Ҡотош (Мәләүез районы)

<mediawiki xmlns="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/" xmlns:xsi="http://www.w3.org/2001/XMLSchema-instance" xsi:schemaLocation="http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10/ http://www.mediawiki.org/xml/export-0.10.xsd" version="0.10" xml:lang="ba">
  <siteinfo>
    <sitename>Википедия</sitename>
    <dbname>bawiki</dbname>
    <base>https://ba.wikipedia.org/wiki/%D0%91%D0%B0%D1%88_%D0%B1%D0%B8%D1%82</base>
    <generator>MediaWiki 1.39.0-wmf.26</generator>
    <case>first-letter</case>
    <namespaces>
      <namespace key="-2" case="first-letter">Медиа</namespace>
      <namespace key="-1" case="first-letter">Махсус</namespace>
      <namespace key="0" case="first-letter" />
      <namespace key="1" case="first-letter">Фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2" case="first-letter">Ҡатнашыусы</namespace>
      <namespace key="3" case="first-letter">Ҡатнашыусы менән һөйләшеү</namespace>
      <namespace key="4" case="first-letter">Википедия</namespace>
      <namespace key="5" case="first-letter">Википедия буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="6" case="first-letter">Файл</namespace>
      <namespace key="7" case="first-letter">Файл буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="8" case="first-letter">MediaWiki</namespace>
      <namespace key="9" case="first-letter">MediaWiki буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="10" case="first-letter">Ҡалып</namespace>
      <namespace key="11" case="first-letter">Ҡалып буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="12" case="first-letter">Белешмә</namespace>
      <namespace key="13" case="first-letter">Белешмә буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="14" case="first-letter">Категория</namespace>
      <namespace key="15" case="first-letter">Категория буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="100" case="first-letter">Портал</namespace>
      <namespace key="101" case="first-letter">Портал буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="102" case="first-letter">Проект</namespace>
      <namespace key="103" case="first-letter">Проект буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="710" case="first-letter">TimedText</namespace>
      <namespace key="711" case="first-letter">TimedText talk</namespace>
      <namespace key="828" case="first-letter">Модуль</namespace>
      <namespace key="829" case="first-letter">Модуль буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2300" case="first-letter">Гаджет</namespace>
      <namespace key="2301" case="first-letter">Гаджет буйынса фекерләшеү</namespace>
      <namespace key="2302" case="case-sensitive">Гаджет билдәһе</namespace>
      <namespace key="2303" case="case-sensitive">Гаджет билдәһе буйынса фекерләшеү</namespace>
    </namespaces>
  </siteinfo>
  <page>
    <title>Ҡотош (Мәләүез районы)</title>
    <ns>0</ns>
    <id>12895</id>
    <revision>
      <id>1152511</id>
      <parentid>1127465</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T17:34:45Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Географик урыны */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9568" xml:space="preserve">{{Башҡа мәғәнәләре|Ҡотош}}
{{ТП-Рәсәй|Ҡотош
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Ҡотош
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 53 | lat_min = 0 | lat_sec = 33
  |lon_deg = 55 | lon_min = 57 | lon_sec = 39
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Мәләүез районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 490
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453866
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34764 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80241850004
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Ҡотош''' ({{lang-ru|Кутушево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Мәләүез районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 490 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453866, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80241850004.

== Тарихы ==
Ҡотош ауылы 1735—1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдары тар-мар ителгәндән һуң барлыҡҡа килә. Тамьян улусы старшинаһы Ҡотош Мортазиндың исемен йөрөтә. Ҡотоштоң өс улы була — Әбләс (1758—1818), Абдулла һәм Әхмәт. Әбләс Ҡотошевтың ике улы — Күзәхмәт (1788 йылда тыуған) һәм Аллагүз (1802 йылда тыуған) була. Күзәхмәт Әбләсовтың 4 улы билдәле: Мөхәмәтҡүзиә (1815 йыл) — уның улы Фәйзулла, Килдигүзиә (1817 йыл), Ҡотлоәхмәт (1819 йыл) — уның улы Мөхәмәтша һәм 1821 йылда тыуған Мәхмүт (улы Хәбибулла) Күзәхмәтовтар. Аллагүз Әбләсовтың улы Вәлиәхмәт (1822 йыл), уның улдары Мөхәмәтзаһир һәм Йәһүдә.

Абдулла Ҡотошевың бер улы Аллагуза (1808 йыл), уның Мәһәҙий һәм Мөхәмәҙей тиган улдары була. Әхмәт Ҡотошевтың улы Йомағол, Мөхәмәтшә исемле ейәне була.

Бишенсе ревизия мәғлүмәттәре буйынса ауылда 25 йортта 198 кеше иҫәпләнә. 64 йылдан һуң 62 йорт һынала (1 ихатаға 7-шәр кеше тура килә). 7 йортта типтәрҙәр йәшәгән. 1920 йылда —121 йорт (1 ихатаға 5 кеше).

1842 йылда 325 кешегә крәҫтиәндәр 400 бот көҙгө ашлыҡ, 1304 бот яҙғы культура сәсә. Ярым күсмә малсылыҡ тәрән көрсөккә тарый. Бөтә халыҡ өсөн бары тик 340 ат, 250 эре мөгөҙлө мал, 58 һарыҡ, 10 баш кәзә тура килгән . Ауылда 36 умарта булған&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/66 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с., страница 66]&lt;/ref&gt;.

== Урамдары ==
{{Колонки|2}}
* Бохара урамы ({{lang-ru|улица Бухарская}})
* Дуҫлыҡ урамы ({{lang-ru|улица Дружбы }})
* Ҡасҡын Самаров урамы ({{lang-ru|улица Каскына Самарова }})
* Ҡасҡын Самаров тыҡрығы ({{lang-ru|переулок Каскына Самарова }})
* Ҡотош Мортазин урамы ({{lang-ru|улица Кутуша Муртазина}})
* Болонло урамы ({{lang-ru|улица Луговая}})
* Мәсет урамы ({{lang-ru|улица Мечети }})
* Йәштәр урамы ({{lang-ru|улица Молодежная }})
* Нәсимә Фәзлиәхмәтова урамы ({{lang-ru|улица Насимы Фазлиахметовой}})
* Рәсәй урамы ({{lang-ru|улица Российская }})
* Сәит Шәрипов урамы ({{lang-ru|улица Саита Шарипова}})
* Ауыл хужалығы урамы ({{lang-ru|улица Сельскохозяйственная}})
* Дала урамы ({{lang-ru|улица Степная}})
* Уҡытыусылар урамы ({{lang-ru|улица Учителей}})
* Шәкирйән Мөхәмәтйәнов урамы ({{lang-ru|улица Шакирьяна Мухаметьянова}})
* Мәктәп тыҡрығы ({{lang-ru|переулок Школьный}})&lt;ref&gt;[https://www.gosspravka.ru/02/035/000041.html Межрайонная инспекция Федеральной налоговой службы № 25 по Республике Башкортостан]&lt;/ref&gt;
{{Колонки|конец}}

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||490||245||245||50,0||50,0
|-
|}
;Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәте буйынса — күпселек [[башҡорттар]] (90 %) йәшәй&lt;ref name=&quot;справочник&quot;&gt;Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochni. Excel форматында ҡушымта]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Мәләүез (ҡала)|Мәләүез]]): 6 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Сарлаҡ (Мәләүез районы)|Сарлаҡ]]): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мәләүез (ҡала)|Мәләүез]]): 6 км
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Фазлыәхмәтова Нәсимә Миңлеғәле ҡыҙы]] ([[28 декабрь]] [[1931 йыл]] — [[29 декабрь]] [[1996 йыл]]) — [[малсылыҡ]] алдынғыһы. 1944 йылдан [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Мәләүез районы]] Мәжит Ғафури исемендәге колхоз малсыһы, шул иҫәптән 1954–1969 йылдарҙа быҙау ҡараусы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1966).

== Сығанаҡтар ==
&lt;references/&gt;

{{Мәләүез районы ауылдары}}

[[Категория:Мәләүез районы ауылдары]]</text>
      <sha1>nbjmknykfcw7y8xv0ju1w9dt9brljdl</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152512</id>
      <parentid>1152511</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T17:36:48Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Билдәле шәхестәре */ өҫтәмә мәғлүмәт</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="10336" xml:space="preserve">{{Башҡа мәғәнәләре|Ҡотош}}
{{ТП-Рәсәй|Ҡотош
 |статус                = ауыл
 |башҡортса исеме       = Ҡотош
 |төп исеме             =
 |ил                    =
 |герб                  = 
 |флаг                  = 
 |герб киңлеге          = 
 |флаг киңлеге          = 
  |lat_deg = 53 | lat_min = 0 | lat_sec = 33
  |lon_deg = 55 | lon_min = 57 | lon_sec = 39
 |CoordAddon            =  
 |CoordScale            = 
 |ил картаһы            = 
 |регион картаһы        = 
 |район картаһы         = 
 |ил картаһының дәүмәле = 
 |регион картаһының дәүмәле = 
 |район картаһының дәүмәле = 
 |регион төрө           = төбәк
 |регион                = Башҡортостан
 |теҙмәләге регион      = 
 |район төрө            = район
 |район                 = Мәләүез районы
 |теҙмәләге район       = 
 |урынлашыу төрө        = ауыл советы
 |урынлашыу             = 
 |теҙмәләге урынлашыу   = 
 |эске бүленеү          = 
 |башлыҡ төрө           = 
 |башлыҡ                = 
 |нигеҙ һалыныу         = 
 |беренсе телгә алыу    = 
 |элекке исемдәре       = 
 |статус (башлап)       = 
 |майҙан                = 
 |ТП үҙәгенең бейеклеге = 
 |климат                = 
 |рәсми тел             = 
 |рәсми тел-ref         = 
  |халыҡ                = 490
  |иҫәп алыу йылы       = 2010
  |тығыҙлыҡ             = 
  |агломерация          = 
  |конфессия составы    = 
  |этнохороним          = 
 |ваҡыт бүлкәте          = +5
 |DST                    =
 |почта индексы          = 453866
 |почта индекстары       = 
 |телефон коды           =34764 
 |автомобиль коды        = 02, 102
 |танымлаусы төрө        = 
 |һансал танымлаусы      = 80241850004
 |Commons-тағы категория = 
 |сайт                   = 
 |сайт теле              = 
}}

'''Ҡотош''' ({{lang-ru|Кутушево}}) — [[Башҡортостан]]дың [[Мәләүез районы]]ндағы ауыл. [[2010]] йылдың 14 октябренә ҡарата халыҡ һаны 490 кеше&lt;ref&gt;{{2010. Башҡортостан ауылдары}}&lt;/ref&gt;.
Почта индексы — 453866, [[ОКАТО|ОКАТО коды]] — 80241850004.

== Тарихы ==
Ҡотош ауылы 1735—1740 йылдарҙағы башҡорт ихтилалдары тар-мар ителгәндән һуң барлыҡҡа килә. Тамьян улусы старшинаһы Ҡотош Мортазиндың исемен йөрөтә. Ҡотоштоң өс улы була — Әбләс (1758—1818), Абдулла һәм Әхмәт. Әбләс Ҡотошевтың ике улы — Күзәхмәт (1788 йылда тыуған) һәм Аллагүз (1802 йылда тыуған) була. Күзәхмәт Әбләсовтың 4 улы билдәле: Мөхәмәтҡүзиә (1815 йыл) — уның улы Фәйзулла, Килдигүзиә (1817 йыл), Ҡотлоәхмәт (1819 йыл) — уның улы Мөхәмәтша һәм 1821 йылда тыуған Мәхмүт (улы Хәбибулла) Күзәхмәтовтар. Аллагүз Әбләсовтың улы Вәлиәхмәт (1822 йыл), уның улдары Мөхәмәтзаһир һәм Йәһүдә.

Абдулла Ҡотошевың бер улы Аллагуза (1808 йыл), уның Мәһәҙий һәм Мөхәмәҙей тиган улдары була. Әхмәт Ҡотошевтың улы Йомағол, Мөхәмәтшә исемле ейәне була.

Бишенсе ревизия мәғлүмәттәре буйынса ауылда 25 йортта 198 кеше иҫәпләнә. 64 йылдан һуң 62 йорт һынала (1 ихатаға 7-шәр кеше тура килә). 7 йортта типтәрҙәр йәшәгән. 1920 йылда —121 йорт (1 ихатаға 5 кеше).

1842 йылда 325 кешегә крәҫтиәндәр 400 бот көҙгө ашлыҡ, 1304 бот яҙғы культура сәсә. Ярым күсмә малсылыҡ тәрән көрсөккә тарый. Бөтә халыҡ өсөн бары тик 340 ат, 250 эре мөгөҙлө мал, 58 һарыҡ, 10 баш кәзә тура килгән . Ауылда 36 умарта булған&lt;ref&gt;[http://ihtika.ru/book/asfandiyarov-az-istoriya-sel-i-dereven-bashkortostana-i-sopredelnyh-territoriy-ufa-kitap-2009-744-s/text/66 Асфандияров А. З. История сел и деревень Башкортостана и сопредельных территорий. — Уфа, Китап, 2009. — 744 с., страница 66]&lt;/ref&gt;.

== Урамдары ==
{{Колонки|2}}
* Бохара урамы ({{lang-ru|улица Бухарская}})
* Дуҫлыҡ урамы ({{lang-ru|улица Дружбы }})
* Ҡасҡын Самаров урамы ({{lang-ru|улица Каскына Самарова }})
* Ҡасҡын Самаров тыҡрығы ({{lang-ru|переулок Каскына Самарова }})
* Ҡотош Мортазин урамы ({{lang-ru|улица Кутуша Муртазина}})
* Болонло урамы ({{lang-ru|улица Луговая}})
* Мәсет урамы ({{lang-ru|улица Мечети }})
* Йәштәр урамы ({{lang-ru|улица Молодежная }})
* Нәсимә Фәзлиәхмәтова урамы ({{lang-ru|улица Насимы Фазлиахметовой}})
* Рәсәй урамы ({{lang-ru|улица Российская }})
* Сәит Шәрипов урамы ({{lang-ru|улица Саита Шарипова}})
* Ауыл хужалығы урамы ({{lang-ru|улица Сельскохозяйственная}})
* Дала урамы ({{lang-ru|улица Степная}})
* Уҡытыусылар урамы ({{lang-ru|улица Учителей}})
* Шәкирйән Мөхәмәтйәнов урамы ({{lang-ru|улица Шакирьяна Мухаметьянова}})
* Мәктәп тыҡрығы ({{lang-ru|переулок Школьный}})&lt;ref&gt;[https://www.gosspravka.ru/02/035/000041.html Межрайонная инспекция Федеральной налоговой службы № 25 по Республике Башкортостан]&lt;/ref&gt;
{{Колонки|конец}}

== Халыҡ һаны ==
'''Бөтә Рәсәй һәм Бөтә Союз халыҡ иҫәбе алыу мәғлүмәттәре буйынса халыҡ һаны (кеше)'''
{| class=&quot;wikitable &quot; style=&quot;text-align:center&quot;
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Иҫәп алыу йылы һәм көнө'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Бөтә халыҡ'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ир-егеттәр өлөшө (%)'''
| style=&quot;background:#f0f0f0;&quot;|'''Ҡатын-ҡыҙҙар өлөшө (%)'''
|-
| 1897 йыл 9 февраль (26 ғинуар)||||||||||
|-
| 1920 йыл 26 август||||||||||
|-
| 1926 йыл 17 декабрь||||||||||
|-
| 1939 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1959 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1970 йыл 15 ғинуар||||||||||
|-
| 1979 йыл 17 ғинуар||||||||||
|-
| 1989 йыл 12 ғинуар||||||||||
|-
| 2002 йыл 9 октябрь||||||||||
|-
| 2010 йыл 14 октябрь||490||245||245||50,0||50,0
|-
|}
;Милли составы
[[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу (2002)]] мәғлүмәте буйынса — күпселек [[башҡорттар]] (90 %) йәшәй&lt;ref name=&quot;справочник&quot;&gt;Единый электронный справочник муниципальных районов Республики Башкортостан — [http://www.asmo-rb.ru/engine/data/attach/1/spravochni. Excel форматында ҡушымта]{{ref-ru}}&lt;/ref&gt;.

{{Халыҡ һаны буйынса сығанаҡтар}}

== Географик урыны ==
* Район үҙәгенә тиклем ([[Мәләүез (ҡала)|Мәләүез]]): 6 км
* Ауыл советы үҙәгенә тиклем ([[Сарлаҡ (Мәләүез районы)|Сарлаҡ]]): 5 км
* Яҡындағы тимер юл станцияһы ([[Мәләүез (ҡала)|Мәләүез]]): 6 км
== Билдәле шәхестәре ==
* [[Фазлыәхмәтова Нәсимә Миңлеғәле ҡыҙы]] ([[28 декабрь]] [[1931 йыл]] — [[29 декабрь]] [[1996 йыл]]) — [[малсылыҡ]] алдынғыһы. 1944 йылдан [[Башҡорт АССР-ы]]ның [[Мәләүез районы]] Мәжит Ғафури исемендәге колхоз малсыһы, шул иҫәптән 1954–1969 йылдарҙа быҙау ҡараусы. [[Социалистик Хеҙмәт Геройы]] (1966).
* [[Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы]] ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар Гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Сығанаҡтар ==
&lt;references/&gt;

{{Мәләүез районы ауылдары}}

[[Категория:Мәләүез районы ауылдары]]</text>
      <sha1>1ixpsnbszr3dvrgx8g8ns7qjvgjrp9g</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Феминизм</title>
    <ns>0</ns>
    <id>26566</id>
    <revision>
      <id>1152487</id>
      <parentid>1001106</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T12:13:33Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Kwamikagami</username>
        <id>7335</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="57107" xml:space="preserve">[[Файл:Womanpower logo.jpg|thumb|Феминизмдың символы — көҙгө эсендәге йоҙроҡ (көрәш һәм ҡаршылашыу символы). Көҙгө [[Венера]] (ҡатын-кыҙҙар символы)формаһында. Феминизмдың традицион төҫө — миләүшә .]]

'''Фемини́зм''' ({{lang-la|femina}}, «ҡатын-ҡыҙ») — ҡатын-ҡыҙҙарға ирҙәр менән бер тиң хоҡуҡ биреүҙе талап иткән ижтимағи-сәйәси хәрәкәт:
һайлау хоҡуғы, дәүләт органдарында вазифа биләү, хеҙмәткә хоҡуҡ һәм хеҙмәт өсөн тигеҙ түләү, [[милек]]кә хоҡуҡ, [[белем]] алыу хоҡуғы, килешеүҙәр төҙөүҙә ҡатнашыу хоҡуғы, [[никах]]та тигеҙ хоҡуҡҡа эйә булыу, ауырлы булғанда һәм бала тапҡандан һуң түләүле отпускыға хоҡуҡ, тән автономияһы хоҡуғы (үҙ тәнеңә үҙең хужа) һәм көсләүҙән һаҡлау (ҡатындарҙы һәм [[ҡыҙ]]ҙарҙы көсләүҙән, енси эҙәрлекләү һәм өйҙә көс ҡулланыуҙан яҡлау) хоҡуғы&lt;ref name=&quot;Echols&quot;&gt;{{книга |заглавие=Daring to Be Bad: Radical Feminism in America, 1967–1975 |год=1989 |издательство={{Нп3|University of Minnesota Press}} |место=Minneapolis |isbn=0-8166-1787-2 |язык=en |автор={{Нп3|Alice Echols|Echols, Alice|en|Alice Echols}}}}&lt;/ref&gt;.

Киң мәғәнәлә — '''барлыҡ даирәләрҙә лә ҡатын-ҡыҙҙарға ирҙәр менән тиң хоҡуҡ талап итеү'''. Тар мәғәнәлә — ҡатын-ҡыҙҙар хоҡуҡтарын дискриминациялауҙы бөтөрөү һәм ирҙәр менән тиң хоҡуҡлы итеү. Беренсе сиратта феминизм ҡатын-ҡыҙ мәсьәләләрен анализлай, әммә феминизм заттарҙың тигеҙлеге өсөн көрәшә һәм ҡайһы бер феминисткалар ирҙәр хоҡуғы өсөн дә көрәшергә кәрәк тип иҫәпләй.&lt;ref&gt;1 Harv.Women’s L.J. 107 (1978) Fathers' Rights and Feminism: The Maternal Presumption Revisited; Uviller, Rena K.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;Unwed Fathers' Rights, Adoption, and Sex Equality: Gender-Neutrality and the Perpetuation of Patriarchy&lt;/ref&gt;. Был хәрәкәт [[XVIII быуат]]та барлыҡҡа килә. 1960 йылдарҙа киң танылыу ала.
 
Феминизм өсөн теорияны Көнбайыштың ошо интелектуаль ағымдары әҙерләне: либераль философия һәм хоҡуҡ теорияһы (Локк, Руссо, Миль һ.б.); социализм теорияһы, ([[Зигмунд Фрейд]], Вильгельм Райх, Маргарет Мид;Франкфурт мәктәбе философтары: Герберт Маркузе һәм Теодор Адорно]). Бынан тыш феминизм идеологияһына йәштәр хәрәкәте, ҡара тәнлеләрҙең граждандар хоҡуҡтары өсөн көрәше, контркультура, сексуаль революция ҙур йоғонто яһай. Беренсе феминистик әҙәбиәт АҠШ-та барлыҡҡа килә, һуңыраҡ Бөйөк Британия һәм Францияла. Тәүҙә публицистик һәм сәйәси әҙәбиәт булдырыла, һуңынан «ҡатын-ҡыҙҙар» проблемаһы антропология, этнология, социология, психология, философия, политология кеүек академик тикшеренеүҙәр даирәһе булып китә.
 

== Феминизмдың өс «тулҡыны» ==

== Тарихы ==
{{main|История феминизма}}

=== Феминизмда өс осор ===
Көнбайыштағы ҡатын-ҡыҙ хәрәкәте өс «тулҡын», өс осорҙан тора&lt;ref name=&quot;Humm&quot;&gt;{{citation | last = Humm | first = Maggie | contribution = wave (definition) | editor-last = Humm | editor-first = Maggie | title = The dictionary of feminist theory | page = 251 | publisher = Ohio State University Press | location = Columbus | year = 1990 | isbn = 9780814205075 | ref = harv | postscript = .}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Walker1992&quot;&gt;{{статья |заглавие=Becoming the Third Wave |издание={{Нп3|Ms. (magazine)|Ms.||Ms. (magazine)}} |страницы=39—41 |место=New York |издательство=Liberty Media for Women |issn=0047-8318 |oclc=194419734 |язык=en |автор={{Нп3|Rebecca, Walker|Rebecca, Walker||Rebecca Walker}} |месяц=1 |год=1992 |тип=magazine}}&lt;/ref&gt;.

-«Феминизмдың тәүге осоро» — XIX һәм XX быуат башындағы суфражисткалар хәрәкәте, улар өсөн никахта торған ҡатын-ҡыҙҙарҙың милеккә хоҡуғы һәм ҡатын-ҡыҙҙарҙың һайлау хоҡуғы төп мәсьәлә булған;

— «Феминизмдың икенсе осоро» — 1960 йылдарҙан башлап, ҡатын-ҡыҙҙар һәм ирҙәр араһында хоҡуҡи һәм социаль тигеҙлек өсөн ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәтенә бәйле идеялар һәм эшмәкәрлек;

— «Феминизмдың өсөнсө осоро» — «икенсе осор»ҙоң дауамы, ул осорҙа хәл итеп булмаған проблемаларға реакция. «Өсөнсө тулҡын» 1990 йылдарға ҡарай&lt;ref name=&quot;Krolokke, Charlotte; Anne Scott Sorensen&quot;&gt;Krolokke, Charlotte; Anne Scott Sorensen. Gender Communication Theories and Analyses: From Silence to Performance. — [[Sage Publications]], 2005. — Гл. 1. Three Waves of Feminism: From Suffragettes to Grrls. — ISBN 0-7619-2918-5&lt;/ref&gt; һәм уны феминисткалар араһындағы енси мәсьәләләр буйынса «һуғыштар» менән бәйләйҙәр. Был бәхәс һәм феминизмдың ике төркөмгә: порнографияға ҡаршы феминизм ({{iw|антипорнографический феминизм||en|Feminist views on pornography#Anti-pornography feminism}}) һәм енси- либераль ([[Сексуально-либеральный феминизм|сексуально-позитивный феминизм]]) төркөмдәргә бүленеүе икенсе осорҙоң аҙағы һәм өсөнсө осорҙоң башы тип иҫәпләнә&lt;ref name=Duggan&gt;{{книга |заглавие=Sex wars: sexual dissent and political culture |год=1995 |издательство=[[Routledge]] |место=New York |isbn=0-415-91036-6 |язык=en |автор=Duggan, Lisa; Hunter, Nan D.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Hansen&gt;{{книга |заглавие=Women, class, and the feminist imagination: a socialist-feminist reader |год=1990 |издательство={{Нп3|Temple University Press}} |место=Philadelphia |isbn=0-87722-630-X |язык=en |автор=Hansen, Karen Tranberg; Philipson, Ilene J.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Gerhard&gt;{{книга |заглавие=Desiring revolution: second-wave feminism and the rewriting of American sexual thought, 1920 to 1982 |год=2001 |издательство=[[Издательство Колумбийского университета|Columbia University Press]] |место=New York |isbn=0-231-11204-1 |язык=en |автор=Gerhard, Jane F.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Leidholdt&gt;{{книга |заглавие=The Sexual liberals and the attack on feminism |год=1990 |издательство={{Нп3|Pergamon Press}} |место=New York |isbn=0-08-037457-3 |язык=en |автор={{Нп3|Dorchen Leidholdt|Leidholdt, Dorchen|en|Dorchen Leidholdt}}; Raymond, Janice G.}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=Vance&gt;{{книга |заглавие=Pleasure and Danger: Exploring Female Sexuality |издательство=Thorsons Publishers |isbn=0-04-440593-6 |язык=en |автор=Vance, Carole S.}}&lt;/ref&gt;.

Ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәтенең өсөнсө тулҡынына квир-теория, расизмға ҡаршы тороу, интернационализм хас, улар фекеренсә, ҡатын-ҡыҙҙар башлыса енси ҡыҙыҡһыныу объекты булырға тейеш түгел. Айырым алғанда, икенсе тулҡын порнография- ҡатын-ҡыҙҙарҙы эксплуатациялау, тип һанаһа — өсөнсө тулҡын быға нейтраль ҡарай. Хәрәкәттең иң күренекле вәкилдәре булып бөгөнгө көндә Элис Уокер, Лили Тейлор, Наоми Вульф һәм башҡалар тора.

=== Ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте тарихынан ===
{{main|Протофеминизм}}
[[Файл:Marie-Olympe-de-Gouges.jpg|thumb|right|180px|Олимпия де Гуж]]
[[Файл:DDFC.jpg|thumb|right|160px|Олимпия де Гуж. Ҡатын-ҡыҙ һәм гражданка хоҡуҡтары декларацияһы, 1789 йыл]]
Ҡатын-ҡыҙҙарҙың ирҙәр менән тиң хоҡуҡлығын дини өлкәлә Будда ҡанунының өлөшө булған — [[Тхеригатха]] иҫбатлай.
18 быуат аҙағында — 19 быуат башында ирҙәр төп урынды биләгән йәмғиәттә (патриархат) ҡатын-ҡыҙҙар иҙелеп йәшәй тигән фекер киң тарала. XIX быуаттағы реформаторҙар хәрәкәтендә иң әүҙем ҡатнашҡан ҡатын-ҡыҙ тип София де Кондорсены атайҙар.

Беренсе тапҡыр тигеҙ хоҡуҡ талаптары ҡатын-кыҙҙар тарафынан 1775—1783 йылдарҙа АҠШ-та Азатлыҡ өсөн көрәш ваҡытында ҡуйыла. Беренсе Америка феминисткаһы тип Абигейл Смит Адамс (1744—1818) һанала. Ул тарихҡа : «Беҙ, уларҙы ҡабул итеүҙә үҙебеҙ ҡатнашмаған ҡанундарҙы үтәмәйәсәкбеҙ, беҙҙең мәнфәғәттәрҙе ҡайғыртмаған хакимиәткә буйһонмаясаҡбыҙ»,- тигән данлыҡлы һүҙҙәре менән инә (1776).

Францияла 1789 йылғы Бөйөк француз революцияһы алдынан ҡатын-кыҙҙарҙың ирҙәр менән тиң хоҡуғы өсөн көрәшкә арналған тәүге журнал сыға башлай. Ҡатын-кыҙҙарҙың революцион клубтары барлыҡҡа килә, уларҙың ағзалары сәйәси көрәштә ҡатнаша. Ләкин 1791 йылда француз Конституцияһы ҡатын-ҡыҙҙарға һайлау хоҡуғы бирмәй.

Шул уҡ йылда — Олимпия де Гуждың «Кеше һәм гражданин хоҡуҡтары декларацияһы» («Декларация прав человека и гражданина», 1789) буйынса яҙған «Ҡатын-ҡыҙ һәм гражданка хоҡуҡтары декларацияһы» Милли йыйылышҡа тапшырыла, унда ҡатын-ҡыҙға ирҙәр менән тигеҙ социаль һәм сәйәси хоҡуҡтар талап ителә.

Шул уҡ ваҡытта ҡатын-ҡыҙҙарҙың тәүге сәйәси ойошмаһы — «Ҡатын-ҡыҙ йәмғиәте — революцион [[республика]]нкалар» булдырыла, ләкин 1793 йылда йәмғиәт эшмәкәрлеге [[Конвент]] тарафынан тыйыла, оҙаҡламай Декларация авторы Олимпия де Гуж [[гильотина]]ла язалап үлтерелә. О.де Гуж: «Әгәр ҡатын-ҡыҙ эшафотҡа менергә лайыҡлы икән, ул парламентҡа ла инергә лайыҡлы»,- тигән һүҙҙәрҙе әйткән. 1795 йылда Франция ҡатын-ҡыҙҙарына йәмәғәт урындарында һәм сәйәси йыйылыштарҙа күренеүҙе тыялар.

1804 йылда «[[Наполеон]] кодексы» (гражданлыҡ хоҡуғы) ҡабул ителә. Был кодексҡа ярашы ҡатын кеше иренең ризалығынан башҡа гражданлыҡ эше буйынса судта сығыш яһай алмай, васыятнамә ҡалдырыуҙан тыш, үҙ милке менән идара итә алмай&lt;ref&gt;Статья 217. Жена, даже не обладающая общностью имущества с мужем или при наличии раздельности ее имущества, не может дарить, отчуждать, закладывать, приобретать, по возмездному или безвозмездному основанию, без участия мужа в составлении акта или без его письменного согласия.&lt;/ref&gt;. Был ҡатын кешене милеккә хоҡуҡһыҙ ҡалдыра, уның тик милеккә формаль хоҡуғы һәм милекте вариҫтарға тапшырыу хоҡуғы ғына була. Кодекс ҡатын-ҡыҙҙы ир кешегә бөтә яҡлап та буйһондороп ҡуя&lt;ref&gt;[http://pandia.ru/text/77/231/34260.php Гражданский кодекс Наполеона 1804 года]&lt;/ref&gt;.

Бөйөк Британияла ҡатын-ҡыҙҙарға тигеҙ хоҡуҡ биреүҙе Мэри Уолстонкрафт (1759—1797) «Ҡатын-ҡыҙ хоҡуҡтарын яҡлау» («Защита прав женщины») (1792) тигән трактатта талап итә; был хеҙмәт— XIX быуатҡа тиклем донъя күргән бик аҙ феминистик әҫәрҙәрҙең береһе.

=== Революцияға тиклем Рәсәйҙә ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте ===
Рәсәйҙә ҡатын-ҡыҙ хәрәкәте 1850 йылдарҙа ижтимағи һәм иҡтисади, сәйәси көрсөк ваҡытында барған дөйөм демократик күтәрелешкә бәйле ҡалҡып сыға башлай&lt;ref name=&quot;yukina&quot;&gt;{{книга|автор =Юкина И.|часть =|заглавие =Русский феминизм как вызов современности|оригинал =|ссылка =https://books.google.de/books?id=aAG0AAAAIAAJ|место =СПб|издательство =Алетейя|год =2007|страницы =|isbn = 978-5-903354-21-4}}&lt;/ref&gt;. Башта Рәсәйҙәге ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте хәйриә эшмәкәрлеге, мәҙәниәт һәм мәғрифәт өлкәһендәге, социаль эшмәкәрлек менән шөғөлләнә .
[[Файл:Maria Vassilievna Troubnikova (cropped).jpg |thumb|right|200px|Рәсәйҙә ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәтен башлап ебәргән М. В. Трубникова (Ивашева) ]]
Батша Рәсәйендә ҡатын-ҡыҙҙарҙан тыш халыҡтың башҡа төркөмдәре лә сәйәси хоҡуҡһыҙ була, ләкин ҡатын-ҡыҙҙарҙың милеккә хоҡуғы АҠШ, Англия, Франциялағыға ҡарағанда күпкә яҡшыраҡ яҡлана&lt;ref&gt;[http://anthropology.ru/ru/text/pushkaryova-nl/u-istokov-russkogo-feminizma-shodstva-i-otlichiya-rossii-i-zapada#ref-1-1 Пушкарёва Н. Л. У истоков русского феминизма: сходства и отличия России и Запада.]&lt;/ref&gt;. Шуға күрә баштараҡ ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте юғары белем алыу һәм уға бәйле юғары квалификациялы хеҙмәткә хоҡуҡ алыу өсөн көрәшә.

Граждандар хеҙмәте тураһында батша уставының 155 статьяһы ҡатын-ҡыҙҙарҙы хөкүмәт һәм йәмәғәт учреждениеларына ниндәй ҙә булһа вазифаға алыуҙы тыйған (Араловец Н. Д), тимәк ҡатын-ҡыҙға «өҫтөнлөк» бирә торған хеҙмәт өлкәләре ябыҡ була. Был дискриминацияны Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙарынан тәүге ғалим-математик [[Софья Ковалевская]] миҫалы күрһәтә. Сит илдә юғары белем алһа ла, уға Рәсәйҙә юғары мәктәптәрҙә уҡытыу хоҡуғы бирелмәй Һәм Ковалевская [[Швеция]]ға китергә мәжбүр була.

Ҡатын-ҡыҙ хәрәкәте баҫымы арҡаһында хөкүмәт, мәҫәлән, ҡатын-ҡыҙҙарҙы уҡытыу өсөн аҡса бүлә башлай&lt;ref name=&quot;yukina&quot; /&gt; (мәҫәлән, «Юғары ҡатын-ҡыҙҙар өсөн курстар»). Ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте эшмәкәрлеге йәмғиәткә лә йоғонто яһай, «ҡатын-ҡыҙ мәсьәләһе» йәмғиәттә йыш тикшерелә башлай. 1857 йылда, мәҫәлән, табип-хирург [[Николай Пирогов]]тың «Тормош һорауҙары» («Вопросы жизни») тигән мәҡәләһе донъя күрә, автор унда ҡатын-ҡыҙға яңыса тәрбиә биреү кәрәклеге тураһында һүҙ ҡуҙғата. Шул уҡ осорҙа Дмитрий Писарев: «Ҡатын-ҡыҙҙың бер нимәлә лә ғәйбе юҡ», тигән фекерҙе йәмғиәткә еткерә&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.classiclibr.ru/lib/sb/book/90/page/2|title=Женские типы в романах и повестях Писемского, Тургенева и Гончарова - Дмитрий Иванович Писарев - Библиотека русской и зарубежной классики|accessdate=2013-01-07|archiveurl=https://web.archive.org/web/20160305165908/http://www.classiclibr.ru/lib/sb/book/90/page/2|archivedate=2016-03-05|deadlink=yes}}&lt;/ref&gt;. Ул «ир кеше ҡатын-ҡыҙҙы иҙә һәм уға яла яға… уны аҡылға етлекмәгән тип, теге, йәки был юғары сифаттары юҡ, теге, йәки был енәйәт ҡылыуға һәләтле тип ғәйепләй …» тип яҙа&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://rasstanovki-rostov.ru/?p=1834|title=Психологическое здоровье женщин, реализующих рентно-промискуитетное поведение Психологическая помощь. Системные расстановки|accessdate=2013-01-07|archiveurl=http://www.webcitation.org/6DZRgeS4W|archivedate=2013-01-10}}&lt;/ref&gt;.
[[Файл: Initiators of Bestuzhev courses.jpg  |thumb|right|350px| Ҡатын- ҡыҙҙар өсөн Юғары Бестужев курстарын астырған йәмәғәт эшлеклеләре]]
Рәсәйҙә ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәтен юғары ҡатлам ҡатын-ҡыҙҙары башлап ебәрә. М. В. Трубникова ойошторған ҡатын-ҡыҙҙар түңәрәге Рәсәйҙәге ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәтенең тәүге ойошмаһы була, ул Петербургта йәкшәмбе мәктәптәрен булдырыуҙа ҡатнаша. «Ҡатын-ҡыҙ триумвираты»- Н. В. Стасова, М. В. Трубникова, А. П. Философова бер нисә йыл дауамында Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙары хәрәкәтенең этәгес көс биреүсе үҙәгенә әйләнә. 1859 йылда «Общество дешёвых квартир и других пособий нуждающимся жителям Санкт-Петербурга» (тәүге рәйесе- М. В. Трубникова) хәйриә йәмғиәте булдырыла, йәмғиәт оҫтаханалар, йәмғиәт кухнялары, мәктәптәр, балалар баҡсалары булдырыу менән шөғөлләнә. Билдәле химик һәм агроном ҡатыны А. Н. Энгельгардттың китап магазинында һатыусы булып эшләй башлауы ғәйәт әһәмиәтле ваҡиға итеп ҡабул ителә. Ваҡ дворян һәм төрлө ҡатлам (разночинец) ҡатын-ҡыҙҙары тәржемәсе, китап төпләүсе, китап йыйыусы булып эшкә урынлаша, улар журналистикала ла күренә башлай Тәүге ҡатын-ҡыҙ артелдәре— Петербургта В. И. Печаткина менән В. А. Иностранцеваның китап төпләү оҫтаханаһы, Мәскәүҙә Ивановаларҙың теген оҫтаханаһы булдырыла, улар революцион ойошмалар менән бәйле була. 1863 йылда Трубникова һәм Стасова «Издательская артель» (1871 йылға тиклем эшләй) кооперативын, ҡатын-ҡыҙ тәржемәселәр йәмғиәтен төҙөй. Хеҙмәт урыны булыу интеллигенция ғаиләһенән сыҡҡан ҡатын-ҡыҙҙарҙың иҡтисади бәйһеҙлеге өсөн шарттар тыуҙыра.

Ир ҡулы аҫтынан ҡотолорға тырышыу, сиркәүҙең айырылышыуға ризалыҡты бик ауыр биреүе граждандар никахы (никахһыҙ бергә йәшәү) һанын арттыра. 1860 йылдар урталарынан алып, ата-әсә ихтыярынан ҡотолоу өсөн ялған никахтар тарала. Ҡатын-ҡыҙҙар өсөн ғаилә иҙеүенән ҡотолоу әмәле булып коммуна- дөйөм ятаҡтар асыла башлай, улар араһында В. А. Слепцовтың «Знаменская коммуна»һы (1963—1864) иң билдәлеһе була (Петербург, хәҙерге Восстание урамы,7). Коммуна полиция күҙәтеүе аҫтында икәнен белгәс, унда йәшәгәндәр таралыша.

Ҡыҙҙарҙың ирекле тыңлаусы булараҡ [[Петербург университеты]]нда (1859—1861гг.) һәм Медик хирургия академияһында (1862—1864 гг.) дәрестәргә йөрөүе ҡатын-ҡыҙҙарҙың белем алыу хоҡуғы өсөн көрәштә мөһим бер эпизоды була. Н. И. Корсини (Утина), Е. И. Корсини (Висковатова), М. А. Богданова (Быкова), А. П. Блюммер (Кравцова), М. А. Бокова (Сеченова), Н. П. Суслова (Эрисман), Е. Ф. Толстая (Юнге), М. М. Коркунова (Манассеина) тәүге ирекле тыңлаусылар була, уларҙың күбеһе 1860 йылдарҙағы революцион хәрәкәттә лә ҡатнаша,һуңыраҡ йәмғиәттә төрлө эштәр башҡарыуы менән билдәле булып китә.

[[Файл: Laboratory of Bestuzhev courses.jpg|thumb|right|250px|Бестужев курстары. Химия лабораторияһы]]
1868 йылда Трубникова, Философова һәм Стасова тырышлығы менән [[Петербург университеты]] ректорына университетта ҡатын-ҡыҙҙарға ла уҡырға рөхсәт һорап үтенес (прошение) бирелә, уға 400-ҙән артыҡ ҡатын-ҡыҙ имза ҡуйған. 1869 йылдарҙа гимназия программаһы буйынса әҙерлек курстары асыла (Петербургта Аларчинский һәм Мәскәүҙә Любянский курстары). 43 профессор: А. Н. Бекетов, [[Д. И. Менделеев]], А. С. Фаминцын, [[И. М. Сеченов]], А. П. Бородин һәм башҡаларҙың ярҙамы менән 1869 йылда университет программаһы буйынса ҡатын-ҡыҙҙар өсөн курстар (1870 йылдың ғинуарында Петербургта Владимирский курстары) асырға мәғариф министрының рөхсәте алына. Рәсәйҙә Мәскәүҙә асылған В. И. Герье (1872г.) һәм Петербургта асылған Бестужев юғары ҡатын-ҡыҙ курстарынан (1878г.) Рәсәйҙә Ҡатын-ҡыҙға юғары белем биреү башлана.
[[Файл:International Women's Day - February Revolution - Petrograd.jpg|thumb|left|250px|1917 йыл,23 февраль(8 март). Ҡатын-ҡыҙҙар демонстрацияһы]]
19 быуат аҙағында бер нисә ҡатын-ҡыҙ хәйриә ойошмаһы барлыҡҡа килә («Общество попечения о молодых работницах» (1897г.), «Общество улучшения равноправия женщин»), 1912 йылдың декабрендә Петербургта 1-се Бөтә Рәсәй ҡатын-ҡыҙға белем биреү съезы үтә. Рәсәйҙә революцион хәрәкәт көсәйеү сәбәпле ҡатын-ҡыҙ хәрәкәте саф феминистик булып ҡалмай, синфи төҫ ала бара.
 
1880—1890 йылдарҙа ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте яңы, феминистик идеология тыуҙыра башлай, ҡатын-ҡыҙҙар өсөн һайлау хоҡуғын алыуҙы үҙенең төп маҡсаты тип атай&lt;ref name=&quot;yukina&quot;/&gt;. Был маҡсатҡа ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте 1917 йылдың йәйендә ирешә, Ваҡытлы хөкүмәт бөтә власть органдарына ла (урындағы үҙидаранан башлап, Учредительное собраниеға тиклем) цензһыҙ (сикләүһеҙ) дөйөм һайлау хоҡуғын индерә&lt;ref name=&quot;yukina&quot;/&gt;. Шулай итеп, Рәсәйҙә ҡатын-ҡыҙ хәрәкәте уңышлы бара: уның эшмәкәрлеге арҡаһында Рәсәйҙә донъяла иң тәүгеләрҙән булып, ҡатын-ҡыҙҙар тулы һайлау хоҡуғына эйә була&lt;ref name=&quot;yukina&quot;/&gt;.

Рәсәй ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәтенә социалистик партиялар теләктәшлек белдерә,был әлбиттә, ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте өсөн бик мөһим ярҙам була. Ләкин ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәтенең эшселәр хәрәкәтенә йыш ҡына матди ярҙам күрһәтеүенә ҡарамаҫтан, был ике көс араһында берҙәмлек булмай&lt;ref name=&quot;yukina&quot;/&gt;.

1913 йылдың 9 мартында Рәсәйҙә тәү тапҡыр «Эшсе ҡатын-ҡыҙ» («День работниц») — халыҡ-ара ҡатын-ҡыҙ көнө билдәләнә. [[В. И. Ленин]] тәҡдиме буйынса 1914 йылда «Работница» журналы сыға башлай, уның редакцияһына [[Н. К. Крупская]], И. Ф. Арманд, А. И. Елизарова-Ульянова һәм башҡалар инә.

1917 йылдың 23 февралендә (8 март) эшсе- ҡатын-ҡыҙҙар Петроград урамына аслыҡ һәм һуғышҡа ҡаршы демонстрацияға сыға. Был ваҡиғанан 1917 йылғы Февраль буржуаз-демократик революция башланып китә. 1917 йылдың авгусында РСДРП(б)-ның Мәскәү өлкә бюроһында эшсе ҡатын-ҡыҙҙар менән эшләү өсөн комиссия булдырыла.
Революцияға тиклем Рәсәйҙә ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәтенең билдәле эшмәкәрҙәре:
* [[Мария Трубникова]];
* [[Надежда Стасова]];
* [[Анна Философова]];
* [[Мария Покровская]];
* [[Ольга Шапир]];
* [[Александра Калмыкова]];
* [[Александра Коллонтай]].

