тестостерондың тәбиғи кимәленә тап килмәгән был дарыуҙарҙың юғары дозалары, * Тестикула (йомортҡа) өлкәһендә юғары температура;<ref>{{Мәҡәлә|автор=Damayanthi Durairajanayagam, Ashok Agarwal, Chloe Ong|заглавие=Causes, effects and molecular mechanisms of testicular heat stress|ссылка=https://www.rbmojournal.com/article/S1472-6483(14)00545-8/fulltext|язык=en|издание=Reproductive BioMedicine Online|год=2015-01|том=30|выпуск=1|страницы=14—27|issn=1472-6483|doi=10.1016/j.rbmo.2014.09.018}}</ref> * С һәм цинк витамины булмауы; * Артыҡ ауырлыҡ;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2006/09/01/infertility/ Мужчины с избыточным весом чаще страдают бесплодием]</ref> * нурланыштарҙың һәм химик берләшмәләрҙең йоғонтоһо;<ref>[http://www.nydailynews.com/news/wifi-damage-sperm-quality-study-article-1.983764 WiFi may damage sperm quality: Study]</ref><ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2008/05/23/paint/ Малярные краски снижают качество спермы]</ref> * Бәүел-енес системаһы ауырыуҙары (простатит, хламидиоз<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2007/10/16/chlamidia/ Хламидиоз снижает качество спермы]</ref>, [[венерик ауырыуҙар]]), бала саҡтағы инфекцияларҙың ҡатмарлашыуы (сысҡан ауырыуы, ҡыҙамыҡ), [[шәкәр диабеты]], [[вируслы гепатит]]; * Йәшәү рәүеше һәм физик эшмәкәрлек үҙенсәлектәре;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2010/12/10/cycling/ Езда на велосипеде снижает качество спермы]</ref> * Спермаға ҡаршы антиесемдәр<ref>{{Мәҡәлә|автор=H. Wolff, W. B. Schill|заглавие=Antisperm antibodies in infertile and homosexual men: relationship to serologic and clinical findings|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4054346|издание=Fertility and Sterility|год=November 1985|том=44|выпуск=5|страницы=673—677|issn=0015-0282}}</ref>; * оксидатив стресс; * һ. б. === Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте === Ҡатын-ҡыҙҙарҙың юғары, нормаль һәм түбән бала табыу һәләте айырыла. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте өс факторға бәйле: бала тыуҙырыу һәләте, уны сығарыу һәләте һәм бала табыу мөмкинлеге. Әгәр телгә алынған факторҙарҙың береһе булмаһа, ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте түбән тип һанала. Өс факторҙың да булыуы нормаль тыуымды күрһәтә. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте овуляция менән тығыҙ бәйле, сөнки өлгөргән йомортҡаның булыуы ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләтен билдәләй. Һәр күрем циклы ваҡытында өлгөргән йомортҡа күҙәнәге йомортҡалыҡтан сыға (уның сығыу процесы овуляция тип атала), әгәр был булмаһа, ҡатын-ҡыҙ бала тыуҙырмай. Шулай уҡ билдәләп үтергә кәрәк, овуляция ваҡытында ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте максималь кимәлгә етә, сөнки был процесс һөҙөмтәһендә ҡатын-ҡыҙҙарҙың енси юлына эләккән сперматозоидтарҙың өлгөргән йомортҡа күҙәнәгенә юлы ҡыҫҡара. Ҡайһы бер түлһеҙлек сәбәптәре, мәҫәлән, спермаға ҡаршы антиесемдәрҙең булыуы тыуымды кәметә ала.<ref>{{Мәҡәлә|автор=B. Restrepo, W. Cardona-Maya|заглавие=Antisperm antibodies and fertility association|ссылка=http://www.elsevier.es/en-revista-actas-urologicas-espanolas-english-392-articulo-antisperm-antibodies-fertility-association-S2173578613001728|язык=en|издание=Actas Urológicas Españolas (English Edition)|год=2013-10|том=37|выпуск=9|страницы=571—578|issn=2173-5786|doi=10.1016/j.acuroe.2012.11.016}}</ref> == Демография == [[Демография|Демографияла]] был термин менән йыш ҡына [[Ҡатын-ҡыҙ|ҡатын-ҡыҙҙың]] репродуктив һәләтен, йәки ҡатын-ҡыҙҙарҙың бала табыу һәләтен аңлаталар. Был характеристиканы һан яғынан сағылдырыу өсөн популяция масштабында дөйөм тыуым коэффициенты ҡулланыла. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, халыҡтың уртаса 5 проценты уңдырышһыҙ<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2013/0559/reprod01.php Сколько в мире бесплодных пар?]</ref>. 11930—1960 йылдарҙа никахта (рәсми йәки граждан) тыуған ҡатын-ҡыҙҙарҙа түлһеҙлек кимәле 4 проценттан артмай, ә 1970 йылда тыуған ҡатын-ҡыҙҙар араһында был күрһәткес 6 процентҡа яҡын<ref>[https://iq.hse.ru/news/177665112.html Бесплодных женщин становится больше]</ref>. Рәсәйҙә бала табыу йәшендәге (15 - 49 йәш) 39,1 миллион ҡатын-ҡыҙҙың 6 миллионы түлһеҙ<ref>[https://rg.ru/2005/08/23/kulakov-dz.html Страна нерожденных В России бесплодны около семи миллионов женщин и четырёх миллионов мужчин Текст: Ирина Краснопольская]</ref>.Рәсәйҙә, «Независимая газета» мәғлүмәттәре буйынса, никахҡа ингән парҙарҙың яҡынса 15 проценты бала таба алмай, демографтарҙың мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә бер ҡасан да бала тапмаған ҡатындарҙың 6-7 проценты, ә никахта торғандарҙың 3-5 проценты бала таба алмай<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0219/reprod01.php Демоскоп. Виктория Ивановна САКЕВИЧ Рождаемость и бесплодие: все ли здесь ясно?№ 219—220 24 октября — 6 ноября 2005]</ref>. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, түлһеҙ никахтарҙың 15 процентының кимәле бик мөһим, был илдәге демографияға йоғонто яһай һәм дәүләт проблемаһы булып тора<ref>{{Cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/v/demograficheskaya-bezopasnost-rossii-regionalnye-izmeriteli-otsenka-rezultatov|title=Демографическая безопасность России: региональные измерители, оценка результатов|publisher=cyberleninka.ru|accessdate=2018-07-31}}</ref>. Социологтар һәм иҡтисадсылар күҙаллауҙары буйынса алдағы йылдарҙа Рәсәйҙә балаһыҙ ҡатын-ҡыҙҙарҙың проценты хәҙерге 8 проценттан уртаса Европа кимәленә 15 процентҡа яҡынлашыуы ихтимал<ref>[http://www.ng.ru/economics/2014-08-19/4_demography.html 19.08.2014 00:01:00 Россиянки не торопятся в декрет. Доля бездетных женщин в стране увеличивается, несмотря на государственное стимулирование рождаемости. Ольга Соловьева]</ref>. === Репродуктив йәш === Репродуктив йәш (шулай уҡ бала табыу йә бала табыу йәше) — ҡатын-ҡыҙ тормошонда [[бала]] табырға һәм тәрбиәләргә һәләтле осор. [[Демография|Демографияла]] был осорҙоң оҙайлығы уның сиктәрен күрһәтеү менән ҡылыҡһырлана. [[Ҡатын-ҡыҙ|Ҡатын-ҡыҙҙарҙың]] репродуктив йәше 15 - 49 йәш тип аңлайҙар (тыуым түбән булған илдәрҙә — 15-44 йәш). Ҡағиҙә булараҡ, репродуктив йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың өлөшө ярайһы уҡ тотороҡло һәм 25-30 % тәшкил итә. == Тыуымдың дөйөм коэффициенты == Тыуымдың дөйөм күрһәткесе тыуым кимәленең иң теүәл күрһәткесе булып тора, был коэффициент гипотетик быуында бер ҡатын-ҡыҙҙың тыуымдың уртаса һанын ғүмере буйы ҡылыҡһырлай, шул уҡ ваҡытта йәш составының үҙгәреүенә һәм үлеменә ҡарамаҫтан, һәр йәштә тыуым кимәлен һаҡлай. Халыҡты бер кимәлдә тотоу өсөн ғүмер буйы бер ҡатын-ҡыҙға 2,1 тыуымдың дөйөм күрһәткесе кәрәк. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Үрсеү]] [[Категория:Демографик теория]] [[Категория:Физиология]] 5gnho93aehqygpxdiwfbom8rqdesaz7 1148842 1148835 2022-08-06T11:42:47Z MR973 26610 /* Демография */ Баҫылған хата төҙәтелде wikitext text/x-wiki [[Файл:Countriesbyfertilityrate.svg|ссылка=//upload.wikimedia.org/wikipedia/commons/thumb/2/2e/Countriesbyfertilityrate.svg/400px-Countriesbyfertilityrate.svg.png|мини|400x400пкс|Төрлө йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың уртаса һанын иҫәпкә алып, ҡатын-ҡыҙҙан тыуған балаларҙың уртаса һанының донъя картаһы, 2020 йыл мәғлүмәттәре. {{Col-begin}} {{Col-break}} {{Легенда|#AE23AE|7-8 бала}} {{Легенда|#FF00FF|6-7 бала}} {{Легенда|#FF0000|5-6 бала}} {{Легенда|#FF6600|4-5 бала}} {{Col-break}} {{Легенда|#FFFF00|3-4 бала}} {{Легенда|#00FF00|2-3 бала}} {{Легенда|#35B0E3|1-2 бала}} {{Легенда|#3555E3|0-1 бала}} {{Столбцы/конец}}]] '''Фертиллыҡ''' йәки '''түлләнеү''' ({{Lang-la|fertilis}} — «уңдырышлы, емешле») — енси яҡтан өлгөргән организмдың тоҡом, үрсем килтереүгә һәләте. «Түлһеҙлек», «стериллек» төшөнсәләренә ҡапма-ҡаршы. == Физиологияһы == Физиологик мәғәнәлә бала табыу һәләте ҡатын-ҡыҙҙың йәки ир-аттың бала табыу, йәғни бала табыу мөмкинлеген аңлайҙар. === Ирҙәрҙең уңдырышлылығы === Ир-егеттәрҙең бала табыу һәләте йыш ҡына «сперманың уңдырышлылығы, үрсемлеге» төшөнсәһенә ҡайтып ҡала. Ирҙәрҙең бала табыу һәләтенә бик күп факторҙар йоғонто яһай:<ref>[http://medportal.ru/enc/besplodie/male/5/ От чего зависит качество спермы?]</ref> * тәмәке тартыу һәм спиртлы эсемлектәр эсеү; * анаболик стероидтар, йәки эндокрин биҙҙәр етештергән тестостерондың тәбиғи кимәленә тап килмәгән был дарыуҙарҙың юғары дозалары, * Тестикула (йомортҡа) өлкәһендә юғары температура;<ref>{{Мәҡәлә|автор=Damayanthi Durairajanayagam, Ashok Agarwal, Chloe Ong|заглавие=Causes, effects and molecular mechanisms of testicular heat stress|ссылка=https://www.rbmojournal.com/article/S1472-6483(14)00545-8/fulltext|язык=en|издание=Reproductive BioMedicine Online|год=2015-01|том=30|выпуск=1|страницы=14—27|issn=1472-6483|doi=10.1016/j.rbmo.2014.09.018}}</ref> * С һәм цинк витамины булмауы; * Артыҡ ауырлыҡ;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2006/09/01/infertility/ Мужчины с избыточным весом чаще страдают бесплодием]</ref> * нурланыштарҙың һәм химик берләшмәләрҙең йоғонтоһо;<ref>[http://www.nydailynews.com/news/wifi-damage-sperm-quality-study-article-1.983764 WiFi may damage sperm quality: Study]</ref><ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2008/05/23/paint/ Малярные краски снижают качество спермы]</ref> * Бәүел-енес системаһы ауырыуҙары (простатит, хламидиоз<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2007/10/16/chlamidia/ Хламидиоз снижает качество спермы]</ref>, [[венерик ауырыуҙар]]), бала саҡтағы инфекцияларҙың ҡатмарлашыуы (сысҡан ауырыуы, ҡыҙамыҡ), [[шәкәр диабеты]], [[вируслы гепатит]]; * Йәшәү рәүеше һәм физик эшмәкәрлек үҙенсәлектәре;<ref>[http://medportal.ru/mednovosti/news/2010/12/10/cycling/ Езда на велосипеде снижает качество спермы]</ref> * Спермаға ҡаршы антиесемдәр<ref>{{Мәҡәлә|автор=H. Wolff, W. B. Schill|заглавие=Antisperm antibodies in infertile and homosexual men: relationship to serologic and clinical findings|ссылка=https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pubmed/4054346|издание=Fertility and Sterility|год=November 1985|том=44|выпуск=5|страницы=673—677|issn=0015-0282}}</ref>; * оксидатив стресс; * һ. б. === Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте === Ҡатын-ҡыҙҙарҙың юғары, нормаль һәм түбән бала табыу һәләте айырыла. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте өс факторға бәйле: бала тыуҙырыу һәләте, уны сығарыу һәләте һәм бала табыу мөмкинлеге. Әгәр телгә алынған факторҙарҙың береһе булмаһа, ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте түбән тип һанала. Өс факторҙың да булыуы нормаль тыуымды күрһәтә. Ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте овуляция менән тығыҙ бәйле, сөнки өлгөргән йомортҡаның булыуы ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләтен билдәләй. Һәр күрем циклы ваҡытында өлгөргән йомортҡа күҙәнәге йомортҡалыҡтан сыға (уның сығыу процесы овуляция тип атала), әгәр был булмаһа, ҡатын-ҡыҙ бала тыуҙырмай. Шулай уҡ билдәләп үтергә кәрәк, овуляция ваҡытында ҡатын-ҡыҙҙың бала табыу һәләте максималь кимәлгә етә, сөнки был процесс һөҙөмтәһендә ҡатын-ҡыҙҙарҙың енси юлына эләккән сперматозоидтарҙың өлгөргән йомортҡа күҙәнәгенә юлы ҡыҫҡара. Ҡайһы бер түлһеҙлек сәбәптәре, мәҫәлән, спермаға ҡаршы антиесемдәрҙең булыуы тыуымды кәметә ала.<ref>{{Мәҡәлә|автор=B. Restrepo, W. Cardona-Maya|заглавие=Antisperm antibodies and fertility association|ссылка=http://www.elsevier.es/en-revista-actas-urologicas-espanolas-english-392-articulo-antisperm-antibodies-fertility-association-S2173578613001728|язык=en|издание=Actas Urológicas Españolas (English Edition)|год=2013-10|том=37|выпуск=9|страницы=571—578|issn=2173-5786|doi=10.1016/j.acuroe.2012.11.016}}</ref> == Демография == [[Демография|Демографияла]] был термин менән йыш ҡына [[Ҡатын-ҡыҙ|ҡатын-ҡыҙҙың]] репродуктив һәләтен, йәки ҡатын-ҡыҙҙарҙың бала табыу һәләтен аңлаталар. Был характеристиканы һан яғынан сағылдырыу өсөн популяция масштабында дөйөм тыуым коэффициенты ҡулланыла. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, халыҡтың уртаса 5 проценты уңдырышһыҙ<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2013/0559/reprod01.php Сколько в мире бесплодных пар?]</ref>. 1930—1960 йылдарҙа никахта (рәсми йәки граждан) тыуған ҡатын-ҡыҙҙарҙа түлһеҙлек кимәле 4 проценттан артмай, ә 1970 йылда тыуған ҡатын-ҡыҙҙар араһында был күрһәткес 6 процентҡа яҡын<ref>[https://iq.hse.ru/news/177665112.html Бесплодных женщин становится больше]</ref>. Рәсәйҙә бала табыу йәшендәге (15 - 49 йәш) 39,1 миллион ҡатын-ҡыҙҙың 6 миллионы түлһеҙ<ref>[https://rg.ru/2005/08/23/kulakov-dz.html Страна нерожденных В России бесплодны около семи миллионов женщин и четырёх миллионов мужчин Текст: Ирина Краснопольская]</ref>.Рәсәйҙә, «Независимая газета» мәғлүмәттәре буйынса, никахҡа ингән парҙарҙың яҡынса 15 проценты бала таба алмай, демографтарҙың мәғлүмәттәре буйынса, Рәсәйҙә бер ҡасан да бала тапмаған ҡатындарҙың 6-7 проценты, ә никахта торғандарҙың 3-5 проценты бала таба алмай<ref>[http://www.demoscope.ru/weekly/2005/0219/reprod01.php Демоскоп. Виктория Ивановна САКЕВИЧ Рождаемость и бесплодие: все ли здесь ясно?