=== Башҡортостанда ҡатын-ҡыҙ хәрәкәте тарихынан ===
Башҡортостанда ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте 20 быуат башында барлыҡҡа килә. Ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте барлыҡҡа килеүгә, әлбиттә, 1905—1907 йылғы революция ярҙам итә.

19 быуат аҙағында уҡ әле мөфтөй [[Мөхәмәтйәр Солтанов]] улы Арҫланғәлиҙең ҡатыны [[Мәрйәм Солтанова]] үҙ йортонда ҡыҙҙар өсөн рус-башҡорт мәктәбен аса. Уҡыу бушлай була, бөтә сығымдарҙы ла Мәрйәм Тимербулат ҡыҙы үҙ өҫтөнә ала. Мәрйәм Солтанова шулай уҡ мосолман малайҙары һәм ҡараусыһыҙ ҡалған ололар өсөн приютҡа ярҙам иткән комитететты етәкләй.

1907 йылда Өфө ҡала мосолман ҡатын-ҡыҙҙарының хәйриә йәмғиәте төҙөлә. Етемдәргә, ҡараусыһыҙ ҡалғандарға, фәҡирҙәгә ярҙам итеүҙән тыш, әкренләп ҡатын-ҡыҙҙарҙың иҡтисади, хоҡуҡи һәм социаль хәлен үҙгәртеү өсөн сығыш яһай башлайҙар. 1908 йылдың ғинуарынан — 1914 йылға тиклем Мәрйәм Солтанова Өфө мосолман ҡатын-ҡыҙҙар йәмғиәтенең рәйесе була. 1913 йылда М.Солтанова атаһынан ҡалған йортон етем ҡыҙҙар өсөн приютҡа тапшыра&lt;ref name=&quot;Марьям Султанова&quot;&gt;[https://posredi.ru/dom-maryam-sultanovoj.html  Марьям Султанова]&lt;/ref&gt;. Унда мосолман ҡыҙҙары һәм рус кластары ла була. 1926 йылға тиклем приютты тотошлай үҙ аҡсаһына тота. Был уҡыу йортон тамамлаған ҡыҙҙар йәмғиәттә үҙ урынын таба- уҡытыусылар, фельдшерҙар, хеҙмәткәрҙәр һ.б. булып китәләр.

1912 йылда Өфөлә «Нур» тәүге милли татар труппаһы ойошторола, уға [[Ғиззәтуллина-Волжская Сәхибъямал Ғиззәтулла ҡыҙы|Сәхибъямал Ғиззәтуллина-Волжская]] нигеҙ һала. Был театрҙа ҡатын-ҡыҙҙар ҙа уйнауы мосолман донъяһында бығаса күрелмәгән хәл итеп ҡабул ителә. Айырыуса Ҡазан мосолмандары был ваҡиғаға бәйле асыуҙарын йәшермәй, шул осор гәзиттәрендә Рәсәй мосолмандарының дини үҙәге булған, мөфтөй йәшәгән ҡалала Өфө мосолмандарының мосолман тетарына йөрөүен «оятһыҙлыҡ» тип баһалай.

1917 йылда Өфөлә мосолман йәштәре — егеттәр һәм ҡыҙҙар уйын ойоштора (Ш.Бабич уны тансылы кисә тип атай, унда бейейҙәр, йырлайҙар, музыка ҡоралдарында уйнайҙар). Бындай сарала мосолман ҡатын-ҡыҙҙары беренсе тапҡыр ҡатнаша.

[[1917]] йылдың 24 мартында Өфөлә Художестволы электротеатрҙа (кинотеатр) ҡатын-ҡыҙҙар митингыһы була. Өфө социал-демократтары гәзите «Вперед!» йәмәғәтселеккә был ваҡиға тураһында түбәндәгеләрҙе һөйләй.

Башлыса, юғары ҡатламға ҡараған ҡатын-ҡыҙҙар митингыла ҡатын-ҡыҙҙарҙың ирҙәр менән тиң хоҡуғы өсөн көрәшергә саҡыра&lt;ref name=&quot;Женское движение в Башкортостане&quot;&gt;[https://www.wmmsk.com/media/Library/%D0%98%D1%81%D1%82%D0%BE%D1%80%D0%B8%D1%8F%20%D1%84%D0%B5%D0%BC%D0%B8%D0%BD%D0%B8%D0%B7%D0%BC%D0%B0/%D0%96%D0%B5%D0%BD%D1%81%D0%BA%D0%BE%D0%B5%20%D0%B4%D0%B2%D0%B8%D0%B6%D0%B5%D0%BD%D0%B8%D0%B5%20%D0%B2%20%D0%91%D0%B0%D1%88%D0%BA%D0%BE%D1%80%D1%82%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%BD%D0%B5%20-%202007.pdf  Женское движение в Башкортостане]&lt;/ref&gt;.
Ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте етәксеһе Котлова: «Ҡатын-ҡыҙҙар — икенсе сорт ҡына түгел, хатта өсөнсө сорт граждандар. Уларҙың хоҡуҡтары бөтөнләй юҡ, тик йөкләтелгән бурыстары ғына бар. Хатта ҡатын-ҡыҙ кешеме икәне бәхәс тыуҙыра. Ошо араларҙа Вейнингер үҙенең китабында ҡатын-ҡыҙҙарҙа кешелә була торған сифаттарҙың : логика, мораль, хатта шатлыҡ һәм ҡайғы тойоу һәләтенең булыуын инҡар итә», — тип борсолоуын белдерә. Митингта ҡатнашҡан ҡатын-ҡыҙҙар рус халҡы яулаған ирек ҡатын-ҡыҙға ҡағылманы, тип билдәләй. [[Ваҡытлы хөкүмәт]] дөйөм һайлау хоҡуғын һайлаусыларҙың «енесенә ҡарамай» тип иғлан итмәне. Өфө ҡатын-ҡыҙҙары тулы хоҡуҡлы граждандар иҫәбенән төшөп ҡалырға теләмәй һәм ханымдарҙы берләшеп, ирҙәр менән тигеҙ хоҡуҡ талап итергә саҡыра.

Митингыла ҡатнашҡан ханымдар: « Ил менән идара итеүҙән миллионлаған эшсе ҡатын-ҡыҙҙарҙы ситләтергә яраймы ни, Учредительное собраниеға халыҡ массаларын уҡытыу-ағартыу эшен алып барған уҡытыусы ҡатын-ҡыҙға юлды ябырға яраймы ни?» — тип ризаһыҙлыҡ белдерә. Бер үк ваҡытта «ҡатын-ҡыҙҙар сәйәси йәһәттән тәрбиә алмаған» һәм улар араһында тейешле агитация эшен алып барырға кәрәк тигән фекергә киләләр.
Был йәмәғәт сараһында сығыш яһаған ханымдар «ирҙәрҙең ҡатын-ҡыҙҙарҙан аҡыллыраҡ тигән һөрһөп бөткән теорияны» тәнҡит утына тота. Улар ҡатын-ҡыҙҙарҙың эш хаҡын ирҙәрҙеке менән тигеҙләүҙе талап итергә, фәхишәлек менә көрәшергә, ғаиләлә һәм йәмғиәттә ҡатын-ҡыҙҙарҙың ирҙәр менән тиң хоҡуҡлы булыуын талап итергә кәрәклеген һөйләй.

Митинг аҙағында түбәндәге резолюция ҡабул ителә: «Өфө ҡатын-ҡыҙҙары ҡатын-ҡыҙҙарҙы илдәге сәйәси тормоштан ситләтеү түҙеп торғоһоҙ хәл тип иҫәпләй. Ирек барыһы өсөн дә! Беҙ ҡатын-ҡыҙҙар өсөн һайлау хоҡуғын талап итәбеҙ!»
[[Файл:Кушаева Рабига.jpg |thumb|right|200px|Рабиға Йомағолова (Ҡушаева)]]
1917 йылдың майында үткән Беренсе Бөтә Рәсәй мосолман съезы һәм 1‐се Бөтә башҡорт ҡоролтайы (1917 йылдың июле) ҡатын-ҡыҙҙар мәсьәләһе буйынса резолюциялар ҡабул итә, уларға ярашлы, мосолман ҡатын-ҡыҙҙары сәйәси һәм гражданлыҡ хоҡуҡтарында ирҙәр менән тиң, тип таныла. Был
ҡоролтайҙа Һамар яғынан 16 йәшлек [[Рабиға Ҡушаева|Рабиға Йомағолова]] ҡатын-ҡыҙҙарға ирҙәр менән тиң хоҡуҡ талап итеп сығыш яһай. Уны шаяртып «ил инәһе» тип атай башлайҙар.

1918 йылдың ноябрендә 1‐се Бөтә Рәсәй эшсе һәм крәҫтиән ҡатын-ҡыҙҙар съезында (Мәскәү) Ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәтен ойоштороу буйынса нигеҙ һалына. РКП(б)‐ның үҙәк һәм урындарҙағы органдарында ҡатын-ҡыҙ бүлектәре ойошторола. Башҡортостанда улар 1919—1920 йылдарҙа РКП(б)‐ның Башҡортостан өлкә комитетында һәм һәр кантонда ойошторола. [[Граждандар һуғышы]] йылдарында ҡатын-ҡыҙ бүлектәре яралы ҡыҙылармеецтарға ярҙам комитеттары ойоштороуҙа, һуңыраҡ аслыҡ һәм емереклек менән көрәштә ҡатнаша: эвакуация пункттары, йәмәғәт ашханалары, балалар приюттары аса, өмәләр ойоштора. Ҡатын-ҡыҙ бүлектәре республиканың бөтә халыҡ комиссариаттарына ла үҙ вәкилдәрен индерә, советса йәшәү өлгөһөн таратыу, ҡатын-ҡыҙҙарҙы ижтимағи-сәйәси тормошҡа йәлеп итеү, патриархаллек ҡалдыҡтарына ҡаршы көрәш, эшһеҙ ҡатын-ҡыҙҙар өсөн ауыл хужалығы («баҡсасылыҡ») артелдәре асыу һәм башҡалар менән шөғөлләнә. Үҙ эшендә ҡатын-ҡыҙ бүлектәре территориаль — производство принцибы (предприятиеларҙа, урындағы Советтарҙа һ.б.) буйынса ойошторолған делегат йыйылыштарына таяна.

Ҡатын-ҡыҙҙар ойошмалары ҡатын-ҡыҙҙарҙы көсләп кейәүгә биреүгә, наҙанлыҡҡа, төрлө сирҙәр таралыуға ҡаршы ла көрәштә әүҙем ҡатнаша. Санитария һәм гигиена (өйҙө таҙа тотоу, бөжәктәргә ҡаршы көрәш һ.б.) буйынса белем таратыу, балалар һаулығын ҡайғыртыу буйынса ла һиҙелерлек эштәр башҡарыла (хатта йәшелсә үҫтерергә,бәрәңге ултыртырға өйрәтеү кеүек эштәр ҙә).

Илдә барған үҙгәрештәргә ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте лә ҙур өлөш индерә. Утыҙынсы йылдарҙа ҡатын-ҡыҙҙарҙы йәмғиәт хеҙмәтенә йәлеп итеү, уларҙы яңы һөнәрҙәргә уҡытыу («Әхирәттәр, туҡыу станогы янына!», «Әхирәттәр, тракторҙарға!») кеүек эштәрҙе ойоштороуҙа ла ҡатын-ҡыҙ бүлектәренең роле ҙур.

Бөгөн [[Башҡортостан ҡатын-ҡыҙҙар союзы]] эшләп килә. Ул республиканың барлыҡ мәҙәни, ижтимағи, сәйәси тормошона ҙур йоғонто яһаусы йәмәғәт ойошмаларының береһе- бер мөһим ваҡиға ла уның ҡатнашлығынан башҡа үтмәй. Ҡатын-ҡыҙҙар союзы ҡала һәм райондарҙа, ауылдарҙа, предприятиеларҙа һәм ойошмаларҙа 20 меңдән ашыу ҡатын-ҡыҙҙар советын берләштерә. Шулай уҡ союз төрлө милләт ҡатындарын дөйөм маҡсатҡа туплаусы ла : Башҡорт ҡатын-ҡыҙҙары йәмғиәте,Украин ҡатын-ҡыҙҙарының «Берегиня», Татар ҡатын-ҡыҙҙарының «Сәхипьямал» йәмғиәте кеүек үҙ аллы эшмәкәрлек алып барған ойошмалар ҙа уға ҡарай (барлығы ете берекмә)&lt;ref name=&quot;Башҡортостан ҡатын-ҡыҙҙар союзы&quot;&gt;[https://ru.glosbe.com/ba/ru/%D2%A1%D0%B0%D1%82%D1%8B%D0%BD-%D2%A1%D1%8B%D2%99%D2%99%D0%B0%D1%80%20%D1%85%D3%99%D1%80%D3%99%D0%BA%D3%99%D1%82%D0%B5  Башҡортостан ҡатын-ҡыҙҙар союзы]&lt;/ref&gt;.

Ирешелгән уңыштар менән ҡатын-ҡыҙҙар тынысланып ҡалмай. Алда хәл итәһе мәсьәләләр етерлек. Улар араһында '''ҡатын-ҡыҙҙар хоҡуҡтарын яҡлау, ҡатын-ҡыҙҙарҙың ил һәм республика кимәлендәге ижтимағи һәм сәйәси тормошта ҡатын-ҡыҙ һанына ҡарата (пропорциональ) ғәҙел урын алыуын ҡайғыртыу ҙа бар'''. ''Төрлө кимәлдәге дәүләт һәм йәмғиәт органдарында, предприятиеларҙа етәксе ҡатын-ҡыҙҙың әҙлеге, ҡатын-ҡыҙҙарға ҡарата көс ҡулланыу һәм башҡалар ҡатын-ҡыҙ мәсьәләһе әлегә илдә мөһим мәсьәлә булып ҡалыуын күрһәтә''.

РФ хеҙмәт министрлығының 2019 йылдың 18 июлендәге 512н һанлы  бойроғона ярашлы '''2021 йылдың  1 ғинуарынан''' алып,ҡатын-ҡыҙҙар эшкә алынмай торған профессиялар исемлеге биләләнде: 456  һөнәр урынына  исемлектә  '''100 һөнәр ҡатын-ҡыҙҙарға тыйыла'''.Был төҙәтмәләр ҡатын-ҡыҙҙарҙы хеҙмәт баҙарында дискриминациялауҙы сикләй. Хәҙер ҡатын-ҡыҙҙар ауыр йөк машиналарын, электропоездар йөрөтөргә хоҡуҡлы һәм башҡа.

=== « Гүзәллек сере» ===
[[Файл:Betty Friedan 1960.jpg|слева|мини|263x263пкс|'''Бетти Фридан''']]
[[Бетти Фридан]] «Гүзәллек сере» («The Feminine Mystique», 1963) тигән хеҙмәтендә ҡатын-ҡыҙҙар тик йорт хужабикәһе вазифаһын үтәй һәм балалар тәрбиәләү менән генә шөғөлләнә ала тигән фекерҙе тәнҡитләй. «[[The New York Times]]» журналы 2006 йылғы Фриданға некрологта «Гүзәллек сере» (русса варианты « Загадка женственности») «… 1963 йылда хәҙерге заман ҡатын-ҡыҙ хәрәкәтенә башланғыс этәргес көс бирҙе һәм һөҙөмтәлә, [[Америка Ҡушма Штаттары]]нда һәм башҡа илдәрҙә мәңгелеккә йәмғиәт төҙөлөшөн үҙгәртте», «күптәр уны XX быуаттағы иң ныҡ тәьҫир иткән публицистик китап тип иҫәпләй» тип яҙа&lt;ref name=&quot;friedan_new_york&quot;&gt;Fox, Margalit. «Betty Friedan, Who Ignited Cause in 'Feminine Mystique', Dies at 85'». — Журнал «[[The New York Times]]», 5 февраля 2006&lt;/ref&gt;.

Фридан йорт хужабикәһе һәм балалар тәрбиәләүсе роле ҡатын-ҡыҙға «гүзәллек сере» булдырыу аша тағылған. Уның фекеренсә, ялған фәнни теориялар, ҡатын-ҡыҙҙар журналдары һәм реклама сәнәғәте «ысынлап та гүзәл ҡатын-ҡыҙға карьера, юғары белем һәм сәйәси хоҡуҡтар кәрәкмәй тип өйрәтте — бер һүҙ менән әйткәндә, уларға феминисткалар яулап алырға теләгән бәйһеҙлек һәм мөмкинлектәр кәрәкмәй. Уларҙан тик бер нимә— бәләкәй саҡтан уҡ үҙеңде ир эҙләү һәм бала табыуға бағышлау талап ителә»&lt;ref name=&quot;friedan_mistique&quot;&gt;Фридан Б. Загадка женственности. — М., 1994. — Сс. 44—50&lt;/ref&gt;.

=== АҠШ-та «Ҡатын-ҡыҙҙы азат итеү» ===
«Ҡатын-ҡыҙҙы азат итеү» (Women’s Liberation) төшөнсәһе тәүге тапҡыр АҠШ-та 1964 ҡулланылған, ә 1966 йылда баҫмаларҙа күренә башлай&lt;ref name=&quot;Sarachild, Kathie&quot;&gt;Sarachild, Kathie. Feminist Revolution. New York: Random House, 1978. — ISBN 0-394-40821-7. — Глава «Consciousness-Raising: A Radical Weapon», с. 6&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Mitchell, Juliet&quot;&gt;Mitchell, Juliet. «Women: The longest revolution». — «[[New Left Review]]», № 26, ноябрь — декабрь 1966&lt;/ref&gt;. 1968 йылдан уны бөтә ҡатын-ҡыҙ хәрәкәтенә ҡарата ҡуллана башлайҙар&lt;ref name=&quot;Hinckle, Warren; Marianne Hinckle&quot;&gt;Hinckle, Warren; Marianne Hinckle. «Women Powe». — [[Ramparts]], № 8, февраль 1968&lt;/ref&gt;. Ҡатын-ҡыҙ азатлығы хәрәкәтен иң көслө тәнҡит утына «Феминистик теория ситенән уртаһына табан» китабы авторы афроамериканлы феминистка һәм интеллектуал Белл Хукс тотҡан («Феминистская теория от края к центру» -«Feminist theory from margin to center»,1984).

== Теория ==
{{main|Феминистская теория}}
{{main|Гендерные исследования}}

Феминизм теорияһына [[антропология]], [[гендер социологияһы]], [[экономика]] (фән), [[әҙәбиәт ғилеме]]&lt;ref name=&quot;Zajko&quot;&gt;{{книга |заглавие=Laughing with Medusa: classical myth and feminist thought |год=2006 |издательство=[[Издательство Оксфордского университета|Oxford University Press]] |место=Oxford |isbn=0-19-927438-X |страницы=445 |язык=en |автор=Zajko, Vanda; Leonard, Miriam}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Howe&quot;&gt;{{книга |заглавие=He said, she says: an RSVP to the male text |год=2001 |издательство={{Нп3|Fairleigh Dickinson University Press}} |место=Madison, NJ |isbn=0-8386-3915-1 |страницы=292 |язык=en |автор=Howe, Mica; Aguiar, Sarah Appleton}}&lt;/ref&gt;, [[сәнғәт ғилеме]]&lt;ref&gt;{{книга |заглавие=Encounters in the Virtual Feminist Museum: Time, Space and the Archive |издательство=[[Routledge]] |год=2007 |страницы=1—262 |язык=en |автор=Pollock, Griselda}}&lt;/ref&gt;, [[психоанализ]]&lt;ref name=&quot;matrixial_borderspace&quot;&gt;{{книга |заглавие=The matrixial borderspace |год=2006 |издательство={{Нп3|University of Minnesota Press}} |место=Minneapolis |isbn=0-8166-3587-0 |страницы=245 |язык=und |автор={{Нп3|Bracha Ettinger|Ettinger, Bracha|en|Bracha Ettinger}}; Judith Butler; Brian Massumi; Griselda Pollock}}&lt;/ref&gt;, [[философия]] өлкәһендәге тикшеренеүҙәр инә&lt;ref&gt;Brabeck, M. and Brown, L. (With Christian, L., Espin, O., Hare-Mustin, R., Kaplan, A., Kaschak, E., Miller, D., Phillips, E., Ferns, T., and Van Ormer, A.). (1997). Feminist theory and psychological practice. In J. Worell and N. Johnson (Eds.) Shaping the future of feminist psychology: Education, research, and practice (pp.15-35). Washington, D.C.: American Psychological Association.&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Florence&quot;&gt;{{книга |заглавие=Differential aesthetics: art practices, philosophy and feminist understandings |год=2001 |издательство={{Нп3|Ashgate Publishing|Ashgate|en|Ashgate Publishing}} |место=Aldershot, Hants, England |isbn=0-7546-1493-X |страницы=360 |язык=en |автор=Florence, Penny; Foster, Nicola}}&lt;/ref&gt;.

Хәҙерге заман феминизм теорияһы социаль конструктивизм теорияһына таяна һәм &quot;зат&quot;ты (шулай уҡ «[[раса]]ны») тәбиғәт биргән асыл тип түгел, ә сәйәси конструкт— власть менән социаль төрөкөмдәр араһындағы мөнәсәбәтте нығытыусы, бер ҡалыпҡа һалынған фекерләү ысулы продукттары тип ҡарай (конструкт- ниндәй ҙә булһа культура булдырған, йәмғиәт бының менән риза булып йәшәгән әйбер, мәҫәлән, тел, дин, уйын, титулдар, хөкүмәт һ.б.). Зат (пол) һәм расаны тарих менән сәйәсәттән айырым объектив булдырылған әйбер тигән ғәҙәттәге ҡараштарҙы тәнҡитләп, феминист тикшеренеүселәр XVII—XIX быуаттарҙа сәйәси маҡсаттарҙа раса һәм гендер иерархияһын (баҫҡыс), власты һәм ресурстарҙы социаль төркөмдәр араһында тигеҙ бүлмәүҙе аҡлау өсөн биологияның нисек ҡулланылғанын документтар менән дәлилләй&lt;ref name=&quot;oxford&quot;&gt;{{книга|автор =Hawkesworth, Mary, and Lisa Disch |часть =Feminist theory: Transforming the known world |заглавие =The Oxford Handbook of Feminist Theory |ответственный =Hawkesworth, Mary (ed.) |ссылка =https://books.google.de/books?id=a_X8CgAAQBAJ |место = |издательство =Oxford University Press |год =2016 |страницы = |isbn = 9780199328581 |язык =en }}&lt;/ref&gt;. Шулай итеп, феминизм теорияһы өсөн ''«зат» һәм башҡа социаль айырмалыҡтарҙы тәбиғи асыл тип түгел, ә власть векторы'' (властҡа йүнәлеш алыу) тип аңлау хас.

Хәҙерге феминизм теорияһының төп элементтарының береһе — ''интерсекционаллек теорияһы'', уға ярашлы иҙеүҙең төрлө формалары (сексизм һәм [[патриархат]], [[расизм]], [[капитализм]], гетеросексизм и другие) системалы йәшәп килә, ул йәмғиәткә, бөтә социаль институттарға һәм социаль үҙ-ара тәьҫир итешеүҙең төрлө кимәленә үтеп ингән (сексизм- кешене затына ҡарап дискриминациялау, гетеросексизм- йәмғиәттә ғәҙәттәге әхлаҡ буйынса заттар айырымлығы)&lt;ref name=&quot;oxford&quot; /&gt; .

Феминизм теорияһының мөһим үҙенсәлеге — ''ғәҙәттәге фәнни белемде тәнҡитләү''. Феминизм теорияһы ғәҙәттәге философияны, фәнде, әҙәбиәтте һәм башҡа донъяны «авторитетлы» һүрәтләү ысулдарын тәнҡитләй, улар бит ''социаль өҫтөнлөккә эйә'' булған ирҙәр тарафынан булдырыла&lt;ref name=&quot;oxford&quot; /&gt;; төрлө феминистар тикшеренеүҙәрендә әйтелгәнсә, ғәҙәттәге философия һәм фән был социаль төркөмдөң (ир-ғалимдарҙың) донъяға ҡарашы һәм мөһим тип иҫәпләгән даирәһе бик тар икәнен күрһәтә (үҙҙәренең алдан билдәле фекергә килгәнлеген һәм тар ҡарашлы булыуын «фәндә алдан уҡ билдәле фекерҙә булмағанлыҡ» конструкттары иҫәбенә йәшереп). Феминизм теорияһы буйынса, [[белем]] һәр саҡ уны булдырыусыларҙың социаль позицияһына (урынына) бәйле, уларҙың донъяға ҡарышын, тимәк, улар өсөн мөһим нимәләрҙе күрһәтә; шулай итеп, нигеҙҙә белем ғәҙел (бер нимәгә бәйләнмәгән), нейтраль һәм сәйәсәттән ситтә торған була алмай. Ысын [[объективлыҡ]]ҡа ирешер өсөн йәмғиәттә төрлө урындарҙы биләгән кешеләр туплаған белем төрҙәрен һәм формаларын булдырыу өсөн мөмкинлектәр тыуҙырырға кәрәк&lt;ref name=&quot;oxford&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{статья|автор =Haraway, Donna|заглавие =Situated Knowledges: The Science Question in Feminism and the Privilege of Partial Perspective|ссылка =http://www.staff.amu.edu.pl/~ewa/Haraway,%20Situated%20Knowledges.pdf|издание =Feminist Studies|год =1988|том =14|номер =3|страницы =575—599|archiveurl =https://web.archive.org/web/20170829114008/http://www.staff.amu.edu.pl/~ewa/Haraway,%20Situated%20Knowledges.pdf|archivedate =2017-08-29}}&lt;/ref&gt;.
=== Хәҙерге Рәсәйҙә ҡатын-ҡыҙҙар хәрәкәте ===

&lt;center&gt;&lt;gallery&gt;
Image:Annie Kenney and Christabel Pankhurst.jpg
Image: Louise Weiss.jpg
Image: Antisuffragists.jpg
Image:Photograph of American Women Replacing Men Fighting in Europe - NARA - 535769.tif
Image: 8marchrallydhaka (55).JPG
&lt;/gallery&gt;&lt;/center&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}


[[Категория:Феминизм]]
[[Категория:Ижтимағи философия]]
[[Категория:Сәйәси фәлсәфә йүнәлештәре]]</text>
      <sha1>2nxdkgjkgdk74gsxw85j733adomgs8p</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Стралевка</title>
    <ns>0</ns>
    <id>46454</id>
    <revision>
      <id>1152526</id>
      <parentid>734192</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:04:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4357" xml:space="preserve">{{Река
 |Название        = Стралевка 
 |Оригинальное название 	= 
 |Изображение       = 
 |Подпись        = 
 |Карта          = 
 |Подпись карты     = 
 |Длина          = 12 
 |Площадь бассейна    =  
 |Бассейн         = [[Каспий диңгеҙе]] 
 |Бассейн рек       = (Үрге) Волга, Куйбышев һыуһаҡлағысына тиклем (Ока бассейны ҡушылмай) 
 |Расход воды       = 
 |Место измерения    = 
 |Исток          = 
 |Местоположение истока = 
 |Высота истока     = 
 |s_lat_dir = N |s_lat_deg = |s_lat_min = |s_lat_sec = 
 |s_lon_dir = E |s_lon_deg = |s_lon_min = |s_lon_sec = 
 |Устье          = [[Курдомка]] 
 |Местоположение устья  = уң ярына тамағынан 1 км өҫтәрәк 
 |Высота устья      = 
 |m_lat_dir = N |m_lat_deg = |m_lat_min = |m_lat_sec = 
 |m_lon_dir = E |m_lon_deg = |m_lon_min = |m_lon_sec = 
 |Уклон реки       = 
 |Страна         = Рәсәй 
 |Регион         = Түбәнге Новгород өлкәһе,Марий Эл Республикаһы,Кострома өлкәһе,Киров өлкәһе  
  |Район         = 
 |Позиционная карта 			= Рәсәй Түбәнге Новгород өлкәһе 
 |Категория на Викискладе = 
}}

'''Стралевка''' — [[Рәсәй]]ҙәге йылға. [[Түбәнге Новгород өлкәһе]], [[Марий Эл Республикаһы]], [[Кострома өлкәһе]], [[Киров өлкәһе]]&lt;ref name='РФГМ'&gt;{{cite journal|title=Рәсәй гидротехник ҡоролмалар регистры һәм дәүләт һыу кадастры үҙәге}}&lt;/ref&gt; биләмәләрендә аға. Йылға [[Курдомка]] йылғаһының уң ярына тамағынан 1 км өҫтәрәк ҡушыла. Йылға оҙонлоғо 12 км.

== Һыу реестры мәғлүмәттәре ==
[[Рәсәй дәүләт һыу реестры]] мәғлүмәте буйынса йылға [[Үрге Волга һыу бассейны округы]]нда урынлашҡан, [[һыу хужалығы участкаһы]] — [[Ветлуга (йылға)|Ветлуга]] йылғаһы [[Ветлуга (ҡала)|Ветлуга]] ҡалаһынан тамағына тиклем. Бәләкәй йылға бассейны (йылға эске бассейны) — Волга ҡушылдыҡтары бассейны, Ока тамағынан Куйбышев һыуһаҡлағысына тиклем (Сура бассейны һаналмай), йылға бассейны — (Үрге) Волга, Куйбышев һыуһаҡлағысына тиклем (Ока бассейны ҡушылмай)&lt;ref name='Рәсәй МСР'/&gt;.

[[Һыу ресурстарының федераль агентлығы]] тарафынан әҙерләнгән Рәсәй Федерацияһы территорияһын һыу хужалығы буйынса районлау геоинформация системаһы мәғлүмәттәре буйынса&lt;ref name='Рәсәй МСР'&gt;{{cite web|url=http://textual.ru/gvr/index.php?card=176768|title=РФ һыу реестры: Стралевка}}&lt;/ref&gt;:
* Дәүләт һыу реестрында һыу объектының коды — 08010400212110000042949
* Гидрологик өйрәнеү (ГӨ) буйынса коды — 110004294
* Бассейн коды — 08.01.04.002
* ГӨ буйынса томы — 10
* ГӨ буйынса сығарылыш — 0

== Иҫкәрмәләр ==
{{reflist}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.mnr.gov.ru/ Рәсәй Федерацияһы тәбиғәт ресурстары һәм экология министрлығы]

{{тикшерелмәгән йылға}}

[[Категория:Түбәнге Новгород өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Марий Эл йылғалары]]
[[Категория:Кострома өлкәһе йылғалары]]
[[Категория:Киров өлкәһе йылғалары]]


{{hydro-stub}}</text>
      <sha1>r60l77bno30lfeskgu65bstgg228eae</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Стравинский Игорь Фёдорович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>60183</id>
    <revision>
      <id>1152534</id>
      <parentid>1097256</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T10:41:00Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстағы Paris-St-Merri.JPG рәсеме [[commons:User:Túrelio|Túrelio]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: [[:c:COM:L|Copyright violation]]: Photography of a non-PD artwork made by  Jean Tinguely &amp; Niki de Saint Phalle in 1983.</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="77135" xml:space="preserve">{{Ук}}

'''Стравинский Игорь Федорович''' ({{OldStyleDate2|17|июнь|1882|5}} — [[6 апрель]] 1971 йыл) — урыҫ композиторы. Франция (1934) һәм АҠШ (1945) гражданы. [[XX быуат|ХХ быуат]]та донъя музыка мәҙәниәтенең иң эре вәкиле. Стравинский музыкаһына стилистик төрлөлөк хас: ижадының тәүге осоронда (айырыуса уның репертуарға ингән әҫәрҙәрендә) уның музыкаһы стиле рус мәҙәни традицияларының сағыу эҙҙәрен йөрөтә. Һуңғы әҫәрҙәренең стилистикаһы неоклассицизм һәм Яңы вена мәктәбенең додекафония стилистикаларын хәтерләтә.

== Биографияһы ==
Игорь Стравинский [[1882 йыл]]да [[Санкт-Петербург|Петербург]] янындағы [[Ломоносов (ҡала)|Ораниенбаумдың]] Швейцария урамында тыуған. Уның атаһы, Федор Игнатьевич Стравинский — опера йырсыһы, Мария театры солисы, әсәһе — пианист һәм йырсы Анна Кирилловна Холодовская (11.08.1854 — 7.06.1939), иренең концерттарында даими концертмейстер була. Стравинскийҙарҙың Петербургтағы өйҙәрендә һәр саҡ музыканттар, артистар, яҙыусылар ҡабул ителгән, улар араһында [[Достоевский Фёдор Михайлович|Ф. М. Достоевский]] ҙа булған.
[[Файл:Stravinsky-parents.jpg|слева|мини|235x235пкс|Игорь Стравинскийҙың ата-әсәһе: Федор һәм Анна, [[Одесса]], 1874]]
Стравинский А. П. Снеткованан һәм Л. А. Кашперованан [[фортепиано]] буйынса дәрестәр ала. Һуңынан композитор билдәләне: «Мадемуазель Кашперованың, педагог булараҡ, берҙән-бер идиосинкразияһы — педаль менән файҙаланыуҙы тулыһынса тыйыу була; өндәрҙе мин, органда уйнағандарса, бармағым менән тотоп һуҙырға тейеш инем; моғайын был минең өсөн юғарынан төшкән күрһәтмә булғандыр, сөнки мин бер ваҡытта ла музыка яҙғанда, педаль ярҙамында музыканы көсәйтеүҙе талап итмәнем». Стравинскийҙың был осорҙа музыкаль зауығының формалашыуына композитор һәм пианист В. И. Покровский ҙур йоғонто яһаусы була, ул Стравинскийҙы көнбайыш европа музыкаһы, беренсе сиратта француз (Ш. Гуно, [[Жорж Бизе|Ж. Бизе]], Л. Делиб, Э. Шабрие һәм башҡалар) музыкаһы менән таныштыра, уға шул ваҡыттағы музыкаль академизм йоғонтоһонан ҡотолорға ярҙам итә. Үҙенең «Диалогтар»ында Стравинский, Покровский менән 1897—1899 йылдарҙа иң тығыҙ аралашыу уның тормошона «хәл иткес йоғонто» яһай: «Беҙ уның менән осрашҡан мәлдә мин әле гимназияла уҡыйым, ә ул инде университет тамамлаған һәм минең өсөн абруйлы кеше ине. Покровский минең өсөн һоҡландырғыс [[Шарль Бодлер|Бодлер]] кеүек күренә ине. Бер аҙ ваҡыттан мин уның менән бөтә ваҡытымды, хатта мәктәп дәрестәре иҫәбенә, үткәрә башланым», — тип яҙа. 19 йәшендә Гуревич гимназияһын тамамлағандан һуң, Стравинский ата-әсәһенең талабы буйынса Санкт-Петербург университетының юридик факультетына уҡырға инә&lt;ref&gt;[http://andron.sitecity.ru/ltext_3101202117.phtml?p_ident=ltext_3101202117.p_3101212045 Из расходной книги Ф. И. Стравинского]&lt;/ref&gt;, бер үк ваҡытта музыкаль-теоретик дисциплиналарҙы үҙаллы өйрәнергә тотона .

1904—1906 йылдарҙа Стравинский Игорь[[Римский-Корсаков Николай Андреевич|Н. А. Римский-Корсаковтан]] шәхси дәрестәр ала. Композитор Игоргә аҙнаһына ике тапҡыр дәрестәр тәҡдим итә, был дәрестәр бер үк ваҡытта Стравинскийҙың В.&amp;amp;nbsp;П.&amp;amp;nbsp;Калафатиҙан дәрестәр алыуы менән бергә бара.
[[Файл:Stravinsky_Igor_Postcard-1910.jpg|слева|мини|250x250пкс|Йәш Игорь Стравинский. ''(1910 йыл)'']]
1906 йылда Стравинский Екатерина Гавриловна Носенкоға, үҙенең яҡын туған һеңлеһенә өйләнә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.artrz.ru/places/1804660654/1805086698.html|title=Искусство и архитектура русского зарубежья - Стравинская (урожд. Носенко) Екатерина Гавриловна|accessdate=2013-03-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/6F8y2vJsQ?url=http://www.artrz.ru/places/1804660654/1805086698.html|archivedate=2013-03-15}}&lt;/ref&gt;. [[1907 йыл]]да уларҙың беренсе улы, рәссам Федор Стравинский тыуа, [[1910 йыл]]да икенсе улдары, композитор һәм пианист Святослав Сулима-Стравинский тыуа. 1900—1910 йылдарҙа Стравинскийҙарҙың ғаиләһе уларҙың Устилугалағы имениеһында йәшәй.

Римский-Корсаков етәкселегендә 1906 йылда Стравинский беренсе әҫәрҙәрен — скерцо һәм [[фортепиано]] өсөн [[соната]], шулай уҡ оркестр өсөн тауышлы «Фавн и пастушка» [[сюита]]һын — яҙа. Был әҫәрҙәрҙең премьераһын йәш композиторҙың талантын юғары баһалаған Сергей Дягилев ҡарай. Бер аҙ ваҡыттан һуң Дягилев Стравинскийға [[1910 йыл]]да [[Париж]]да үтәсәк «Рус миҙгелдәре»ндә ҡуйыу өсөн балет яҙырға тәҡдим итә. Дягилев труппаһы менән өс йыл дауамында хеҙмәттәшлек иткән осоронда Стравинский уға донъя билдәлелек килтергән өс балетын: «Жар-птица» ({{Год в театре|1910}}), «Петрушка» ({{Год в театре|1911}}) һәм «Весна священная» ({{Год в театре|1913}}) — яҙа . Был йылдарҙа Стравинский (башлыса Догилев әҫәрҙәрен сәхнәләштереү менән бәйле) Парижға бер нисә тапҡыр бара.
[[Файл:Debussy_Stravinsky_1910.PNG|мини|Дебюсси һәм Стравинский (Э. Сати фотоһы, 1910)]]
[[1911 йыл]]дың июнендә, Парижда үткән «Петрушка» һәм Дягилевтың «Рус балеттары» премьераһынан һуң бер аҙ ваҡыт үткәс, Стравинский Эрик Сати менән таныша,&lt;ref name=&quot;Correspondance&quot;&gt;{{Китап||автор=Erik Satie|заглавие=Correspondance presque complete|ссылка=|место=Paris|издательство=Fayard/Imec|год=2000|страницы=1131}}&lt;/ref&gt; был кешене композитор «иң сәйер кеше», һәм «иң һоҡланғыс» һәм « зирәк һәм тапҡыр аҡыллы» кеше тип атай&lt;ref&gt;''Стравинский И. Ф.'' Диалоги. — Л.: 1971, с.99.&lt;/ref&gt;. Шул уҡ йылдың көҙөндә улар икәүһе Клод Дебюсси йортонда тарихи фотоға төшәләр ,&lt;ref name=&quot;Correspondance&quot; /&gt; бында музыкалағы импрессионизм стиленә туранан-тура мөнәсәбәтле өс композитор дуҫтарса төшкө аш ашайҙар, был стилдең башында, уға нигеҙ һалыусы Эрик Сати ,&lt;ref&gt;''[[Коллар, Поль|Paul Collaer]]'', Stravinski. — Bruxelles, 1930&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''[[Коллар, Поль|Paul Collaer]]'', «La Musique modern». — Paris/Bruxelles, 1955 &amp; 1963.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''[[Ландорми, Поль|Landormy P.]]'' «La musique française après Debussy». — P.: Gallimard, 1943. 380 p., — pag. 53&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Китап|автор=[[Сати, Эрик|Эрик Сати]], [[Ханон, Юрий|Юрий Ханон]]|часть=|заглавие=«Воспоминания задним числом»|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=СПб.|издательство=Центр Средней Музыки &amp; [[Лики России (издательство)|Лики России]]|год=2010|том=|страницы=60—61|страниц=682|серия=|isbn=978-5-87417-338-8|тираж=}}&lt;/ref&gt; стилдең барыһы тарафынан да танылған башлығы Клод Дебюсси һәм уларға эйәреүсе, оҙаҡламай башҡа стилдәргә ҡарата үҙ хәрәкәтен башлаусы урыҫ композиторы Игорь Стравинский&lt;ref name=&quot;Штейнпресс&quot;&gt;{{Китап|автор=Штейнпресс&amp;nbsp;Б.&amp;nbsp;С., Ямпольский&amp;nbsp;И.&amp;nbsp;М.|часть=|заглавие=Энциклопедический музыкальный словарь|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=«Советская Энциклопедия»|год=1966|том=|страницы=493|страниц=632|серия=|isbn=|тираж=100000}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''Н.Александрова, О.Атрощенко''. «[http://megapredmet.ru/1-37428.html Пути русского импрессионизма]». — М.: СканРус., 2003 г.&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;''А. Т. Садуова''. «Импрессионизм в русской музыке рубежа XIX—XX веков : истоки, тенденции, стилевые особенности». — [http://www.dslib.net/muz-iskusstvo/impressionizm-v-russkoj-muzyke-rubezha-xix-xx-vekov-istoki-tendencii.html стр.129-132]&lt;/ref&gt; тора.

Дебюсси фекеренсә, «йәш рус мәктәбе» сит ил йоғонтоһо аҫтына эләккән: «ә Стравинский үҙе Шенберг яғына ауышҡан, әммә, был осорҙоң иң мөғжизәле оркестр механизмы булып ҡала»&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Кремлёв Ю. А|заглавие=Клод Дебюсси|ответственный=|издание=|место=М.:|издательство=Музыка|год=1965|страницы=677—678|страниц=792|isbn=}}. Цитата из письма Дебюсси к Годе (неустановленной даты).&lt;/ref&gt;. Рус композиторы һуңғараҡ Дебюссиҙың был һүҙҙәре менән таныша һәм уларҙы Шенбергтың «Лунный Пьеро» вокаль-инструменталь циклын (был әҫәрҙе Стравинский 1912 йылда Берлинда тыңлаған була) ҙур энтузиазм ҡабул итеүе менән бәйләй. Рус композиторының фекеренсә, Шернберг әҫәре уның тормошонда оло ваҡиға була&lt;ref&gt;Диалоги, с. 81.&lt;/ref&gt;.

Сати һәм Стравинскийҙың 1913 йылдан алып яҙышҡан хаттары тиҫтәләрсә иҫәпләнә&lt;ref name=&quot;Satie&quot; /&gt;:279 Сати ижадын тикшеренеүсе Ю. Ханон, Сатиҙың ҡайһы бер әҫәрҙәре, бигерәк тә «Парад» балеты (1917) һәм «Сократ» кантатаһы (1918, автор уны «симфоник драма тип атаған»), Стравинский ижадына һиҙелерлек йоғонто яһаған, тип иҫләй.&lt;ref name=&quot;Satie&quot;&gt;{{Китап|автор=[[Эрик Сати]], [[Ханон, Юрий|Юрий Ханон]]|часть=|заглавие=«Воспоминания задним числом»|оригинал=|ссылка=|ответственный=|издание=|место=СПб.|издательство=Центр Средней Музыки &amp; [[Лики России (издательство)|Лики России]]|год=2010|том=|страницы=321|страниц=682|серия=|isbn=978-5-87417-338-8|тираж=}}&lt;/ref&gt;. Г.Филенко фекеренсә, [[Антиклыҡ|антик]] теманы асыуҙағы үҙенсәлекле боролош, музыканың телен боронғоса яңғыратыу һәм «Сократ» кантатаһында музыка конструкцияларының бөтөнләй яңы ысулдарын ҡулланыу башҡа композиторҙар өсөн бик уңышлы өлгө була һәм алдағы ун йылда Онеггерҙың «Антигона»һының ([[1924 йыл|1924]]), шулай уҡ Стравинскийҙың «Аполлон Мусагет» һәм «Царь Эдип» (1929—1930 йылдарҙа) әҫәрҙәренең неоклассицизмына юл һала, алдан уҡ яңы стилдең төп һыҙаттарын күрһәтә&lt;ref name=&quot;Фил&quot;&gt;{{Китап||автор=[[Филенко, Галина Тихоновна|Филенко Г.]]|заглавие=«Французская музыка первой половины XX века»|ссылка=|место=Л.|издательство=Музыка|год=1983|страниц=232|страницы=76}}&lt;/ref&gt;:76.

Стравинский Сатиҙың «Сократ»ына ҡарата һөнәрҙәшенең профессиональ оҫталығы тураһында бик тыйнаҡ һәм скептик баһа бирә:{{Цитата башы}}Не думаю, чтобы он хорошо знал инструментовку и предпочитаю «Сократа» в том виде, в каком он играл мне [на фортепиано], нескладной оркестровой партитуре. Я всегда считал сочинения Сати ограниченными «литературщиной». Заголовки у них литературные, но тогда как названия картин [[Клее, Пауль|Клее]], тоже взятые из литературы, не стесняют его живопись, у Сати, мне кажется, это случается, и при повторном прослушивании его вещи теряют большую долю интереса. Беда «Сократа» в том, что он наскучивает одним своим [[Метр (музыка)|метром]]. Кто может вынести это однообразие? И все же музыка смерти Сократа трогательная и по-своему благородна.
{{конец цитаты|источник=Стравинский. Диалоги&lt;ref&gt;''Стравинский И.Ф.'' Диалоги. Л., 1971, с.100.&lt;/ref&gt;}}
{{Цитата башы}}
«Поскольку Шестёрка чувствовала себя свободной от своей доктрины и была исполнена восторженного почитания к тем, против кого выставляла себя в качестве эстетического противника, то и никакой группы она не составляла. „[[Весна священная]]“ произросла мощным деревом, оттесняя наш кустарник, и мы собирались было признать себя побеждёнными, как вдруг Стравинский вскоре ''сам присоединился'' к нашему кругу приёмов, и необъяснимым образом в его произведениях даже чувствовалось влияние Эрика Сати.»&lt;ref name = &quot;Петух&quot;&gt;{{книга|автор = [[Кокто, Жан|Жан Кокто]]|часть = |заглавие = «Петух и Арлекин»|оригинал = |ссылка = |ответственный = |издание = |место = М.|издательство = «Прест»|год = 2000|том = |страницы = 79|страниц = 224|серия = |isbn = |тираж = 500}}&lt;/ref&gt; {{Конец цитаты|источник=[[Кокто, Жан|Жан Кокто]], «к юбилейному концерту Шестёрки в 1953 году»}}

1914 йылдың башында, [[Беренсе донъя һуғышы]] алдынан Стравинский ғаиләһе менән [[Швейцария|Швейцарияға]]. Һуғыш башланғандан һәм Рәсәйҙә революция булғандан һуң Стравинскийҙар Рәсәйгә ҡайтмай. 1915 йылдың яҙында композитор ғаиләһе менән Лозанна янындағы Моржда, ә 1920 йылдан алып — башлыса [[Париж]]да йәшәй.

Был ваҡытта яҙған опера әҫәрҙәре араһында — [[Андерсен Ханс Кристиан|Андерсендың]] «Соловей» исемендәге әкиәте буйынса шул исемдәге операһы ([[1914 йыл|1914]]) һәм «История солдата» ([[1918 йыл|1918]]) яҙыла. Шул уҡ ваҡытта Стравинский француҙдарҙың «Алтау» төркөмө менән яҡынлаша. Һуғыш тамамланғандан һуң бер аҙ ваҡыт үткәс, Стравинский [[Рәсәй империяһы|Рәсәй]]гә күсеп ҡайтырға ҡарар ҡабул итә алмай һәм [[Франция]]ла ҡалырға була. [[1919 йыл]]да композитор Дягилев заказы буйынса «Пульчинелла» балетын яҙа, «Пульчинелла» бер йылдан һуң сәхнәлә ҡуйыла. 1922 йылда композиторҙың әсәһе, Анна Холодовская, Рәсәйҙән ул йәшәгән йортҡа күсеп килә һәм Парижда [[1939 йыл]]да вафат була, Сент-Женевьев-де-Буа зыяратында ерләнә. Игорь Стравинский, уға арнап, К. Бальмонттың шиғыры һүҙҙәренә фортепиано һәм вокал өсөн «Незабудочка-цветочек» йырын ижад итә.

1940 йылға тиклем Стравинский [[Франция]]ла йәшәй. Бында һуңғы рус әҫәрҙәренең премьераһы була — «Мавра» камералы опера ([[1922 йыл|1922]]) һәм бәләкәй генә «Свадебка» ([[1923 йыл|1923]]) хореография кантатаһы, шулай уҡ неоклассик манерала яҙылған әҫәрҙәре, улар араһында «Пульчинелла» ([[1920 йыл|1920]]) һәм «Поцелуй феи» балеттары ([[1928 йыл|1928]]) сәхнәлә күрһәтелә. Ул тәүге тапҡыр Парижда рухи музыкаға мөрәжәғәт итә — «Отче наш» әҫәрен хор менән башҡарыу өсөн яҙа ([[1928 йыл|1928]]) һәм данлыҡлы «Симфония псалмов»ын ([[1930 йыл|1930]]) Псалтирҙың латин тексына яҙа (1930; тәүге тапҡыр был әҫәрҙе шул уҡ йылдың декабрь айында [[Брюссель|Брюссел]]дә Э. Ансерме башҡара).

1915 йылда Стравинский үҙ әҫәрҙәренең дирижеры сифатында әленән-әле сығыш яһай. [[1924 йыл]]да композитор беренсе тапҡыр пианист сифатында үҙенең фортепиано һәм тынлы оркестр өсөн яҙған концертында Сергей Кусевицкий дирижерлығында сығыш яһай.

1930-сы йылдарҙа Стравинский оркестр менән скрипка һәм ике фортепиано өсөн концерттар яҙа. 1933—1934 йылдарҙа Ида Рубинштейн заказы буйынса Андре Жид менән берлектә Стравинский «Персефона» мелодрамаһын яҙа. 1934 йылда композитор [[Франция]] гражданлығын ҡабул итә, 1935 йылда француз телендә «Минең тормошомдоң хроникаһы» тигән мемуарҙар китабын нәшер итә.

Һуңғараҡ Стравинский Парижда йәшәгән йылдарын тормошоноң иң бәхетһеҙ осоро тип хәтерләй. [[1938 йыл]]да өлкән ҡыҙы Людмила, [[1939 йыл]]да ҡатыны (Париждың Сент-Женевьев-де-Буа зыяратында ерләнгән) һәм үҙенең әсәһе вафат була. [[1940 йыл]]дың 9 мартында, Стравинский 1922 йылда уның менән таныш булған Вера Судейкинаға өйләнә.

1936 йылдан алып Стравинский әленән-әле гастролдәр менән [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ-ҡа]] йөрөй, был илдәр менән ижади бәйләнештәре нығый. 1937 йылда [[Нью-Йорк|Нью-йорктың]] Метрополитен-опера театрында композиторҙың «Игра в карты» балеты ҡуйыла, бер йыл үткәс, «Дамбартон-Окс» тигән концерты үтә. Стравинскийҙы [[Гарвард университеты]]на&lt;nowiki/&gt;лекциялар курстарын уҡырға саҡыралар{{Асыҡларға|о чём?}}&lt;sup class=&quot;&quot; style=&quot;white-space: nowrap&quot;&gt;&amp;#x5B;''&lt;nowiki&gt;&lt;span style=&quot;&quot; title=&quot;Википедия:Избегайте неопределённых выражений&quot;&gt;ҡасан?&lt;/span&gt;&lt;/nowiki&gt;''&amp;#x5D;&lt;/sup&gt;. [[Икенсе донъя һуғышы]] башланыу арҡаһында Стравинский АҠШ-ҡа күсергә ҡарар ҡабул итә (1939)&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{Китап|автор=Иванян Э. А.|заглавие=Энциклопедия российско-американских отношений. XVIII-XX века|ответственный=|издание=|место=Москва|издательство=Международные отношения|год=2001|страницы=|страниц=696|isbn=5-7133-1045-0}}&lt;/ref&gt;. Тәүҙә ул [[Сан-Франциско|Сан-Францискола,]] ә аҙаҡ [[Лос-Анджелес]]та йәшәй. [[1945 йыл]]да америка гражданлығы ала. Был осорҙағы әҫәрҙәре — «Похождения повесы» (1951) неоклассик осорҙоң апофеозы була, «Орфей» (1948) балетын, Симфония до мажор (1940) һәм Өс өлөшлө симфония (1945), кларнет һәм джаз-оркестр өсөн Эбони-концерт (1946) яҙа.

1944 йылдың ғинуарында, [[Бостон]]да Америка гимнын ғәҙәти булмаған аранжировкаға һалып башҡарыуы менән бәйле, урындағы полиция Стравинскийҙы ҡулға ала һәм иҫкәртә: гимнды боҙған өсөн яуаплылыҡҡа тарттырып, штраф түләтә&lt;ref&gt;According to Michael Steinberg, Liner notes to ''Stravinsky in America'', RCA 09026-68865-2, the police «removed the parts from Symphony Hall.»{{Китап|ссылка=https://books.google.com/?id=31d5lYCsKsUC&amp;pg=PA50&amp;lpg=PA50&amp;dq=Musician+as+Interpreter|заглавие=The Musician as Interpreter|издательство={{Нп3|Penn State University Press|Penn State Press|en|Penn State University Press}}|isbn=9780271031989|автор=Paul Thom|год=2007}} page 50&lt;/ref&gt;. Был тарихты композитор үҙе инҡар итә&lt;ref&gt;{{Китап|ссылка=https://books.google.com/?id=uzXtKwJQv1gC&amp;lpg=PA152&amp;dq=Stravinsky%20Arres%20%22Star-Spangled%20Banner%22&amp;pg=PA152#v=onepage&amp;q|заглавие=Stravinsky: The Second Exile: France and America, 1934-1971|издательство=[[University of California Press]]|isbn=9780520256156|автор=Stephen Walsh|год=2008}}, page 152&lt;/ref&gt;.

1950-се йылдар башынан алып Стравинский үҙ ижадында сериялы принциптарҙы ҡуллана башлай. Ошо принципҡа күсеүҙең башланғысы булып аноним инглиз шағирҙарының шиғырҙарына яҙған Кантатаһы тора, был әҫәрендә композитор музыканы тотош полифонизациялай башлаған була. Беренсе сериялы әҫәре Септет була ([[1953 йыл|1953]]). Сериялы әҫәрҙәрендә Стравинский тональностан бөтөнләй баш тарта, шундай әҫәрҙәр булып «Threni» (Плач пророка Иеремии, 1958) тора. Сериялы принципҡа тотош буйһонған әҫәре — фортепиано һәм оркестр өсөн яҙылған «Движения» әҫәре ([[1959 йыл|1959]]) һәм Олдос Хаксли иҫтәлегенә оркестр өсөн вариациялар. Стравинский [[1966 йыл]]да «Заупокойные песнопения» (''Requiem canticles'') — камера стилле ҙур булмаған әҫәрен (романтиктарҙың масштаблы «патетик» реквиемынан айырмалы әҫәрен) яҙа, уны үҙ ижад карьераһын тамамлаусы әҫәр, тип иҫәпләй&lt;ref&gt;&quot;…&quot;Заупокойные песнопения&quot; завершили всю мою творческую картину… Реквием в моём возрасте слишком задевает за живое…, «…сочиняю шедевр своих последних лет» (Стравинский).&lt;/ref&gt;.

Тиҫтә йылдар дауамында Стравинский башлыса үҙ әҫәрҙәренең дирижеы булараҡ Европа һәм [[Америка Ҡушма Штаттары|АҠШ]] буйлап гастролдәргә әүҙем йөрөй. Ул үҙ әҫәрҙәрен башҡарыу нюанстарына (бигерәк тә темп, динамикаға, акценттарға) ғәҙәттән тыш талапсан булыуы менән айырылып тора, композитор шулай уҡ аудиояҙмаларға ҙур әһәмиәт бирә. 1950-1960-сы йылдар башында ''Columbia Records'' лейблы аҫтында автор идаралығында уның күпселек әҫәрҙәре аудиояҙмала сыға&lt;ref&gt;Позже были выпущены в виде масштабных компиляций на лейблах Sony/BMG, на компакт-дисках.&lt;/ref&gt;. Стравинский-дирижерҙың автор үҙе башҡарған аудиояҙмалары уның бөтә әҫәрҙәрен яңы башҡарыусыларға интерпретациялау өсөн мөһим йүнәлеш күрһәтеүсе булып хеҙмәт итә.

[[1962 йыл]]дың 21 сентябрендә Стравинский [[Мәскәү]]ҙә була, унда үҙенең әҫәрҙәренә дирижерлыҡ итә (октябрҙә — Ленинградта). Композиторҙың концертын илдең музыкаль йәмәғәтселеге һоҡланып ҡаршы ала&lt;ref name=&quot;ReferenceA&quot;&gt;{{Китап|автор=Иванян Э. А.|заглавие=Энциклопедия российско-американских отношений. XVIII-XX века|ответственный=|издание=|место=Москва|издательство=Международные отношения|год=2001|страницы=|страниц=696|isbn=5-7133-1045-0}}&lt;/ref&gt;.

Стравинскийҙың һуңғы тамамланған әҫәре — Хуго Вольфтың рухлы йырҙарының ике камера оркестры өсөн эшкәртмәһе (1968). [[Йоһанн Себастьян Бах|И. С. Бахтың]] яҡшы темперирланған клавирынан фуга һәм оркестр өсөн дүрт прелюдияһы (1968—1970) тамамланмай ҡалған, шулай уҡ фортепиано өсөн ниндәйҙер бер әҫәрҙең эскиздары һаҡланған.
[[Файл:Stravinsky_graves.jpg|мини|Ире-ҡатынлы Стравинскийҙарҙың ҡәберҙәре]]
[[1971 йыл]]дың [[6 апрель|6 апрел]]ендә Стравинский йөрәк өйәнәгенән вафат була. Ул [[Венеция]]ла (Италия) Сан-Микеле зыяратының «урыҫ» өлөшөндә, Сергей Дягилев ҡәберенән алыҫ түгел ерләнгән. [[1982 йыл]]да уның ҡәбере менән йәнәш Стравинскийҙың ҡатыны Вера Босс ерләнә.

== Ижады ==
Стравинский үҙ заманындағы барлыҡ жанрҙарҙа ла тиерлек эшләй. Уның ижади мираҫында опералар, балет, симфониялар, оратория һәм кантата, яңғыҙ инструменттар менән оркестр өсөн концерттар, инструменталь һәм вокал камера музыкаһы бар. Уның ижади карьераһын өс осорға бүләләр — рус, неоклассика һәм сериялы осорҙары. Был шартлы һәм ҡаршылыҡлы бүлеү, әлбиттә, мәҫәлән, «урыҫ темаһына» әҫәрҙәре («Отче наш», «Верую», «Богородице Дево радуйся», «Скерцо в русском стиле» һәм башҡалар Стравинский неоклассика тип һаналған осоронда яҙған, ә үткән замандар темаһына мөрәжәғәт итеүе («Агон» балеты, Реквием хоры) неоклассика осоро өсөн генә түгел, әммә сериялы осор өсөн дә хас булмаған була. «Похождения повесы» операһы ([[1951 йыл|1951]]) «неоклассика» тип һаналһа ла, ул «сериялы» йылдарҙа ижад ителгән һәм неоклассик «Пульчинелла»нан (1920) ныҡ айырылып тора.

=== Рус осоро ===
[[Файл:Stravinsky_rimsky-korsakov.jpg|мини|Стравинский һәм Римский-Корсаков (һулдан бергә ултыралар) 1908 йыл]]
Стравинский музыка карьераһындағы беренсе этап (уның ҡайһы бер тәүге эштәрен иҫәпкә алмағанда) үҙ эсенә «Фейерверк» оркестр фантазияһын һәм С. Дягилев өсөн яҙылған өс [[балет]]ты: («Жар-птица», «Петрушка» һәм «Весна священная»ны) — ала. Был әҫәрҙәргә оҡшаш һыҙаттар хас: улар барыһы ла оло оркестр менән башҡарыуға иҫәп тотоп яҙылған, һәм уларҙың барыһында ла рус фольклор темалары һәм мотивтары әүҙем ҡулланылған. Шулай уҡ был әҫәрҙәрҙә стиль үҙенсәлектәренең үҫеше ныҡ күҙәтелә — «Жар-птица» балетында [[Римский-Корсаков Николай Андреевич|Римский-Корсаков]] ижадының акценттары сағылдырылған, уның ирекле диатоник көйҙәре ныҡ һиҙелә (бигерәк тә өсөнсө шаршауҙа), «Петрушка» балетына политональность хас, ә «Весна священная» балетында полиритмия һәм диссонанстың тупаҫ сағылышы күҙәтелә.
[[Файл:Igor_Stravinski_6_slika_1915_žak_emil_blanš.jpg|слева|мини|261x261пкс|Жак-Эмиль Бланш, Стравинский Игорь портреты, 1915 йыл.]]
Авторҙың һуңғы әҫәрҙәрендә ҡайһы бер авторҙар (мәҫәлән, Нил Уэнборн) Стравинский, үҙенә күрә «тамуҡ» атмосфераһын тыуҙырырға тырышып, диссонанс һәм полиритмия ҡулланған, тиҙәр. Бындай фекер менән ризалашҡанда «Весна священная» балетының [[1913 йыл|1913 йылдағы]] премьераһын ярайһы уңышлы булған тип һанарға мөмкин: премьера бик шау-шыулы үткән, аҙаҡ үҙенең автобиографияһында Стравинский был балетын «ғауға, янъял» ({{Lang-fr|scandale}})&lt;ref&gt;Stravinsky 1936&lt;/ref&gt; тип атаған. Айырым шаһиттар әйтеүенсә, тамаша залында урын-урын ыҙғыш-бәрелештәр күҙәтелгән, ә икенсе шаршау күрһәтелгәндә залда полицияның булыуы кәрәк булған. Тикшеренеүселәр, шулай ҙа, ваҡиғаларҙың ҡапма-ҡаршы төрлө версияларына иғтибар итәләр&lt;ref&gt;См., например: Eksteins 1989, pp. 10-16.&lt;/ref&gt;.

Юғарыла һанап үтелгән әҫәрҙәренән тыш, был осор ижадына Стравинскийҙың «Соловей» (1916) операһын һәм музыкаль театр өсөн өс әҫәрен индерәләр — «История солдата» (1918), «Байка про лису, петуха, кота да барана» (1916), «Свадебка» (1923), уларҙың һәр береһе автор үҙе билдәләгән үҙенсәлекле жанр булып тора.

=== «Неоклассик» осоро ===
Стравинскийҙың беренсе неоклассик балеты йыр менән бергә алып алып барылған «Пульчинелла» балеты (1920), унда XVIII быуат итальян композиторҙары музыкаһына, бигерәк тә Дж. Перголези музыкаһына таянып, Стравинский үҙ музыкаһын (гармония, ритм, оркестрлауҙы) классицизм стиле манераһында ижад иткән. Композиторҙың күп дәрәжәлә юғары үҙенсәлелеге «Мавра» камера операһында (1922) күҙәтелә; ҡайһы бер белгестәр тап ошо сәбәптәр буйынса «Мавра» балетын рус әҫәрҙәре осорон тамамлаусы һәм «неоклассик» осорҙо башлаусы әҫәр, тип атай&lt;ref&gt;Как например, [[Тарускин, Ричард|Р. Тарускин]] в книге «Стравинский и русская традиция: биография его сочинений вплоть до „Мавры“» (Taruskin 1996); см. также Walsh 2001&lt;/ref&gt;. Боронғоноң (барокко, классицизм, романтизмдың) оҫта стилләштерелгән диапазонын неоклассицизмға тиклем тәрән аңлашылыуын «Царь Эдип» опера-ораторияһында (1927, латин текст), «Поцелуй феи» (1928, П. И. чайковский музыкаһын ҡулланып), «Дамбартон-Окс» камера оркестры өсөн концерт (1938 әҫәрҙәрендә күрергә мөмкин. Антик темаға ([[боронғо грек мифологияһы]]на таянып) яҙылған «Мусагет Аполлон» ([[1928 йыл|1928]]), «Орфей» ([[1947 йыл|1947]]) балеттары һәм «Персефона» ([[1933 йыл|1933]]) мелодрамаһының композиция техникаһының классик, йәғни антик техникаһы менән бер ниндәй ҙә уртаҡлығы юҡ, шуға күрә улар Стравинский әҫәрҙәрен неоклассицизмға индерә лә инде. Шулай уҡ ошо осор сиктәрендә өс симфония ижад ителгән: «Симфония псалмов» (1930), Симфония in C (1940) һәм «Өс өлөшлө симфония» (1945).

=== Һуңғы, йәки «сериялы» осор ===
1950 йылда композитор үҙ әҫәрҙәрендә сериялы техника ҡуллана башлай. 1952—1953 йылдарҙа сериялы техниканың тәүге тәжрибәһе ҙур булмаған «Кантата», «Септет» һәм «Вильям Шекспирҙың өс йыры» композицияларында күҙәтелә. [[1955 йыл]]да яҙылған «Canticum sacrum» әҫәренең бер өлөшө (''Surge Aquilo'') тулыһынса додекафонлы ижад ителгән була&lt;ref&gt;Straus 2001, p. 4.&lt;/ref&gt;. Һуңынан композитор «Агон» ([[1957 йыл|1957]]), «Плач пророка Иеремии» ([[1958 йыл|1958]]), «Проповедь, притча и молитва» ([[1961 йыл|1961]]) исемле үҙенең әҫәрҙәрендә сериялы техника ҡуллана (һуңғы икеһе [[библия]] текстарына һәм мотивтарына нигеҙләнгән)&lt;ref&gt;White 1979, p. 510.&lt;/ref&gt;, шулай уҡ «Потоп» (1962) мистерияһы «Бытие китабынан» алынған өҙөмтәләрҙең һәм урта быуат инглиз мистерияларының синтезы була; «Потоп»та композитор шулай уҡ католиктарҙың Те Deum гимнының тексын ҡуллана.

== Стиль ==
Стравинскийҙың стилен, Вена классиктары Моцарт йәки Шопендыҡы кеүек итеп, ҡыҫҡа һәм бер төрлө генә итеп һүрәтләү мөмкин түгел. Бының төп сәбәбе — композиторҙың ғүмер буйына үҙ ижады барышында өҙлөкһөҙ стиль эҙләү һәм композиция-техник тәжрибәләр ҡуйыу. Композиция-техник тәжрибәләр ҡуйғанлығы һәм стилдәрен үҙгәрткәнлеге өсөн Стравинскийҙы көнбайыш тарихнамәһе «Егерменсе быуаттың Протейы» тип атай.

=== «Урыҫ» Стравинскийы

Стравинскийҙың әҫәрҙәрендә урыҫ тематикаһы, мелодикаһы ярылып ята, сөнки композитор ғүмере буйына үҙен урыҫмын тип һанай.
 
«Русское» в музыке Стравинского, наиболее заметное в использовании им характерных особенностей жанров крестьянского и городского фольклора (как в песенных сборниках «Прибаутки» и «Кошачьи колыбельные», в «Свадебке», в «Петрушке») — мелодики, гармонии, ритмики, фактуры и т. д. — не ограничивается опусами так называемого русского периода. Явные и латентные отголоски «русского» находятся во многих сочинениях «неоклассического» периода (прямые, например, в вокальных сочинениях на церковнославянские тексты «Верую», «Богородице Дево радуйся» и «Отче наш», в инструментальном «Русском скерцо»; скрытые, например, в «Симфонии псалмов»). Сам Стравинский считал себя русским на протяжении всей жизни, даже с учётом поздней, вполне додекафонной, музыки. На склоне лет, во время поездки в 1962 в Россию композитор дал интервью одной из центральных газет, в котором, как бы отвечая на советские упреки в «формализме», настаивал:
{{Цитата башы}}Я всю жизнь по-русски говорю, у меня слог русский. Может быть, в моей музыке это не сразу видно, но это заложено в ней, это — в её скрытой природе{{Цитата аҙағы}}
&lt;blockquote class=&quot;ts-Начало_цитаты-quote&quot;&gt;
Я всю жизнь по-русски говорю, у меня слог русский. Может быть, в моей музыке это не сразу видно, но это заложено в ней, это — в её скрытой природе&lt;templatestyles src=&quot;Шаблон:Конец цитаты/styles.css&quot; /&gt;&lt;div class=&quot;ts-Конец_цитаты-source&quot;&gt;— &lt;cite&gt;Интервью газете «Комсомольская правда» (сентябрь 1962)&lt;ref&gt;Цит. по: [https://cyberleninka.ru/article/n/russkie-traditsii-v-stilistike-i-f-stravinskogo ''Островская Г. И.'' Русские традиции в стилистике Стравинского] // Gaudeamus 2002, № 2, с.187.&lt;/ref&gt;.&lt;/cite&gt;&lt;/div&gt;&lt;/blockquote&gt;Один из лучших российских интерпретаторов Стравинского [[Рождественский, Геннадий Николаевич|Г. Н. Рождественский]] в книге, посвящённой в том числе изучению его техники композиции, писал:
{{Цитата башы}}…в каждой партитуре Стравинского (включая опусы последних лет) можно услышать интонации русской музыкальной речи, интонации русского фольклора, Мусоргского, Чайковского{{Цитата аҙағы}}
&lt;blockquote class=&quot;ts-Начало_цитаты-quote&quot;&gt;
…в каждой партитуре Стравинского (включая опусы последних лет) можно услышать интонации русской музыкальной речи, интонации русского фольклора, Мусоргского, Чайковского&lt;templatestyles src=&quot;Шаблон:Конец цитаты/styles.css&quot; /&gt;&lt;div class=&quot;ts-Конец_цитаты-source&quot;&gt;— &lt;cite&gt;''Рождественский Г. Н.'' Дирижёрская аппликатура. Л., 1978, с. 8.&lt;/cite&gt;&lt;/div&gt;&lt;/blockquote&gt;

=== «Сериялы» Стравинский ===
Стравинскийҙың һуңғы ижадына композитор- коллегаларының (мәҫәлән, Д. Д. Шостакович менән П. Булездың) һәм тәнҡитселәрҙең реакцияһы төрлөсә була. Стравинскийҙың сериялы музыка тәжрибәһе ҡайһы берҙәр тарафынан «формалистик» тренд, милли традицияларҙан «тулыһынса өҙөлөү», икенселәре тарафынан — «музыка телен объективлаштырыу»ға тырышыу һәм музыка теленә «универсаль» характер бирергә һуңлаған ынтылыш яһау тип һанала&lt;ref&gt;«Для меня Стравинский выступает во всем блеске, когда он что-либо иллюстрирует, когда он рассказывает истории &lt;…&gt; как в балетах „Жар-птица“, „Петрушка“, „Весная священная“ &lt;…&gt;. Но когда он пытается писать слишком абстрактную музыку, она гораздо менее убедительна, потому что у него нет чутья к разработке подобного Брамсу, Брукнеру или Бетховену — это не в его характере» (Интервью П. Булеза в буклете к компакт-диску CSOR 901918 [2010], с.3).&lt;/ref&gt;. Композиция техникаһына ҡараш яңы вена мәктәбе музыканттары (Шёнберг, Веберн һәм Берг) ҡарашынан айырмалы рәүештә, Стравинский серия техникаһына бик иркен&lt;ref&gt;Стравинский И. Ф. // Музыкальный энциклопедический словарь. М., 1990, с.523.&lt;/ref&gt; мөрәжәғәт итә, ҡыҫҡа ғына сериялар яҙа (барлыҡ 12 тондың бөтәһен дә файҙаланмай), тондарҙы ҡабатлай, төрлө бейеклектәге өндәрҙе «псевдо-трезвучия»ға берләштерә, серияны бөтә әҫәрҙәрендә лә киң ҡулланмай, бары тик әҫәренең айырым өлөшөн генә сериялы техника менән ижад итә. Знакомство Стравинского в 1957 йылда Стравинский Э. Кшенектың «Плач пророка Иеремии» әҫәрендә сериялы ротация менән таныша һәм уны үҙенең&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|автор=Glivinsky V.|заглавие=Stravinsky, Krenek and Serial-Rotational Technique|ссылка=|язык=|издание=Notes on Art Criticism, Kiev, Ukraine|тип=|год=2015|том=|номер=28|страницы=23—34|issn=2226-2180}}&lt;/ref&gt; «Хәрәкәт» (1959) тигән фортепиано менән оркестр өсөн әҫәрендә, «Проповедь, притча и молитва» (1961) кантатаһында, «Потоп» ([[1962 йыл|1962]]) музыкаль тамашаһында, «Авраам и Исаак» ([[1963 йыл|1963]]) изге балладаһында, оркестр өсөн «Вариации памяти Oлдоса Хаксли» ([[1964 йыл|1964]]), «Памяти Т. С. Элиота» ирҙәр хоры һәм камера ансамбле өсөн ([[1965 йыл|1965]]), «Заупокойные песнопения» ([[1966 йыл|1966]]) әҫәрҙәрендә ҡуллана.

Э. Кшенектан айырмалы рәүештә, Стравинский алты өндө генә түгел, ә дүрт өндө лә ротациялай, шулай уҡ, төп сериялы формаларҙың ун ике өнлө сегменттарына өҫтөнлөк биреп, уларҙы «хроматически» («диатоник») ротациялай, был алымды ул бары бер тапҡыр ғына «Движения» әҫәрендә ҡуллана)&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Гливинский В.В.|заглавие=Позднее творчество И.Ф. Стравинского. Исследование|ответственный=|издание=|место=Донецк|издательство=Донеччина|год=1995|страницы=30—48|страниц=|isbn=5-7707-7987-X}}&lt;/ref&gt;. Ротация сегменттарының аккорд вертикалдәренә ойошоуы һәм уларҙың эҙмә-эҙлелеге Стравинскийҙың һуңғы ижадының сериялы гармонияһы нигеҙенә һалынған&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Гливинский В.В.|заглавие=Позднее творчество И.Ф. Стравинского. Исследование|ответственный=|издание=|место=Донецк|издательство=Донеччина|год=1995|страницы=48—80|страниц=|isbn=5-7707-7987-X}}&lt;/ref&gt;. Полифониянан акцентты 12-тонлы рәтле гармония ысулына күсереү композиторға серия техникаһының индивидуаль-автор вариантын булдырырға мөмкинлек бирә. В. В. Гливинский фекеренсә, «Стравинскийҙың һуңғы ете партитуралары тексын төп тыуҙырыусы сериялы ротация табицалары хәҙерге замандың мәғлүмәти технологиялары өлкәһендә ҡулланылған мәғлүмәт базаларына оҡшашлығын күрһәтә»&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|автор=Гливинский В.В.|заглавие=И. Ф. Стравинский и современные компьютерно-
информационные технологии|ссылка=|язык=|издание=Opera musicologicа|тип=научный журнал Санкт-Петербургской консерватории|год=2010|том=|номер=2(4)|страницы=41—57|issn=2075-4078}}&lt;/ref&gt;.

=== Яңынан көйгә һалыуҙар, эшкәртеүҙәр ===
Стравинский бөтә тормошо дауамында үҙенең һәм сит кешеләрҙең әҫәрҙәрен (автор композицияларын, православие ҡулланған музыканы, халыҡ йырҙарын) эшкәртеү менән шөғөлләнә. Иң тәүҙә ул үҙенең элек яҙған әҫәрҙәрен яңы инструменттар менән башҡарыу өсөн эшкәртә. Ҡайһы бер осраҡтарҙа уға үҙенсәлекле музыканы үҙгәртергә тура килә (уны йә ҡыҫҡарта, йә көйҙө киңәйтә, йә яңыртып көйләй), бындай осраҡтарҙа бер әҫәрҙең ике редакцияһы барлыҡҡа килә.

Бының миҫалы булып «Петрушка» балеты тора, композитор уға бер нисә тапҡыр кире ҡайта. 1911 йылда әҫәрҙең «беренсе редакцияһы», йәки «үҙенсәлекле редакцияһы» тамамлана һәм артабан төрлөсә эшкәртеүгә дусар ителә: 1921 йылда (фортепиано өсөн өс номер эшкәртелә), 1932 (скрипка һәм фортепиано өсөн «Русский танец» эшкәртелә), 1947 йылда (балеттың икенсе редакцияһы барлыҡҡа килә), 1947 йылда (симфоник оркестр өсөн сюита), [[1965 йыл]]да (балеттың өсөнсө редакцияһы булдырыла).

Стравинскийҙың ҡайһы бер эшкәртеүҙәре парадоксҡа әйләнә. Мәҫәлән, иҫке славян телендә яҙылған «Отче наш» (1926), «Символ веры» (1932) һәм «Богородице Дево радуйся» (1932) православие ҡануни текстары 1949 йылда композитор тарафынан латин телендәге Pater noster, Credo һәм Ave Maria католик ҡануни текстары менән алмаштырыла, рус стилендә яҙылған музыкаһы бөтөнләй үҙгәрешһеҙ көйөнсә ҡала.

Башҡа композиторҙарҙың яҙмалары һәм халыҡ йырҙарын да Стравинский ирекле эшкәртә — мәҫәлән, (Гуго Вольфтың рухи йырҙарын, Карло Джезуальдоның мадригалдарын, рус халыҡ йыры «Дубинушка»ны), ә ДЖ. Б. Пергозизи музыкаһына («Пульчинелла»ны, П. И. Чайковскийҙың «Поцелуй феи» әҫәрҙәрен авторҙарынан айырмалы үҙгәртә.

== Исемдәре ==
* Швеция Король музыка академияһының ағзаһы (1951)

== Әҙәби әҫәрҙәре ==
* (авторҙашы: W. Nouvel) минең ғүмерем хроникаһы ({{Lang-fr|Chroniques de ma vie}}. Paris, 1935; урыҫ. тәржемә: Мәскәү, 2005).
* (Сувчинский менән авторҙашлыҡта П.&amp;amp;nbsp;П.&amp;amp;nbsp;) Музыкаль поэтика ({{Lang-fr|Poétique musicale}}. Cambridge, ОКСФОРДТАҒЫ, 1942; ингл. назва тәржемә аҫтында. Poetics of Music, 1947; урыҫ. тәржемә: Мәскәү, 2004).
* Крафт менән әңгәмә. London &amp; New York, 1958—1969:

# Conversations Stravinsky with Igor (1958);
# Commentaries and Memories (1960);
# Developments Expositions and (1962);
# Episodes and Themes (1966);
# Diary and a Dialogues (1968);
# Conclusions Retrospectives and (1969).

: Диалоги. Перевод В. А. Линник под ред. Г. А. Орлова и М. С. Друскина. Ленинград, 1971. &lt;small&gt;Перевод (во фрагментах) первых четырёх книг. Полного перевода всех шести книг бесед Крафта со Стравинским на русском языке нет&lt;/small&gt;.

* Хроника. Поэтика // Составление, комментарии, перевод, указатели, заключительная статья С. И. Савенко. М.: РОССПЭН, 2004. 368 с.

== Ғаиләһе ==
* Ағаһы — Роман (1874 — май 1897).
* Ағаһы — Юрий (1878 — май, 1941), архитектор.
* Ағаһы — Гурий (12 август (30 июль) 1884 — апрель 1917), Мария театры артисы, бас-баритон, [[Беренсе донъя һуғышы]] йылдарында Көньяҡ фронтта Яссыла тифтан һәм перитониттан вафат булған, атаһының ҡәберенә ерләнгән.
* И. Ф. Стравинскийҙың ҡыҙы Людмилаға (1908—1938) шағир Юрий Мандельштам өйләнгән була. Уларҙың етем ҡалған ҡыҙҙары Екатерина (Китти) Мандельштам (1937—2002) олатаһының ғаиләһендә — Стравинский Федор Игоревичтарҙа тәрбиәләнә (1907—1989)&lt;ref&gt;[http://nashagazeta.ch/news/12888 Мария Елачич-Стравинская: «Я — последняя из Стравинских в Европе»]&lt;/ref&gt;.

== Адрестары ==
Санкт-Петербургта:

* 5 июнь 1882—1908 — М. Ф. Немков йорто — Крюков каналы яр буйы, 6 (хәҙер 8), 66-сы фатир.
* 1909—1910 йылдарҙа — өйләнгәс, Стравинский Игорь Федорович Инглиз проспектының 26-сы йортонда йәшәй. Композитор ижады өсөн был йорт әһәмиәтле була: тап бында ул «Жар-птица» балетын яҙа;

Нью-Йоркта:

* Ғүмеренең аҙағында{{Асыҡларға}} Essex House апартаменттарында йәшәй ({{Тәржемәһеҙ 5|Marriott Essex House|JW Marriott Essex House|en|JW_Marriott_Essex_House}}) — {{Тәржемәһеҙ 5|Central Park South|Central Park South|en|Central Park South}}, 160.

== Хәтер ==
 
Уның хөрмәтенә почта маркалары һәм тәңкәләр сығарылған, улар араһында — 150 һум номиналлы платина тәңкәне [[Рәсәй Банкы]] (1993) сығарған; [[Меркурий|Меркурийҙағы]] кратер һәм [[астероид]] 4382 Стравинский (Stravinsky 4382) исемен йөрөтә&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.minorplanetcenter.net/db_search/show_object?object_id=4382|title=(4382) Stravinsky // IAU Minor Planet Center|author=|date=|publisher=www.minorplanetcenter.net|accessdate=2019-01-12}}&lt;/ref&gt;. Лозаннала уның исемендәге аллея бар, Амстердамда — урам ({{Тәржемәһеҙ 5|Strawinskylaan||nl|Strawinskylaan (Amsterdam)}}й.), [[Ломоносов (ҡала)|Ломоносовта]] — майҙан бар. [[Ломоносов (ҡала)|Ломоносовта]] һәм Монтрела музыка мәктәптәре уның хөрмәтенә аталған.
[[Париж|Париждағы]] [[Помпиду үҙәге|Жорж Помпиду Үҙәгендәге]] шул уҡ исемдәге майҙанда Стравинский фонтаны бар. [[2019 йыл]]да [[Киев]]тың Лютеран урамында Стравинскийҙың барельефы менән мемориаль таҡтаташ асыла.

«Коко Шанель и Игорь Стравинский» нәфис фильмы 2009 йылғы Канн кинофестивален яба.

«Аэрофлот — Рәсәй авиалиниялары» компанияһының теркәү номеры VP-BDO булған А-319 самолеты Стравинскийҙың исемен йөрөтә.

Игорь Стравинскийҙың иң беренсе музейы [[Украина]]ның Устилуга (Волынь өлкәһе) ҡалаһында 1990 йылда асыла. [[1994 йыл]]дан алып Волынь ҡалаһында Стравинский исемендәге музыкаль фестиваль уҙғарыла.