№ 219—220 24 октября — 6 ноября 2005]</ref>. Бөтә донъя һаулыҡ һаҡлау ойошмаһы мәғлүмәттәре буйынса, түлһеҙ никахтарҙың 15 процентының кимәле бик мөһим, был илдәге демографияға йоғонто яһай һәм дәүләт проблемаһы булып тора<ref>{{Cite web|url=https://cyberleninka.ru/article/v/demograficheskaya-bezopasnost-rossii-regionalnye-izmeriteli-otsenka-rezultatov|title=Демографическая безопасность России: региональные измерители, оценка результатов|publisher=cyberleninka.ru|accessdate=2018-07-31}}</ref>. Социологтар һәм иҡтисадсылар күҙаллауҙары буйынса алдағы йылдарҙа Рәсәйҙә балаһыҙ ҡатын-ҡыҙҙарҙың проценты хәҙерге 8 проценттан уртаса Европа кимәленә 15 процентҡа яҡынлашыуы ихтимал<ref>[http://www.ng.ru/economics/2014-08-19/4_demography.html 19.08.2014 00:01:00 Россиянки не торопятся в декрет. Доля бездетных женщин в стране увеличивается, несмотря на государственное стимулирование рождаемости. Ольга Соловьева]</ref>. === Репродуктив йәш === Репродуктив йәш (шулай уҡ бала табыу йә бала табыу йәше) — ҡатын-ҡыҙ тормошонда [[бала]] табырға һәм тәрбиәләргә һәләтле осор. [[Демография|Демографияла]] был осорҙоң оҙайлығы уның сиктәрен күрһәтеү менән ҡылыҡһырлана. [[Ҡатын-ҡыҙ|Ҡатын-ҡыҙҙарҙың]] репродуктив йәше 15 - 49 йәш тип аңлайҙар (тыуым түбән булған илдәрҙә — 15-44 йәш). Ҡағиҙә булараҡ, репродуктив йәштәге ҡатын-ҡыҙҙарҙың өлөшө ярайһы уҡ тотороҡло һәм 25-30 % тәшкил итә. == Тыуымдың дөйөм коэффициенты == Тыуымдың дөйөм күрһәткесе тыуым кимәленең иң теүәл күрһәткесе булып тора, был коэффициент гипотетик быуында бер ҡатын-ҡыҙҙың тыуымдың уртаса һанын ғүмере буйы ҡылыҡһырлай, шул уҡ ваҡытта йәш составының үҙгәреүенә һәм үлеменә ҡарамаҫтан, һәр йәштә тыуым кимәлен һаҡлай. Халыҡты бер кимәлдә тотоу өсөн ғүмер буйы бер ҡатын-ҡыҙға 2,1 тыуымдың дөйөм күрһәткесе кәрәк. == Иҫкәрмәләр == {{Иҫкәрмәләр}} [[Категория:Үрсеү]] [[Категория:Демографик теория]] [[Категория:Физиология]] c2dbmu4gms2lurvglxb5tsew6cdfd7f Фекерләшеү:Бала табыу һәләте 1 184491 1148817 2022-08-06T06:57:41Z MR973 26610 "{{10000}}" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki {{10000}} ekrgr2aykxzqyh9t59l8msolgx00cpf Фертильлыҡ 0 184492 1148818 2022-08-06T07:01:18Z MR973 26610 [[Бала табыу һәләте]] битенә йүнәлтелгән wikitext text/x-wiki #REDIRECT [[Бала табыу һәләте]] hmzjkj2pphxyruuozqxrit0fjvhappb Малай 0 184493 1148820 2022-08-06T07:02:29Z MR973 26610 MR973 [[Малай]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Малай (ауыл)]] wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Малай (ауыл)]] mexictk60798rwpii623xlwrb3hcy2f Фекерләшеү:Малай 1 184494 1148822 2022-08-06T07:02:29Z MR973 26610 MR973 [[Фекерләшеү:Малай]] битенең исемен үҙгәртте. Яңы исеме: [[Фекерләшеү:Малай (ауыл)]] wikitext text/x-wiki #перенаправление [[Фекерләшеү:Малай (ауыл)]] rk6390niuel0ogwyt1xf62lfdh6ujtw Категория:Википедия:Cite web (некорректное использование) 14 184495 1148827 2022-08-06T08:10:16Z ZUFAr 191 "__HIDDENCAT__" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki __HIDDENCAT__ 2twjmejn56ditxo46hqinfh52nh6flb Категория:Википедия:Cite web (не указан язык) 14 184496 1148828 2022-08-06T08:10:33Z ZUFAr 191 "__HIDDENCAT__" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki __HIDDENCAT__ 2twjmejn56ditxo46hqinfh52nh6flb Категория:Википедия:Cite web (некорректный url) 14 184497 1148829 2022-08-06T08:10:47Z ZUFAr 191 "__HIDDENCAT__" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki __HIDDENCAT__ 2twjmejn56ditxo46hqinfh52nh6flb Категория:Википедия:Cite web (неверный код языка) 14 184498 1148830 2022-08-06T08:11:04Z ZUFAr 191 "__HIDDENCAT__" исемле яңы бит булдырылған wikitext text/x-wiki __HIDDENCAT__ 2twjmejn56ditxo46hqinfh52nh6flb