Стравинскийҙың «Весна священная» әҫәре «Вояджера»ның Алтын пластинкаһында яҙылған.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* ''Адамович Г.'' Встреча с Игорем Стравинским // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1971.— 20 апреля (№ 22225).— С. 3; Русская мысль.— Париж, 1971.— 22 апреля (№ 2839).— С. 4.
* ''Андриссен Луи и Шёнбергер Элмер''. Часы Аполлона. О Стравинском / Перевод с нидерландского Ирины Лесковской.— СПб., 2003. — 300 с. ISBN 5-7331-0041-9
* ''[[Джордж Баланчин|Баланчин Джордж]]'': «Стравинский планировал, а я импровизировал»: Фрагмент из книги «Чайковский Баланчина» [С. Волкова]: К 75-летию начала творческого сотрудничества Дж. Баланчина и И. Стравинского / Фото М. Волковой // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 2000.— 25 февраля (№ 31378).— С. 32: ил.; 28 февраля (№ 31380).— С. 15.
* ''Бахрах А.'' Потонувший мир: [О выставке, посвященной И. Ф. Стравинскому, в Парижской национальной библиотеке] // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1980.— 23 декабря (№ 25385).— С. 5.
* ''Berger A.'' Problems of pitch organization in Stravinsky // Perspectives of New Music 2 (1963), pp. 11-42; репринт в кн.: Perspectives on Schoenberg and Stravinsky, ed. B. Boretz and E.T. Cone. New York, 1972, pp. 123—154.
* ''Гендлин Л''. Стравинский о себе и о других // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1977.— 4 декабря (№ 24431).— С. 2: портр.
* ''Гливинский В. В.'' Позднее творчество И. Ф. Стравинского. Исследование.— Донецк: Донеччина, 1995.— 192 c., нот., схем.
* ''Гливинский В. В.'' И. Ф. Стравинский и современные компьютерно-информационные технологии // Opera musicologica: научный журнал Санкт-Петербургской консерватории, № 2(4), 2010. C.41-57.
* ''Glivinsky V.'' Stravinsky, Krenek and Serial-Rotational Technique // Notes on Art Criticism, issue 28, 2015. Kiev, Ukraine. P. 23-34
* &lt;nowiki&gt;&lt;i id=&quot;mwA5A&quot;&gt;Друскин М.С&lt;/i&gt;&lt;/nowiki&gt;. Игорь Стравинский: Личность. Творчество. Взгляды.— Л.; М.: Советский композитор. 1974.— 221 с.; 2-е изд., испр. и доп.— Л.: Советский композитор, 1979.— 230 с; 3-е изд., 1982. 208 с.
* ''Друскин М. С.'' Стравинский // Музыка XX века: Очерки. 1917—1945.— М.: Музыка.1984.— Кн. 4, ч. 2.— С. 203—229.
* ''Евангулов Г''. Чествование в Гамбурге Игоря Стравинского: Спектакль в Государственной опере // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1962.— 4 июля (№ 18013).— С. 3.
* ''Завалишин В''. «Стравинский и искусство танца» (Выставка в галерее Вильденштейна) // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1962.— 12 мая (№ 17960).— С. 4.
* ''В. З-н'' [''Завалишин В.'']. Музей памяти Стравинского и Дягилева // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1973.— 7 июня (№ 23004).— С. 3.
* ''Зорин Ю''. Вновь обретаемый профиль // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1976.— 15 августа (№ 24023).— С. 7: ил.
* ''Коряков М''. Листки из блокнота: …Новая книга Игоря Стравинского [«Expositions and Developments»] // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1962.— 8 марта (№ 17895).— С. 3.
* ''Коряков М''. Листки из блокнота: Возвращение Игоря Стравинского; Ужин у [[Фурцева Екатерина Алексеевна|Фурцевой]] [По материалам дневника Роберта Крафта] // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1963.— 23 июня (№ 18367).— С. 3; 30 июня (№ 18374).— С.3.
* ''Коряков М''. Листки из блокнота: «Пламя споров о Стравинском…» // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1976.— 29 февраля (№ 23878).— С. 3.
* ''[https://dommuseum.ru/old/index.php?m=dist&amp;pid=8757 Лишке А]''. Стравинский, 1882—1971 // Русская мысль.— Париж, 1971.— 15 апреля (№ 2838).— С. 11: портр.
* ''Манусевич В.'' Стравинский один из немногих // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1946.— 24 марта (№ 12382).— С. 5, 8.
* ''Марголин Ю''. Игорь Стравинский в Израиле // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1962.— 9 сентября (№ 18080).— С. 4, 8.
* ''Могилянский М''. Встречи с И. Ф. Стравинским; ''Гольдштейн М''. Игорь Стравинский и его родина // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1982.— 13 июня (№ 25847).— С. 3, 6: портр. — (К 100-летию со дня рождения И. Ф. Стравинского).
* ''Сабанеев Л''. Игорь Стравинский (Письмо из Парижа) // Рабис.— 1927.— № 6.— С. 4.
* ''Сабанеев Л''. Игорь Стравинский. (Впечатления встречи) // Рабис.— 1927.— № 22.— С. 5.
* ''Сабанеев Л''. «Эдип» Стравинского (Письмо из Парижа) // Рабис.— 1927.— № 25.— С. 4.
* ''Савенко&amp;amp;nbsp;С.&amp;amp;nbsp;И.'' Мир Стравинского.— М.: Композитор. 2001.— 328 с.— ISBN 5-85285-492-1
* ''Савенко С. И.'' Игорь Стравинский.— Челябинск: Аркаим, 2004.— 288 с.— ISBN 5-8029-0511-5
* ''Савенко С''. Музыка Стравинского в зеркале русской зарубежной прессы // Мир искусств: Альманах.— СПб.: Алетейя, 2004.— Вып. 5.— С. 183—197.— ISBN 5-89329-701-6
* ''Свет Г.'' Сенсация Берлинского концертного сезона: Скрипичный концерт Стравинского… // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1931.— 23 ноября (№ 6875).— С. 3.
* ''Г. С.'' [''Свет Г.''] Игорь Стравинский и советские музыканты // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1962.— 18 марта (№ 17905).— С. 4.
* ''Свет Г.'' Игорь Стравинский // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1962.— 17 июня (№ 17996).— С. 4, 5.
* ''Свет Г''. Пятьдесят лет спустя…: [Стравинский и Монтэ в Альберт-Холле в 50-летие «Весны Священной»] // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1963.— 11 июня (№ 18355).— С. 3.
* ''Свет Г.'' Музыкальные заметки: …Произведение Стравинского — народу Израиля // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1964.— 23 января (№ 17905).— С. 3.
* ''С-т Г.'' [''Свет Г.''] «Авраам и Исаак» Стравинского // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1964.— 30 августа (№ 18801).— С. 5.
* ''Северный Л''. Москвич, очаровавший Нью-Йорк: (Прощальная беседа с И.&amp;amp;nbsp;А.&amp;amp;nbsp;Добровейным) // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1933.— 15 января (№ 7294).— С. 3.
* ''А. С''. [''Седых А''.] Фестиваль Стравинского [в Линкольн Сентер] // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1972.— 8 марта (№ 22548).— С. 3.
* ''Седых А''. Открылся фестиваль Стравинского // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1972.— 20 июня (№ 22652).— С. 3.
* ''Седых А''. Стравинский в Метрополитен Опера // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1981.— 9 декабря (№ 25687).— С. 6: ил.
* ''Седых А''. Заметки редактора: Судьба архива Игоря Стравинского // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1983.— 14 июня (№ 26159).— С. 3: портр.
* Архив Стравинского останется в США // Новое русское слово.— Нью-Йорк, 1983.— 18 июня (№ 26163).— С. 2.
* ''Стравинская К. Ю.'' О И. Ф. Стравинском и его близких.— Л.: Музыка, 1978.— 232 с.: ил.
* ''Rousseau-Plotto, Étienne''. Stravinsky à Biarritz. Anglet, Séguier, 2001, seconde édition corrigée et augmentée. Biarritz, Atlantica, 2016.— 192 p. ISBN 978-2-7588-0238-9
* ''Stravinsky V., Craft R.'' Stravinsky in Pictures and Documents.— New York: Simon and Schuster, 1978.
* ''Fantastic Cities and Other Paintings by Vera Stravinsky.''— Boston: David R. Godine, 1979.
* ''Igor and Vera Stravinsky: A Photograph Album 1921 to 1971'' / Text from Stravinsky’s Interview, 1912—1963; 258 photographs selected by Vera Stravinsky and Rita McCaffrey; Captions by Robert Craft.— New York: Thames and Hudson, 1982.
* ''Dearest Bubushkin: The Correspondence of Vera and Igor Stravinsky, 1921—1954, ''with Excerpts from Vera Stravinsky’s Diaries, 1921—1971 / Ed. by R. Craft.— New York: Thames and Hudson, 1985.
* ''The Salon Album of Vera Sudeikin-Stravinsky'' / Ed. and tr. by J. E. Bowlt.— Princeton: Princeton University Press, 1995.— XXXI, 114 p.
* Муза. Отрывки из дневника и другие тексты Веры Судейкиной (Стравинской) // Experiment / IMRC. Vol. 13: Los Angeles, 2007. С. по указ.
* Игорь Федорович Стравинский = Igor Fyodorovich Stravinsky: Аннотированный библиографический указатель / Моск. гос. консерватория им. П. И. Чайковского, Науч. муз. б-ка им. С. И. Танеева.— Москва: Моск. гос. консерватория, 2005.— Вып. 1: И. Ф. Стравинский в зеркале русской прессы, 1901—1922.— 229 с.— ISBN 5-89598-155-0
* ''Straus J.N.'' Stravinsky’s serial «mistakes» // The Journal of Musicology 17 (1999), pp. 231—271.
* ''Straus J.N.'' Stravinsky’s late music. Cambridge: Cambridge University Press, 2001. ISBN 0-521-80220-2.
* ''Taruskin R.'' Stravinsky and the Russian traditions: a biography of the works through Mavra. Oxford: Oxford Univ. Press, 1996.
* ''White, Eric Walter''. Stravinsky: The composer and his works''.—'' Berkeley and Los Angeles: University of California Press, 1979. — ISBN 0-520-03983-1, ISBN 0-520-03985-8 ''([https://books.google.co.uk/books?id=rZVRysD6FJsC&amp;lpg=PA92&amp;dq=The%20Phenomenon%20of%20Stravinsky%22.%20The%20Musical%20Quarterly&amp;pg=PP1#v=onepage&amp;q&amp;f=false '' фрагмент в Гугл-букс)'']''
* ''Шлецер Б''. Игорь Стравинский // Последние новости.— Париж, 1921.— 28 июля (№ 392).— С. 2—3.
* ''Шлецер Б''. «Царь Эдип» // Последние новости.— Париж, 1927.— 23 июля (№ 2313).— С. 3.
* ''Энгель Р''. «Соловей» и «Жар-птица» Стравинского в Берлине // Сегодня.— Рига, 1927.— 22 декабря (№ 289).— С. 8.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.kcatalog.org/index.php#top-c Аннотированный каталог сочинений Стравинского Х. Кирхмейера (многоязычный)]
* [http://www.mymusicbase.ru/PPB/ppb3/Bio_363.htm Игорь Стравинский]{{Ref-en}}{{Ref-ru}}
* [http://www.nashagazeta.ch/news/12141 «Семейный круг Стравинских». Некоторые биографические данные об одном из ярчайших русских композиторов 20 века, имя которого носит самый большой в Швейцарии концертный зал. Статья в «Нашей газете» от 10.08.2011.] Автор Иван Грезин
* [http://harmonia.tomsk.ru/pages/secret/?49 Творческая весна Игоря Стравинского] (популярная биография, 1973)
* [http://operachic.typepad.com/opera_chic/2007/03/igor_stravinsky.html Выставка, посвящённая Игорю Стравинскому в Зальцбурге (2007)]
* [http://www.nytimes.com/2010/04/18/arts/music/18stravinsky.html ''Taruskin R.'' Just how Russian was Stravinsky?] (Статья в газете Нью-Йорк Таймс, 16.04.2010; [https://www.novayagazeta.ru/articles/2010/04/23/3662-stravinskiy-taynyy-russkiy сокращенный русский перевод], опубликованный в «Новой газете»
* [https://web.archive.org/web/20181028033932/http://www.nekhamkin.net/stravinsky.php ''Нехамкин Э.'' Эйнштейн музыки] (биографический очерк о Стравинском)
[[Категория:«Грэмми» премияһы лауреаттары]]
[[Категория:XX быуат дирижёрҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса дирижёрҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса музыканттар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Алфавит буйынса пианистар]]
[[Категория:АҠШ композиторҙары]]
[[Категория:Франция композиторҙары]]
[[Категория:Рәсәй империяһы композиторҙары]]
[[Категория:XX быуат композиторҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса композиторҙар]]
[[Категория:Нью-Йоркта вафат булғандар]]
[[Категория:1971 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:6 апрелдә вафат булғандар]]
[[Категория:1882 йылда тыуғандар]]
[[Категория:17 июндә тыуғандар]]</text>
      <sha1>eblv3jckjwowedptmvldtusm0uxlj21</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Кронштадт</title>
    <ns>0</ns>
    <id>67257</id>
    <revision>
      <id>1152491</id>
      <parentid>1151033</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T13:14:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 2 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="20829" xml:space="preserve">{{НП
 |статус                   = ҡала
 |русское название         = Кронштадт
 |оригинальное название    = 
 |герб                     = &lt;!-- Kronstadt_coat_of_arms_1780.gif в 2006 году принят действующий герб --&gt;
 |флаг                     = Flag of Kronshtadt (St Petersburg).png
  |lat_deg = 60|lat_min = 00|lat_sec = 
  |lon_deg = 29|lon_min = 46|lon_sec = 
  |CoordAddon = type:city(42755)_region:RU-SPE
  |CoordScale = 
 |ЯндексКарта              = http://maps.yandex.ru/map_search.xml?map=5&amp;lay=28&amp;id=880
 |регион                   = Санкт-Петербург, [[Рәсәй]]
 |регион в таблице         = Санкт-Петербург
 |вид района               = Административ  районы
 |район                    = Кронштадт{{!}}Кронштад  районы
 |район в таблице          = 
 |вид поселения            = 
 |поселение                = 
 |поселение в таблице      = 
 |внутреннее деление       = 
 |глава                    = 
 |дата основания           = 1704
 |первое упоминание        = 
 |прежние имена            = 
 |статус с                 = 
 |площадь                  = 19,35
 |высота центра НП         = 
  |население               = {{падение}} 43&amp;nbsp;005&lt;ref name=&quot;2010.пер.т.01.11&quot;&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/perepis_itogi1612.htm Госкомстат РФ. Итоги ВПН 2010. Том 1. Численность и размещение населения]: [http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-11.pdf 11. Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, городских округов, муниципальных районов, городских и сельских поселений] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130605102231/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/croc/Documents/Vol1/pub-01-11.pdf |date=2013-06-05 }}&lt;/ref&gt;
  |год переписи            = 2010
  |плотность               = 
  |агломерация             = 
  |национальный состав     = 
  |конфессиональный состав = 
  |этнохороним             = кронштадтсылар, кронштадтсы
 |почтовый индекс          = 
 |почтовые индексы         = 197760-197762
 |телефонный код           = 812
 |цифровой идентификатор   = 40280501
|вид идентификатора   = цифровой идентификатор
 |категория в Commons      = 
 |сайт                     = 
}}
'''Кроншта́дт''' ({{lang-de|Krone}} — таж һәм {{lang-de|Stadt}} — ҡала) — Рәсәйҙең ҡала-порты, Колтин утрауында урынлашҡан. [[Санкт-Петербург]]ҡа инә.&lt;ref&gt;[http://gov.spb.ru/gov/admin/terr/reg_kronsht/kronsht_economy Общая информация о районе (визитная карточка)] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20100905111758/http://gov.spb.ru/gov/admin/terr/reg_kronsht/kronsht_economy |date=2010-09-05 }}&lt;/ref&gt;.

Ҡалала 43 мең кеше йәшәй (2010).&lt;ref name=&quot;2010.пер.т.01.11&quot; /&gt;

1983 йылға тиклем утрауға тик һыу буйлап инеп булған.  КАД юлы төҙөлөү менән Кронштадҡа автомобиль менән барырға мөмкин.
[[Файл: rhb.jpg|350px|thumb|center| Рәсәй диңгеҙ флотының Кронштадта базаһы]]

== Климат ==
{{Климат города
|Город_род= Кронштадттын
|Источник=[http://pogoda.ru.net/climate/26063.htm Погода и климат], [http://data.oceaninfo.info/atlas/Balt/2_watertemp_station_86053_1.html esimo.ru]
| Янв_ср=-6.1          | Янв_ср_осад=40
| Фев_ср=-6.0           | Фев_ср_осад=31
| Мар_ср=-1.4           | Мар_ср_осад=35
| Апр_ср=4.4            | Апр_ср_осад=33
| Май_ср=10.9            | Май_ср_осад=38
| Июн_ср=15.8           | Июн_ср_осад=64
| Июл_ср=18.1           | Июл_ср_осад=78
| Авг_ср=16.4           | Авг_ср_осад=77
| Сен_ср=11.0            | Сен_ср_осад=67
| Окт_ср=5.6            | Окт_ср_осад=65
| Ноя_ср=-0.1            | Ноя_ср_осад=56
| Дек_ср=-3.9           | Дек_ср_осад=49
| Год_ср=5.4            | Год_ср_осад=633
| Янв_ср_мин=-7.9       | Янв_ср_макс=-2.3
| Фев_ср_мин=-7.7       | Фев_ср_макс=-1.4
| Мар_ср_мин=-2.9       | Мар_ср_макс=4.1
| Апр_ср_мин=1.6        | Апр_ср_макс=9.2
| Май_ср_мин=7.1       | Май_ср_макс=16.1
| Июн_ср_мин=11.9       | Июн_ср_макс=20.5
| Июл_ср_мин=14.0       | Июл_ср_макс=22.2
| Авг_ср_мин=13.0       | Авг_ср_макс=20.6
| Сен_ср_мин=8.0      | Сен_ср_макс=14.6
| Окт_ср_мин=3.7        | Окт_ср_макс=8.5
| Ноя_ср_мин=-2.1        | Ноя_ср_макс=1.8
| Дек_ср_мин=-5.5       | Дек_ср_макс=-0.7
| Год_ср_мин=2.8        | Год_ср_макс=9.4
| Янв_а_макс=8.6      | Янв_а_мин=-35.9
| Фев_а_макс=10.2        | Фев_а_мин=-35.2
| Мар_а_макс=14.9       | Мар_а_мин=-29.9
| Апр_а_макс=25.3       | Апр_а_мин=-21.8
| Май_а_макс=30.9       | Май_а_мин=-6.6
| Июн_а_макс=34.6       | Июн_а_мин=0.1
| Июл_а_макс=35.3       | Июл_а_мин=4.9
| Авг_а_макс=33.5       | Авг_а_мин=1.3
| Сен_а_макс=30.4       | Сен_а_мин=-3.1
| Окт_а_макс=21.0       | Окт_а_мин=-12.9
| Ноя_а_макс=12.3       | Ноя_а_мин=-22.2
| Дек_а_макс=10.9       | Дек_а_мин=-34.4
| Год_а_макс=35.3       | Год_а_мин=-35.9
| Янв_вода =-0.1
| Фев_вода =-0.1 
| Мар_вода =0 
| Апр_вода =1.9 
| Май_вода =10.0 
| Июн_вода =16.1 
| Июл_вода =19.3 
| Авг_вода =18.2 
| Сен_вода =13.1 
| Окт_вода =7.3 
| Ноя_вода =2.1 
| Дек_вода =0.3 
| Год_вода =7.3
|}}

{{Температура водоёма
| Место_род =Кронштадт(1977—2006 й.) 
| Источник  =[http://data.oceaninfo.info/atlas/Balt/2_watertemp_station_86053_1.html ЕСИМО] 
| Янв_а_макс = 0.5      | Янв_ср = 0.0             
| Фев_а_макс = 0.2      | Фев_ср = 0.0             
| Мар_а_макс = 2.4      | Мар_ср = 0.1             
| Апр_а_макс = 12.0     | Апр_ср = 1.9            
| Май_а_макс = 19.6     | Май_ср = 10.0            
| Июн_а_макс = 25.2     | Июн_ср = 16.1            
| Июл_а_макс = 27.5     | Июл_ср = 19.3            
| Авг_а_макс = 27.3     | Авг_ср = 18.2            
| Сен_а_макс = 20.3     | Сен_ср = 13.1            
| Окт_а_макс = 17.7     | Окт_ср = 7.3            
| Ноя_а_макс = 6.8      | Ноя_ср = 2.1            
| Дек_а_макс = 5.2      | Дек_ср = 0.3             
| Год_а_макс = 27.5     | Год_ср = 7.3            
| Янв_а_мин = -0.4          
| Фев_а_мин = -0.3         
| Мар_а_мин = -0.3         
| Апр_а_мин = -0.2         
| Май_а_мин = 0.6          
| Июн_а_мин = 8.7         
| Июл_а_мин = 13.8         
| Авг_а_мин = 12.0          
| Сен_а_мин = 6.6          
| Окт_а_мин = 0.2          
| Ноя_а_мин = -0.3          
| Дек_а_мин = -0.3          
| Год_а_мин = -0.4          
|}}

== Демография ==
1863—2010 йылдарҙа халыҡ һаны үҙгәреүе&lt;ref name=&quot;2010.пер.т.01.11&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;КиогК&quot;&gt;[http://www.kronstadt.ru/books/history/tim_9.htm Краткий исторический очерк двухсотлетия города Кронштадта] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130616224706/http://www.kronstadt.ru/books/history/tim_9.htm |date=2013-06-16 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=gks1959&gt;[http://www.webgeo.ru/db/1959/rus-1.htm Перепись населения СССР 1959 года] {{Webarchive|url=https://archive.today/20120529192622/http://www.webgeo.ru/db/1959/rus-1.htm |date=2012-05-29 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=gks1970&gt;[http://www.webgeo.ru/db/1970/rus-norwest.htm Перепись населения СССР 1970 года. Северо-Западный район] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120106114046/http://webgeo.ru/db/1970/rus-norwest.htm |date=2012-01-06 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=gks1979&gt;[http://www.webgeo.ru/db/1979/rus-norwest.htm Перепись населения СССР 1979 года. Северо-Западный район] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110912142628/http://webgeo.ru/db/1979/rus-norwest.htm |date=2011-09-12 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=gks1989&gt;[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus89_reg2.php Всесоюзная перепись населения 1989 года. Численность городского населения РСФСР, её территориальных единиц, городских поселений и городских районов по полу]&lt;/ref&gt;&lt;ref name=gks2002&gt;[http://perepis2002.ru/ct/doc/1_TOM_01_04.xls Численность населения России, федеральных округов, субъектов Российской Федерации, районов, городских поселений, сельских населенных пунктов — райцентров и сельских населенных пунктов с населением 3 тысячи и более человек]&lt;/ref&gt;:&lt;br /&gt;
&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:700 height:300
PlotArea = left:50 right:40 top:20 bottom:20
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = justify
Colors =
  id:gray1 value:gray(0.9)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:48400
ScaleMajor = unit:year increment:10000 start:0 gridcolor:gray1
PlotData =
  bar:1863 color:gray1 width:1 
   from:0 till:48400 width:15  text:48&amp;nbsp;400 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1959 color:gray1 width:1 
   from:0 till:40303 width:15  text:40&amp;nbsp;303 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1970 color:gray1 width:1 
   from:0 till:39477 width:15  text:39&amp;nbsp;477 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1979 color:gray1 width:1 
   from:0 till:40308 width:15  text:40&amp;nbsp;308 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1989 color:gray1 width:1 
   from:0 till:45053 width:15  text:45&amp;nbsp;053 textcolor:red fontsize:8px
  bar:2002 color:gray1 width:1 
   from:0 till:43385 width:15  text:43&amp;nbsp;385 textcolor:red fontsize:8px
  bar:2010 color:gray1 width:1 
   from:0 till:43005 width:15  text:43&amp;nbsp;005 textcolor:red fontsize:8px
&lt;/timeline&gt;

[[Файл:Map of St. Petersburg (Einseitige Farbkarte).jpeg|left|thumb|250px|Кронштадт XIX быуаттын картаһында]]
[[Файл:Makarovs monument. Kronstadt..jpg|250px|thumb|Адмирал Макаровҙа һәйкәл]]
[[Файл:Monument admiral Bellinsgauzeny.jpg|250px|thumb|&lt;center&gt; Ф. Ф. Белинсгаузенга һәйкәл &lt;/center&gt;]]

=== Башҡа иҫтәлекле урындар ===
[[Файл:Anchor square.Kronstadt.JPG|thumb|700 px|Якор майҙаны.]].
* Һыу менән тьәминь итеү башняһы. 1926 йыл.
* Гостиный двор
* Петровский докы
* Кронштадтская крепость, Крепостная стена
* Толбухин маяк
* Кронштадт футштокы
* Дамба
* Синий мост через Обводный канал {{Культурное наследие РФ|7801969000}}
* Доковый мост* Пеньковый мост через Обводный канал {{Культурное наследие РФ|7801970000}}
* Пеньковый малый подвесной мост {{Культурное наследие РФ|7801971000}}
* Устои подземного моста через Обводной канал {{Культурное наследие РФ|7801972000}}
* Макаровский мост через Петровский овраг {{Культурное наследие РФ|7801973000}}
* Пеньковый малый подвесной мост {{Культурное наследие РФ|7801971000}}
* Якорная площадь

== Фотогалерея ==
&lt;gallery caption=&quot;Достопримечательности Кронштадта&quot; widths=&quot;220px&quot; heights=&quot;160px&quot;&gt;&gt; 
Файл:Colonnade of Kronstadt Gostiny Dvor.JPG|Гостиный двор
Файл:Italian pond in Kronstadt.jpg|Итальянский пруд
[[Файл:Кронштадт4.JPG|Памятник подводникам Великой Отечественной войны]]
[[Файл:Кронштадт5.JPG|Синий мост]]
[[Файл:ЯпоноКронштадт.JPG|Памятник дружбы с [[Япония|Японией]]]]
[[Файл:Kronstadt SPB Makarov Bridge (1).JPG|Макаровский мост]]
[[Файл:Scheme of Petrovsky dock.JPG|Схема Петровского дока]]
Файл:Cronstadt Paris Louvre DSC01386.JPG|Памятный морской флаг франко-русского военного союза
&lt;/gallery&gt;
&lt;gallery widths=&quot;120px&quot; heights=&quot;160px&quot;&gt;
Файл:Владимирская мать1.JPG| Владимирской иконы Божией Матери
Файл:Айвазовский1.JPG|Памятник Айвазовскому
Файл:Pakhtusov monument in Kronstadt.jpg|Памятник Пахтусову
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
&lt;div class=&quot;reflist4&quot; style=&quot;height: 265px; overflow: auto; padding: 3px&quot; &gt;
{{Примечания|2}}
&lt;/div&gt;

== Топографические карты ==
* {{Карта|P-35-XXXV,XXXVI}}
* {{Карта|O-35-VI}}

== Әҙәбиәт ==
* {{книга|автор= Гусаров А. Ю.|заглавие= Памятники воинской славы Петербурга|место= СПб.|издательство= Паритет|год= 2010|страниц= 396|серия= |isbn= 978-5-93437-363-5|тираж=3&amp;nbsp;000}}
* {{книга|автор= Гусаров А. Ю.|заглавие= Петербург — столица фонтанов: Путеводитель по фонтанам Санкт-Петербурга|место= СПб.|издательство= ГУП «Водоканал Санкт-Петербург»|год= 2008|страниц= 189|isbn= 978-5-901751-87-9|тираж=3&amp;nbsp;000}}
* {{книга|автор= Дорогов Н. Н.|заглавие= Исторический очерк и описание Кронштадта|место= СПб.|издательство= тип. Морск. м-ва|год= 1908|страниц= 19|серия= 11-й Междунар. судоходный конгресс. — СПб., 1908. — Сб. кратких сведений по морск. ведомству|isbn= |тираж=}}
* {{статья|автор=Елагин С. И.|заглавие=Начало Кронштадта|издание=Кронштадтский Вестник|год=1866|номер=1, 3, 5, 6|isbn=|issn=|doi=|bibcode=|pmid=|язык=}}
* {{книга|автор= |заглавие= История Кронштадтского госпиталя: К 250-летию со дня основания: [Сб. статей]|ответственный= Отв. ред.: Е. М. Иванов|место= Л.|год= 1967|страниц= 283|isbn= |тираж=}}
* {{книга|автор= Крестьянинов В. Я.|заглавие= Кронштадт: Крепость, город, порт|место= СПб.|издательство= Остров|год= 2002|страниц= 160|isbn= |тираж=}}
* {{книга|автор= Петров Г. Ф.|заглавие= Кронштадт: Очерк истории города|издание= 2-е изд., перераб. и доп|место= Л.|издательство= Лениздат|год= 1985|страниц= 333|isbn= |тираж=5&amp;nbsp;000}}
* {{книга|автор= Рагозина Э. Б., Майоров Н. Е.|заглавие= К истории Кронштадтского Ордена Ленина Морского завода: 1858-1958|место= Л.|год= 1958|страниц= 195|isbn= |тираж=}}
* {{книга|автор= Раздолгин А. А., Скориков Ю. А.|заглавие= Кронштадтская крепость|место= Л.|издательство= Стройиздат|год= 1988|страниц= 419|isbn= 5-274-00232-3|тираж=50&amp;nbsp;000}}
* {{книга|автор= Розадеев Б. А., Сомина Р. А., Клещева Л. С.|заглавие= Кронштадт: Арх. очерк|место= Л.|издательство= Стройиздат|год= 1977|страниц= 143|isbn= |тираж=20&amp;nbsp;000}}
* {{статья|автор=Рыкачёв Н. А.|заглавие=Кронштадтская старина|издание=Кронштадтский Вестник|год=1884|номер=136, 150|isbn=|issn=|doi=|bibcode=|pmid=|язык=}}; {{статья|автор=|заглавие=|издание=|год=1885|номер=40|isbn=|issn=|doi=|bibcode=|pmid=|язык=}}
* {{книга|автор= Столпянский П. Н.|заглавие= Историко-общественный путеводитель по Кронштадту|место= СПб.|издательство= Гос. изд.|год= 1923|страниц= 148|isbn= |тираж=}}
* {{книга|автор= Тимофеевский Ф. А.|заглавие= Краткий исторический очерк двухсотлетия города Кронштадта|место= Кронштадт|издательство= тип. т-ва Кронштд. вестн.|год= 1913|страниц= 288|isbn= |тираж=}}
* {{книга|автор= Шелов А. В.|заглавие= Исторический очерк крепости Кронштадт|место= Кронштадт|издательство= тип. газ. «Котлин»|год= 1904|страниц= 236|isbn= |тираж=}}

== Һылтанмалар ==
{{Всемирное наследие|540-002}}
{{Навигация
 |Тема = Кронштадт
 |Портал = 
 |Викисловарь = 
 |Викигид = Кронштадт
 |Викитека = 
 |Викиновости = 
 |Викисклад = Category:Kronstadt
 |Проект = 
}}
* [http://kronmo.ru Сайт Местной Администрации города Кронштадта] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20220531044212/https://kronmo.ru/ |date=2022-05-31 }}
* [http://www.gov.spb.ru/gov/admin/terr/reg_kronsht Администрация Кронштадтского района] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110928121506/http://www.gov.spb.ru/gov/admin/terr/reg_kronsht |date=2011-09-28 }}
* [http://www.nash-kronshtadt.ru/ Информационный портал Администрации Кронштадтского района города Санкт-Петербурга] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120914074114/http://nash-kronshtadt.ru/ |date=2012-09-14 }}
* [http://www.kronstadt.ru/ История Кронштадта] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20111106011233/http://www.kronstadt.ru/ |date=2011-11-06 }}
* [http://heraldicum.ru/russia/subjects/towns/kronst.htm Герб Кронштадта: история изменений]
* [http://www.mojgorod.ru/gor_spb/kronshtadt/index.html Кронштадт в энциклопедии «Мой город»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110110000257/http://www.mojgorod.ru/gor_spb/kronshtadt/index.html |date=2011-01-10 }}
* [http://www.kronshtadt.info История Кронштадта, Виртуальная экскурсия по Кронштадту]
* [http://www.kotlin.ru Новости, Афиша, События Кронштадта]

[[Категория:Хәрби дан ҡалалары]]</text>
      <sha1>kt3k5cu3rd4opbixlcz4olllx6079x2</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Курск өлкәһе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>69670</id>
    <revision>
      <id>1152492</id>
      <parentid>1054466</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T13:20:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="15391" xml:space="preserve">{{Данные о субъекте Российской Федерации
|RuNm       = Курск өлкәһе
|FSCtrWhat  = Административ үҙәк 
|FSFlag  = [[Файл:Flag of Kursk Oblast.svg|200px]]
|FSCoA      =  [[Файл:Coat of Arms of Kursk oblast.svg|150px]]
|FSMap     = [[Файл:Map of Russia - Kursk Oblast.svg|center|300px]]
|FSCtrNm    = [[Курск]]
|AreaRnk    = 64
|TotArea    = 29 997
|WaterPrcnt = 0,1
|PopRnk     = 43
|PopQty     = 1 118 736
|PopCtDate  = 2014
|PopDens    = 37,29 кеше 
|GDP        = 192,4
|GDPCtDate  = 2010
|GDP(PPP)   = 145
|GDPRnk     = 46
|RBI        = 24,97&lt;ref&gt;[http://oblduma.kursknet.ru/zd4/10-104zko.php Официальный сайт Курской областной Думы&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131107150348/http://oblduma.kursknet.ru/zd4/10-104zko.php |date=2013-11-07 }}&lt;/ref&gt; млрд. [[һум]]
|RBICtDate  = 2011
|RBIFBGrants= ?
|FedDistrNm = [[Үҙәк федераль округы]]
|EcRegNm    = Үҙәк-ҡара тупраҡ иҡтисад районы
|CadNo      = 46
|HeadTtl    = Губернатор
|HeadNm     = Михайлов Александр Николаевич 
|LegislTtl  = 
|LegislNm   = 
|награды    = {{орден Ленина|тип=регион}} {{орден Ленина|тип=регион}}
|FSUTC=+4
}}
[[Файл:Kurskaja.jpg|280px|thumb| Курск өлкәһе (А142 трассаһында фото)]]
[[Файл:RU086 10.jpg|200 px|right|thumb| Рәсәйҙен почта маркаһы, 2010]]
''' Курск өлкәһе ''' — [[Рәсәй]] субъекты.

== Дәүләт ҡоролошо ==
Курск өлкәһе Уставына ярашлы дәүләт власы суд, башҡарма һәм закондар сығарыу йүнәлештәренә бүленә.

=== Башҡарма власть ===
[[Курск өлкәһе Губернаторы]] — Курск өлкәһе башлығы һәм Курск өлкәһенең иң юғары вазифалы кешеһе. [[Курск өлкәһе Хөкүмәте]] етәксеһе.
Курск өлкәһе Хөкүмәте статусы һәм хоҡуғы Курск өлкәһе Уставы менән билдәләнгән.

2000 йылдын 18 ноябрь көндән өлкәлә губернатор — Михайлов Александр Николаевич. 1.03.2010 Александр Михайлов 3-сө срогына барҙы&lt;ref&gt;[http://www.oblduma.kursknet.ru/laws/post.php?325 Постановление Курской областной Думы № 1154 -IV ОД от 01 марта 2010 «О наделении Михайлова А. Н. полномочиями Губернатора Курской области — высшего должностного лица Курской области (руководителя Администрации Курской области)»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131107145949/http://www.oblduma.kursknet.ru/laws/post.php?325 |date=2013-11-07 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://rkursk.ru/other/gub.html]&lt;/ref&gt;.

=== Суд власы ===
Курск өлкәһе суд системаһы составында:
# [[Курск өлкәһе өлкә суды]], [[Рәсәйҙен юғары суды]]ның түбәнге инстанция суды
# [[Курск өлкәһе арбитраж суды]] , [[Рәсәйҙен юғары суды]]ның түбәнге инстанция суды

=== Закондар сығарыу власы ===
Өлкә Парламенты — [[Курск өлкәһе өлкә думаһы]].

== Физик-географик характеристикаһы ==

Майҙаны — 29,8 мең км².

Иң юғары бейеклек — 274 м, Ольховатка ауылы янында (Поныровский район).&lt;ref&gt;{{cite web
|datepublished=19.10.2009
|url=blog.russiantops.ru/?p=160
|title=Ошибаемся не только мы
|publisher=89 вершин России
|author=
|accessdate=2011-11-28
|lang=ru
|description=
}}&lt;/ref&gt;.

== Тарих ==
[[Файл:Kursk oblast 1934-1954 territory.png|thumb|300px| 1934—1954 йылдарҙа Курск өлкәһе территорияһы үҙгәреү]]

1708 йылда [[Рәсәй]] 8 губернаға бүленә. Курск крайы Киев губернаһы составына инә.
1719 йылда Киев губернаһы 4 провинцияға бүленә%
# Киев
# Белгород
# Севская
# Орёл
Хәҙерге Курск өлкәһе территорияһы Белгород һәм Севская провинциялар составында булды.

1727 йылда « Белгородское наместничество» төҙөлә.
1749 йылда ул Белгород губернаһа үҙгәрелә.

1779 йылда «Курское наместничество» төҙөлә. Ул 15 уездарҙан тора.

1797 йылда « Курское наместничество» Курск губернаһа үҙгәрелә.
Губерна 1928 йылға тиклем йәшәне.

1928 йылда [[СССР]]-ҙа өлкә, округ административ бүлешеү индерелә.
Воронеж, Курск, Орёл һәм Тамбов губерналар нигеҙендә ''Центральночерноземная өлкәһе'' төҙөлә.

13.06.1934 көндә ''Центральночерноземная өлкәһе'' [[Воронеж өлкәһе|Воронеж]] (үткән заманда Воронеж һәм Тамбов губерналары территориялары) һәм Курск өлкәһенә (үткән заманда Курс һәм Орёл губерналары территориялары) бүленә.

17.09.1937 Курск өлкәһе ике өлкәгә бүленә:
# Курск өлкәһе
# [[Орёл өлкәһе]]
1944 йылда Курск өлкәһенән [[Орёл өлкәһе]]нә 5 район бирелә.

6.01.1954 йылда [[Белгород өлкәһе|Белгород]] һәм Липецк өлкәләре төҙөлә. Курск өлкәһенән [[Белгород өлкәһе]]нә 23 район, [[Липецк өлкәһе]]нә — 3 район бирелә.

== Бүләктәр ==
* [[орден Ленина]] ([[7 декабрь]] [[1957]]) — '' сөгөлдөр үҫтереү өсөн '';
* [[орден Ленина]] ([[5 август]] [[1968]]) — '' [[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарындағы батырлыҡ өсөн''.

== Халыҡ үҙгәреү ==

&lt;center&gt;&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:600 height:300
PlotArea = left:50 right:60 top:20 bottom:20
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = justify
Colors =
  id:gray1 value:gray(0.9)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:1500
ScaleMajor = unit:year increment:250 start:0 gridcolor:gray1
PlotData =
  bar:1959 color:gray1 width:1 
   from:0 till:1483 width:15  text:1&amp;nbsp;483&amp;nbsp;305 textcolor:red fontsize:9px
  bar:1959 color:yellow width:1 
   from:0 till:320 width:15  text:320412(22%) textcolor:green fontsize:8px
  bar:1970 color:gray1 width:1 
   from:0 till:1474 width:15  text:1&amp;nbsp;473&amp;nbsp;864 textcolor:red fontsize:9px
  bar:1970 color:yellow width:1 
   from:0 till:486 width:15  text:485830(33%) textcolor:green fontsize:8px
  bar:1979 color:gray1 width:1 
   from:0 till:1399 width:15  text:1&amp;nbsp;398&amp;nbsp;889 textcolor:red fontsize:9px
  bar:1979 color:yellow width:1 
   from:0 till:667 width:15  text:666648(48%) textcolor:green fontsize:8px
  bar:1989 color:gray1 width:1 
   from:0 till:1339 width:15  text:1&amp;nbsp;339&amp;nbsp;414 textcolor:red fontsize:9px
  bar:1989 color:yellow width:1 
   from:0 till:775 width:15  text:775452(58%) textcolor:green fontsize:8px
  bar:2002 color:gray1 width:1 
   from:0 till:1235 width:15  text:1&amp;nbsp;235&amp;nbsp;091 textcolor:red fontsize:9px
  bar:2002 color:yellow width:1 
   from:0 till:756 width:15  text:756480(61%) textcolor:green fontsize:8px
  bar:2010 color:gray1 width:1 
   from:0 till:1127 width:15  text:1&amp;nbsp;127&amp;nbsp;081 textcolor:red fontsize:9px
  bar:2010 color:yellow width:1 
   from:0 till:735 width:15  text:734649(65%) textcolor:green fontsize:8px
&lt;/timeline&gt;&lt;/center&gt;

=== Милли состав ===
{| class=&quot;wikitable&quot;
|-
! Иҫәп алыу йылы
! 1989&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/pril.php Всесоюзная перепись населения 1989 года]&lt;/ref&gt;
! 2002&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/pril.php Всероссийская перепись населения 2002 года]&lt;/ref&gt;
! 2010&lt;ref&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140322063857/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2014-03-22 }}&lt;/ref&gt;
|-
| Милләт күрһәткән кешеләр
| 1335428 (100 %)
| {{уменьшение}} 1232476 (100 %)
| {{уменьшение}} 1074359 (100 %)
|-
| [[урыҫтар]]
| 1293663 (96,9 %)
| {{уменьшение}} 1184049 (96,1 %)
| {{уменьшение}} 1036561 (96,5 %)
|-
| [[Украиндар]]
| 22728 (1,7 %)
| {{уменьшение}} 20920 (1,7 %)
| {{уменьшение}} 13643 (1,3 %)
|-
| [[әрмәндәр]]
| 1149 (0,0 %)
| {{увеличение}} 5899 (0,5 %)
| {{уменьшение}} 5726 (0,5 %)
|-
| Башҡа милләттәр
| 17888 (1,3 %)
| {{увеличение}} 21608 (1,8 %)
| {{уменьшение}} 18429 (1,7 %)
|}

== Өлкәнең иҫтәлекле урындар ==
* [[Коренная пустынь]]
* [[Курская битва|Курская битва (Курская дуга)]]
* Марьино (усадьба Барятинских)— Барятинских кнәздәр йорто&lt;ref name=&quot;Символы Курской области&quot;&gt;{{cite web|datepublished=03.09.2010|url=http://adm.rkursk.ru/index.php?id=738&amp;mat_id=4470&amp;page=1|title=Символы Курской области|publisher=Официальный сайт Администрации Курской области|author=|accessdate=2011-11-07|archiveurl=http://www.webcitation.org/65AqpP6GG|archivedate=2012-02-03}}&lt;/ref&gt;.
* Курск һандуғасы&lt;ref&gt;{{cite web|datepublished=17.01.2011|url=http://adm.rkursk.ru/index.php?id=738&amp;mat_id=6553|title=Курский соловей|publisher=Официальный сайт Администрации Курской области|author=|accessdate=2011-11-12|archiveurl=http://www.webcitation.org/65Aqs1hoY|archivedate=2012-02-03}}&lt;/ref&gt;.
* Өлкә — Һандуғас яғы
* Үҙәк-ҡара тупраҡ заповеднигы, Стрелецкая далаһы
* Курск ҡара тупрағы
* Курская магнит аномалияһы
* Антоновка — алма сорты
* Курская Коренная икона Божией Матери «Знамение»
* Крестный ход (Курск губернаһы)
* Курск триумф аркаһы
* Курск — боронғо ҡала (беренсенән «Слове о полку Игореве» яҙмала)&lt;ref name=&quot;Символы Курской области&quot;/&gt;.
* Рыльск — боронғо ҡала (беренсенән «Слове о полку Игореве» яҙмала)
Символдарға канддаттар:

[[Курская Коренская ярмарка]],
[[Серафим Саровский]],
[[Феодосий Печерский]],
[[Мансурово (Курская область)|Мансурово]] — родина предков Дмитрия Медведева,
[[Калиновка (Курская область)|Калиновка]] — родина [[Хрущёв, Никита Сергеевич|Никиты Хрущева]],
курское поле, курский сахар, [[Кожлянская игрушка]],
[[Носов, Евгений Иванович|Евгений Носов]],
[[Николай Асеев]], [[Александр Дейнека]],
[[Георгий Свиридов]],
[[Надежда Плевицкая]],
Курск — город воинской славы,
Курский «Тимоня», [[карагод]], суджанские ковры,
[[Плёхово (Курская область)|Плёхово]],&lt;ref name=&quot;Символы Курской области&quot;/&gt;.

== Сәнәғәт ==

=== Энергетика ===
Өлкәлә эреләрҙән береһе — [[Курск АЭС-ы]] урынлашҡан.

[[Файл:Південний фасад помістя (Мар'їне).jpg|thumb|200px|Марьино]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://rkursk.ru Сервер органов власти Курской области]
* [http://gub.rkursk.ru Официальный сайт Губернатора Курской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140819223352/http://gub.rkursk.ru/ |date=2014-08-19 }}
* [http://adm.rkursk.ru Официальный сайт Администрации Курской области]
* [http://oblduma.kursknet.ru Официальный сайт Курской областной Думы] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120122225133/http://www.oblduma.kursknet.ru/ |date=2012-01-22 }}
* [http://pgu.rkursk.ru Портал государственных и муниципальных услуг Курской области] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120118171807/http://pgu.rkursk.ru/ |date=2012-01-18 }}
* [http://mun.rkursk.ru Сайт муниципальных образований Курской области]
* [http://terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&amp;id=46 Курская область в справочнике-каталоге «Вся Россия»] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081014150006/http://www.terrus.ru/cgi-bin/allrussia/v3_index.pl?act=reg&amp;id=46 |date=2008-10-14 }}
* [http://www.mke.su Гойзман Ш. Р. Курская энциклопедия, Курск, 2004]
* [http://www.bolshoydub.ru Мемориальный комплекс, музей-заповедник] Курская область
* [http://www.gradmuzey.ru Железногорский краеведческий музей]
* [http://www.komobr46.ru Комитет образования и науки курской области] — Структура системы образования, официальная информация, региональные нормативные документы.
* [http://www.kurskcity.ru/firstline.php?id=50423 Курской области исполнилось 75 лет] — краткие сведения об истории административно-территориального деления.

{{Рәсәйҙең федератив төҙөлөшө}}

[[Категория:Курск өлкәһе]]</text>
      <sha1>i9r6xu99pptb77q1zgv6qw3r26q981u</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Киев</title>
    <ns>0</ns>
    <id>83162</id>
    <revision>
      <id>1152488</id>
      <parentid>1150981</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T12:52:32Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="106173" xml:space="preserve">{{НП
|статус=Ҡала
|русское название=Киев
|оригинальное название={{lang-uk|Київ}} [[Файл:Collage of Kiev.png|300px|Киев]]
|страна=Украина
|герб=COA of Kyiv Kurovskyi.svg
|ширина герба=100px
|флаг=Flag of Kyiv Kurovskyi.svg{{!}}border
|ширина флага=
|описание герба=
|описание флага=
|lat_deg= 50|lat_min= 27
|lon_deg= 30|lon_min= 31
|CoordAddon=
|CoordScale=
|размер карты страны=0
|размер карты региона=250
|размер карты района=
|вид региона=
|регион=
|регион в таблице=
|вид района=
|район=
|район в таблице=
|вид общины=
|община=
|община в таблице=
|внутреннее деление=
|вид главы= мэр
|глава=[[Кличко Виталий Владимирович]]
|дата основания=
|первое упоминание=482
|прежние имена= 
|статус с=
|площадь=835,58
|вид высоты=
|высота центра НП=
|климат=
|официальный язык=Украин теле
|официальный язык-ref=
|население={{рост}} 2 888 710
|год переписи=2015
|плотность=3436
|агломерация=
|национальный состав= 
|конфессиональный состав=
|этнохороним=
|часовой пояс=+2
|DST=есть
|телефонный код=+380
|почтовый индекс=
|почтовые индексы=
|автомобильный код=
|вид идентификатора=
|цифровой идентификатор=
|категория в Commons=
|сайт=https://kievcity.gov.ua/
|язык сайта=
}}

'''Киев''' ({{lang-uk|Київ}} — {{IPA|[ˈkɪjiw]}}) — [[Украина]]ның баш ҡалаһы һәм иң боронғо ҡала, Киев агломерацияһың үҙәге, герой-ҡала. [[Днепр]] йылғаһында урынлашҡан. Украинаның махсус административ-территориаль берәмеге, мәҙәниәт, сәйәсәт, иҡтисад, транспорт, фән һәм дини үҙәге. Шулай уҡ Киев өлкәһенең үҙәге.

== Билдәле шәхестәре ==
* [[Аринин Александр Николаевич]] (29.11.1955), ғалим-[[Политология|политолог]], сәйәсмән һәм юғары мәктәп эшмәкәре. 2000 йылдан Федерализм һәм граждандар йәмғиәте институты (Мәскәү) директоры. 1993 йылдан [[Рәсәй Федерацияһы]]ның Дәүләт Думаһы депутаты. Тарих фәндәре кандидаты (1983), сәйәси фәндәр докторы (1999). [[«Почёт Билдәһе» ордены]] кавалеры (1986).
* [[Мархасин Илья Львович]] (27.04.1919—21.04.1988), ғалим-физик, юғары мәктәп уҡытыусыһы. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы. Техник фәндәр докторы (1966), профессор (1968). [[Башҡорт АССР‑ы]]ның атҡаҙанған нефтсеһе (1967), СССР‑ҙың юғары мәктәп (1979) һәм нефть сәнәғәте (1980) отличнигы. И. М. Губкин исемендәге премия лауреаты (1971)&lt;ref&gt;[http://баш.башкирская-энциклопедия.рф/index.php/component/content/article/8-statya/9288-markhasin-ilya-lvovich Башҡорт энциклопедияһы — Мархасин Илья Львович] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160421141537/http://xn--80ab4e.xn----7sbacsfsccnbdnzsqis3h5a6ivbm.xn--p1ai/index.php/component/content/article/8-statya/9288-markhasin-ilya-lvovich |date=2016-04-21 }}{{V|23|04|2019}}&lt;/ref&gt;.
* [[Илья Эренбург]] (14.01.1891—31.08.1967), [[СССР]] яҙыусыһы, шағир. [[Бөйөк Ватан һуғышы]]нда ҡатнашыусы, «Красная звезда» гәзитенең хәрби хәбәрсеһе. [[112-се Башҡорт кавалерия дивизияһы]] яугирҙары хаҡында ошо баҫмала 1942 йылда донъя күргән «Башҡорттар» очергы авторы. Башҡорт яугирҙарының батырлығын уларҙың ата-бабаларының хәрби традицияларына бәйләй: [[Крәҫтиәндәр һуғышы (1773—1775)|1773—1775 йылдарҙағы Крәҫтиәндәр һуғышы]] ваҡытында рус казактары һәм башҡорттар бойондороҡһоҙлоҡ өсөн көрәшә, [[Ватан һуғышы (1812)|1812 йылғы Ватан һуғышы]]  осоронда һәм Бөйөк Ватан һуғышында рус халҡы менән берлектә Тыуған ил азатлығын һаҡлай тип яҙа. Халыҡтар араһындағы дуҫлыҡты нығытҡан өсөн (1952) халыҡ-ара һәм ике тапҡыр Сталин (1942, 1948) премияһы лауреаты&lt;ref&gt;[http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/17720-erenburg-ilya-grigorevich Башҡорт энциклопедияһы — ЭРЕНБУРГ Илья Григорьевич] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20210112101235/http://bash.bashenc.ru/index.php/component/content/article/8-statya/17720-erenburg-ilya-grigorevich |date=2021-01-12 }}{{V|11|01|2021}}&lt;/ref&gt;.

== Физик-географик ҡылыҡһырлама ==
=== Климат ===
* Уртаса йыллыҡ [[температура]] — {{s|+8,4 °C}}.
* Уртаса йыллыҡ ел тиҙлеге — {{s|2,5 м/с}}.
* Уртаса йыллыҡ һауаның дымлылығы — 74 %.
* Ҡояш яҡтырытыуының дөйөм оҙайлылығы йылына 1927 сәғәт тәшкил итә.
{{Климат города
|Город_род=Киева (норма 1981—2010)
|Источник=[http://www.pogodaiklimat.ru/climate/33345.htm Погода и климат]
| Янв_ср=-3.5	        | Янв_ср_осад=36
| Фев_ср=-3.0	        | Фев_ср_осад=39
| Мар_ср=1.8	        | Мар_ср_осад=37
| Апр_ср=9.3	        | Апр_ср_осад=46
| Май_ср=15.5	        | Май_ср_осад=57
| Июн_ср=18.5	        | Июн_ср_осад=82
| Июл_ср=20.5	        | Июл_ср_осад=71
| Авг_ср=19.7	        | Авг_ср_осад=60
| Сен_ср=14.2	        | Сен_ср_осад=57
| Окт_ср=8.4	        | Окт_ср_осад=41
| Ноя_ср=1.9	        | Ноя_ср_осад=50
| Дек_ср=-2.3	        | Дек_ср_осад=45
| Год_ср=8.4	        | Год_ср_осад=621
| Янв_ср_мин=-5.8	| Янв_ср_макс=-0.9
| Фев_ср_мин=-5.7	| Фев_ср_макс=0.0
| Мар_ср_мин=-1.4	| Мар_ср_макс=5.6
| Апр_ср_мин=5.1	| Апр_ср_макс=14.0
| Май_ср_мин=10.8	| Май_ср_макс=20.7
| Июн_ср_мин=14.2	| Июн_ср_макс=23.5
| Июл_ср_мин=16.1	| Июл_ср_макс=25.6
| Авг_ср_мин=15.2	| Авг_ср_макс=24.9
| Сен_ср_мин=10.2	| Сен_ср_макс=19.0
| Окт_ср_мин=4.9	| Окт_ср_макс=12.5
| Ноя_ср_мин=-0.3	| Ноя_ср_макс=4.6
| Дек_ср_мин=-4.6	| Дек_ср_макс=0.0
| Год_ср_мин=4.9	| Год_ср_макс=12.5
| Янв_а_макс=11.1	| Янв_а_мин=-31.1
| Фев_а_макс=17.3	| Фев_а_мин=-32.2
| Мар_а_макс=22.4	| Мар_а_мин=-24.9
| Апр_а_макс=30.2	| Апр_а_мин=-10.4
| Май_а_макс=33.6	| Май_а_мин=-2.4
| Июн_а_макс=35.0	| Июн_а_мин=2.4
| Июл_а_макс=39.4	| Июл_а_мин=5.8
| Авг_а_макс=39.3	| Авг_а_мин=3.3
| Сен_а_макс=33.8	| Сен_а_мин=-2.9
| Окт_а_макс=27.9	| Окт_а_мин=-17.8
| Ноя_а_макс=23.2	| Ноя_а_мин=-21.9
| Дек_а_макс=14.7	| Дек_а_мин=-30.0
| Год_а_макс=39.4	| Год_а_мин=-32.2
|}}

=== География ===
{|class=&quot;toccolours&quot; style=&quot;text-align:center&quot; align=&quot;center&quot;
!colspan=&quot;9&quot;|Киевтан яҡын тирәләге эре ҡалаларға тиклем алыҫлыҡ&lt;ref name=&quot;trans&quot;&gt;{{cite web
 | url         = http://lardi-trans.com/distance/
 | title       = Расчет расстояний между городами
 | publisher   = Транспортная компания «КСВ 911»
 | author      = 
 | date        = 
 | accessdate  = 2010-04-17
 | archiveurl  = http://www.webcitation.org/60tIrKOQf
 | archivedate = 2011-08-13
}}&lt;/ref&gt;
|-
|||||||{{флаг Белоруссии}} Пинск ~ 360 км&lt;br /&gt;{{Флаг Белоруссии}} [[Минск]] ~ 430 км&lt;br /&gt;{{Флаг Польши}} [[Варшава]] ~ 680 км||{{флаг Белоруссии}} Гомель ~ 225 км&lt;br /&gt;{{Флаг России}} Смоленск ~ 500 км&lt;br /&gt;{{Флаг России}} [[Санкт-Петербург]] ~ 1050 км||{{Флаг Украины}} [[Чернигов]] ~ 125 км&lt;br /&gt;{{Флаг России}} Брянск ~ 410 км&lt;br /&gt;{{Флаг России}} [[Мәскәү]] ~ 750 км||||||
|-
|||||||{{Флаг Украины}} [[Житомир]] ~ 135 км&lt;br /&gt;{{Флаг Украины}} Ровно ~ 305 км&lt;br /&gt;{{Флаг Украины}} Луцк ~ 370 км||[[Файл:Compass Rose Russian North.svg|250px|center|Роза ветров]]||{{Флаг Украины}} Сумы ~ 315 км&lt;br /&gt;{{Флаг Украины}} [[Полтава]] ~ 335 км&lt;br /&gt;{{Флаг Украины}} Харьков ~ 405 км&lt;br /&gt;{{Флаг России}} Белгород ~ 435 км||||||
|-
|||||||{{Флаг Украины}} [[Винница]] ~ 200 км&lt;br /&gt;{{Флаг Украины}} Хмельницкий ~ 275 км&lt;br /&gt;{{Флаг Украины}} [[Ивано-Франковск]] ~ 450 км||{{Флаг Молдавии}} [[Кишинёв]] ~ 395 км&lt;br /&gt;{{Флаг Украины}} Николаев ~ 400 км&lt;br /&gt;{{Флаг Украины}} Одесса ~ 435 км|| {{Флаг Украины}} Кременчуг ~ 260 км&lt;br /&gt;{{Флаг Украины}} Днепропетровск ~ 390 км&lt;br /&gt;{{Флаг Украины}} [[Запорожье]] ~ 440 км ||||||
|-
!colspan=&quot;9&quot;|
|}

=== Тәбиғәте ===
Йәшел үҫентеләрҙең бик күп булыуы менән Киев башҡа ҡалаларҙан айырылып тора{{Переход|#Парки Киева}} Совет сәйәси эшмәкәре [[Згурский, Валентин Арсентьевич|В. Згурский]] хәтирәләрендә [[Шарль де Голль|Шарль де Голлдең]] 1966 йылда Киевҡа килгән сағында трибунанан әйткән һүҙҙәрен килтерелә&lt;ref&gt;{{статья|автор=Дутчак Г. О., Рыжих В. Н.|заглавие=Дружественный визит Президента Франции де Голля в Киев: сила в государственном протоколе|издание=Вестник государственного и муниципального управления|год=2014|ссылка=http://cyberleninka.ru/article/n/druzhestvennyy-vizit-prezidenta-frantsii-de-gollya-v-kiev-sila-v-gosudarstvennom-protokole|номер=2—1|ref=}}&lt;/ref&gt;:

{{цитата|&lt;Миңә&gt; бик күп һоҡланғыс ҡалаларҙы күрергә тура килде, ләкин парк эсендәге ҡаланы тәүге тапҡыр күрәм&lt;ref&gt;{{статья|автор={{iw|Заседа, Игорь Иванович|Igor Zaseda|uk|Засєда Ігор Іванович}}|заглавие=A Day with the Mayor: The restoration of Kiev's old disctricts and the construction of new residential areas in the city are two of Valentin Zgursky’s chief concerns|ответственный=|ссылка=http://catalog.hathitrust.org/Record/007449702|место=[[Вашингтон|Washington, D.C.]]|издательство=[[Посольство России в США|Embassy of the Union of the Soviet Socialist Republics in the USA]]|год=1982|номер=5 (May)|pages=15|издание=[[Russian Life|Soviet Life]]|ref=}}&lt;/ref&gt;.}}

[[Конский каштан обыкновенный|Каштан]] япрағы — ҡала символы&lt;ref&gt;{{EOL|582243|title=Aesculus hippocastanum|{{v|28|3|2009}} }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{GRIN|taxon|1628|title=Aesculus hippocastanum|{{v|28|3|2009}} }}&lt;/ref&gt;. Ҡалаға был ағас XIX һәм XX быуаттар араһында килтерелә. Тәүҙә эксперимент булараҡ каштан ағастары Бульвар шоссеһында (хәҙер — Т. Шевченко исемендәге бульвар) ултыртыла, аҙаҡ был ағасты бөтә ҡала буйынса ултырта башлайҙар&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://kievjournal.com/index.php?option=com_content&amp;task=view&amp;id=131&amp;Itemid=29|title=Белый каштан — символ Киева|publisher=Неофициальный городской сайт Киева|archiveurl=https://www.webcitation.org/6CK4MA4Bm?url=http://www.kievjournal.com/index.php?option=com_content|archivedate=2012-11-20}}&lt;/ref&gt;.

== Административ бүленеш ==
{{main|Киевтың административ-территориаль бүленеше}}
[[Файл:Адміністративний поділ Києва.gif|thumb|250px|Киевтың административ бүленеше]]
[[Файл:Kiew Zentrum.jpg|thumb|280px|Ҡаланың киске панорамаһы]]
Ҡала [[Днепр]]ҙың уң һәм һул ярҙарында урынлашҡан һәм 10 райондан тора.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|-
! Район !! Оригиналь атамаһы !! Майҙаны, км² !! Халҡы, чел.&lt;ref&gt;При определении динамики народонаселения учитывалось изменение за период с 1 декабря 2017 года по 1 января 2018 года&lt;/ref&gt; !! Тығыҙлыҡ, чел./км²
|-
|colspan=&quot;5&quot;| '''''Днепрҙың уң яҡ яры'''''
|-
|[[Голосеевский район]] || Голосіївський район || 160,78 || {{рост}}252 123 || 1568
|-
|[[Соломенский район]] || Солом’янський район || 40,52 || {{рост}}376 847 || 9300
|-
|[[Святошинский район]] || Святошинський район || 102,63 || {{Рост}}342 530 || 3337
|-
|[[Оболонский район]] || Оболонський район || 110,32 || {{Спад}}319 181 || 2893
|-
|[[Подольский район (Киев)|Подольский район]] || Подільський район || 34,08 || {{рост}}206 931 || 6071
|-
|[[Печерский район]] || Печерський район || 19,57 || {{рост}}161 818 || 8268
|-
|[[Шевченковский район (Киев)|Шевченковский район]] || Шевченківський район || 26,63 || {{спад}}220 559 || 8282
|-
|colspan=&quot;5&quot;|'''''Днепрҙың һул яҡ яры'''''
|-
|[[Дарницкий район]] || Дарницький район || 132,24 || {{рост}}345 506 || 2612
|-
|[[Днепровский район (Киев)|Днепровский район]] || Дніпровський район || 66,7 ||{{Рост}}357 947 || 5366
|-
|[[Деснянский район (Киев)|Деснянский район]] || Деснянський район || 154,2 || {{спад}}368 934 || 2392
|}

[[Киевсовет]] тарафынан раҫланған  «2020 йылға тиклем Киев үҫешенең генераль планы» баш ҡала төбәген киңәйтеүҙе күҙҙә тота, уның составына [[Киевская область|Киев өлкәһенең]] түбәндәге райондары ла инәсәк:
* Барышевский, Бородянский, Броварский, Васильковский, Вышгородский, [[Киево-Святошинский район|Киево-Святошинский]], Макаровский, Фастовский;
* [[Город-спутник|Юлдаш-ҡалаларҙың]] ҡайһы берҙәре лә инәсәк, улар араһында [[Борисполь]], [[Боярка]], [[Буча (город)|Буча]], [[Бровары]], [[Васильков]], [[Вишнёвое (город)|Вишнёвое]], [[Вышгород (Украина)|Вышгород]], [[Ирпень]], [[Фастов]] юлдаш-ҡалалар бар&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://city24.ua/client/city24client;jsessionid=CB73A43AAF17FC1D28589CE8C9CD5424?rnd=249268&amp;pageId=15&amp;objId=NewsObject&amp;stateId=NewsByCat&amp;eventId=NewsArticleEvent&amp;articleId=61654&amp;randId=0.8873037678706335 |title = Киев поглотит всю область |archiveurl = https://web.archive.org/web/20070617184130/http://city24.ua/client/city24client;jsessionid=CB73A43AAF17FC1D28589CE8C9CD5424?rnd=249268&amp;pageId=15&amp;objId=NewsObject&amp;stateId=NewsByCat&amp;eventId=NewsArticleEvent&amp;articleId=61654&amp;randId=0.8873037678706335 |archivedate = 2007-06-17 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070617184130/http://city24.ua/client/city24client;jsessionid=CB73A43AAF17FC1D28589CE8C9CD5424?rnd=249268&amp;pageId=15&amp;objId=NewsObject&amp;stateId=NewsByCat&amp;eventId=NewsArticleEvent&amp;articleId=61654&amp;randId=0.8873037678706335 |date=2007-06-17 }}&lt;/ref&gt;.

== Ҡаланың айырым хоҡуҡи статусы ==
;Украинаның баш ҡалаһы
[[Конституция Украины|Украина Конституцияһының]] 133-сө стстаьяһына ярашлы&lt;ref&gt;[http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/p/print?nreg=254%EA%2F96-%E2%F0 Конституція України &amp;#124; від 28.06.1996 № 254к/96-ВР (Стор. 1 з 3)]{{ref-uk}}&lt;/ref&gt;, Киев ҡалаһы, Украинаның баш ҡалаһы булараҡ, Украинаның «Украинаның баш ҡалаһы — герой-ҡала Киев тураһындағы» Законында билдәләнгән&lt;ref&gt;[http://zakon4.rada.gov.ua/laws/show/p/print?nreg=401-14 Про столицю України — місто-герой Київ &amp;#124; від 15.01.1999 № 401-XIV]{{ref-uk}}&lt;/ref&gt;махсус статусҡа эйә һәм өлкә етәкселегенә буйһонмай (Украина Конституцияһы [[Севастополь]]) ҡалаһына ла шундай уҡ хоҡуҡтар бирә). Атап үтелгән Законға ярашлы, уны Украинаның Конституция суды аңлатыуынса, [[Киев ҡалаһы дәүләт хакимиәтенең]] (КГГА) башлығы ҡала башлығын һайлауҙарҙа ҡатнашҡан һайлаусыларҙың иң күп һандағы тауыштарын йыйыу юлы менән автоматик рәүештә туранан-тура һайлауҙарҙа һайлап ҡуйылған Киев ҡалаһы башлығы була.

== Власть органдары ==
{{Обновить|2020}}
[[Файл:Klov Palace. Listed ID 80-382-0462. - 8 Pylypa Orlyka Street, Pechersk Raion, Kiev. - Pechersk 28 09 13 396.jpg|thumb|250px|[[Кловский дворец|Украинаның Юғары суды бинаһы]]]]
2014 йылдың майында ҡала советына һайлауҙар барышында 120 депутат һайлана:
{{electiontable|Kiev local election, 2014}} '''[[2014 йыл]]дың [[25 май]]ында Киев ҡала советы депутаттарын ваҡытынан алда һайлауҙар һөҙөмтәләре'''&lt;ref&gt;[http://vibori2014.rbc.ua/rus/-udar-poluchil-77-iz-120-mest-v-kievsovete-ne-opublikovany-04062014105600 «Удар» получил 77 из 120 мест в Киевсовете, не опубликованы данные по 37-му округу]&lt;/ref&gt;
|-
!style=&quot;background-color:#E9E9E9&quot; align=center colspan=&quot;2&quot; valign=center|Партиялар
!style=&quot;background-color:#E9E9E9&quot; align=right|%
!style=&quot;background-color:#E9E9E9&quot; align=right|Пропорциональ нигеҙҙә һайланған
!style=&quot;background-color:#E9E9E9&quot; align=right|Бер мандатлы округтарҙа һайланған
!style=&quot;background-color:#E9E9E9&quot; align=right|Бөтәһе
|-
|bgcolor=&quot;#FF0000&quot;|
|align=left|[[Украинаның реформалар өсөн демократик альянсы]]
|align=&quot;right&quot;|40,56 %
|align=&quot;right&quot;|30
|align=&quot;right&quot;|47
|align=&quot;right&quot;|77
|-
|bgcolor=&quot;#FF2400&quot;|
|align=left|[[Олег Ляшконың Радикаль партияһы]]
|align=&quot;right&quot;|9,21 %
|align=&quot;right&quot;|7
|align=&quot;right&quot;|—
|align=&quot;right&quot;|7

|-
|bgcolor=&quot;#00A86B&quot;|
|align=left|[[Самопомощь|«Үҙ-үҙеңә ярҙам» берекмәһе]]
|align=&quot;right&quot;|6,87 %
|align=&quot;right&quot;|5
|align=&quot;right&quot;|—
|align=&quot;right&quot;|5
|-
|bgcolor=&quot;#002FA7&quot;|
|align=left|[[Свобода (партия, Украина)|Бөтә Украина «Азатлыҡ» берекмәһе]]
|align=&quot;right&quot;|6,50 %
|align=&quot;right&quot;|5
|align=&quot;right&quot;|1
|align=&quot;right&quot;|6
|-
|bgcolor=&quot;#FFCBDB&quot;|
|align=left|[[Батькивщина|Бөтә Украина «Батькивщина» берекмәһе]]
|align=&quot;right&quot;|4,14 %
|align=&quot;right&quot;|3
|align=&quot;right&quot;|—
|align=&quot;right&quot;|3
|-
|bgcolor=&quot;#EF9B0F&quot;|
|align=left|«[[Гражданская позиция (Украина)|Граждандар позицияһы]]»
|align=&quot;right&quot;|3,61 %
|align=&quot;right&quot;|3
|align=&quot;right&quot;|—
|align=&quot;right&quot;|3
|-
|bgcolor=&quot;#228B22&quot;|
|align=left|«[[Новая жизнь (партия)|Яңы тормош]]»
|align=&quot;right&quot;|3,39 %
|align=&quot;right&quot;|3
|align=&quot;right&quot;|—
|align=&quot;right&quot;|3
|-
|bgcolor=&quot;#004DFF&quot;|
|align=left|[[Украина «Берҙәмлек» партияһы]]
|align=&quot;right&quot;|3,31 %
|align=&quot;right&quot;|2
|align=&quot;right&quot;|—
|align=&quot;right&quot;|2
|-
|bgcolor=&quot;#120A8F&quot;|
|align=left|[[Демократический альянс (Украина)|Демократик альянс]]
|align=&quot;right&quot;|3,00 %
|align=&quot;right&quot;|2
|align=&quot;right&quot;|—
|align=&quot;right&quot;|2
|-
|bgcolor=&quot;#FFD100&quot;|
|align=left|[[Укаринаның демократик партияһы]]
|align=&quot;right&quot;|1,24 %
|align=&quot;right&quot;|—
|align=&quot;right&quot;|2
|align=&quot;right&quot;|2
|-
|bgcolor=&quot;#BFBFBF&quot;|
|align=left|Үҙен-үҙе күрһәтеүселәр
|align=&quot;right&quot;|—
|align=&quot;right&quot;|—
|align=&quot;right&quot;|9
|align=&quot;right&quot;|9
|-
|align=left style=&quot;background-color:#E9E9E9&quot; colspan=&quot;2&quot;|'''Всего (%)'''
|width=&quot;30&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;background-color:#E9E9E9&quot;|'''100,00 %'''
|width=&quot;30&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;background-color:#E9E9E9&quot;|'''60'''
|width=&quot;30&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;background-color:#E9E9E9&quot;|'''60'''
|width=&quot;30&quot; align=&quot;right&quot; style=&quot;background-color:#E9E9E9&quot;|'''120'''
|}

{|class=&quot;graytable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
 |+
 |width=&quot;20%&quot;|[[Файл:VCH Верх Рада CHUPRINA ©.JPG|center|225px]]
 |width=&quot;20%&quot;|[[Файл:Kiev Cabinet of Ministers.jpg|center|225px]]
 |width=&quot;20%&quot;|[[Файл:Pres-adm-ukraine-2008.jpg|center|195px]]
 |width=&quot;20%&quot;|[[Файл:Ministry of Foreign Affairs of Ukraine.JPG|center|195px]]
 |width=&quot;20%&quot;|[[Файл:Крещатик, 36 (01) - Мэрия.jpg|center|195px]]
 |-
 |[[Верховная рада Украины|Юғары Рада]] [[Здание Верховного Совета Украины|бинаһы]] 
 |[[Кабинет министров Украины|Министрҙар кабинеты]] бинаһы
 |[[Украина президенты офисы]]
 |[[Украинаның Сит илдәр министрлығы]]
 |[[Крещатик]]та [[Киев ҡала дәүләт хакимиәте]] 
 |}

== Ҡала башлыҡтары ==
{{main|Великие князья Киевские|Градоначальники Киева}}

== Халҡы ==
{{main|Киев халҡы}}
[[Файл:Монумент Незалежності України Майдан.jpg|thumb|250px|[[Незалежность майҙаны]]]]
Бойондороҡһоҙлоҡ дәүерендә Украинала ни бары бер тапҡыр, 2001 йылда, халыҡ иҫәбе алына, уның барышында илдәге халыҡ һанының 2 611 327 кеше булыуы теркәлә.Ҡала халҡының хәҙерге һанына ҡара төрлө рәсми сығанаҡтар бар. Мәҫәлән, Украинаның Министр Кабинеты үткәргән иҫәп буйынса 2019 йылдың 1 ғинуарына ҡалала халыҡ һаны 3 703 100 кеше тәшкил итә&lt;ref name=&quot;Кабмин 2019&quot;&gt;[https://www.youtube.com/watch?v=wnzq3za20wQ 23.01.2020 Прес-конференція щодо результатів оцінки чисельності наявного населення України]&lt;/ref&gt;, ә бына халыҡ иҫәбен алыуҙағы рәсми иҫәптә (уны 2020 йылдың 1 ғинуарына ҡарата Укрстат мәғлүмәттәре бирә) 2 967 360 кеше тип билдәләнә&lt;ref name=&quot;Население 1 янв 2020&quot;&gt;[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2019/ds/kn/kn_u/kn1219_u.html Чисельність населення (за оцінкою) на 1 січня 2020 року та середня чисельність у 2019 році]&lt;/ref&gt; или&lt;br&gt; 3 703 100&lt;ref name=&quot;Кабмин 2019&quot; /&gt;.

[[XVIII быуат]] аҙағында ҡалала {{s|30 000}} тирәһе кеше йәшәй. 2001 йылдағы [[Перепись населения в Киеве (2001)|халыҡ иҫәбен алыу]] мәғлүмәттәре буйынса, Киевта {{s|2 611 300}} кеше йәшәй. Хәҙерге ваҡытта халыҡ һаны йылына уртаса 20 мең кешегә арта. 2002 йылдың 1 ғинуарынан 2010 йылдың 1 ғинуарына тиклем Киев халҡы 174 мең кешегә артҡан&lt;ref name=&quot;Gorstat-527&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.gorstat.kiev.ua/p.php3?c=527&amp;lang=1|title=Населення (1995—2012 рр.)|publisher=Головне управління статистики у м. Києві|lang=uk|access-date=2010-04-05|archive-date=2013-10-04|archive-url=https://web.archive.org/web/20131004213334/http://www.gorstat.kiev.ua/p.php3?c=527&amp;lang=1|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131004213334/http://www.gorstat.kiev.ua/p.php3?c=527&amp;lang=1 |date=2013-10-04 }}&lt;/ref&gt;. 2018 йылдың 1 ғинуарына шул осорҙа йәшәгән халыҡ һаны 2 934 522 кеше тәшкил итә (был 2017 йылдың 1 ғинуары менән сағыштырғанда 0,3 процентҡа күберәк). Даими йәшәүселәр һаны — 2 893 215 кеше&lt;ref&gt;При определении динамики народонаселения учитывалось изменение за период с 1 декабря 2017 года по 1 января 2018 года&lt;/ref&gt;. Халыҡтың тәбиғи үҫеше күҙәтелә, тотош ил буйынса алынған күрһәткес менән сағыштырғанда ул байтаҡҡа юғары (Киевта 1000 кешегә үҫеш +2,2 кеше булһа, Украина буйынса тотош алғанда 1000 кешегә −4,17 кеше). Киев был йәһәттән Карпат аръяғы һәм Ровенский өлкәләренән генә ҡалыша, уларҙа ярашлы рәүештә үҫеш +3,7 һәм +2,4 кеше. Демография институты мәғлүмәттәре һәм [[НАН Украины|Украинаның Мили Фәндәр Академияһының]] социаль тикшеренеүҙәре буйынса, 2009 йылдың башына Киевта халыҡ һаны 3144,3 мең кеше тәшкил итә&lt;ref&gt;[https://idss.org.ua/monografii/nandop1.pdf Соціально-економічний стан України: наслідки для народу та держави]. — Національна доповідь, Київ, 2009. С. 211{{ref-uk}}&lt;/ref&gt;, был рәсми статистика мәғлүмәттәре менән сағыштырғанда 420 мең кешегә күберәк.  2016 йылда: тыуым — 1000 кешегә 12,5 кеше, үлем — 10,5, тәбиғи үҫеш — 2,0 (Украина буйынса тотош алғанда −4,4 кеше)&lt;ref&gt;[http://www.kiev.ukrstat.gov.ua/p.php3?с=527&amp;lang=1 Население г. Киева (1995—2016)]{{ref-uk}}&lt;/ref&gt;,&lt;ref&gt;[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2007/ds/nas_rik/nas_u/nas_rik_u.html Население Украины (1995—2016)]{{ref-uk}}&lt;/ref&gt;. Миграция күрһәтәкестәре: 10 мең кешегә килеүселәр һаны — 102,8, китеүселәр — 57,2, миграция үҫеше — 45,6 (Украина буйынса тотош алғанда 2,5)&lt;ref&gt;[http://www.ukrstat.gov.ua/operativ/operativ2016/ds/mr/mr_u/mr1216_u.html Миграционное движение населения в 2016 году]{{ref-uk}}&lt;/ref&gt;.

=== Милли составы ===
XVII быуат уртаһына Киев халҡының күпселеген украиндар, ҙур булмаған өлөшөн урыҫтар, белорустар һәм поляктар тәшкил итә. Бынан тыш ҡалала әрмәндәр, йәһүдтәр, гректар, татарҙар, немецтар һәм башҡа этнос вәкилдәре йәшәй&lt;ref name=&quot;Історія міст&quot;&gt;Історія міст і сіл Української РСР: В 26 т. Київ / Гол. ред. кол.: Тронько П. Т. (гол. Гол. редкол.), Бажан М. П., Білогуров М. К., Білодід I. K., Гудзенко П. П., Дерев′янкін Т. І., Касименко О. К. (заст. гол. Гол. редкол.), Кондуфор Ю. Ю., Королівський С. М., Кошик О. К., Мітюков О. Г., Назаренко І. Д., Овчаренко П. М., Пилькевич С. Д., Ремезовський Й. Д. (заст. гол. Гол. редкол.), Слабєєв І. С. (відп. секр. Гол. редкол.), Цілуйко К. К.; Ред. кол. тома: Бойченко В. О. (гол. редкол.), Касименко О. К., Котов В. Н.. Кошик О. К. (заст. гол. редкол.), Марченко М. І., Мельник Л. Г., Овчаренко П. М., Прощарук Г. П., Рудько М. П. (відп. секр. редкол.). АН УРСР. Інститут історії. — К.: Голов. ред. УРЕ АН УРСР, 1968. — стр. 57 — 587 с.&lt;/ref&gt;.

XIX быуатта ассимиляция иҫәбенә Киевта украиндар һаны байтаҡҡа кәмей. Мәҫәлән, 1897 йылда улар 22,2 % булһа, ә 1917 йылда — 16,4 % ҡына булып ҡала. Бер үк ваҡытта урыҫтарҙың һаны ла кәмей төшә (54,2 проценттан 49,5  процентҡа тиклем) һәм йәһүдтәрҙең һаны 12,1 проценттан 18,6 процентҡа тиклем арта. Артабан украиндарҙың өлөшө арта, һәм  1926 йылда улар Киевта ҡайтанан күпселекте тәшкил итә: 42,2 %, ә урыҫтар — 24,4 %&lt;ref name=&quot;Кабузан&quot;&gt;''Кабузан В. М.'' Украинцы в мире динамика численности и расселения. 20-е годы ХVIII века — 1989 год Формирование этнических и политических границ украинского этноса. Ин-т рос. истории РАН. М. Наука, 2006. — стр. 290—658 с.&lt;/ref&gt;.

XXI быуат башына Киевта украиндар һаны 1989 йылдағы 72,5 %  урынына 2001 йылда 82,2 процентҡа етә. Был осорҙа башҡа милләттәр һаны кәмей. Бөтәһенә ҡарағанда ла урыҫтарҙың һаны кәмей: 1989 йылда 536,2 мең кеше булһа (20,9 %),  2001 йылда 337,3 мең кеше (13,1 %). Белорустар һаны ла түбәнәйә (1989 — 25,3 мең кеше, 2001 — 16,5 мең кеше) һәм поляктар (1989 — 10,4 мең кеше, 2001 — 6,9 мең кеше). XXI быуат башына йәһүдтәрҙең эмиграция процесы тамамлана (1989 йылдан 2001 йылға тиклем Киевта йәһүдтәрҙең һаны 100,6 мең кешенән 17,9 мең кешегә тиклем кәмей, ҡала халҡы өлөшөндә лә кәмеү күҙгә бәрелеп тора: 13,9 % [[1959 йыл]]да һәм 0,7 % 2001 йылда).

2001 йылдағы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәренә ярашлы&lt;ref&gt;''Тархов С. А.'' [http://www.demoscope.ru/weekly/2004/0173/analit05.php «Итоги переписи населения Украины 2001 года» — Четвёртые сократические чтения по географии. Научные теории и географическая реальность. // Сборник докладов / Под редакцией [[Шупер, Вячеслав Александрович&amp;#124;В. А. Шупера]]. — М.: Эслан, 2004. — C. 144—164.]&lt;/ref&gt;, ҡала халҡының 82,2 проценты украиндарҙан һәм 13,1 проценты [[Русские в Киеве|урыҫтарҙан]] тора. 2006 йылдың ноябрендә кешеләрҙән һорағанда ҡалала йәшәүселәрҙең 83 проценты үҙен украин тип атай, 14 проценты — урыҫтар, 3 проценты — йәһүдтәр, әрмәндәр һәм башҡа милләт вәкилдәре&lt;ref name=&quot;ado5&quot;&gt;{{cite web |url = http://zadonbass.org/news/all/?id=46675 |title = «Блеск и нищета» киевлян |archiveurl = https://web.archive.org/web/20131103213630/http://zadonbass.org/news/all/?id=46675 |archivedate = 2013-11-03 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131103213630/http://zadonbass.org/news/all/?id=46675 |date=2013-11-03 }}&lt;/ref&gt;{{нет в источнике|21|12|2013}}&lt;!-- В 2001 доминирующим языком общения в Киеве являлся [[Украинский язык|украинский]] — 52,5 % горожан используют украинский, а русский — только 10,5 %. Причём только украинский язык во всех ситуациях употребляют 21,2 % киевлян, а только русский — 4,3. --&gt;

=== Йәһүд общинаһы ===
Киевтың йәһүд общинаһы тураһындағы тәүге мәғлүмәттәр Х быуат тип билдәләнелә. «[[Киев хаты]]н» — Киевтың тәүге тапҡыр иҫкә алыныуы — Киевта шул дәүерҙә йәшәгән йәһүдтәр боронғо иврит телендә яҙып ҡалдырған. Туделынан Венямин һәм Регенсбургтан Перхия кеүек йәһүд сәйәхәтселәре, Киевта ҙур йәһүд общинаһы йәшәгән ҡала, тип атай. Монголдар баҫып алған осорҙа община ҡала менән бергә юҡ ителә һәм тик поляк идаралығы дәүерендә генә тергеҙелә. Был осорҙа йәһүдтәр бер нисә тапҡыр (1459 һәм 1619 йылдарҙа) ҡаланан ҡыуыла&lt;ref name=&quot;jewishvirtuallibrary&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0012_0_11117.html|title=Kiev|publisher=Encyclopaedia Judaica|lang=en|accessdate=2013-06-25|archiveurl=https://www.webcitation.org/6Hjzfl4b0?url=http://www.jewishvirtuallibrary.org/jsource/judaica/ejud_0002_0012_0_11117.html|archivedate=2013-06-29}}&lt;/ref&gt;

1648 йылда, Украинала йәшәгән бөтә йәһүдтәр кеүек үк, Хмельницкийҙың казак ихтилалынан община ҙур зыян күрә. 1654 йылда Киевты Мәскәү батшалығына ҡушҡандан һуң йәһүдтәргә ҡалала төпләнеү тыйыла, тик 1793 йылда Польшаны бүлгәндән һуң ғына был тыйыу алына, шунан һуң ғына Киевҡа поляк йәһүдтәре килеп ултыра башлай.

[[Файл:Будинок Гінзбурга.jpg|thumb|250px|Гинзбург йорто (Киев)|Гинзбург йорто]]]]
XIX быуатта община артабан үҫә һәм оҙаҡламай Украинаның мөһим йәһүд общиналарының береһенә әйләнә. Был осорҙа ҡала бик күп синагога, шул иҫәптән ҡаланың төп синагогаһы — Бродский синагогаһы ла төҙөлә. Шулай уҡ бер нисә мәктәп һәм оҫтахана төҙөлә.

XIX быуаттың тәүге яртыһында һәм XX быуаттың башында община бер нисә ҡыйралыш кисерә — 1882 йылда тиҫтәләгән йәһүд үлтерелә һәм яралана, күп йорттар талана. 1905 йылда община тағы ла ҡыйралыштан зыян күрә. 1913 йылда Киевта [[Бе́йлис эше]] киң билдәлелек ала — йәһүд Менахем Мендел Бейлисты 12 йәшлек уҡыусыны ритуаль үлтереүҙә ғәйеләү буйынса суд процесы була. Процесс һөҙөмтәләре буйыса Бейлис аҡлана.

Граждандар һуғышы һәм Украинаның бойондороҡһоҙлоҡ өсөн һуғышы барышында община бер-береһенә ҡаршы булған көстәр тарафынан бер нисә ҡыйралыштан зыян күрә. Һуғыш тамамланып, совет власы урынлаштырылғас, община йәһәт үҫә һәм 1939 йылға {{s|224 000}} кешегә етә&lt;ref name=&quot;jewishvirtuallibrary&quot;/&gt;

Нацист Германияһы СССР-ға һуғыш башлағандан һуң йәһүдтәрҙең күбеһе ҡаланан сығып ҡаса. 1941 йылдың 29—30 сентябрендә ҡалала ҡалған йәһүдтәр [[Бабий Яр]]ға ҡыуып сығарыла һәм шунда үлтерелә. Холокостың киң билдәле ошо бер эпизодында ғына {{s|33 731}} кеше һәләк була. 1941—1942 йылдарҙа тағы ла {{s|15 000}} йәһүд атып үлтерелә.
Һуғыштан һуң ҡалаға иҫән ҡалған йәһүдтәр ҡайта, һәм община тергеҙелә. 1946 йылда ҡалала бер генә синагога эшләй, ҡаланың тәғәйенләнгән һуңғы раввины Панец 1960 йылда эшен ташлай һәм 1968 йылда вафат була. Унан һуң 1990-сы йылдарға тиклем Киевта бөтөнләй раввин булмай&lt;ref name=&quot;jewishvirtuallibrary&quot;/&gt;.

{|class=&quot;graytable&quot; style=&quot;text-align:center&quot;
|+
|width=&quot;20%&quot;|[[Файл:Київська велика хоральна синагога.jpg|center|210px]]
|width=&quot;20%&quot;|[[Файл:Синагога Баришпольського.jpg|center|210px]]
|width=&quot;20%&quot;|[[Файл:Brodsky Synagogue.jpg|center|210px]]
|width=&quot;20%&quot;|[[Файл:Galickaja sinagoga-fasad.JPG|center|200px]]
|width=&quot;20%&quot;|[[Файл:Кенаса караїмська P1460234 вул. Ярославів Вал, 7.jpg|center|210px]]
|-
|[[Синагога Киевской иудейской религиозной общины|Большая хоральная синагога]]
|[[Синагога Баришпольського]]
|[[Хоральная синагога Бродского]]
|[[Галицкая синагога]]
|[[Кенасса в Киеве|Караимская кенаса]]
|}

СССР тарҡалғандан һәм Украинаның бойондороҡһоҙлоғо тергеҙелгәндән һуң йәһүдтәрҙең күпселеге эмиграцияға китә. 1990-сы йылдарҙа дини община ҡайтанан эшләй башлай; шулай уҡ Бабий Ярҙа Холокост ҡорбандарына мемориаль асыла, унда йыл һайын рәсми сара үткәрелә&lt;ref&gt;[http://www.jpost.com/Jewish-World/Jewish-News/Peres-will-attend-memorial-ceremony-at-Ukraine-Babi-Yar Peres will attend memorial ceremony at Ukraine’ Babi Yar &amp;#124; JPost &amp;#124; Israel News]&lt;/ref&gt;. На сегодняшний день в Киеве живёт около {{s|20 000}} евреев. В городе есть две еврейские школы и две главные религиозные общины с двумя синагогами — Хабад (раввин Моше Асман) и Карлин (Яков Блайх он же главный раввин Украины)&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.jpeopleworld.com/index.php?dir=site&amp;page=country&amp;subj_cs=4755|title=Jewish community in Kiev|publisher=www.jpeopleworld.com|lang=en|accessdate=2013-06-25|archiveurl=https://www.webcitation.org/6HjzgTHua?url=http://www.jpeopleworld.com/index.php?dir=site|archivedate=2013-06-29}}&lt;/ref&gt;.

Киевта һәм Киев өлкәһендә ювелир [[Маршак, Иосиф Абрамович|Иосиф Маршак]] (1854), философ [[Шестов, Лев Исаакович|Лев Шестов]] (1866), сатирик [[Ядов, Яков Петрович|Яков Ядов]] (1873), яҙыусы [[Эренбург, Илья Григорьевич|Илья Эренбург]] (1891), рәссам [[Сандро Фазини]] (1892), совет дәүләт ҙәм партия эмәкәре [[Каганович, Лазарь Моисеевич|Лазарь Каганович]] (1893), Израиль сәйәсмәне [[Меир, Голда|Голда Меир]] (1898), пианист [[Горовиц, Владимир Самойлович|Владимир Горовиц]] (1903), кинорежиссёр [[Дерен, Майя|Майя Дерен]] (1917), физик [[Мошинский, Маркос|Маркос Мошинский]] (1921)&lt;ref&gt;{{cite web|author=Ганна Руденко|title=Еврейская Украина: 10 фактов о евреях Киева|url=http://jewishnews.com.ua/ru/publication?id=3855|publisher=Jewish news|archiveurl=https://web.archive.org/web/20161022025850/http://jewishnews.com.ua/ru/publication?id=3855|archivedate=2016-10-22}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161022025850/http://jewishnews.com.ua/ru/publication?id=3855 |date=2016-10-22 }}&lt;/ref&gt;.

== Иҡтисады ==
* [[:Категория:Киев иҡтисады]]
[[Файл:City-Horizon-Tower.jpg|thumb|left|[[Украин биржаһы]]]]
[[Файл:Киев slyline.jpg|thumb|right|Киевтың эшлекле үҙәге]]
[[Файл:Владимирская 54 Киев 2010 02.JPG|thumb|right|[[Национальная академия наук Украины|Украинаның Милли Фәндәр Академияһы Президиумы]], артҡы планда «Леонардо» бизнес-үҙәге]]
Киев илдең эре иҡтисади һәм сәнәғәт үҙәге булып тора. Халыҡ һаны яғынан да, шулай уҡ эшлекле әүҙемлек йәһәтенән дә ул Украинаның иң ҙур ҡалаһы. 2010 йылдың 1 ғинуарына Киевта 238 000 йүнселлек субъекты теркәлгән&lt;ref name=&quot;kiev.ukrstat.gov.ua&quot;&gt;[http://kiev.ukrstat.gov.ua/?c=1002&amp;lang=1 Industrial Production by Economic Activity]&lt;/ref&gt;.

Рәсми мәғлүмәттәр 2004 йылдан алып 2008 йылға тиклемге осорҙа Киевтың иҡтисады илдең башҡа өлөшөнән алда барыуын күрһәтә (килем йылына уртаса 11,5  процентҡа арта)&lt;ref name=&quot;kiev.ukrstat.gov.ua&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Gross Domestic Product&quot;&gt;[http://www.ukrstat.gov.ua/ Gross Domestic Product]&lt;/ref&gt;. 2007 йылда башланған [[Финансовый кризис 2007—2008 годов|донъя финанс көрсөгенән]] һуң Киев иҡтисады 2009 йылда ҙур зыян күрә: [[валовой региональный продукт|тулайым төбәк продукты]] 13,5 процентҡа кәмей&lt;ref name=&quot;Gross Domestic Product&quot;/&gt;. Бик юғары кимәлдә булыуына ҡарамаҫтан, тотош ил менән сағыштырғанда әүҙемлек 1,6 процентҡа аҙыраҡ түбәнәйә&lt;ref name=&quot;Gross Domestic Product&quot;/&gt;. Киев иҡтисады, Украинаның башҡа өлөшөндәге кеүек үк, 2010 һәм 2011 йылдарҙа бер аҙ күтәрелә. Киев килеме уртаса кимәлдә булған ҡала, хәҙерге ваҡытта хаҡтар күп кенә американ ҡалаларындағы хаҡтар менән сағыштырырлыҡ (йәғни Көнбайыш Европаға ҡарағанда байтаҡҡа түбән).

Иҡтисади нигеҙенең ҙур һәм төрлө булыуы һәм ниндәйҙер айырым тармаҡҡа йәки компаниеға бәйле булмауы арҡаһында, ҡалала эшһеҙлек кимәле элек-электән сағыштырмаса түбән була — 2005 — 2008 йылдарҙа ни бары 3,75 %&lt;ref name=&quot;kiev.ukrstat.gov.ua&quot;/&gt;. 2009 йылда эшһеҙлек кимәле 7,1 процентҡа күтәрелеүгә ҡарамаҫтан, ил буйынса уртаса кимәлдән (9,6 %) түбәнерәк булып ҡала&lt;ref name=&quot;kiev.ukrstat.gov.ua&quot;/&gt;.

2019 йылдың июленә Киевта уртаса эш хаҡы 16 249 гривен (560 евро/630 долларов США) тәшкил итә&lt;ref name=&quot;Gross Domestic Product&quot;/&gt;&lt;ref&gt;[https://index.minfin.com.ua/labour/salary/average/kiev/ index.minfin.com.ua/ua/labour/salary/average/Київ/]&lt;/ref&gt;.

Киев, һис шикһеҙ, Украинаның бизнес һәм коммерция үҙәге булып тора, илдең  [[Нафтогаз Украины|Украина Нефтогазы]], Энергобаҙар һәм [[Киевстар]] кеүек эре компаниялары бында урынлашҡан. 2010 йылда милли [[ваҡлап һатыуҙың]] 18 проценты һәм төҙөлөш эшмәкәрлегенең 24 проценты ҡала өлөшөнә тура килә&lt;ref name=&quot;kiev.ukrstat.gov.ua&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Gross Domestic Product&quot;/&gt;. Күсмәҫ милек — Киев иҡтисады нигеҙҙәренең береһе. Фатирҙарҙың уртаса хаҡы  илдәге иң юғарыһы, Көнсығыш Европа менән сағыштырғанда ла иң юғарыһы&lt;ref&gt;[https://www.globalpropertyguide.com/Europe/Ukraine/square-meter-prices Price per Square Meter Ukraine | Ukrainian Cost per Square Meter&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt;. Киев шулай уҡ [[Коммерческая недвижимость|коммерция күсмәҫ милке]] буйынса ла юғары урындарҙы биләй, сөнки илдең иң юғары офис биналары ла Киевта урынлашҡан («[[Гулливер (бизнес-центр)|Гулливер]]», «[[Парус (бизнес-центр)|Парус]]») кеүектәре һәм Украинаның иң эре сауҙа үҙәктәре («Dream Town» һәм «Ocean Plaza»кеүектәре).

=== Сәнәғәте ===
Еңел һәм аҙыҡ-түлек сәнәғәте, химия производствоһы, машиналар эшләү, фармацевтика, металлургия, авиатөҙөлөш, полиграфия, включая нәшер итеү, матбуғат һәм яҙылған мәғлүмәттәрҙән к-сермә эшләү Киевта сәнәғәттең төп тармаҡтары булып тора&lt;ref name=&quot;kiev.ukrstat.gov.ua&quot;/&gt;. В Киеве, также, расположен [[Институт транспорта нефти]].

=== Эре предприятиялары ===
[[Файл:Antonov An-124-100M Ruslan, Antonov Design Bureau AN2177099.jpg|thumb|right|[[КБ Антонов|Антонов конструктор бюроһында]] эшләнгән[[Ан-124]]]]
* [[Оболонь (пивоваренная компания)|«Оболонь» һыра ҡайнатыу заводы]]
* [[Киевский судостроительно-судоремонтный завод|Киев судно төҙөү-судно ремонтлау заводы]]
* [[КБ Антонов|Антонов конструктор бюроһы]]
* [[Киевский бронетанковый завод|Киев бронетанк заводы]]
* ОАО «[[Маяк (завод в Киеве)|„Маяк“ заводы]]» ААЙ-һы
* [[Большевик (завод, Киев)|Киев «Большевик» заводы]]
* Киев «[[Кузница на Рыбальском]]» заводы (элекке «Ленинская кузня»)
* [[Киевский завод «Стройдормаш»|Киев «Стройдормаш» заводы]]
* ООО ПТК «[[Агромат]]»
* [[410-сы граждандар авиацияһы заводы]]
* [[Арсенал (завод, Киев)|«Арсенал» заводы]]
* [[ «Антонов» серия заводы]]

== Транспорты ==
Киев — эре транспорт узелы (тимер юлы һәм [[шоссе]]юлдар, [[йылға порты]], [[аэропорт]]тар). 1960 йылдан метрополитен эшләй. Автобус, троллейбус һәм трамвай селтәрҙәре үҫешкән, фуникулёр эшләй.

=== Һауа транспорты ===
[[Файл:Boryspil Terminal D - panoramio.jpg|thumb|«[[Борисполь (аэропорт)|Борисполь]]», терминал «D»]]
1941 йылда юҡҡа сығарылған [[Бровары (аэропорт)|Броварский]] тәүге эре пассажир аэропорты (шулай уҡ хәрби аэродромы менән бергә) була{{нет АИ|27|09|2016}}.

Әлеге ваҡытта Киевта өс аэропорт эшләй:
* Халыҡ-ара «[[Борисполь (аэропорт)|Борисполь]]» аэропорты (Киевтың көньяҡ-көнсығышындараҡ, Киев өлкәһенең Борисполь ҡалаһында урынлашҡан).
* Халыҡ-ара «[[Киев (аэропорт)|Киев]]» аэропорты (Жуляны).
* Халыҡ-ара «[[Антонов (аэропорт)|Антонов]]» аэропорты (Гостомель).

Ҡала эсендә шулай уҡ [[Святошин (аэродром)|Святошин]] эксперименталь аэродромы (Киев «Авиант» авиазаводының һынауҙар үткәреү аэродромы). Ҡала тирәләй Васильков, Узин, Белая Церковь ҡалаларында хәрби аэродромдар урынлашҡан. Васильков һәм Белая Церковь аэродромдарын пассажир аэропорттары булараҡ файҙаланыу пландары буйынса бер нисә тапҡыр фекер алышыу була. Ҡала янында ҙур булмаған бер нисә аэродром бар: [[Чайка (аэродром)|Чайка]] (ОСААФ-тың элекке базаһы, парашют базаһы, спорт авиацияһы), Бузовая (планер базаһы), Долина (спорт авиацияһы), Наливайковка (спорт авиацияһы), Бышев, Бородянка (парашют базаһы), Девички, Гоголев, Киев-Южный (Гребинки, ауыл хужалығы авиацияһы, парашют базаһы, вертолёттар) һәм башҡалар.

2017 йылда 11 миллиондан ашыу пассажир Киев аэропорттары хеҙмәтенән файҙаланған&lt;ref&gt;{{cite web|title=Аэропорт Борисполь обслужил 10-миллионного пассажира|url=http://www.capital.ua/ru/news/103822-aeroport-borispol-obsluzhil-10-millionnogo-passazhira|accessdate=2018-01-02}}&lt;/ref&gt;.

=== Тимер юлдары ===
 йылда Киев — эре тимер юл узелы. [[Юго-Западная железная дорога|Көньяҡ-Көнбайыш тимер юлының]] баш идаралығы Киевта урынлашҡан. Үҙәк тимер юл станцияһы — [[Киев-Пассажирский]].

[[Фастов]], [[Коростень|Коростень]], [[Нежин]], [[Гребёнка (Полтава өлкәһе)|Гребёнка]], [[Мироновка|Мироновка]] йүнәлештәрендәге биш магистраль юл Киевта киҫешә. Шулай уҡ «Төньяҡ ҡулса» юлы ла Киев аша үтә, ул Борщаговка һәм Святошин станцияларынан Почайна һәм Киев-Днепровский станциялары аша Дарница станцияһына тиклем бара. Бөтә магистраль юлдар ҙа электрлаштырылған. Почайна станцияһынан Вышгородҡа тиклем электр үткәрелмәгән ведомстово тимер юлы бар. 2011 йылда көнөнә бер нисә тапҡыр ҡала яны дизель-поезы йөрөй. Пассаржирҙар ағымы түбән кимәлдә булыу сәбәпле, хәҙер был линияла поезд йөрөмәй.
[[Файл:Киев. Ж-Д-Вокзал.jpg|thumb|Вид на [[Киев-Пассажирский|Киев тимер юл вокзалы]]]]
[[2009 йыл]]да [[Кие ҡала электричкаһы|ҡала электричкаһының]] тәүге сираты эшләй башлай, 011 йылдың 4 октябренән ҡулса тимер юлы буйлап 2 поезд йөрөй.

Тимер юл вокзалдары:
* [[Киев-Пассажирский]] (уға Көньяҡ вокзал, Ҡала яны вокзалы һәм Төньяҡ платформалар инә)
* [[Киев-Товарный]]
* [[Караваевы Дачи (остановочный пункт)|Караваев Дачалары]]
* [[Дарница (железнодорожная станция)|Дарницкий тимер юл вокзалы]]
* [[Киев-Демеевский]]

=== Йылға ===
[[Файл:Київ, Річковий вокзал 01.jpg|thumb|Киев йылға порты]]
{{main|Киев йылға порты}}
Киев йылға порты [[1897 йыл]]дың июлендә төҙөлә. Порт причалдары Гавандән метроның «[[Днепр (станция метро, Киев)|Днепр]]» станцияһына тиклем һуҙыла. Днепр буйлап йөктәр һәм пассадирҙар ташыу менән «Укрречфлот» судно йөрөтөү компаниеһы шөғөлләнә. Совет осоронда пассажир ташыу рентабелле булмай, шуға күрә компание дәүләт дотацияһын ала. 1992 йылдың 11 ноябрендә «Укрречфлот» хосусилаштырыла, йөктәр һәм пассажирҙар ташыу ҡырҡа кәмей башлай, шул уҡ ваҡытта пассажир караптары һәм суднолар сит илгә һатыла, йәки металл һынығы итеп тапшырыла. Хәҙерге ваҡытта Днепр буйлап пассажирҙар өсөн Киев ҡалаһы тирәһендә генә экскурсия маршруттары эшләй. [[2009 йыл]]да Киевта ҡаланың уң яҡ ярын һул яҡ яры менән тоташтырыу өсөн онотолған йәмәғәт транспорты төрө - &quot;йылға трамвайы&quot; йөрөй башлай. Трамвай йылдың тик йылы ваҡытында ғына йөрөй. Днепр эре габаритлы йөктәрҙе ташыу өсөн файҙаланыла.

=== Автомобиль юлдары ===
Киев — Украинаның эре автомобиль юлдары узелы. Ҡалала автомобиль юлдарының оҙонлоғо 1600 километрҙан ашыу, 2018 йылға уларҙың 78 проценҡа яҡынының файҙаланыу ваҡыты үткән&lt;ref&gt;[https://strana.ua/news/71714-v-kieve-bolee-1000-km-dorog-ne-sootvetstvuyut-standartam.html Новости Украины — Около 80 % дорог в Киеве не соответствуют должным стандартам]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://kyivcity.gov.ua/news/tilki_ostanni_kilka_rokiv_stolitsya_diysno_buduye_i_remontuye_dorozhnye_pokrittya__dmitro_davtyan/ Тільки останні кілька років столиця дійсно будує і ремонтує дорожнє покриття — Дмитро Давтян. 12 февраля 2018]&lt;/ref&gt;.

Халыҡ-ара әһәмиәттәге бер нисә автомобиль юлы Киев аша үтә. Киевтан көнбайышҡа табан йүнәлештә ике юл бара: Венгрия сигенә, [[Чоп]] ҡалаһына, [[М 06 автоюлы]], ә Польша сигенә — {{нп5|М 07 автоюлы||uk|Автошлях М 07}}; көнсығыш йүнәлештә (Одессаға) [[М 05 автоюлы]], төньяҡҡа (Белоруссияға) — [[М 01 автоюлы]], көньяҡ-көнсығышҡа (Харьковҡа) {{нп5|М 03 автоюлы||uk|Автошлях М 03}}. Киевтан шулай уҡ ике милли автоюл сыға: көньяҡҡа, илдең үҙәк өлкәләренә — {{нп5|Н 01 автоюлы|||Highway H01 (Ukraine)}}, ә Рәсәй сигенә ([[Юнаковка|Юнаковкаға]]) — {{нп5|Н 07 автоюлы||uk|Автошлях Н 07}}.

=== Метро ===
{{main|Киев метрополитены}}
[[Файл:Схема Київського метро.jpg|thumb|Киев метрополитены һыҙаттары схемаһы, 2018 йыл]]
Киевта метрополитен төҙөлөшө [[1949 год в истории метрополитена|1949 йылда]] башлана, Метрополитендың тәүге участкаһы [[1960 год в истории метрополитена|1960 йылдың]] [[6 ноябрендә]] төҙөлә. Әлеге мәлдә дөйөм оҙонлоғо 67,6 км булған өс һыҙат — ([[Святошинско-Броварская линия|Святошинск-Броварский]], [[Оболонско-Теремковская линия|Оболонск-Теремковский]], [[Сырецко-Печерская линия|Сырецк-Печерский]]) эшләй, уларҙа 52 станция бар. Көнөнә метрополитен 1,439 миллионға яҡын пассажир (2012 йылға) ташый. Метрополитендың тәүге сираты станциялары архитектура ҡомартҡылары булып тора. 2012 йылда «[[Золотые ворота (станция метро)|Алтын ҡапҡа]]» станцияһы Европалағы метрополитендарҙың иң матур 22 станцияһы исемлегенә инә(по версии Daily Telegraph)&lt;ref&gt;[http://www.20khvylyn.com/news/culture/news_3211.html Станция метро «Золотые ворота» попала в рейтинг самых впечатляющих европейских станций метро]&lt;/ref&gt;.

[[2010 год в истории метрополитена|2010]]—[[2013 год в истории метрополитена|2013 йылдарҙа]] [[Оболонско-Теремковская линия|Оболонск-Теремковский]] һыҙатында алты станция асыла — «Демиевский», «Голосеевский», «Васильковский», «Күргәҙмәләр үҙәге»&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.pravda.com.ua/rus/news/2011/12/27/6869983/|title=Азаров покатался в пустом метро|date=2011-12-27|publisher=Украинская правда|accessdate=2011-12-30}}&lt;/ref&gt;, «Ипподром»&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://podrobnosti.ua/economy/2012/10/25/866242.html|title=В Киеве открылась станция метро «Ипподром»|date=2012-10-25|website = Подробности|accessdate=2012-12-05}}&lt;/ref&gt; һәм «Тирмәләр»&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://kiev.pravda.com.ua/news/527a10b8c4654/|title=Київ відкрив станцію метро «Теремки»|date=2013-11-06|publisher=Українська правда|lang=uk|accessdate=2013-11-08}}&lt;/ref&gt;.

Яңы дүртенсе [[Подольско-Вигуровская линия|Подольск-Вигуровский]] һыҙатында [[Днепр|Днепр йылғаһы]] һәм [[Десёнка]] аша [[Подольский мостовой переход|күперҙән сығыу урыны]] һәм [[Сырецко-Печерская линия|Сырецк-Печерский]] һыҙатының ҡаланан төньяҡ-көнбайышҡа табан дауамы ике — «[[Мостицкая (станция метро)|Мостицкий]]» һәм «[[Проспект Правды (станция метро)|Правда проспекты]]» станциялары менән бергә төҙөлә, метрополитендың бишенсе [[Вышгородск-Дарницкий һыҙаты]]ның проекты буйынса эш алып барыла.

=== Трамвай ===
[[Файл:KyivTram2018.jpg|thumb|Трамвай [[Pesa Twist]]]]
{{main|Киев трамвайы}}
Киев — Рәсәй империяһының электр трамвайы йөрөй башлаған тәүге ҡалаһы. Оҙонлоғо 1,5 км булған тәүге һыҙат [[1892 йылдың]] 13 июнендә Александровский ауышлығы (теперь — [[Владимирский спуск (Киев)|Владимир ауышлығы]]) һәм Александров урамы (Сагайдачный урамы) буйлап асыла. [[1978 йыл]]дың 30 декабрендә [[Веклич, Владимир Филиппович|Владимир Веклич]]&lt;ref name=&quot;SpeedTrain&quot;&gt;{{cite web | url = http://www.autoconsulting.ua/article.php?sid=35059|deadlink=yes| title = Статья «Как в Киеве появилась первая в СССР линия скоростного трамвая. Исторические фото». На сайте «www.autoconsulting.ua» | accessdate = 2015-12-25 | archiveurl = https://www.webcitation.org/6e30WrJlq?url=http://www.autoconsulting.ua/article.php?sid=35059 | archivedate = 2015-12-25 }}&lt;/ref&gt; һәм [[Дьяконов, Василий Кириллович|Василий Дьяконов]]&lt;ref name=&quot;SpeedTrainNV&quot;&gt;{{cite web | url = http://nv.ua/ukraine/events/pervyj-v-sssr-vosem-interesnyh-faktov-k-37-letiju-kievskogo-skorostnogo-tramvaja-88969.html | title = Статья «Первый в СССР: Самые интересные факты к 37-летию киевского скоростного трамвая». На сайте журнала «Новое время» | accessdate = 2015-12-30 | archiveurl = https://www.webcitation.org/6eBozRyqi?url=http://nv.ua/ukraine/events/pervyj-v-sssr-vosem-interesnyh-faktov-k-37-letiju-kievskogo-skorostnogo-tramvaja-88969.html | archivedate = 2015-12-31 }}&lt;/ref&gt; инициативаһы буйынса Киевта СССР-ҙағы тәүге [[Киевский скоростной трамвай|тиҙ йөрөшлө трамвай һыҙатын]] Еңеү майҙанынан Борщаговка торлаҡ массивына тиклем һуҙалар. 

[[1990 йыл]] трамвай селтәрен үҫтереүҙә төп ролде уйнай — һыҙаттарҙың дөйөм оҙонлоғо 275,9 км тәшкил итә, производство базаһында пассажирҙар өсөн 904 трамвай вагоны туплана, йылына {{s|438 000 000}} кеше ташыла. 1990-сы йылдар уртаһынан трамвай хужалығы әкренләп бөлгөнлөккә төшә, 2005 йылға ярашлы күрһәткестәр 258,3 км һәм 509 трамвай вагондарына тиклем түбәнәйә, йылына {{s|175 600 000}} кеше ташыла. [[2004 йыл]]да [[Мост Патона|Патон күпере]] реконструкцияланғандан һуң ҡаланың трамвай селтәре ике айырым — һул яҡ яр һәм уң яҡ яр өлөштәренә бүленә.

=== Фуникулёр ===
[[Файл:2948279 Киевский фуникулер.jpg|thumb|Киев фуникулёры]]
{{main|Киев фуникулёры}}

Фуникулёр Үрге ҡаланан Подолға төшкәндә юлды ҡыҫҡартыу буйынса уңайлы ысул булараҡ төҙөлә. Ул [[1905 йыл]]дың май айында сафҡа индерелә. Уның оҙонлоғо 193 м. [[1928]] (41 метрға оҙонайтыла), [[1958]] һәм [[1984 йыл]]дарҙа реконструкциялана.

=== Троллейбус ===
{{main|Киев троллейбусы}}
[[Файл:ЕлектроЛАЗ-301 фото 2.jpg|слева|мини|[[ElectroLAZ-20]] [[Софиевская площадь (Киев)|Софиевский майҙанынан]] [[Памятник Богдану Хмельницкому (Киев)|Богдан Хмельницкий һәйкәле]] янынан үтә]]
[[Файл:00 139g Kiev, Obuszug.jpg|thumb|[[система многих единиц#СМЕ на троллейбусах|Поезд]] из двух троллейбусов [[Škoda 9Tr]], соединённых по системе [[Веклич, Владимир Филиппович|Владимира Веклича]]&lt;ref name=&quot;KievInv&quot;/&gt; в Киеве (1986 год)]]

Киевта троллейбус хәрәкәтен ойоштороу буйынса эш, Киевҡа баш ҡала статусы ҡайтарылғас, 1934 йылда башлана. Красноармейский урамы ({{lang-uk|Червоноармійська}}) тәүге троллейбус трассаһына әйләнә.
1966 йылдың 12 июнендә&lt;ref name=&quot;KievInv&quot;&gt;{{cite web
 |url         = http://www.autoconsulting.com.ua/article.php?sid=34275|deadlink=yes|title = Статья «Какое киевское изобретение предопределило развитие городского транспорта на несколько десятилетий» на сайте «www.autoconsulting.com.ua»
 |accessdate  = 2015-09-11
 |archiveurl  = https://www.webcitation.org/6bWvVXkzD?url=http://www.autoconsulting.com.ua/article.php?sid=34275
 |archivedate = 2015-09-14
}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Train1967&quot;&gt;''[[Веклич, Владимир Филиппович|Веклич В. Ф.]]'' [[МТБ-82#Интересные факты|Поезд из троллейбусов МТБ-82]] с управлением по системе «многих единиц» // Городское хозяйство Украины. — 1967. — № 2. — С. 37-38. — ISSN 0130-1284{{ref-uk}}&lt;/ref&gt; Киев уйлап табыусыһы [[Веклич, Владимир Филиппович|Владимир Веклич]]&lt;ref name=&quot;Train&quot;&gt;[[Энциклопедия современной Украины]]: в 25 т. / Под ред. [[Дзюба, Иван Михайлович (писатель)|И. М. Дзюба]] и др. — Киев : 2005. — Т. 4. — С. 187 — ISBN 966-02-3354{{ref-uk}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;TrainKrat&quot;&gt;''Крат В. И.''[[Веклич, Владимир Филиппович|Владимир Филлипович Веклич]] // Коммунальное хозяйство городов. Киев: Техника — 1998. — № 17. — С. 3-9. — ISSN 0869-1231{{ref-uk}}&lt;/ref&gt; донъя практикаһында беренсе тапҡыр&lt;ref name=&quot;Train1&quot;&gt;''[[Брамский, Казимир Антонович|Брамский К. А.]]'' Первый в мире троллейбусный поезд // Городское хозяйство Украины. — 2013. — № 4. — С. 30-31. — ISSN 0130-1284{{ref-uk}}&lt;/ref&gt; [[система многих единиц#СМЕ на троллейбусах|троллейбус поезын]]&lt;ref name=&quot;TrainVK&quot;&gt;''Фонова М.'' «Ракета» [[Веклич, Владимир Филиппович|Веклича]] // газета «[[Вечерний Киев (газета)|Вечерний Киев]]», 2 ноября 1970. — С. 2.{{ref-uk}}&lt;/ref&gt; уйлап таба. 1983 йылға Киев тролейбустар паркының яртыһынан күбеһе — 296 троллейбус поездары [[система многих единиц#СМЕ на троллейбусах|Владимир Веклич системаһы]] буйынса эшләй&lt;ref name=&quot;VTG&quot;&gt;''Брамский К. А.'' Троллейбусный поезд [[Веклич, Владимир Филиппович|Владимира Веклича]] // газета «Всеукраинская техническая газета», 11 декабря 2003 р.{{ref-uk}}&lt;/ref&gt;, һөҙөмтәлә водителдәр һаны 800-ҙән ашыуға кәмей&lt;ref name=&quot;KievInv&quot;/&gt;. Киевтағы уңышлы тәжрибә элекке СССР-ҙың 20-нән ашыу ҡалаһында ҡулланыла&lt;ref&gt;''[[Веклич, Владимир Филиппович|Веклич В. Ф.]]'' Автореферат докторской диссертации: Повышение эффективности эксплуатации безрельсового электрического транспорта применением средств диагностирования и управления по системе многих единиц — Москва: Всесоюзный научно-исследовательский институт железнодорожного транспорта, 1990 С. 6&lt;/ref&gt;.

Хәҙерге ваҡытта троллейбус паркында [[Киев-12|К12]], [[ЮМЗ Т2|ЮМЗ]], [[ElectroLAZ-12|ЛАЗ Е183]] и [[ElectroLAZ-20|301]], [[МАЗ-103Т]] һәм [[Богдан Т701.10|Богдан]] машиналары иҫәпләнелә.

2000 йылға Киевта 35 троллейбус маршруты була. Троллейбус линияларының дөйөм оҙонлоғо 324,9 км тәшкил итә, паркта 640 машина бар. 2006 йылдың майынан троллейбус маршруттарының һаны 44-кә етә. 2010 йылдың декабренә 37 маршрут пассажирҙарҙы хеҙмәтләндерә. 4 троллейбус депоһы эшләй.

=== Автобус ===
{{main|Киев автобусы}}
[[1913 йыл]]да уҡ Киевта беренсе тапҡыр даими автобус хәрәкәтен булдырырға тырышып ҡарайҙар. Ғәмәлдә тик [[1925 йыл]]да ғына автобустар хәрәкәте юлға һалына. Ул мәлдә берҙән-бер маршрутта ике генә автобус йөрөй. Хәҙер Киевта 90-ға яҡын муниципаль автобус маршруты эшләй. Пассажирҙарҙы 700 берәмек транспорт сараһы хеҙмәтләндерә. 8 автобус  паркы бар.

=== Маршрут таксиҙары ===
{{main|Киев маршрут таксиҙары}}
Киевта муниципаль транспорт линийларының күбеһендә параллель рәүештә маршрут таксиҙары линиялары эшләй. Маршрут такси линиялары ҡаланы уның ситендәге райондар менән тоташтыра. Маршрут таксиҙары линияларын шәхси компаниелар ҙа һәм коммунал АТП-лар ҙа хеҙмәтләндерә.

Киевта автомобилдәрҙе хеҙмәтләндереү һәм ремонтлау буйынса автосервистар ҙа эшләй. 2019 йылға Киевта 1100-гә яҡын автосервис бар.

=== Днепр аша һалынған күперҙәр ===
[[Файл:Міст Патона з нічною архітектурною підсвіткою та панорама Лівого берега.jpg|thumb|260px|[[Мост Патона]]]]
{{main|Киевтың күперҙәре}}
Днепр аша беренсе капиталь күпер 1853 йылда һалына — [[Николаевский цепной мост|Сылбырлы күпер]]. 1870 йылда Дарницала хәрби инженер [[Струве, Аманд Егорович|Аманд Струве]] етәкселегендә металдан тимер юл күпере төҙөлә, икенсе тимер юл күпере — [[Петровский железнодорожный мост|Петровский]] — 1917 йылда төҙөлә, әммә тиҙҙән ул емеретелә һәм 1929 йылда ғына киренән  тергеҙелә. Хәҙерге [[Мост Патона|Патон күрепе]] районында понтондан [[Наводницкий күпере]] төҙөлә, уның атамаһы оҙаҡламай ике урам исеменә ҡушыла: Старонаводницкой һәм Новонаводницкий. 1914 йылда уның урынына стационар ағас күпер һалына, ул 1920 йылда емерелә һәм 1921 йылда ҡайтанан тергеҙелә һәм 1935 йылға тиклем файҙаланыла. Шул йылда шул уҡ урында яңы ағас күпер төҙөлә. Бөйөк Ватан һуғышы йылдарында Днепр аша бөтә күперҙәр ҙә емерелә. Киевты азат иткәндән һуң (1943 йылдың 6 ноябре) ваҡытлыса ағас күперҙәр төҙөлә.

Хәҙерге ваҡытта ҡала эсендә Днепр ярҙарын 8 күпер тоташтыра, уларҙың 4-һе автомобиль күперҙәре — [[Северный мост (Киев)|Төньяҡ]], [[Метро күпере]], [[Патон күпере]] һәм [[Южный мост (Киев)|көньяҡ]] күперҙәре, икәүһе тимер юл күперҙәре — [[Дарницкий мост (Киев)|Дарницкий]] һәм [[Петровский железнодорожный мост|Петровский]], береһе тимер юл-автомобиль күпере — [[Дарницкий железнодорожно-автомобильный мост|Кирп]], шулай уҡ йәйәүлеләр өсөн күпер. [[Подольский мостовой переход|Подольский]] күперен төҙөү дауам итә.

== Торлаҡ массивтары һәм башҡа урындар ==
{{main|Торлаҡ массивтары һәм Киевтың башҡа урындары}}
{{Панорама|Panorama of Podil.jpg|1300px|&lt;center&gt;Киевтың үҙәк райондарының береһе [[Подол (Киев)|Подол]] панорамаһы.&lt;center&gt;}}
{{Панорама|Панорама Правого берега.jpg|1300px|&lt;center&gt;[[Днепр]]ҙың уң яҡ яры панорамаһы.&lt;center&gt;}}

=== Урам исемдәрен үҙгәртеү ===
Киеве 79 бульвар, урам, майҙан һәм тыҡырыҡтар [[декоммунизация на Украине|декоммунизация]]  тураһындағы законды үтәү гә ярашлы яңы исемдәр алды (11 марта 2016 йылдың 11 мартында был хаҡтағы документ [[Киевская городская государственная администрация|Киев ҡала дәүләт хакимиәте]] сайтында баҫылып сыға).

== Туғандаш ҡалалар ==
{{кол|2}}
* {{Флаг|Турция}} [[Анкара]], [[Турция]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.kievportal.com/twin_cities.html|deadlink=yes|title=Город Киев — города-побратимы|author=Станислав Цалик.|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130520155405/http://www.kievportal.com/twin_cities.html|archivedate=2013-05-20}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130520155405/http://www.kievportal.com/twin_cities.html |date=2013-05-20 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Turkey&quot;&gt;{{cite web |title = Documents Signed by Municipal and Regional Authorities of Ukraine and the Republic of Turkey |url = www.mfa.gov.ua/turkey/en/publication/content/41784.htm |archiveurl = https://archive.is/20121223105801/www.mfa.gov.ua/turkey/en/publication/content/41784.htm |archivedate = 2012-12-23 |deadlink = yes }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}}&lt;ref name=&quot;Ankara&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.ankara-bel.gov.tr/AbbSayfalari/hizmet_birimleri/dis_dairesi_baskanligi/avrupa_gunu_kutlamasi.aspx|title=Ankara Metropolitan Municipality: Sister Cities of Ankara|publisher=Ankara Büyükşehir Belediyesi — Tüm Hakları Saklıdır. Kullanım Koşulları &amp; Gizlilik|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/69ekHnHMm?url=http://www.ankara-bel.gov.tr/AbbSayfalari/hizmet_birimleri/dis_dairesi_baskanligi/avrupa_gunu_kutlamasi.aspx|archivedate=2012-08-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20090114033014/http://www.ankara-bel.gov.tr/AbbSayfalari/hizmet_birimleri/dis_dairesi_baskanligi/avrupa_gunu_kutlamasi.aspx |date=2009-01-14 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.kmv.gov.ua/getdoc.asp?Id=1515 |title = Міжнародне співробітництво — Київська міська державна адміністрація |lang = uk |deadlink = yes }}{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt; (1992)
* {{Флаг|Казахстан}} [[Нур-Султан]], [[Казахстан]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1998)
* {{Флаг|Греция}} [[Афины]], [[Греция]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1996)
* {{Флаг|Туркменистан}} [[Ашхабад]], [[Туркмения]]&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Turkmenistan&quot;&gt;{{cite web |title = Культурно-гуманітарне співробітництвоміж Україною та Туркменістаном |url = www.mfa.gov.ua/turkmenistan/ua/2886.htm |archiveurl = https://archive.is/20121223105733/www.mfa.gov.ua/turkmenistan/ua/2886.htm |archivedate = 2012-12-23 |deadlink = yes |lang = uk }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}}
* {{Флаг|Азербайджан}} [[Баку]], [[Азербайджан]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.bakucity.az/main/index_en.html|deadlink=yes|title=The main directions of foreign relations of the executive authorities of Baku|author=|accessdate=2007-07-15|archiveurl=https://www.webcitation.org/69ekIv5eh?url=http://www.bakucity.az/main/index_en.html|archivedate=2012-08-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070714191259/http://www.bakucity.az/main/index_en.html |date=2007-07-14 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.azerbaijan.az/_GeneralInfo/_Capital/capital_02_r.html|title=Executive Power of the Baku City|publisher=Azerbaijan.az|author=|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/69ekK97EA?url=http://www.azerbaijan.az/_GeneralInfo/_Capital/capital_02_r.html|archivedate=2012-08-04}}&lt;/ref&gt; (1997)
* {{Флаг|Сербия}} [[Белград]], [[Сербия]]&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Serbia&quot;&gt;{{cite web |title = Cities-partners of Ukraine and the Republic of Serbia |url = www.mfa.gov.ua/serbia/en/publication/content/39821.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222092223/www.mfa.gov.ua/serbia/en/publication/content/39821.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}}&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.beograd.rs/cms/view.php?id=1225698|title=International Cooperation|publisher=Official website|accessdate=2007-07-10|archiveurl=https://www.webcitation.org/69ekKiecx?url=http://www.beograd.rs/cms/view.php?id=1225698|archivedate=2012-08-04}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.skgo.org/php/opstine/detalji.php?Id=12&amp;IdSvojstva=MO|title=Beograd: Međunarodni odnosi|publisher=Stalna konferencija gradova i opština Srbije|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://web.archive.org/web/20070616083850/http://www.skgo.org/php/opstine/detalji.php?Id=12&amp;IdSvojstva=MO|archivedate=2007-06-16|deadlink=yes}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070927021427/http://www.skgo.org/php/opstine/detalji.php?Id=12&amp;IdSvojstva=MO |date=2007-09-27 }}&lt;/ref&gt;
* {{Флаг|Киргизия}} [[Бишкек]], [[Киргизия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1997)
* {{Флаг|Бразилия}} [[Бразилиа]], [[Бразилия]]&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Brazil&quot;&gt;{{cite web |title = Міжрегіональне співробітництво між Україною та Бразилією |url = www.mfa.gov.ua/brazil/ua/25065.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222061522/www.mfa.gov.ua/brazil/ua/25065.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes |lang = uk }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}} (2000)
* {{Флаг|Словакия}} [[Братислава]], [[Словакия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Bratislava&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.bratislava-city.sk/bratislava-twin-towns|title=Bratislava City — Twin Towns|publisher=Bratislava-City.sk|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/69eowD5by?url=http://www.bratislava-city.sk/bratislava-twin-towns|archivedate=2012-08-04}}&lt;/ref&gt; (1969)
* {{Флаг|Бельгия}} [[Брюссель]], [[Бельгия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1997)
* {{Флаг|Венгрия}} [[Будапешт]], [[Венгрия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|title=Sister cities of Budapest|lang=bg|publisher=Official Website of Budapest|url=http://www.budapest.hu/engine.aspx?page=20030224-cikk-testvervarosok|accessdate=2012-07-14|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20050309070457/http://www.budapest.hu/engine.aspx?page=20030224-cikk-testvervarosok|archivedate=2005-03-09}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050309070457/http://www.budapest.hu/engine.aspx?page=20030224-cikk-testvervarosok |date=2005-03-09 }}&lt;/ref&gt; (1993)
* {{Флаг|Аргентина}} [[Буэнос-Айрес]], [[Аргентина]]&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://estatico.buenosaires.gov.ar/areas/internacionales/hermanamientos.pdf|title=Listado de ciudades hermanas|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/69f1vkRmV?url=http://estatico.buenosaires.gov.ar/areas/internacionales/hermanamientos.pdf|archivedate=2012-08-04}}&lt;/ref&gt; (1993)
* {{Флаг|Польша}} [[Варшава]], [[Польша]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Poland&quot;&gt;{{cite web |title = Співробітництво міст України та Польщі |url = www.mfa.gov.ua/poland/ua/publication/content/32034.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222201238/www.mfa.gov.ua/poland/ua/publication/content/32034.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}}&lt;ref name=&quot;Warsaw&quot;&gt;{{cite web|author=|url=http://um.warszawa.pl/v_syrenka/new/index.php?dzial=aktualnosci&amp;ak_id=3284&amp;kat=11|title=Miasta partnerskie Warszawy|website=um.warszawa.pl|publisher=Biuro Promocji Miasta|date=2005-05-04|accessdate=2012-07-14|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20071011111033/http://um.warszawa.pl/v_syrenka/new/index.php?dzial=aktualnosci&amp;ak_id=3284&amp;kat=11|archivedate=2007-10-11}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071011111033/http://um.warszawa.pl/v_syrenka/new/index.php?dzial=aktualnosci&amp;ak_id=3284&amp;kat=11 |date=2007-10-11 }}&lt;/ref&gt; (1994)
* {{Флаг|Австрия}} [[Вена]], [[Австрия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Austria&quot;&gt;{{cite web |title = Міжрегіональне співробітництво між Україною та Австрією |url = www.mfa.gov.ua/austria/ua/29268.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222062231/www.mfa.gov.ua/austria/ua/29268.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes |lang = uk }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}} (1992)
* {{Флаг|Литва}} [[Вильнюс]], [[Литва]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt; (1991)
* {{Флаг|Куба}} [[Гавана]], [[Куба]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Cuba&quot;&gt;{{cite web |title = Побратимські зв’язки між містами України та Республіки Куба |url = www.mfa.gov.ua/cuba/sp/publication/content/46991.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222041917/www.mfa.gov.ua/cuba/sp/publication/content/46991.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes |lang = uk }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}} (1994)
* {{Флаг|Армения}} [[Ереван]], [[Армения]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.yerevan.am/3-213-213.html|title=Kiev (Ukraine)|publisher=Yerevan municipality official website|lang=en|accessdate=2013-12-21|deadlink=yes|archiveurl=https://web.archive.org/web/20131105230222/http://www.yerevan.am/3-213-213.html|archivedate=2013-11-05}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Yerevan Partner Cities&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.yerevan.am/main.php?lang=3&amp;page_id=233|title=Yerevan Municipality — Partner Cities|publisher=Yerevan municipality official website|lang=en|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/69f1xqbnv?url=http://www.yerevan.am/main.php?lang=3|archivedate=2012-08-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131105231457/http://www.yerevan.am/main.php?lang=3&amp;page_id=233 |date=2013-11-05 }}&lt;/ref&gt; (1995)
* {{Флаг|Швейцария}} [[Женева]], [[Швейцария]]&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (2003)
* {{Флаг|Израиль}} [[Иерусалим]], [[Израиль]]&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Israel&quot;&gt;{{cite web |title = Ukrainian-Israeli municipal cooperation |url = www.mfa.gov.ua/israel/en/publication/content/43306.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222083636/www.mfa.gov.ua/israel/en/publication/content/43306.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}} (2000)
* {{Флаг|Япония}} [[Киото]], [[Япония]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Kyoto&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.city.kyoto.jp/koho/eng/databox/sister.html|title=Kyoto City Web / Data Box / Sister Cities|publisher=www.city.kyoto.jp|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/69f1zKmLE?url=http://www.city.kyoto.jp/koho/eng/databox/sister.html|archivedate=2012-08-04}}&lt;/ref&gt;([[1971]])
* {{Флаг|Молдавия}} [[Кишинёв]], [[Молдавия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1993)
* {{Флаг|Польша}} [[Краков]], [[Польша]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt; (1955, возобновлён 1993&lt;ref name=&quot;ked&quot;&gt;«Киев. Энциклопедический справочник» УСЭ, Киев-1985.&lt;/ref&gt;)
* {{Флаг|Германия}} [[Лейпциг]], [[Германия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ked&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Leipzig&quot;&gt;{{cite web|url=https://english.leipzig.de/leipzig-international/international-and-trade-fairs/twin-cities/|title=Leipzig — International Relations|publisher=Leipzig City Council, Office for European and International Affairs|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/69f20Dcyx?url=http://www.leipzig.de/int/en/int_messen/partnerstaedte/|archivedate=2012-08-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130910054430/http://www.leipzig.de/int/en/int_messen/partnerstaedte/ |date=2013-09-10 }}&lt;/ref&gt; (1961, возобновлён 1992&lt;ref name=&quot;Leipzig&quot; /&gt;)
* {{Флаг|Португалия}} [[Лиссабон]], [[Португалия]]&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (2000)
* {{Флаг|Мексика}} [[Мехико]], [[Мексика]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1997)
* {{Флаг|Белоруссия}} [[Минск]], [[Белоруссия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Minsk&quot;&gt;{{cite web|url=http://minsk.gov.by/ru/city/|title=Города-побратимы|publisher=КУП «Центр информационных технологий Мингорисполкома»|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/69f20nLow?url=http://minsk.gov.by/ru/city/|archivedate=2012-08-04}}&lt;/ref&gt; (1997)
* {{Флаг|Германия}} [[Мюнхен]], [[Германия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Germany&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.kiew.diplo.de/Vertretung/kiew/uk/06/Staedtepartnerschaften/Liste.html |title = Побратимські стосунки між містами та регіонами |lang = uk |archiveurl = https://web.archive.org/web/20061230212248/http://www.kiew.diplo.de/Vertretung/kiew/uk/06/Staedtepartnerschaften/Liste.html |archivedate = 2006-12-30 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20061230212248/http://www.kiew.diplo.de/Vertretung/kiew/uk/06/Staedtepartnerschaften/Liste.html |date=2006-12-30 }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}} (1989)
* {{Флаг|Дания}} [[Оденсе]], [[Дания]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1989)
* {{Флаг|Киргизия}} [[Ошская область]], [[Киргизия]]&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (2002)
* {{Флаг|Китай}} [[Пекин]], [[Китай]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.ebeijing.gov.cn/Sister_Cities/Sister_City/|title=Sister Cities|publisher=Beijing Municipal Government|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/69f21zR1l?url=http://www.ebeijing.gov.cn/Sister_Cities/Sister_City/|archivedate=2012-08-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20170716081317/http://www.ebeijing.gov.cn/Sister_Cities/Sister_City/ |date=2017-07-16 }}&lt;/ref&gt; (1993)
* {{Флаг|ЮАР}} [[Претория]], [[ЮАР]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |title = 15-річчя підписання Договору про співробітництво між Києвом і Преторією |url = www.mfa.gov.ua/rsa/ua/12450.htm |archiveurl = https://archive.is/20120805172926/www.mfa.gov.ua/rsa/ua/12450.htm |archivedate = 2012-08-05 |deadlink = yes |lang = uk }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}} (1993)
* {{Флаг|Латвия}} [[Рига]], [[Латвия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Riga&quot;&gt;{{cite web|url=https://www.riga.lv/EN/Channels/Riga_Municipality/Twin_cities_of_Riga/default.htm|title=Twin cities of Riga|publisher=[[Riga City Council]]|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/6A0pSAswI?url=https://www.riga.lv/EN/Channels/Riga_Municipality/Twin_cities_of_Riga/default.htm|archivedate=2012-08-18}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120601132855/https://www.riga.lv/EN/Channels/Riga_Municipality/Twin_cities_of_Riga/default.htm |date=2012-06-01 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Latvia&quot;&gt;{{cite web |title = Міжрегіональне співробітництво між Україною та Латвією |url = www.mfa.gov.ua/latvia/ua/26040.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222050215/www.mfa.gov.ua/latvia/ua/26040.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes |lang = uk }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}} (1998)
* {{Флаг|Бразилия}} [[Рио-де-Жанейро]], [[Бразилия]]&lt;ref&gt;{{cite web|url=[[s:pt:Lei Municipal do Rio de Janeiro 4917 de 2008]] |title=Lei Municipal do Rio de Janeiro 4917 de 2008 |lang = pt |website = Wikisource |date= |accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/61AoXMNh2|archivedate=2011-08-24}}&lt;/ref&gt;
* {{Флаг|Чили}} [[Сантьяго]], [[Чили]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1998)
* {{Флаг|Болгария}} [[София]], [[Болгария]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Bulgaria&quot;&gt;{{cite web |title = Побратимські зв’язки між містами України та Республіки Болгарія |url = www.mfa.gov.ua/bulgaria/ua/publication/content/38988.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222192409/www.mfa.gov.ua/bulgaria/ua/publication/content/38988.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes |lang = uk }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}}&lt;ref name=&quot;BulKmv&quot;&gt;{{cite web |url = http://www.kmv.gov.ua/print/news.asp?Id=20789 |title = Асоціація міст України і Національна асоціація общин республіки Болгарія підписали угоду про співпрацю |lang = uk |archiveurl = https://web.archive.org/web/20110928183506/http://www.kmv.gov.ua/print/news.asp?Id=20789 |archivedate = 2011-09-28 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120314021007/http://www.kmv.gov.ua/print/news.asp?Id=20789 |date=2012-03-14 }}&lt;/ref&gt; (1999)
* {{Флаг|Швеция}} [[Стокгольм]], [[Швеция]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Sweden&quot;&gt;{{cite web |title = Regional cooperation between Ukraine and Sweden |url = www.mfa.gov.ua/sweden/en/publication/content/39899.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222130146/www.mfa.gov.ua/sweden/en/publication/content/39899.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}} (1997)
* {{Флаг|Эстония}} [[Таллин]], [[Эстония]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt; (1994)
* {{Флаг|Финляндия}} [[Тампере]], [[Финляндия]] ([[1961]])&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;ked&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Finland&quot;&gt;{{cite web |title = Cultural and Humanitarian Cooperation between Ukraine and Finland |url = www.mfa.gov.ua/finland/en/publication/content/11175.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222120629/www.mfa.gov.ua/finland/en/publication/content/11175.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}}
* {{Флаг|Узбекистан}} [[Ташкент]], [[Узбекистан]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1998)
* {{Флаг|Грузия}} [[Тбилиси]], [[Грузия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Tbilisi Sister Cities&quot;&gt;{{cite web|url=http://new.tbilisi.gov.ge/?lang_id=ENG&amp;sec_id=4571|title=Tbilisi Municipal Portal — Sister Cities|publisher=Tbilisi City Hall|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/69f25whiy?url=http://www.tbilisi.gov.ge/index.php?lang_id=ENG|archivedate=2012-08-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20071107024430/http://www.tbilisi.gov.ge/index.php?lang_id=ENG |date=2007-11-07 }}&lt;/ref&gt; (1999)
* {{Флаг|Канада}} [[Торонто]], [[Канада]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref&gt;{{cite web |url = http://www.chervonograd.com.ua/index_np9.php |title = Міська газета «Новини Прибужжя» 30 грудня 2009 |lang = uk |archiveurl = https://web.archive.org/web/20110721023914/http://www.chervonograd.com.ua/index_np9.php |archivedate = 2011-07-21 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110721023914/http://www.chervonograd.com.ua/index_np9.php |date=2011-07-21 }}&lt;/ref&gt;{{нет в источнике|21|12|2013}}&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www1.toronto.ca/wps/portal/contentonly?vgnextoid=7e57c1b5c62ca310VgnVCM10000071d60f89RCRD&amp;vgnextchannel=252032d0b6d1e310VgnVCM10000071d60f89RCRD&amp;vgnextfmt=default|deadlink=yes|title=International Alliance Program|publisher=City of Toronto|date=|accessdate=2013-12-21|archiveurl=https://www.webcitation.org/69f278Dpf?url=http://www.toronto.ca/invest-in-toronto/international-alliance-program.htm|archivedate=2012-08-04}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120528173257/http://www.toronto.ca/invest-in-toronto/international-alliance-program.htm |date=2012-05-28 }}&lt;/ref&gt; (1991)
* {{Флаг|Ливия}} [[Триполи]], [[Ливия]]&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (2001)
* {{Флаг|Франция}} [[Тулуза]], [[Франция]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;France&quot;&gt;{{cite web |title = Partenariat et amitié — France — Ukraine |url = www.mfa.gov.ua/france/fr/publication/content/10806.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222041906/www.mfa.gov.ua/france/fr/publication/content/10806.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes |lang = fr }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}} (1970)
* {{Флаг|Китай}} [[Ухань]], [[Китай]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1990)
* {{Флаг|Италия}} [[Флоренция]], [[Италия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1969)
* {{Флаг|Финляндия}} [[Хельсинки]], [[Финляндия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;Finland&quot; /&gt; (1993)
* {{Флаг|США}} [[Чикаго]], [[США]] (1991)&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;USA&quot;&gt;{{cite web |title = Побратимські зв’язки між містами України та США |url = www.mfa.gov.ua/usa/ua/1608.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222110256/www.mfa.gov.ua/usa/ua/1608.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes |lang = uk }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|http://www.chicagosistercities.com}}&lt;ref name=&quot;Chicago&quot;&gt;{{cite web|title=Chicago Sister Cities|url=http://chicagosistercities.com/|date=2009|publisher=Chicago Sister Cities International|accessdate=2012-07-14|archiveurl=https://www.webcitation.org/69f27eLrT?url=http://www.chicagosistercities.com/|archivedate=2012-08-04|lang=en}}&lt;/ref&gt;
* {{Флаг|Великобритания}} [[Эдинбург]], [[Великобритания]] ([[1989]])&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;UK&quot;&gt;{{cite web |title = Співробітництво між Україною та Великобританією в гуманітарній сфері |url = www.mfa.gov.ua/uk/ua/30214.htm |archiveurl = https://archive.is/20121222120543/www.mfa.gov.ua/uk/ua/30214.htm |archivedate = 2012-12-22 |deadlink = yes |lang = uk }}&lt;/ref&gt;{{уточнить ссылку|21|12|2013|Ведёт на заглавную страницу}}
&lt;!--* {{Флаг|Италия}} [[Генуя]], [[Италия]] (2009) — есть только сообщения в новостных лентах, авторитетных источников не найдено--&gt;
{{конец кол}}

[[Киевский городской совет|Киевсоветтың]] 2016 йылдың 11 февралендәге ҡарары нигеҙендә Рәсәй ҡалалары [[Махачкала|Махачкала]]&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (2004), [[Москва|Мәскәү]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1992), [[Санкт-Петербург]]&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt;&lt;ref name=&quot;Spb&quot;&gt;{{cite web |url = http://gov.spb.ru/helper/day/inter/ |title = Международные и межрегиональные связи &amp;#124;&amp;#124; Официальный портал Администрации Санкт-Петербурга |archiveurl = https://web.archive.org/web/20131224090444/http://gov.spb.ru/helper/day/inter/ |archivedate = 2013-12-24 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20131224090444/http://gov.spb.ru/helper/day/inter/ |date=2013-12-24 }}&lt;/ref&gt; (2001), [[Улан-Удэ]], [[Волгоград]], шулай уҡ [[Республика Коми|Коми Республикаһы]] менән мөнәсәбәттәр өҙөлә&lt;ref&gt;[https://kiyany.obozrevatel.com/life/56194-moskal-nam-ne-brat-v-kieve-prinyali-reshenie-po-rossijskim-gorodam-pobratimam.htm «Москаль нам не брат»: в Киеве приняли решение по российским городам-побратимам] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20161024180507/http://kiyany.obozrevatel.com/life/56194-moskal-nam-ne-brat-v-kieve-prinyali-reshenie-po-rossijskim-gorodam-pobratimam.htm |date=2016-10-24 }}&lt;/ref&gt;.

== Партнер ҡалалар ==
* {{Флаг|Франция}} [[Париж]], [[Франция]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;partners1&quot;&gt;{{cite web|url=http://www.paris.fr/politiques/paris-a-l-international/paris-ville-monde/les-pactes-d-amitie-et-de-cooperation/rub_6587_stand_16468_port_14974|website=Mairie de Paris|title=Les pactes d'amitié et de coopération|accessdate=2012-07-14}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150327012749/http://www.paris.fr/politiques/paris-a-l-international/paris-ville-monde/les-pactes-d-amitie-et-de-cooperation/rub_6587_stand_16468_port_14974 |date=2015-03-27 }}&lt;/ref&gt; (1992)
* {{Флаг|Италия}} [[Рим]], [[Италия]]&lt;ref name=&quot;TwinCities&quot;/&gt;&lt;ref name=&quot;kiev&quot; /&gt; (1999)

== Киевтың Почётлы граждандары ==
{{main|Киевтың Почётлы граждандары}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://kievcity.gov.ua/ Сайт города Киев]{{ref-uk}}

{{Европа башҡалалары}}
{{СССР герой-ҡалалары}}

[[Категория:Киев|*]]
[[Категория:Европа баш ҡалалары]]
[[Категория:СССР-ҙың герой-ҡалалары]]
[[Категория:Днепр буйындағы ҡалалар]]
[[Категория:Миллионер ҡалалар]]</text>
      <sha1>1v8vtkmxsdjh7kqfr0f830guj6walgn</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Украин Милли Берләшмәһе</title>
    <ns>0</ns>
    <id>99061</id>
    <revision>
      <id>1152532</id>
      <parentid>1108381</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T07:57:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CesarNS1980</username>
        <id>13853</id>
      </contributor>
      <comment>иллюстрация</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5663" xml:space="preserve">{{Партия
 |название партии             = Украин Милли Берләшмәһе
 |название на языке оригинала = {{lang-uk|Український Національний Союз}}
 |логотип                     = Logo de la Unión Nacional de Ucrania.png
 |ширина логотипа             = 250px
 |подпись                     = 
 |лидер                       = Виталий Кривошеев
 |генеральный секретарь       = 
 |основатель                  = Олег Головинский
 |дата основания              = [[19 декабрь]] [[2009 йыл]]
 |дата роспуска               = 
 |штаб-квартира               = [[Киев]], П. Орлик урамы, 11/1
 |идеология                   = [[Консерватизм]], [[милләтселек]], ультрамилләтселек
 |интернационал               = 
 |союзники                    = 
 |молодёжная организация      = Саф Киев
 |количество членов           = 1000 (ғинуар 2014){{ЫС юҡ|29|02|2016}}
 |девиз                       = ''Раса, милләт, ер!''
 |официальный сайт            = http://www.naso.pp.ua/
}}

'''Украин Милли Берләшмәһе (УМБ)''' ({{lang-uk|Український Національний Союз, УНС}}) — [[Украина]]ның хәрбиләшкән милләтселек һәм уң-киҫкен  ижтимағи-сәйәси ойошмаһы&lt;ref&gt;http://minprom.ua/news/122301.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://glavnoe.ua/news/n135622&lt;/ref&gt;. 2009 йылда ойошторолған&lt;ref&gt;http://www.naso.org.ua/history.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304000535/http://www.naso.org.ua/history.html |date=2016-03-04 }}&lt;/ref&gt;. Хәҙерге лидеры — Виталий Кривошеев.&lt;ref&gt;http://www.objectiv.tv/230114/92352.html&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Украин Милли Берләшмәһе йәмәғәт ойошмаһы 2009 йылдың декабрендә Олег Голтвянский  ойошторолған. Ойошма тәүге көндәренән үк, Украинаға ҡаршы, иң беренсе Рәсәй яҡлы һәм сепаратизм йүнәлешендәге көстәр менән көрәшә. Ойошманың ойоштороу съезды 2009 йылдың 19 декабрендә үтә. Ойошмаһың беренсе бүлектәре [[Харьков]]та һәм [[Полтава]]ла төҙөлгән. 2012 йылдың апрелендә сираттан тыш конференцияла УНС башлығы итеп Виталий Кривошеев һайлана һәм шул көндән алып Украин Милли Берләшмәһен рәсми рәүештә етәкләй. Барлыҡҡа килгән көнөнән үк ойошма йәмғиәттә сәйәси резонанс тыуҙырған даими акциялар үткәрә. Шул иҫәптән: Украина баш күтәреү армияһы ветерандарына дәүләт статусы биреүҙа хуплау. 2012 йылдың майында Олег Голтвянский ҡулға алынған&lt;ref&gt;http://www.bratstvo.info/ua/aktsiyi/4060-v-harkove-militsiya-napala-na-marsh-protiv-nelegalnoy-migratsii-video {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304062313/http://www.bratstvo.info/ua/aktsiyi/4060-v-harkove-militsiya-napala-na-marsh-protiv-nelegalnoy-migratsii-video |date=2016-03-04 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://interunion.org.ua/control/view/75 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150725012541/http://interunion.org.ua/control/view/75 |date=2015-07-25 }}&lt;/ref&gt;. Украина Милли Берләшмәһенең яңы башлығы Виталий Кривошеев булып китә. 2013 йылдың апрелендә ойошманың лидерҙары сәйәси партия нигеҙләргә ниәт тураһында иғлан иттәләр&lt;ref&gt;http://minprom.ua/news/122301.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://ru.tsn.ua/politika/u-svobody-poyavitsya-novyy-konkurent-na-nacionalisticheskom-pole-303510.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304060011/http://ru.tsn.ua/politika/u-svobody-poyavitsya-novyy-konkurent-na-nacionalisticheskom-pole-303510.html |date=2016-03-04 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://glavnoe.ua/news/n135622&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://politica-ua.com/v-xarkove-sozdana-novaya-nacionalesticheskaya-partiya/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160302191923/http://politica-ua.com/v-xarkove-sozdana-novaya-nacionalesticheskaya-partiya/ |date=2016-03-02 }}&lt;/ref&gt;. 2015 йылда Олег Голтвянский [[Люботин]] ҡала советының депутат итеп һайлана&lt;ref&gt;http://www.cvk.gov.ua/pls/vm2015/PVM057?PID112=30&amp;PID102=5930&amp;PF7691=5930&amp;PT001F01=100&amp;rej=0&amp;pt00_t001f01=100 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208202129/http://www.cvk.gov.ua/pls/vm2015/PVM057?PID112=30&amp;PID102=5930&amp;PF7691=5930&amp;PT001F01=100&amp;rej=0&amp;pt00_t001f01=100 |date=2015-12-08 }}&lt;/ref&gt;.

== Галерея ==
&lt;gallery&gt;
File:Flag of Ukrainian National Union.svg|Украин Милли Берләшмәһе байрағы

&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* '''[http://www.naso.pp.ua/ naso.pp.ua]'''

{{party-stub}}

[[Категория:Алфавит буйынса ойошмалар]]
[[Категория:Украина]]</text>
      <sha1>2uol73x6lwopsqikecm05nwsrrfiov4</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152533</id>
      <parentid>1152532</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T07:58:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CesarNS1980</username>
        <id>13853</id>
      </contributor>
      <comment>/* Галерея */ иллюстрация</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5787" xml:space="preserve">{{Партия
 |название партии             = Украин Милли Берләшмәһе
 |название на языке оригинала = {{lang-uk|Український Національний Союз}}
 |логотип                     = Logo de la Unión Nacional de Ucrania.png
 |ширина логотипа             = 250px
 |подпись                     = 
 |лидер                       = Виталий Кривошеев
 |генеральный секретарь       = 
 |основатель                  = Олег Головинский
 |дата основания              = [[19 декабрь]] [[2009 йыл]]
 |дата роспуска               = 
 |штаб-квартира               = [[Киев]], П. Орлик урамы, 11/1
 |идеология                   = [[Консерватизм]], [[милләтселек]], ультрамилләтселек
 |интернационал               = 
 |союзники                    = 
 |молодёжная организация      = Саф Киев
 |количество членов           = 1000 (ғинуар 2014){{ЫС юҡ|29|02|2016}}
 |девиз                       = ''Раса, милләт, ер!''
 |официальный сайт            = http://www.naso.pp.ua/
}}

'''Украин Милли Берләшмәһе (УМБ)''' ({{lang-uk|Український Національний Союз, УНС}}) — [[Украина]]ның хәрбиләшкән милләтселек һәм уң-киҫкен  ижтимағи-сәйәси ойошмаһы&lt;ref&gt;http://minprom.ua/news/122301.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://glavnoe.ua/news/n135622&lt;/ref&gt;. 2009 йылда ойошторолған&lt;ref&gt;http://www.naso.org.ua/history.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304000535/http://www.naso.org.ua/history.html |date=2016-03-04 }}&lt;/ref&gt;. Хәҙерге лидеры — Виталий Кривошеев.&lt;ref&gt;http://www.objectiv.tv/230114/92352.html&lt;/ref&gt;

== Тарихы ==
Украин Милли Берләшмәһе йәмәғәт ойошмаһы 2009 йылдың декабрендә Олег Голтвянский  ойошторолған. Ойошма тәүге көндәренән үк, Украинаға ҡаршы, иң беренсе Рәсәй яҡлы һәм сепаратизм йүнәлешендәге көстәр менән көрәшә. Ойошманың ойоштороу съезды 2009 йылдың 19 декабрендә үтә. Ойошмаһың беренсе бүлектәре [[Харьков]]та һәм [[Полтава]]ла төҙөлгән. 2012 йылдың апрелендә сираттан тыш конференцияла УНС башлығы итеп Виталий Кривошеев һайлана һәм шул көндән алып Украин Милли Берләшмәһен рәсми рәүештә етәкләй. Барлыҡҡа килгән көнөнән үк ойошма йәмғиәттә сәйәси резонанс тыуҙырған даими акциялар үткәрә. Шул иҫәптән: Украина баш күтәреү армияһы ветерандарына дәүләт статусы биреүҙа хуплау. 2012 йылдың майында Олег Голтвянский ҡулға алынған&lt;ref&gt;http://www.bratstvo.info/ua/aktsiyi/4060-v-harkove-militsiya-napala-na-marsh-protiv-nelegalnoy-migratsii-video {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304062313/http://www.bratstvo.info/ua/aktsiyi/4060-v-harkove-militsiya-napala-na-marsh-protiv-nelegalnoy-migratsii-video |date=2016-03-04 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://interunion.org.ua/control/view/75 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150725012541/http://interunion.org.ua/control/view/75 |date=2015-07-25 }}&lt;/ref&gt;. Украина Милли Берләшмәһенең яңы башлығы Виталий Кривошеев булып китә. 2013 йылдың апрелендә ойошманың лидерҙары сәйәси партия нигеҙләргә ниәт тураһында иғлан иттәләр&lt;ref&gt;http://minprom.ua/news/122301.html&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://ru.tsn.ua/politika/u-svobody-poyavitsya-novyy-konkurent-na-nacionalisticheskom-pole-303510.html {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160304060011/http://ru.tsn.ua/politika/u-svobody-poyavitsya-novyy-konkurent-na-nacionalisticheskom-pole-303510.html |date=2016-03-04 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://glavnoe.ua/news/n135622&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;http://politica-ua.com/v-xarkove-sozdana-novaya-nacionalesticheskaya-partiya/ {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20160302191923/http://politica-ua.com/v-xarkove-sozdana-novaya-nacionalesticheskaya-partiya/ |date=2016-03-02 }}&lt;/ref&gt;. 2015 йылда Олег Голтвянский [[Люботин]] ҡала советының депутат итеп һайлана&lt;ref&gt;http://www.cvk.gov.ua/pls/vm2015/PVM057?PID112=30&amp;PID102=5930&amp;PF7691=5930&amp;PT001F01=100&amp;rej=0&amp;pt00_t001f01=100 {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20151208202129/http://www.cvk.gov.ua/pls/vm2015/PVM057?PID112=30&amp;PID102=5930&amp;PF7691=5930&amp;PT001F01=100&amp;rej=0&amp;pt00_t001f01=100 |date=2015-12-08 }}&lt;/ref&gt;.

== Галерея ==
&lt;gallery&gt;
File:Flag of Ukrainian National Union.svg|Украин Милли Берләшмәһе байрағы
File:Oleg Goltvyansky at the UNS rally.jpg|
File:Rally of the Ukrainian National Union near the Central Bank of Ukraine.jpg|
&lt;/gallery&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* '''[http://www.naso.pp.ua/ naso.pp.ua]'''

{{party-stub}}

[[Категория:Алфавит буйынса ойошмалар]]
[[Категория:Украина]]</text>
      <sha1>l9rb3cowwzuqp6848m6dz5mhijakn5b</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Долуханова Зара Александровна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>106529</id>
    <revision>
      <id>1152518</id>
      <parentid>1066521</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T21:18:57Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстағы Могила_народной_артистки_СССР_Зары_Долухановой.JPG рәсеме [[commons:User:Jameslwoodward|Jameslwoodward]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files on User:Rubin16/review8|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12164" xml:space="preserve">{{Музыкант
 |Имя              = Зара Долуханова
 |Изображение      = Зара Долуханова.jpg
 |Описание изображения = 
 |Полное имя       = Зара Александровна Долуханова
 |Дата рождения    = 15.3.1918
 |Место рождения   = {{ТУ|Мәскәү}}
 |Дата смерти      = 4.12.2007
 |Место смерти     = {{ВБУ|Мәскәү}}
 |Страна           = {{USSR}},&lt;br /&gt;{{RUS}}
 |Профессии        = камерный {{певица|СССР|Рәсәй|Әрмәнстан|XX быуат}}, {{оперная певица|СССР|Рәсәй|Әрмәнстан|XX быуат}}, {{музыкальный педагог|СССР|Рәсәй|XX быуат}}
 |Певческий голос  = колоратуралы [[меццо-сопрано]]
 |Жанры            = 
 |Награды          = {{{!}} style=&quot;background: transparent&quot;
{{!}} {{Орден За заслуги перед Отечеством 4 степени|2003}}{{!}}{{!}}{{Медаль За освоение целинных земель|1956}}{{!}}{{!}}{{Медаль За доблестный труд|1970}}
{{!}}-
{{!}}{{!}} {{Медаль 50 лет Победы в Великой Отечественной войне 1941-1945 гг.|1995}}{{!}}{{!}}{{Медаль В память 850-летия Москвы|1997}}{{!}}{{!}}{{медаль «Ветеран труда»|1984}}
{{!}}}
{{{!}} style=&quot;background: transparent&quot;
{{!}} {{Народный артист СССР|1990}} {{!}}{{!}} {{Народный артист РСФСР|1956}} {{!!}} {{Народный артист Армянской ССР}} {{!!}} {{Заслуженный артист Армянской ССР}} {{!}}{{!}} {{Ленинская премия|1966}} {{!}}{{!}} {{Сталинская премия|1951}} {{!}}{{!}} {{Шахтёрская слава 2 степени|1961}}
{{!}}}
 |Викисклад        = 
}}
'''Долуха́нова За́ра Алекса́ндровна''' (''Заруи́ Агасьевна Макаря́н/Макарья́н'', иренең фамилияһы буйынса — ''Долуханя́н''; [[15 март]] [[1918 йыл]] — [[4 декабрь]] [[2007 йыл]] — [[СССР]], [[Рәсәй]] һәм [[Әрмәнстан]] йырсыһы (колоратуралы меццо-сопрано). СССР-ҙың халыҡ артисы ([[1990]])&lt;ref&gt;СССР Президентының 1990 йылдың 27 декабрендәге «З. А. Долуханова иптәшкә «СССР-ҙың халыҡ артисы» тигән маҡтаулы исем биреү тураһында» УП-1248-се Указы&lt;/ref&gt;. [[Ленин премияһы|Ленин]] ([[1966]]) һәм икенсе дәрәжәләге [[Сталин]] премиялары лауреаты ([[1951]]).

== Биографияһы ==
 
Зара Александровна Долуханова 1918 йылдың 15 мартында Мәскәүҙә Агасий Марк улы Макарьян һәм Елена Гайк ҡыҙы Макарьян ғаиләһендә тыуған&lt;ref name=&quot;russiandvd.com&quot;&gt;[http://www.russiandvd.com/store/person.asp?id=1666&amp;type=artist&amp;media=2 Зара Долуханова] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20050507222922/http://www.russiandvd.com/store/person.asp?id=1666&amp;type=artist&amp;media=2 |date=2005-05-07 }}&lt;/ref&gt;.

1933—1938 йылдарҙа Гнесиндар исемендәге музыкаль техникумда уҡый, уны тамамламаһа ла, скрипкала уйнарға өйрәнә.

1939 йылда, юғары белеме булмаһа ла, А. А. Спендиаров исемендәге Әрмән опера һәм балет академия театрында эш башлай.

1944 йылдан — камера сәхнәһендә — Бөтә Союз радиоһы һәм телевидениеһы, 1959 йылдан — Мәскәү дәүләт академия филармонияһы солисы.

1957 йылда Гнесиндар исемендәге музыкаль-педагогия институтын тамамлай.

1972 йылдан ошо институтта уҡыта (1983 йылдан — профессор), музыкаль конкурстарҙың жюри ағзаһы була. 1977 йылдан СССР Театр эшмәкәрҙәре союзы ағзаһы.

Зара Долуханова Советтар Союзында беренсе булып Россиниҙың шул уҡ исемдәге операһында Золушка партияһын башҡарыусы&lt;ref&gt;[http://www.rian.ru/culture/20071204/90842693.html Йырсы Зара Долуханова вафат булды] // РИА Яңылыҡтар&lt;/ref&gt;.

Йырсы [[2007 йыл]]дың [[4 декабрь|4 декабрендә ]] вафат була. [[Мәскәү]]ҙең Әрмән зыяратында ерләнгән.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* «Сиҙәм ерҙәрҙе үҙләштергән өсөн» миҙалы(1956)
* II дәрәжәле «Шахтёр даны» билдәһе (1961)
* «Маҡтаулы хеҙмәте өсөн. В. И. Лениндең тыуыуына 100 йыл тулыу айҡанлы» миҙалы (1970)
* «Хеҙмәт ветераны» миҙалы (1984)
* «1941—1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында Еңеүгә 50 йыл» миҙалы(1995)
* «Мәскәүҙең 850 йыллығы уңайынан» миҙалы (1997)
* Йырсыларҙың Халыҡ-ара конкурсының 1-се премияһы ([[Будапешт]], 1949),
* Әрмән ССР-ының атҡаҙанған артисы, 1952)
* Әрмән ССР-ының халыҡ артисы (1955)
* РСФСР-ҙың халыҡ артисы (1956)
* СССР-ҙың халыҡ артисы (1990)
* Икенсе дәрәжә Сталин премияһы (1951) — концерт-башҡарыу эшмәкәрлеге өсөн
* Ленин премияһы (1966) — концерт-башҡарыу эшмәкәрлеге өсөн (1963—1965 йылдарҙағы программалары)
* Роберт Шуман премияһы (1975, ГДР)
* IV дәрәжәле «Ватанға күрһәткән хеҙмәте өсөн» ордены (14.03.2003)&lt;ref&gt;[http://document.kremlin.ru/doc.asp?ID=016564 Рәсәй Федерацияһы Президентының 2003 йылғы 14 март Указы № 331]&lt;/ref&gt;
* [[1956 йыл]]да Поль Робсон Долухановаға Бөтөн донъя тыныслыҡ советы Бөтөн донъя тыныслыҡ яҡлылар хәрәкәтенең ун йыллығы айҡанлы биргән «Тыныслыҡты һәм халыҡтар араһындағы нығытыуға индергән өлөшө өсөн» Почетлы грамотаһын тапшырған.
* «Рус башҡарыу сәнғәте» фонды премяһы (2002)
* Ҡаҙағстан ССР-ы Юғары Советы Президиумы Грамотаһы (1964)
* Белоруссия ССР-ы Юғары Советы Президиумы Грамотаһы (1965)
* Удмурт АССР-ы Юғары Советы Президиумы Грамотаһы (1979)
* Әрмән ССР-ы Юғары Советы Президиумы Грамотаһы (1984)
* Вокал сәнғәтен үҫтергән һәм педагогик эшмәкәрлек өсөн Почёт грамотаһы (Гнесиндар исемендәге ДМПИ-ның 245-се һанлы приказы, 1988)
* Яңғыҙ (соло) йырлау кафедраһы профессорына педагогик эшмәкәрлеге өсөн Рәхмәт хаты (Гнесиндар ис. ДМПИ-ның 253-сө һанлы приказы, 1993)
* Мәскәү ҡалаһы хөкүмәтенән Ижади педагогик эшмәкәрлеге өсөн Почёт грамотаһы (1998)
* РФ Мәҙәниәт министрлығының «Алтын Аполлон» һәм «Музыкаль бүләк» Иҫтәлекле билдәләре (1998)
* РФ Мәҙәниәт министрлығының «Мәҙәниәттәге ҡаҙаныштары өсөн» Почёт билдәһе (1999)
* «Bella voce» студенттар вокалистар конкурсында еңеүсене профессиональ кимәлдә әҙерләгән өсөн бүләкләү(2003)
* Галактиканың бер Йондоҙон «Зара» исеме менән атау тураһында 125-се һанлы Приказ (2003)
* «Сәнғәттәге күренекле ҡаҙаныштары өсөн» Грамотаһы2007)&lt;ref&gt;[http://ru.hayazg.info/Долуханова_Зара_Александр ҡыҙы#cite_note-1 Долуханова Зара Александр ҡыҙы — «Хайазг» фонды энциклопедияһы]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;

== Тәнҡит баһалауы ==
&lt;blockquote&gt;
Үҙенә публиканы буйһондорған ул йылдарҙа, концерт юлын һайлаған йырсы үҙенең мөминлектәрен сикләнгән тип таныйҙыр тигән уй бер кемдең дә башына инеп тә сыҡмағандыр. Ике ярым октава диапозонлы тауышҡа эйә булған, үҙен меццо репертуарында ла, драматик сопрано репертуарында ла комфортлы тойған, ниндәй генә музыканы башҡармаһын — Бахтан Таривердиевҡаса — һәр саҡ стилде тотҡан. Үҙенең коллегаларына сәнғәт һәм тормоштоң батшалар стилендәге йәшәйеш килтергән опера сәхнәһенән баш тартһа ла, ул ни эшләгәнен белгән. Зара Долуханованың оло стиле концерт эстрадаһында тантана иткән, шулай итеп, уның һәр бер тамашасы менән камера яҡынлығы раҫланған.&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://www.kultura-portal.ru/tree_new/cultpaper/article.jsp?number=477&amp;crubric_id=100455&amp;rubric_id=204&amp;pub_id=459943|title=М.Игнатьева. Зара прекрасной юности|archiveurl=http://archive.is/euW5|archivedate=2012-08-04}} {{Webarchive|url=https://archive.is/20120804075704/http://www.kultura-portal.ru/tree_new/cultpaper/article.jsp?number=477&amp;crubric_id=100455&amp;rubric_id=204&amp;pub_id=459943 |date=2012-08-04 }} Культура, № 11 (7370), 20—26 март 2003 q. (йырсының 85 йәшенә ҡарата)&lt;/ref&gt;
&lt;/blockquote&gt;

== Ғаиләһе ==
* ире — Александр Долуханян, композитор һәм пианист
* улдары:
** Михаил Долуханов
** Сергей Ядров&lt;ref name=&quot;russiandvd.com&quot;/&gt;
* апаһы — Дагмара Александр ҡыҙы — СССР-ҙың халыҡ артисы Павел Лисициандың ҡатыны
• ейәне — Александр Долуханов
• бүләләре Сергей Долуханов. Филипп Долуханов. Анастасия Долуханова.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Һылтанмалар ==
* ''О. Черников''. Рояль һәм бөйөктәрҙең тауышы. Серия: Музыкаль китапхана. Нәшриәт: Феникс, 2011 г. Ҡаты тышлыҡ, 224 бит ISBN 978-5-222-17864-5


[[Категория:Меццо-сопрано]]
[[Категория:Роберт Шуман премияһы лауреаттары]]</text>
      <sha1>hwonzt93nc0u5ij9205xvg9uw6qo83k</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Левбердон</title>
    <ns>0</ns>
    <id>118780</id>
    <revision>
      <id>1152522</id>
      <parentid>1151071</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T02:34:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 0 sources and tagging 1 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="6000" xml:space="preserve">[[Файл:Rostov-on-don 2008 0613.jpg|thumb|250px|Ворошилов күперенән Левбердон күренеше.]]

'''Левбердон''', ҡайһы берҙә ''Лебердон'' (Дон йылғаһының һул яры) — [[Дондағы Ростов]] ҡалаһы [[Киров районы (Дондағы Ростов)|Киров]] һәм [[Ленин районы (Дондағы Ростов)|Ленин]] райондарының [[Дон]] йылғаһының һул ярында урынлашҡан өлөшөнөң рәсми булмаған атамаһы, [[Дон]] йылғаһы яры буйлап яҡынса 10 километрға һуҙыла. Майҙанының 90%-ы рекреация комплексы булып тора&lt;ref&gt;[http://www.lingvo.ru/goroda/dictionary.asp?word=501 Словарь «Языки русских городов».]{{Недоступная ссылка|date=August 2021 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://forum.lingvo.ru/actualthread.aspx?tid=51690 Комментарий Д.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140413144214/http://forum.lingvo.ru/actualthread.aspx?tid=51690 |date=2014-04-13 }}&lt;/ref&gt; (ял базаһы, ҡомло пляждар, кафе, ресторандар, төнгө клубтар), яҡынса 10 % майҙаны [[сәнәғәт]] предприятиеларына тура килә, уларҙың бер өлөшө ҡаланың үҙәк райондарынан сығарылған.

== Үҫеш перспективаһы ==
2018 йылғы футбол буйынса донъя чемпионаты үткәреү сиктәрендә, [[Дон]]дың һул яры буйында, яҡынса [[Богатян ауышлығы проспекты|Богатян ауышлығы]] ҡаршыһында, 45 000 кеше һыйҙырышлы футбол стадионы төҙөү планлаштырыла&lt;ref&gt;[http://donnews.ru/Stadion-v-Rostove-k-ChM--budet-luchshe_-chem-v-Kazani_12203 Стадион в Ростове к ЧМ-2018 будет лучше, чем в Казани.]&lt;/ref&gt;.
Стадион менән йәнәш, Гребной каналдың көнсығыш яғы буйлап, [[Ростов өлкәһе]]нең яңы Хөкүмәт бинаһы&lt;ref&gt;[http://rostov.mk.ru/news/2013/03/23/830357-ministryi-pereedut-na-levyiy-bereg-dona.html Министры переедут на левый берег Дона]&lt;/ref&gt; һәм спорт ҡоролмалары төҙөлөшө ҡаралған; ә биналар һәм ҡоролмалар төҙөү өсөн ҡом алыуҙан барлыҡҡа килгән карьер базаһында — яңы канал төҙөү планлаштырыла.

Шулай уҡ [[Дон]] йылғаһының һул яҡ ярында, [[Ворошилов күпере]] буйлап офистар һәм ҡунаҡханалар урынлаштырыу ҡаралған, ә Батайск ҡалаһы йүнәлешендәге юлдың көнбайыш яғында, Гребной канал ҡаршыһында — яңы Ростов ипподромы төҙөләсәк&lt;ref&gt;[http://www.rostov-gorod.ru/upload/iblock/7ea/7eafe0046d91fbac275a5eab183d7b7c.wmv Направления градостроительного развития Ростова-на-Дону.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140413154750/http://www.rostov-gorod.ru/upload/iblock/7ea/7eafe0046d91fbac275a5eab183d7b7c.wmv |date=2014-04-13 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[http://deloru.ru/news/2013/ Новый ипподром на Левом берегу «Юг Руси» построит к 2016 году]&lt;/ref&gt;.

Бер үк ваҡытта, «МЕГАМАГ» сауҙа-күңел асыу үҙәге төҙөлөшөнөң икенсе этабын проектлау алып барыла, ул үҙенә бер нисә магазинды, шул иҫәптән «Ашан» гипермаркетын һыйҙырасаҡ&lt;ref&gt;[http://www.shopandmall.ru/mr.php?pg=665&amp;cod=665 Торгово-развлекательный центр МЕГАМАГ г.]{{Недоступная ссылка|date=August 2022 |bot=InternetArchiveBot |fix-attempted=yes }}&lt;/ref&gt;.

== Левбердон сәнғәттә ==
[[1988 йыл]]да, ул ваҡытта совет телевидениеһының йәштәр редакцияһында эшләүсе режиссёр һәм телетапшырыуҙар алып барыусы ростовлы Иван Кононов, «Левый берег Дона» тип аталған йыр яҙа.

«Рус шансоны» жанрында популяр башҡарыусы Константин Ундров башҡарған һәм яҙҙырған йыр ростовлыларға, шулай уҡ бөтә [[Рәсәй]] халҡына бик оҡшай — Ундров башҡарыуында «Левбердон» миллионлы тираж менән пластинкаларҙа һәм кассеталарҙа тарала. Бер ни тиклем ваҡыт үткәс, «Левбердон» Михаил Шуфутинский репертуарына күсә&lt;ref&gt;[http://kp.ru/daily/24098.4/325296/ Автор хита «Левый берег Дона»: За этот шлягер я требовал гонорар от Шуфутинского!]&lt;/ref&gt;.

== Иҫтәлекле урындары ==
'''Үҙәк ҡала пляжы''' — пляж, [[Ворошилов күпере|Ворошилов күперенән бер аҙ юғарыраҡ урынлашҡан]] .
[[Файл:Rostov-na-Donu_naberezhnaya_panorama_1.jpg|центр|мини|950x950пкс|Дон йылғаһының һул ярынан ҡала яр буйының панорамалы фотоһүрәте]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{Примечания|2}}

[[Категория:Дондағы Ростов райондары]]</text>
      <sha1>k5rz8b6a9my5jt1weh2uyrvzzhgx6j8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Истанбул метрополитены</title>
    <ns>0</ns>
    <id>121666</id>
    <revision>
      <id>1152486</id>
      <parentid>1144023</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T12:09:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="12711" xml:space="preserve">{{Карточка метрополитена
| название                   = Истанбул метрополитены
| оригинальное название      = {{lang-tr|İstanbul Metrosu}}
| логотип                    = Istanbul Metro Logo.svg
| ширина лого                = 100px
| изображение                = M2 at Levent station.JPG
| ширина                     = 
| тип                        = Метрополитен
| страна                     = {{Флагификация|Турция}}
| расположение               = [[Истанбул]]
| дата открытия              = [[1989 йыл]]дың [[3 сентябрь|3 сентябре]]&lt;ref&gt;[[Линия 1 (Стамбульский метрополитен)|М1, лёгкое метро]]&lt;/ref&gt;&lt;br /&gt;[[2000 йыл]]дың [[16 сентябрь|16 сентябре]]&lt;ref&gt;[[Линия 2 (Стамбульский метрополитен)|М2, метрополитен]]&lt;/ref&gt;
| дата закрытия              = 
| владелец                   = Истанбул ҡала муниципалитеты (İstanbul Büyükşehir Belediyesi)
| эксплуатант                = 
| дневной пассажиропоток     = 
| годовой пассажиропоток     = 304,9&lt;ref&gt;[http://www.hurriyet.com.tr/istanbulda-rayli-sistemi-yarim-milyar-kisi-kullandi-29001728 İstanbul'da raylı sistemi yarım milyar kişi kullandı&lt;!-- Заголовок добавлен ботом --&gt;]&lt;/ref&gt; млн.чел. &lt;small&gt;(2014)&lt;/small&gt;
| награды                    = 
| сайт                       = [http://www.istanbul-ulasim.com.tr/en Сайт (на английском)]
| число линий                = 5 (4 в европейской части, 1 в азиатской)
| число станций              = 70
| длина сети                 = 90,5 км
| число подвижного состава   = 
| число вагонов в составе    = ã
| число депо                 = 
| ширина колеи               = [[Европейская колея|1435 мм]]
| электрификация             = 
| средняя скорость           = 60 км/сәғ.
| максимальная скорость      = 
| схема линий                = Istanbul Rapid Transit Map with Metrobüs (schematic).png
| формат схемы               = collapsed
| ширина схемы               = 
| страница на Викискладе     = 
}}
'''Истанбул метрополитены''' ([[Төрөк теле|төрөк]].''İstanbul Metrosu'') —  [[Төркиә|Төркиәнең]] иң ҙур ҡалаһы булған [[Истанбул]]дағы  башлыса ер аҫтынан үткән тиҙлекле ҡала пассажир транспорты. 70 станциялы биш линиянан тора, тәүге дүрт линияһы —  ҡаланың Европа өлөшөндә, бишенсеһе —  Азия өлөшөндә. 2000 йылдың [[16 сентябрь|16 сентябрендә]] асыла&lt;ref name=&quot;UrbanRail&quot;&gt;{{Cite web|title=Описание Стамбульского метрополитена на сайте Урбанрэйл|url=http://www.urbanrail.net/as/tr/istanbul/istanbul.htm|lang=en}}(инг.)&lt;span id=&quot;cxmwmQ&quot; tabindex=&quot;0&quot;&gt;.&lt;/span&gt;&lt;/ref&gt;.

== Тарихы ==
1875 йылдан Истанбулдың Европа өлөшөндә ике станциялы  [[Түнел]]  ер аҫты фуникулёр линияһы эшләй.  Европа өлөшөндә метрополитен төҙөү планы бер нисә тапҡыр төҙөлә, беренсе мәртәбә —  1912 йылда, унан һуң — 1936 һәм 1951 йылдарҙа. Әлеге метро линияһын проектлау 1987 йылда башлана. Төҙөлөш 1992 йылдың 11 сентябрендә башланып, бик әкрен бара, сөнки ыңғайында бик күп археологик ҡомартҡылар асыла. Истанбул сейсмик әүҙем районда торғанлыҡтан, төҙөлөш асыҡ ысул менән алып барыла. Хисаплауҙар буйынса, метрополитен Рихтер шкалаһы буйынса 9 балға тиклем ҡеүәтле ер тетрәүгә сыҙарға тейеш. 

== Линиялары ==

=== Метроның ғәмәлдәге линиялары ===
* '''[[Түнел]]''' — иң ҡыҫҡа һәм иң иҫке, вагондары һоҫа кеүек тегеләй-былай йөрөп торған ике станциялы ер аҫты линияһы. Был ике станция Ғалата ҡалҡыулығының ике яғында урынлашҡан. [[1875 йыл|1875 йылда]] асылған. Хәҙерге метрополитендың бер өлөшө тип һанала һәм һыҙмаларҙа ла шулай тип билдәләнә, ғәмәлдә ер аҫты фуникулёры булып тора. 
* '''1-се линия. '''Еңел метро. Ҡала үҙәген Ататөрк исемендәге халыҡ-ара аэропорт менән тоташтыра. 
* '''2-се линия. '''Ҡала үҙәгенән төньяҡ-көнсығышҡа табан үтә, 16 станцияһы бар. Алтын Мөгөҙ ҡултығын метрокүпер аша киҫеп сыға.

* '''3-сө линия. ''' [[Истанбул|Истанбулдың]] көнбайыш биҫтәләренән үтә, 11 станцияһы бар.

* '''4-се линия. '''Оҙонлоғо  — 26,5 км, 19 станцияһы бар (шуның 3-һө — төҙөлөү өҫтөндә), [[Истанбул|Истанбулдың]] Азия өлөшөндә. Был линия асылғас, Истанбул метроһы донъяла ике ҡитғала урынлашҡан беренсе метро була. 

* '''6-сы линия.'''  [[Босфор|Босфорҙың]] Европа яры буйлап үтә һәм 4 станциянан тора.
{| class=&quot;wikitable&quot; style=&quot;margin-bottom: 69px;&quot;
! Линия
! Маршрут
! Асылыу датаһы
! Оҙонлоғо
! Станциялары
! Иҫкәрмәләр&lt;ref name=&quot;full-map&quot;&gt;{{Cite web|title=Istanbul Railway Network Map (complete, including under construction sections)|url=http://www.istanbul-ulasim.com.tr/media/24900/ag_2200px_1546px-01.jpg|publisher=İstanbul Ulaşim A.Ş|year=2014|accessdate=2014-04-13}}&lt;/ref&gt;
|-
| [[Файл:Istanbul F2 Line Symbol.svg|центр|28x28пкс]]
| ''Бейоғлу (Beyoğlu) ↔ Ҡаракөй (Karaköy)''
| ''1875&lt;ref name=&quot;M1&quot;&gt;{{Cite web|title=M1 Yenikapı - Atatürk Havalimanı / Kirazlı Metro Hattı|url=http://www.istanbul-ulasim.com.tr/rayl%C4%B1-sistemler/m1-yenikapı-havaliman%C4%B1-kirazl%C4%B1.aspx|lang=Turkish|language=Turkish|publisher=İstanbul Ulaşim A.Ş|accessdate=2015-04-14}}&lt;/ref&gt;''
| ''573 м''
| ''2''
| ''Карталарҙа метро линияһы тип билдәләнә.&lt;ref name=&quot;autogenerated1&quot;&gt;{{Cite news|title=PM Davutoğlu inaugurates İstanbul’s Aksaray-Yenikapı metro|url=http://www.todayszaman.com/mobile_detailHeadline.action?newsId=363917|date=9 November 2014|accessdate=9 November 2014}}&lt;/ref&gt;''
|-
| [[Файл:Istanbul M1 Line Symbol.svg|центр|28x28пкс]]
| Ениҡапы (Yenikapı) ↔ Ататөрк ис. аэропорт (Atatürk Havalimanı)
| 1989
| 26.1 км
| 23
| Һуңғы участкаһы 2014 йылдың ноябрендә асыла.
|-
| [[Файл:Istanbul M2 Line Symbol (2020).svg|центр|28x28пкс]]
| Ениҡапы (Yenikapı) ↔ Хажиосман (Hacıosman)
| 2000&lt;ref name=&quot;M2&quot;&gt;{{Cite web|title=M2 Yenikapı - Hacıosman Metro Hattı|url=http://www.istanbul-ulasim.com.tr/rayl%C4%B1-sistemler/m2-yenikap%C4%B1-%E2%80%93-hac%C4%B1osman.aspx|lang=Turkish|language=Turkish|publisher=İstanbul Ulaşım|accessdate=2015-04-14}}&lt;/ref&gt;
| 23.5 км
| 16
| Һуңғы участкаһы  2014 йылдың февралендә асыла.
|-
| [[Файл:Istanbul M3 Line Symbol (2020).svg|центр|28x28пкс]]
|Киразлы (Kirazlı) ↔ Метрокент (Metrokent)
| 2013&lt;ref name=&quot;M3&quot;&gt;{{Cite web|title=M3 Başakşehir Metro Hattı|url=http://www.istanbul-ulasim.com.tr/rayl%C4%B1-sistemler/m3-ba%C5%9Faksehir-olimpiyatk%C3%B6y.aspx|lang=Turkish|language=Turkish|publisher=İstanbul Ulaşım|accessdate=2015-04-14}}&lt;/ref&gt;
| 15.9 км
| 11
| Көньяҡ йүнәлештә 8 станция менән 9 километрға оҙонайтыу ҡарала.
|-
| [[Файл:Istanbul M4 Line Symbol (2020).svg|центр|28x28пкс]]
|Ҡадыкөй (Kadıköy) ↔ Ҡартал (Kartal)
| 2012&lt;ref name=&quot;M4&quot;&gt;{{Cite web|title=M4 Kadıköy-Kartal Metro Hattı|url=http://www.istanbul-ulasim.com.tr/rayl%C4%B1-sistemler/m4-kad%C4%B1k%C3%B6y-kartal.aspx|lang=Turkish|language=Turkish|publisher=İstanbul Ulaşım|accessdate=2015-04-14}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20150423020135/http://www.istanbul-ulasim.com.tr/rayl%C4%B1-sistemler/m4-kad%C4%B1k%C3%B6y-kartal.aspx |date=2015-04-23 }}&lt;/ref&gt;
| 21.7 км
| 16
| Ҡаланың көньяҡ-көнсығышына ҡарай 4,8 километрлы, 3 станциялы участка төҙөлә.
|-
| [[Файл:Istanbul M6 Line Symbol (2020).svg|центр|28x28пкс]]
| Левент (Levent) ↔ Босфор&lt;br&gt;
университеты (Boğaziçi Üniversitesi)
| 2015&lt;ref name=&quot;M6&quot;&gt;{{Cite web|title=M6 Levent – Boğaziçi Üniversitesi/Hisarüstü Metro Hattı|url=http://www.istanbul-ulasim.com.tr/rayl%C4%B1-sistemler/m6-levent%E2%80%93hisar%C3%BCst%C3%BCbo%C4%9Fazi%C3%A7i-%C3%BC.aspx|lang=Turkish|language=Turkish|publisher=İstanbul Ulaşım|accessdate=2015-04-20}}&lt;/ref&gt;
| 3.3 км
| 4
| Ҡыҫҡалығы арҡаһында «мини-метро» тип тә йөрөтәләр.
|-
| colspan=&quot;3&quot; style=&quot;text-align:right;&quot; | '''Бөтәһе:'''
| '''90.5 км'''
| '''70'''
|}

=== Төҙөлөүсе һәм проектланыусы линиялар ===
* '''5-се линия. '''20 километр  оҙонлоғондағы һәм 16 станциялы был линия Истанбулдың Азия өлөшөндә төҙөлә.

* '''7-се линия. ''' 18 километр оҙонлоғондағы 15 станциялы линия ҡаланың төньяғында 2-се һәм 3-сө линияларҙы тоташтырасаҡ. 

=== Метроэлектричка линиялары ===
* «Мәрмәрәй» (Marmaray) — Босфорҙы киҫеп үткән һәм 4-се линия менән Истанбулдың Европа өлөшөн тоташтырған метро-электричка линияһы. Әле 5 станциянан тора, әммә киләсәктә ҡала яны поездары линияһы менән тоташтырылып, көнбайышҡа табан тағы  10 станцияға һәм көнсығышҡа 25 станцияға оҙонаясаҡ. Линияла бөтәһе  40 станция буласаҡ.

== Өҫтәмә мәғлүмәттәр ==
Истанбул метроһы көн һайын 6:00 сәғәттән 0:00 сәғәткә тиклем эшләй. М2 линияһы  06:15 сәғәттән 00:00 сәғәткә тиклем эшләй. Поездар 7-10 минут һайын үтеп тора; пик сәғәттәрендә интервал 5 минутҡа ҡала.

Метроға [[Истанбул|Истанбулда]] тимер юл транспорты менән ташылған пассажирҙар ағымының 8,2 проценты тура килә.  Көн һайын  613 000 пассажир йөрөтөлә.&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Общественный транспорт в Стамбуле|url=http://www.iett.gov.tr/en/main/pages/public-transportation-in-istanbul/316}}&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{примечания}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.istanbul-ulasim.com.tr/en/default.asp İstanbul Transportation Co.] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20070823105613/http://www.istanbul-ulasim.com.tr/en/default.asp |date=2007-08-23 }}
* [http://www.istanbul-ulasim.com.tr/media/8540/erisim_2200px_1546px-01.jpg Карта метро]


[[Категория:Истанбул транспорты]]
[[Категория:Истанбул]]</text>
      <sha1>6io1si7lbfg2hlg8evjrv23uvnpb9gz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Лайал Аббуд</title>
    <ns>0</ns>
    <id>126230</id>
    <revision>
      <id>1152520</id>
      <parentid>1064236</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T01:21:53Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2342" xml:space="preserve">{{rq|stub}}
{{Музыкант}}
'''Лайал Аббуд''' ({{Lang-ar|ليال عبود}} laj'ja:l ʕab'bu:d; [[15 май]] [[1982 йыл]]) — [[ливан]] поп-йырсыһы, артист, бейеүсе, модель, [[Мосолмандар|мосолман]] бизнес-ледиһы&lt;ref name=&quot;Insight Interview&quot;&gt;{{Cite web|title=Layal Abboud|url=http://www.insight-egypt.com/celebrities/layal-abboud/july-16/214|publisher=Insight Publishing House Limited, UK.|accessdate=24 August 2017}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181012053155/http://www.insight-egypt.com/celebrities/layal-abboud/july-16/214 |date=12 October 2018 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=Layal Abboud: The unworthy recipient of a cultural award|url=https://now.mmedia.me/lb/en/blogs/566856-layal-abboud-the-unworthy-recipient-of-a-cultural-award|publisher=The NOW team|accessdate=23 August 2017}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181226040156/https://now.mmedia.me/lb/en/blogs/566856-layal-abboud-the-unworthy-recipient-of-a-cultural-award |date=26 December 2018 }}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;{{Cite web|title=ليال عبود - Layal Abboud|url=http://www.knopedia.com/2016/11/Layal-Abboud-CV.html|publisher=knopedia.com|accessdate=23 August 2017}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20181226040153/https://www.knopedia.com/2016/11/Layal-Abboud-CV.html |date=26 December 2018 }}&lt;/ref&gt;, төрлө [[ғәрәп теле]]нең диалекттарында йырлай.

== Һылтанмалар ==
{{Reflist|30em}}

== Тышҡы һылтанмалар ==
* {{Facebook|Layalabboudofficial|id=Layalabboudofficial}}
* {{Instagram|layalabboud}}Instagram
* [https://www.youtube.com/user/LayalAbboudofficial Layal Аббуд] н [[YouTube|Ютуб]]
* {{twitter|layal_abboud}}Твиттер{{twitter|layal_abboud}}
* {{SoundCloud|layal-abboudofficial}}Саундклауде{{SoundCloud|layal-abboudofficial}}
*  [https://myspace.com/layalabboud Layal Аббуд] н Майспейс
*  [http://www.reverbnation.com/layalabboud Layal Аббуд] н билдәләне

[[Категория:XXI быуат музыканттары]]
[[Категория:XXI быуат йырсылары]]
[[Категория:Википедия:Замандаштар биографияһы]]
[[Категория:Поп-фолк башҡарыусылар]]</text>
      <sha1>m5itf7e65vpztuvgec0ql8to23ziki9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Индонезия теле</title>
    <ns>0</ns>
    <id>143988</id>
    <revision>
      <id>1152530</id>
      <parentid>850522</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:07:42Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="18634" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Индонезия теле''' (индон. {{lang-id|Bahasa Indonesia}}) — [[Австронезийские языки|австронезия телдәренең]] береһе.  [[Индонезия|Индонезиялағы]] рәсми тел ( 1945 йылдан) һәм милләт-ара аралашыу теле. [[Көнсығыш Тимор|Көнсығыш Тиморҙа]] эш теле статусына эйә. 

Көнкүреш аралашыуында уны 20 миллионға яҡын  кеше ҡуллана. Телде теге йәки был кимәлдә белеүселәрҙең дөйөм һаны — яҡынса 200 млн.

Индонезия теле [[XX быуат|XX быуаттың]] беренсе яртыһында  Һолланд Ост-Һиндостанында традиция буйынса был төбәктең лингва-франкаһы урынына ҡулланылған  [[Малай теле|малай теленең]] әҙәби варианты булараҡ формалаша. «Индонезия теле»  тигән атама [[1928 йыл|1928 йылда]] Йәштәр конгресында ҡабул ителә һәм яйлап «малай телен» ҡыҫырыҡлай. 

Яҙмаһы [[латин алфавиты]] нигеҙендә.

Мәскәүҙә Рәсәй индонезия теле [[Мәскәү дәүләт университеты]] һәм {{comment|[[Мәскәү дәүләт халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институты|Мәскәү дәүләт халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институты|МГИМО]]}}  эргәһендәге Азия һәм Африка илдәре институтында, Рәсәй Фәндәр Академияһының Көнсығышты өйрәнеү Институтында һәм Практик шәрҡиәт институтында, шулай уҡ [[Санкт-Петербург|Петербургта]] — Санкт-Петербург дәүләт университетының Көнсығыш факультетында, Рәсәй дәүләт гуманитар университетында, Ҡаҙан университеты эргәһендәге Халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институтында, Алыҫ Көнсығыш федераль университетының Халыҡ-ара мөнәсәбәттәр институтында һәм Көнсығыш институтында өйрәнелә.

Индонезия теленең үҙатамаһы — ''{{Lang|id}}'', әммә илдән ситтә уны ҡайһы берҙә бөтөнләй дөрөҫ булмаған «баха́са», йәғни «тел» исеме менән йөрөтәләр.

== Грамматикаһы ==

=== Фонетикаһы ===
Индонезия телендә 30 [[Фонема|өн]]. Индонезия алфавитында 26 хәреф: Aa, Bb, Cc, Dd, Ee, Ff, Gg, Hh, Ii, Jj, Kk, Ll, Mm, Nn, Oo, Pp, Qq, Rr, Ss, Tt, Uu, Vv, Ww, Xx, Yy, Zz.&lt;/font&gt;

[[Баҫым]] беленмәй; һүҙҙәр һәр ижектә лә бер төрлө баҫым менән әйтелә. Һуҙынҡылар редукцияланмай тиерлек. [[Халыҡ-ара фонетик алфавит|[ʤ]]], [[Халыҡ-ара фонетик алфавит|[ʧ]]], [[Халыҡ-ара фонетик алфавит|[j]]] өндәре j, с, y хәрефтәре (1972 йылғы реформаға тиклем малай теле яҙмаһы менән унифицикациялана; уға саҡлы dj, tj, j тип яҙғандар) менән билдәләнә. ''ng'' ойоштормаһы [[Халыҡ-ара фонетик алфавит|[ŋ]]] танау өнөн билдәләй.

=== Һүҙъяһалышы ===
Һүҙьяһалышта аффиксация һәм редупликация мөһим роль уйнай. Аффикстар — префикстар, суффикстар, инфикстар (ярашлы рәүештә, алда, һүҙ аҙағында һәм эсендә ҡуйыла). Й&lt;/font&gt;ыш ҡына һүҙ бер үк ваҡытта һүҙ префиксҡа ла, суффиксҡа ла эйә.

==== Иң күп ҡулланылған приставкалар ====

* ''per-'' күсемле ҡылым яһай;
* ''pe- (peng-, pem-, pen-, penj-)''  ҡорал һәм эшмәкәр мәғәнәһендәге исемдәр барлыҡҡа килтерә; һуҙынҡы йәки тартынҡы алдында тороуына бәйле төрлө формаға эйә; 
* ''se-'' һөйләш теркәүестәр һәм рәүештәр булдыра.

Миҫалдар: ''besar'' («бөйөк») — ''perbesar'' («күбәйтеү»); ''dua'' («ике») — ''perdua'' («икеләтә арттырыу»); ''lukis'' («һүрәт төшөрөү») — ''pelukis'' («рәссам»); ''lalu'' («үткән») — ''selalu'' («һәр ваҡыт»); ''lama'' («дәүер») — ''selama'' («ағымында»).

==== Иң күп ҡулланылған суффикстар ====

* ''-an'' һөҙөмтә, ғәмәл объектын, сара, ҡорал, оҡшашлыҡ, дөйөмләштереү төшөнсәләрен күрһәтә;
* ''-i, -kan'' күсемле ҡылымдарҙы барлыҡҡа килтерә.

Миҫалдар: ''larang'' («тыйырға») — ''larangan'' («тыйыу»); ''manis'' («татлы») — ''manisan'' («тәмлекәстәр»); ''mata'' («күҙ») — ''matai'' («ҡарарға»); ''satu'' («бер») — ''satukan'' («берләштереү»).

==== Префикс + суффикс ====

* ''ke an...'' хәл йәки хәрәкәтте булдыра;
* ''an...pe'' процесты аңлатҡан {{comment|ҡылымдан яһалған|отглагольные}} исемдәр барлыҡҡа килтерә;
* ''an...per'' шул уҡ хәл — сифаттарҙан процесс, эш-хәрәкәт.

Миҫалдар: ''satu'' («бер») — ''kesatuan'' («берҙәмлек»); ''pulau'' («утрау») — ''kepulauan'' («архипелаг»); ''membatas'' («сикләргә») — ''pembatasan'' («сикләү»); ''dagang'' («һатырға, сауҙа итергә») — ''perdagangan'' («сауҙа»); ''adab'' («цивилизация») — ''peradaban'' («цивилизациялы»).

==== Инфикстар ====
''-em-, -el-, -er-''  сифаттарҙы барлыҡҡа килтерә.

Миҫалдар: ''guruh'' («күк күкрәү») — ''gemuruh'' («күкрәү»).

==== Редупликация ====
Редупликация — был бөтә һүҙҙе (ябай) йәки тәүге ижекте ҡабатлау. Үҙгәрешле (мәҫәлән, бер һуҙынҡы үҙгәрә) һәм аффикстар ҡушылған редупликация бар:

* ''mata'' («күҙ») — ''matamata'' («шпион»);
* ''laki'' («ир») — ''lelaki'' («ир-ат»);
* ''rumah'' («йорт») — ''rumahrumah'' («йорт макеты»);
* ''anak'' («бала») — ''anakanak'' («балаларса»);
* ''abu'' («көл») — ''abuabu'' («һоро»);
* ''barat'' («көнбайыш») — ''kebarat-baratan'' («көнбайышса»);
* ''gunung'' («тау») — ''gunung-gemunung'' («таулы ил»).

==== Ҡушма һүҙҙәр ====
Индонезия телендә ҡатмарлы һүҙҙәр бар. Иң билдәлеһе — ''mata-hari'' (һүҙмә-һүҙ: «көн күҙе») «ҡояш»; ''oranghutan'' (һүҙмә-һүҙ: «урман кешеһе») «[[Орангутандар|орангутан]]».

Башҡа миҫалдар:

* ''nenek-moyang'' («ата-бабалар»), бында ''nenek'' — «олатай, өләсәй», ''moyang'' — «ҡарт олатай, ҡарт өләсәй»;
* ''air-mata'' («күҙ йәштәре»), унда ''air'' — «һыу», ''mata'' — «күҙ»;
* ''tanah-air'' («тыуған ил»), унда ''tanah'' — «ер», ''air'' — «һыу»;
* ''hari-besar'' («байрам»), унда ''hari'' — «көн», ''besar'' — «оло, бөйөк».

=== Һөйләм составы ===
Ябай һөйләмдәр тарҡау һәм йыйнаҡ булыуы мөмкин. Йыйнаҡ һөйләмдәр тик баш киҫәктәрҙән — эйә һәм хәбәрҙән тора. Мәҫәлән: ''Toko'' tutup «Магазин ябылған».

Баш киҫәктәрҙән тыш ябай тарҡау һөйләм составына эйәрсән һөйләм: аныҡлаусы, тултырыусы һәм хәлдәр инә.

Ҡағиҙә булараҡ, эйә хәбәр алдынан килә һәм исем йәки күрһәтеү алмашы аша сағылыуы мөмкин: Anak ''makan ''«Бала бар»; ''Ini pintu'' «Был ишек».&lt;/font&gt;

Хәбәр ҡылымдан килеүе мөмкин: Anak ''ini makan '' «Был бала бар».

''makam'' («бар, ашарға») һәм ''minum'' («эсергә»)  ҡылымынан һуң йәнәшәлек менән бәйләнгән тултырыусы килеүе мөмкин: ''Kami minum'' kopi «Беҙ кофе эсәбеҙ»; Anak ''itu makan ikan ''«Теге бала балыҡ ашай».

Хәбәр исемдән булыуы мөмкин: Ini ''kota ''«Был ҡала».

=== Һүҙҙәр тәртибе ===
Индонезия һөйләмендә һүҙ тәртибе һүҙҙәр араһындағы мөнәсәбәттәрҙе белдергән төп сараларының береһе булып тора.

Аныҡлаусыны айырыусы төп билдә булып позиция тора. Аныҡлаусы һәр саҡ туранан-тура аныҡланыусы һүҙ артынан килә һәм исем ҡылым, сифат йәки алмаш һүҙ төркөмдәре аша билдәләнеүе мөмкин. Мәҫәлән: paman ''anak ''(«баланың бабаһы»); ''kaki kanan'' («уң аяғы»); ''anak ini'' («был бала»).

Аныҡлаусы сифатында ҡулланылған ''ini'' һәм ''itu к''үрһәтеү алмаштары һәр ваҡыт аныҡланыусы артынан йөрөй йәки улар ҡараған һүҙҙәр төркөмөн тәшкил итә. Мәҫәлән: anak ''itu kakak '' («өлкән ағайҙың балаһы»).

Эйә, үҙенә ҡараған һүҙҙәр менән, эйә төркөмөн тәшкил итә. Хәбәр, үҙенә ҡараған&lt;/font&gt; һүҙҙәр менән хәбәр төркөмөн тәшкил итә. Һөйләмдә эйә төркөмө ғәҙәттә хәбәр төркөмө алдынан килә һәм унан пауза менән айырыла, мәҫәлән:

Toko i''n''i  / ''tutup'' «Был магазин ябылған»;

Kakek ini/ paman ''anak itu'' «Был теге баланың олатаһы».

''ini'' һәм ''itu'' күрһәтеү алмаштары йыш ҡына эйә төркөмөн хәбәр төркөмөнән сикләй һәм үҙҙәре йыш ҡына эйә төркөмөнә инә. 

=== Һүҙ төркөмдәре ===
[[Исем (һүҙ төркөмө)|Исемдәрҙең]] килештә үҙгәреүе буйынса түгел. Килеш мөнәсәбәтен күрһәтеүсе һүҙҙәр тәртибе. Мәҫәлән: ''orang laut'' «кеше диңгеҙ, диңгеҙ кеше (ҡара Баджас)», ''negeri orang'' «ил кешеһе», ''Indonesia orang'' «үҫтереләсәк» — хәрефе.: «индонезия кеше».

Ябай (тамыр) төркөмдәре непроизводный структураға эйә. Был һөйләмдә уларҙың функцияларын үтәп тейеш, ниндәй ҙә булһа сара ярҙамсы.

Күплек һан барлыҡҡа редупликация: ''orangorang'' «кеше», ''tuantuan'' «раббы» (''tuan'' «а»).

==== Ҡылымдар ====
Ҡылым төр һәм {{comment|залог|йүнәлеш}} категорияларына эйә. Күсемле һәм күсемһеҙ ҡылымдар төр буйынса бүленә. {{comment|Йүнәлештәр|залог}}: действительный, страдательный, средний урта, взаимно-совместный. Зат менән үҙгәреш спряжение үҫешмәгән. Ваҡыт «әле, хәҙер», «кисә», «иртәгә» рәүештәре менән күрһәтелә.

Ябай тамыр ҡылымдар {{comment|непроизводный|сығарылмаған}} һүҙ булып торалар. Улар, бер ниндәй ярҙамсы сараларҙан башҡа, һөйләмдә хәбәр функцияһын үтәй. Ҡайһы бер непроизводный ҡылымдар, мәҫәлән: ''minum'' «эсергә», ''makan'' «ашарға» предлогһыҙ тултырыусы ҡушырға мөмкин:

: '' Aku minum'' кopi «Мин кофе эсәм»;
: '' Dia'' makan ikan «Ул балыҡ ашай».

Хәбәр һөйләмдә ''mau'' «теләргә, ниәтләнергә» ҡылымы, ҡағиҙә булараҡ, мәғәнәүи ҡылым алдынан килә. Мәҫәлән, Aku ''mau ''makan «Мин ашарға теләйем».

==== Сифаттар ====
[[Сифат|Сифаттар]] үҙ аллы булыуы мөмкин (''besar'' «ҙур», ''putih'' «аҡ») йәки үрҙә тасуирланған аффиксация методтары менән барлыҡҡа килә. Исем, бер ниндәй үҙгәрешһеҙ, сифат ролендә ҡулланыла ала (ҡара: Конверсия), мәҫәлән: ''Bahasa Indonesia'' «индонезия теле».

==== Алмаштар ====
[[Зат (грамматик категория)|Зат алмаштары]]:

* «мин» — ''hamba, saya'' (рәсми), ''aku'' (формаль булмаған);
* «һин» — ''anda, saudara'' (рәсми), ''kamu'' (формаль булмаған);
* «ул» — ''dia, ia, beliau'';
* «ул» — ''dia'';
* «ул» — ''dia'';
* «беҙ» — ''kami'' (тыңлаусыны ҡыҫтырмай), ''kita'' (тыңлаусыны ҡыҫтырып);
* «һеҙ» — ''saudara-saudara'', ''sekalian saudara'';
* «улар» — ''mereka''.

Энклитиктар (суффикстар) эйәлек алмаштары ролен уйнай:

* «минең» (рәсми) — ... ''saya'';
* «минең» (формаль булмаған) — ...''транспондеры''/...''aku'';
* «һинең» (рәсми) — anda/saudaraa;
* «һинең» (формаль булмаған) — ...''kamu''/...''mu'';
* «уның/уның» — ...''dia''; ''nya'';
* «уларҙың» — ...''mereka''.

Миҫалдар:

* «минең ризығым» — makanan ''saya; makananku'';
* «һинең ризығың» — ''makanan ''Anda''; makananmu'';
* «уның/уның ризығы» — ''makanan ''dia;
* «уларҙың ризығы» — ''makanan ''mereka;
* ''rumahku'' — «минең йортом»;
* ''rumahmu'' — «һинең йортоң»;
* ''rumahnya'' — «уның, уның йорто».

Относительно (сағыштырмаса)-һорау:

* «кем» — ''siapa'';
* «нимә» — ''apa'';
* «который» — ''mana янь''.

Возвратный (ҡайтым):

* ''sendiri'' — «үҙе, үҙен (бөтә кеше өсөн)»;
* ''diriku'' — „мине, мин үҙем“;
* ''dirimu'' — „һине, һин үҙең“;
* ''dirinya'' — „уның, уның, ул үҙе, ул үҙе“.

Күрһәтеү алмаштары:

* ''itu'' „, шул, теге“, ''ini'' „был, бынау“.

Күрһәтеү алмаштары ''ini'' „был, был, был“ һөйләүсе өлкәһенә инә, йәғни һөйләүсе янындағы предметтарға күрһәтеү өсөн ҡулланыла. Күрһәтеү алмаштары ''itu'' „шул, шул, шул“ — әңгәмәләшсе өлкәһендә.

Билдәһеҙлек:

* ''semua'' „бөтәһе“,
* ''segala'' „бөтәһе, бөтәһе“,
* ''masing-masing'' „һәр“,
* ''tiap'' „һәр бер“ һәр»,
* ''apa-apa'' «нимәлер, нимәлер»,
* ''apa pun'' «нимә була ҡалһа ла».

==== Һандар ====
1-ҙән 10-ға тиклем: ''satu, dua, tiga, empat, lima, enam, tujuh, delapan, sembilan, sepuluh (puluh)''.

11-ҙән 19-ға тиклем суффикс ҡушып барлыҡҡа килә ''-belas'', 11 — ''sebelas'', 12 — ''duabelas'', 13 — ''tigabelas'' һ. б.

Тиҫтәләр суффикс ҡушып барлыҡҡа килә ''-puluh'', 20 — ''duapuluh'', 30 — ''tigapuluh'', 40 — ''empatpuluh'', һ. б.

100 — ''seratus'', 500 — ''limaratus'' һ. б.

1000 — ''seribu'', 5000 — ''limaribu''.

82 — ''lapanpuluhdua''.

Рәт һандары ''ke- ''префиксына эйә: ''pertama'' («беренсе», &lt;nowiki&gt;{{comment|сығарма|исключение}}&lt;/nowiki&gt;), ''kedua'' («икенсе»), ''kelima'' («бишенсе») һ. б.

== Әҙәбиәт һәм халыҡ ауыҙ-тел ижады ==
Малай шиғриәтенең  традицион жанрҙары [[Урта быуаттар|урта быуаттарҙа]] барлыҡҡа килгән, улар бөгөн дә популяр. Уларға пантундар, шаирҙар, гуриндамдар һәм төрлө вариациялары ҡарай. Хәҙерге индонезия әҙәбиәтенә XIII—XV быуаттарҙа малайҙар ҡабул иткән [[ислам]] дине ҡанундары тағы ла нығыраҡ йоғонто яһай, шул уҡ ваҡытта көнбайыш йоғонтоһо ла һиҙелә.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==

* Индонезийско-малайско-русская практическая транскрипция

== Әҙәбиәт ==

== Һылтанмалар ==

[[Категория:Алфавит буйынса телдәр һәм диалекттар]]</text>
      <sha1>jjg6c2t80yqt6fhze89wrj3cb0slagz</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Латвия Халыҡ фронты</title>
    <ns>0</ns>
    <id>149594</id>
    <revision>
      <id>1152521</id>
      <parentid>1054665</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T01:53:05Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14132" xml:space="preserve">{{Ук}}
[[Файл:Museum of the Popular Front of Latvia01.JPG|thumb|250px|Латвия Халыҡ фронты музейы]]
'''Латвия Халыҡ фронты''', ҡыҫҡаса '''Халыҡ фронты''' йәғни '''ЛХФ''' ({{lang-lv|Latvijas Tautas fronte, LTF}}) — 1988—1993 йылдарҙа [[Латвия]]лағы сәйәси хәрәкәт. Башта перестройканы хуплау маҡсатында ойошторолһа, артабан Латвияның [[СССР]] составынан сығыу өсөн, уның бойондороҡһоҙлоғо һәм баҙар реформалары өсөн сығыш яһаған. Латвия Халыҡ фронтының беренсе рәйесе — Дайнис Иванс, икенсеһе — Ромуальдас Ражукас, өсөнсөһө — Улдис Аугсткалнс.

Латвия парламентына һайлауҙарҙа еңелгәндән һуң 1993 йылдың июнендә ''Христиан халыҡ партияһы'' ({{lang-lv|Kristīgā Tautas partija}}) тип үҙгәртеп ҡорола, ә һуңынан Христиан-демократик союзына ({{lang-lv|Kristīgi demokrātiskā savienība}}) ҡушылған.

{{TOC right}}

== Тарихы ==

=== Ойошторолоуы ===
Халыҡ фронтын ойоштороу идеяһы 1988 йылдың 1-2 июнендә [[Рига]]ла уҙған Латвия ижади союздары пленумында күтәрелгән, бындай уҡ инициативалар паралель рәүештә [[Эстония]]ла (1988 йылдың апрелендә) һәм [[Литва]]ла күтәрелгән. 

Барлыҡ өс республикаларҙа ойоштороусы съездары алдынан предприятиеларҙа һәм ойошмаларҙа хуплаусы төркөмдәр булдырылған. Мәҫәлән, Эстонияла Халыҡ фронты ойоштороу съезы уҙғарыу алдынан уларҙың иҫәбе 1500-ән артҡан. «Са́юдис» тип теркәлгән перестройка өсөн Литва хәрәкәтенең ойоштороусы съезын меңдән ашыу хуплау төркөмдәре күрһәткән&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Статья|автор=Арнольд Клауцен|заглавие=«Песенная революция», «цветная революция» или контрреволюция?|ссылка=https://imhoclub.lv/ru/material/pesennaja_revoljucija_cvetnaja_revoljucii_ili_kontrrevoljucija?userlast=5105|язык=|издание=IMHOclub.lv|тип=дискуссионный портал|год=2018|месяц=июня|число=5|том=|номер=|страницы=|issn=}}&lt;/ref&gt;.

Латвия Халыҡ фронты 1988 йылдың 8 октябрендә Латвия ССР-ы территорияһында перестройканы хуплау өсөн бөтә халыҡ хәрәкәте булараҡ нигеҙләнгән. Латвиялағы съезд менән бер үк ваҡытта тиерлек Эстония Халыҡ фронты (1—2 октябрҙә) һәм Литвала «Саюдис» хәрәкәте (22—23 октябрҙә) ойоштороу съездары уҙғарылған&lt;ref name=&quot;:1&quot; /&gt;.

Латвия Халыҡ фронтының штаб-фатиры тәүге осорҙа Латвия ССР-ы Яҙыусылар союзы бинаһында урынлашҡан&lt;ref&gt;{{Статья|автор=Марина Костенецкая, Сергей Мазур|заглавие=К 20-летию легендарного Пленума творческих союзов Латвии.|ссылка=http://www.intelros.ru/pdf/rus_mir_i_lat/2009/01/06.pdf|язык=|издание=«Русский мир и Латвия»|тип=Альманах|год=2009|месяц=январь|число=|том=6|номер=|страницы=49—54|issn=}}&lt;/ref&gt;.

Латвия Халыҡ фронты үҙ гәзитен — «Atmoda» ({{trr|lang=lv|Уяныу}}) сығарған, ул латыш һәм урҫ телдәрендә баҫылған. 1988 йылдың 7 октябрендә сыҡҡан тәүге һанында Латвия Халыҡ фронты ойоштороу съезы алдынан яңы хәрәкәт Уставының проекты баҫытырылған.

=== Эшмәкәрлеге ===
Латвия Халыҡ фронты булдырылғандан һуң латыш эмиграцияһының төп үҙәктәре әүҙемләшкән. Бөтә донъя ирекле латыштар ойошмаһы конгрессы Латвия Халыҡ фронты менән хеҙмәттәшлек итергә ҡарар иткән, [[Страсбург]]та Европарламент менән бәйләнеш булдырыу маҡсатында [[Мюнстер]]ҙа уның мәғлүмәти бюроһы асылған&lt;ref name=&quot;:0&quot;&gt;{{Книга|автор=Владлен Дозорцев|заглавие=Другой Юрканс|ответственный=|издание=Воспоминания|место=Рига|издательство=|год=2018|страницы=27|страниц=440|isbn=978-9934-8686-1-0|isbn2=}}&lt;/ref&gt;. 1989 йылдың мартында [[Стокгольм]]дә Латвия Халыҡ фронтының бюроһы асылған, шведтар үҙ хөкүмәтен СССР составында Балтик буйын таныған өсөн тәнҡитләй башлайҙар. Шул уҡ йылда Швецияның сит ил эштәре министры Стенс Андерсон үҙ иленең элекке сәйәсәтен хөкөм иткән; шулай итеп ул Балтик буйын СССР-ға ҡушыуҙы танымаған 60 дәүләткә ҡушылған.

Сит илдә йәшәүсе латыштарҙың вәкилдәре [[Рига]]ға Латвия Халыҡ фронты идаралығы ултырыштарына килә башлай. Артабан сит ил эштәренә яуаплы Янис Юрканс [[АҠШ]]-та, [[Канада]]ла һәм [[Бөйөк Британия]]ла йәшәүсе диаспора вәиклдәре менән һөйләшеүҙәр алып барыу өсөн төркөм ойошторған, унда унан башҡа шулай уҡ Маврик Вульфсон һәм Владлен Дозорцев. Латвия Халыҡ фронты вәкилдәренең сит илгә командировкалары 1940 йылда АҠШ банктарында тотҡарланған Латвия активтары иҫәбенә өлөшләтә финансланған&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Латвия Халыҡ фронты [[Эстония]]ның Халыҡ фронты һәм «Саюдис» [[Литва]] хәрәкәте менән хеҙмәттәшлек иткән. 1989 йылдың 23 авгусында Молотов-Риббентроп пакты төҙөлөүенә 50-йыллығына, бөтә өс хәрәкәт «Балтик юлы» берҙәм акцияһын ойошторған. Ҡулдары менән бер-береһенә тотонған кешеләрҙән барлыҡҡа килгән сылбыр өс республика территорияһы буйлап — [[Таллин]]да Оҙон Герман башняһынан [[Вильнюс]]та Гедимин башняһына тиклем һуҙылған.

СССР халыҡ депутттары съезына делегаттарҙы совет тарихында тәүге ирекле һайлауҙар Латвияла Халыҡ фронтының еңеүе менән тамамлана. Үҙ сиратында А. Н. Яковлев етәкселегендәге Халыҡ депуттары съезы комиссияһы тарафынан Молотов-Риббентроп пактына йәшерен протоколдың булыу факты танылған һәм хөкөм ителгән.

1990 йылғы республика һайлауҙарында Латвия Халыҡ фронты һәм уларҙың союздаштары Юғары Советта өстән икенән ашыу тауыш (201 урындан 138-ен) алған, был Конституцияға үҙгәртеүҙәр индерергә мөмкинлек биргән. 1990 йылдың 4 майында Латвия ССР-ының Юғары Советы тарафынан Бойондороҡһоҙлоҡто тергеҙеү тураһында декларация ҡабул ителгән. Был декларацияның тексын Дайнис Иванс, Анатолий Горбунов һәм Илмар Бишерс 1990 йылдың мартында [[Мәскәү]]гә КПСС-тың Үҙәк Комитетының генераль секретары [[Михаил Горбачёв]]ҡа һәм СССР Министрҙар Советы рәйесе Николай Рыжковҡа алып килгәндәр. Делегация составында ул ваҡыттағы Латвия Министрҙар Советы рәйесе Вилнис Эдвин Бресис та булған&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;.

Һайлауҙарҙан һуң Латвия Халыҡ фронты рәйесе Дайнис Иванс парламент вице-спикеры, ә уның урынбаҫары Ивар Годманис хөкүмәт премьер-министры итеп һайланған. Латвия Халыҡ фронтының күп кенә ағзалары хөкүмәттә мөһим вазифаларҙы биләгән.

Хөкүмәттең яңы составын ойошторғанда Ивар Годманис элекке Латвия ССР-ы Дәүләт планы рәйесе Миервалдис Раман менән кәңәшләшкән, шулай уҡ Мәскәүҙә бәйләнештәре булған элекке Латвия ССР-ының Министрҙар Советы рәйесе Вилнис Эдвин Бресисҡа терәлгән.

Годманис үҙенең кабинетына Латвия Халыҡ фронтынан өс кешене индергән — үҙенең урынбаҫары итеп Илмар Бишер, оборона министры итеп Талавс Юндзис һәм сит ил эштәре министры итеп Янис Юрканс тәғәйенләнгән&lt;ref name=&quot;:0&quot; /&gt;&lt;!-- ист., с. 41-42. --&gt;.

=== Эшмәкәрлегенең туҡталыуы ===
Халыҡ фронтының төп сәйәси маҡсатына — Латвияның бойондороҡһоҙлоғон тергеҙеүгә ирешкәндән һуң — ойошма Латвияла иҡтисади реформаларҙы үткәреүсе булған. Социалистик иҡтисадты баҙар шарттарына күсереү бик ауыр булған, һәм Халыҡ фронты етәкселеге халыҡ араһында бик тиҙ популярлығын юғалтҡан. Ойошманың күп кенә эшмәкәрҙәре яңы сәйәси партияларға күскән.

1993 йылдың июнендә Латвия сеймына (парламентына) һайлауҙарҙа Халыҡ фронты тик 2,62 % һайлаусылар тауышын йыйған һәм электораль барьерын үтә алмаған. Латвия Халыҡ фронты ''Христиан халыҡ партияһы'' ({{lang-lv|Kristīgā Tautas partija}}) тип үҙгәртеп ҡорола, әммә был уға уңыш килтермәгән. Шунлыҡтан был партия Христиан-демократик союзына ({{lang-lv|Kristīgi demokrātiskā savienība}}) ҡушылған. Латвия Халыҡ фронтының күп кенә элекке әүҙемселәре хәҙерге Латвия сәйәсәтендә мөһим роль уйнайҙар.

[[Рига]]ла Вецпилсетас урамы, 13/15 адресы буйына Латвия Халыҡ фронты музейы асылған.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [http://www.gorod.lv/novosti/78243-boris_tsilevich_nfl_byil_razrushitelem Борис Цилевич: «НФЛ был разрушителем»]
* [http://www.arhivi.lv/sitedata/VAS/Latvija%2090/Microsoft%20Word%20-%20LTF%20programma%20un%20statuuti.pdf Программа и устав НФЛ, принятые на 1-м съезде (1988)]{{ref-lv}} и [http://www.mixnews.lv/ru/opinions/96_skrip-pyorushkin/202_programma-narodnogo-fronta-latvii/ русский перевод] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20171010055541/http://www.mixnews.lv/ru/opinions/96_skrip-pyorushkin/202_programma-narodnogo-fronta-latvii/ |date=2017-10-10 }} &lt;!-- https://imhoclub.lv/ru/material/25_let_narodnomu_frontu/c/473317 --&gt;
* [https://web.archive.org/web/20150402113522/http://www.tuvari.com/uploads/ltfii.pdf Программа, устав и резолюции, принятые на 2-м съезде НФЛ (1989)]{{ref-lv}}
* [http://www.historia.lv/dokumenti/latvijas-tautas-frontes-velesanu-platforma-1990gada-augstakas-padomes-velesanam-3219901 Платформа НФЛ к выборам 1990 года]{{ref-lv}} и [https://imhoclub.lv/ru/material/snachala-nuzhno-ustranit-lozh выдержки на русском] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190415012006/https://imhoclub.lv/ru/material/snachala-nuzhno-ustranit-lozh |date=2019-04-15 }}

{{История Латвии}}
{{вс}}

[[Категория:Латвия тарихы]]
[[Категория:Үҙгәртеп ҡороу]]</text>
      <sha1>e3hbpvyounqkfbrij67ejq0lb59mnb8</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шашин Валентин Дмитриевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>155572</id>
    <revision>
      <id>1152516</id>
      <parentid>1041469</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T21:12:03Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстағы Могила_министра_Валентина_Шашина.JPG рәсеме [[commons:User:Jameslwoodward|Jameslwoodward]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files on User:Rubin16/review8|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="9534" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Шашин Валентин Дмитриевич''' ([[3 июнь]] ([[16 июнь]]) 1916 йыл — [[22 март]] [[1977 йыл]]) — [[СССР]]-ҙың хужалыҡ һәм дәүләт эшмәкәре,  нефть тармағының күп йыллыҡ етәксеһе.

== Биографияһы ==
Валентин Дмитриевич Шашин 1916 йылдың 3 (16) июнендә [[Баҡы]] ҡалаһында нефтсе Дмитрий Тимофеевич Шашин ғаиләһендә тыуған. 8 йыллыҡ мәктәпте тамамлағандан һуң токарь өйрәнсеге булып эшләй башлай.

1936 йылда [[Ишембай нефть колледжы|Стәрлетамаҡ (Ишембай) нефть техникумын]] тамамлағас, ике йыл «Ишембайнефть» тресының каротаж партияһында эшләй.

1939 йылда Грозный нефть институтына уҡырға инә һәм беренсе курстан һуң Мәскәү нефть институтына күсә, уны 1943 йылда «Нефть һәм газ ятҡылыҡтарын эшкәртеү буйынса инженер» һөнәре буйынса тамамлай. [[Мәскәү]]ҙе обороналауҙа ҡатнаша, шуның өсөн миҙалдар менән бүләкләнә. 1945 йылдан алып коммунистар партияһы ағзаһы.

1947—1953 йылдарҙа — «Башнефтеразведка» тресында баш инженер, һуңынан управляющий була. 1953—1956 йылдарҙа — «[[Татнефть]]» берекмәһе начальнигының быраулау буйынса урынбаҫары. 1956—1960 йылдарҙа — «Татнефть» берекмәһе начальнигы.

1960—1965 йылдарҙа — РСФСР халыҡ хужалығы Советының нефть һәм газ сәнәғәте баш идаралығы начальнигы.

1965—1970 йылдарҙа — СССР нефть сығарыу сәнәғәте министры.

1970—1977 йылдарҙа — СССР-ҙың нефть сәнәғәте министры.

В. Д. Шашин министр булып эшләгән йылдар СССР-ҙа нефть тармағының йылдам үҫешкән һәм иң ҙур күтәрелеш кисергән осоро була. [[1955 йыл]]да [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР-ҙа]] 93 миллион тонна, [[1960 йыл]]да— 148 миллион тонна, 1965 йылда −243 млн тонна нефть сығарыла (биш йыллыҡтарҙа үҫеш — 95 һәм 55 миллион тонна). Был йылдарҙа илдә нефть сығарыу ике тапҡырға арта, нефть сығарыу [[Башҡортостан]]да, [[Татарстан]]да, [[Пермь]] һәм [[Һамар өлкәһе|Һамар]] өлкәләрендә, шулай уҡ мөһим нефть сығарыу төбәге — Көнбайыш Себерҙә ҡыҙыу темптар менән үҫешә. Шашин эшләгән осорҙа диңгеҙ шельфына сығыу технологияларын эшләүгә һәм техника етештереүгә әҙерлек башлана.

КПСС Үҙәк ревизия комиссияһы ағзаһы (1966—1971). КПСС Үҙәк Комитеты ағзаһына кандидат (1971—1976), КПСС Үҙәк Комитеты ағзаһы (1976—1977). Татар АССР-ының 4 саҡырылыш Юғары Советы депутаты ([[1957 йыл|1957]]—[[1977 йыл|1977]]).
 
Новодевичье зыяратында ерләнгән.

=== Ғаилә ===
Валентин Дмитриевич өйләнгән, ике балаһы бар. Ҡатыны — Шашина-Ильина Лидия Филипповна, ҡыҙы — Федорова Татьяна Валентиновна, улы — Александр Валентинович Шашин.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Дүрт [[Ленин ордены]] (19.03.1959; 23.05.1966; 25.08.1971; 15.06.1976)
* [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (8.05.1948)
* «Өлгөлө хеҙмәте өсөн» миҙалы (15.05.1951)
* «Мәскәүҙе обороналаған өсөн» миҙалы
* «1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында маҡтаулы хеҙмәте өсөн» миҙалы
* Ленин премияһы лауреаты ([[1976]])

== Хәтер ==
[[Файл:Lenigorsk_Shahin.jpg|справа|мини|300x300пкс|Лениногорскта һәйкәл]]

* В. Д. Шашин — Ишембай ҡалаһының почётлы гражданы. Яңы булдырылған маҡтаулы исем уға [[1972 йыл]]дың 7 июнендә бирелә.
* [[Бөгөлмә (Татарстан)|Бөгөлмә]], [[Ишембай]], Лениногорск ҡалаларында уның исеме менән аталған урам бар.
* Быраулау судноһы министр исеме менән аталған: «Валентин Шашин».
* «Татнефть» асыҡ акционерҙар йәмғиәте В. Д. Шашин исемендә.

=== Хәтирәләр ===
[[Файл:Монумент_первооткрывателям_башкирской_нефти.JPG|справа|мини|400x400пкс|Башҡорт нефтен асыусыларға монумент (Ишембай)]]
Валентин Шашин идеяһы буйынса Ишембай ҡалаһында Башҡорт нефтен беренсе асыусыларға монумент (1969, скульпторҙары [[Нечаева Тамара Павловна|Т. П. Нечаева]], [[Фузеев Борис Дмитриевич|Б. Д. Фузеев]], архитекторы Л. В. Хихлуха) ҡуйыла. Һәйкәл башҡорт нефте пионер-ҡалаһы [[Ишембай|Ишембайҙың]] һәм [[Башҡортостан|Башҡортостандың]] бөтә нефть сығарыу сәнәғәтенең төп символы булып китә.
[[Файл:The_memorial_complex_&quot;Vyshka_Babushka&quot;1.jpg|слева|мини|267x267пкс|Нефть вышкаһы]]
Шашин Валентин шулай уҡ «Икенсе Баҡыға» башланғыс һалған 702-се тарихи скважинаны һаҡлау эшендә инициатива күрһәтә. 1967 йылда вышка консервациялана һәм тарихи вышка «[[Өләсәй вышка|Вышка-өләсәй]]» мемориаль комплексына әйләнә.

== Әҙәбиәт ==
* ''Шашин В. Д.'' Нефтяники — стране. — М.: Недра, 1976.
* ''Гайказов М. Н.'' Валентин Дмитриевич Шашин — блистательный стратег нефтяной промышленности.

== Һылтанмалар ==
* [http://www.gubkin.ru/gallery/portrait/detail.php?ID=1133 Шашин Валентин Дмитриевич]

[[Категория:КПСС-тың XXV съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС-тың XXIV съезы делегаттары]]
[[Категория:КПСС-тың XXIII съезы делегаттары]]
[[Категория:7-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:КПСС ҮК ағзалыҡҡа кандидаттар]]
[[Категория:8-се саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:9-сы саҡырылыш СССР Юғары Советы депутаттары]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Ленин премияһы лауреаттары]]
[[Категория:«1941–1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышындағы фиҙакәр хеҙмәте өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:«Мәскәүҙе обороналаған өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:«Өлгөлө хеҙмәт өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Рәсәй юғары уҡыу йорттарын тамамлаусылар]]
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1977 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:22 мартта вафат булғандар]]
[[Категория:Баҡыла тыуғандар]]
[[Категория:1916 йылда тыуғандар]]
[[Категория:16 июндә тыуғандар]]</text>
      <sha1>p36pv5ca7ze1cmvydb7alqehetylfei</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Обухова Надежда Андреевна</title>
    <ns>0</ns>
    <id>159104</id>
    <revision>
      <id>1152517</id>
      <parentid>1151490</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T21:15:06Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстағы Могила_певицы_Надежды_Обуховой.JPG рәсеме [[commons:User:Jameslwoodward|Jameslwoodward]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files on User:Rubin16/review8|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="14364" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Надежда Андреевна Обухова  ''' (22 февраль (6 март) 1886, [[Мәскәү]], [[Рәсәй империяһы]] — [[14 август]] [[1961 йыл|1961]], [[Феодосия]], Ҡырым өлкәһе, [[Украина Совет Социалистик Республикаһы|Украина ССР-ы]], [[Совет Социалистик Республикалар Союзы|СССР]]) — совет һәм рәсәй опера йырсыһы (меццо-сопрано). Беренсе дәрәжә Сталин премияһы лауреаты  ([[1943 йыл|1943]]). СССР-ҙың халыҡ артисы ([[1937 йыл|1937]]).&lt;ref name=&quot;bse18&quot;&gt;Большая Советская Энциклопедия. Гл. ред. А. М. Прохоров, 3-е изд. Т. 18. Никко — Отолиты. 1974. 632 стр., илл.; 24 л. илл. 6 л. карт.&lt;/ref&gt;

== Биографияһы ==
 
Надежда Андреевна Обухова  1886  йылдың 22 февралендә (6 мартта) [[Мәскәү]]ҙә тыуған&lt;ref name=&quot;bse18&quot;&gt;Большая Советская Энциклопедия. Гл. ред. А. М. Прохоров, 3-е изд. Т. 18. Никко — Отолиты. 1974. 632 стр., илл.; 24 л. илл. 6 л. карт.&lt;/ref&gt; .  Дворян ғаиләһенән килеп сыҡҡан, уның ата-бабаларының береһе Е. А. Баратынский булған&lt;ref&gt;Обухова Надежда Андреевна Москва: Энциклопедия гл. ред. С. О. Шмидт; сост.: М. И. Андреев, В. М. Карев.— &lt;abbr&gt;М.&lt;/abbr&gt;: Большая российская энциклопедия, 1997.— 976 с— 100 000 экз.— ISBN 5-85270-277-3&lt;/.&lt;/ref&gt; (уға туған ейәнсәр, оләсәһе Елизавета Ильинична һәм Е.А. Баратынский – ике туғандар). Ике туған ағаһы Н.Б.Обухов— композитор.

Бала сағы Тамбов губернаһының  Хворостянка ауылында,  А.С.Мазараки йәмғиәтенең Воронежда Рус музыкаль бүлегенә нигеҙ һалыусыларҙың береһе булған олатаһының  имениеһында үтә

[[1912 йыл]]да П.И.Чайковский исемендәге  Мәскәү консерваторияһы тамамлай (У.А.Мазетти класы) һәм концерт йырсыһы булараҡ сығыш яһай башлай.  [[1916 йыл]]да опера сәхнәһендә  ''Полина'' («Пиковая дама», П. И. Чайковский) партияһында тәүге тапҡыр сығыш яһай. Опера сәхнәһендә  нығынып, [[Ҙур театр]]  йырсыһы булараҡ  [[1943 йыл]]ға тиклем эшләй.

Рус вокал мәктәбе вәкиле. Йырсының матур һәм бай тембрлы тауышы ғәйәт  киң диапазон  менән айырыла: контральт партияларҙан алып  юғары меццо-сопраноға тиклем башҡара. 

Төрлө йылдарҙа йырсының партнерҙары булып   П. И. Словцов, Л. В. Собинов, В Р. Петров, Ан. А. Иванов, И. С. Козловский һәм башҡалар тора. 

Йырсының тормошонда  концерт эшмәкәрлеге  ҙур урын биләй. Репертуары төрлө һәм күп ҡырлы була, унда 300-ҙән ашыу йыр һәм романстар, Л.ван Бетховендың Туғыҙынсы симфонияһынан, А.Скрябиндың Беренсе симфонияһынан,  В.А. Моцарттың Реквиемынан меццо-сопрано партиялары иҫәпләнә.

Ҡазан, Харьков, Минск, Һарытау, Горький, Иваново, Ярославль ҡалаларына гастролдәргә сыға.

[[Бөйөк Ватан һуғышы]] йылдарында Мәскәүҙә ҡала һәм сығыштарын, шул иҫәптән Бөтә Союз радиоһында ла дауам итә.  

«Пиковая дама» (дирижер С. Самосуд, 1937), «Кенәз Игорь» (дирижеры - А. Мелик-Пашаев, 1941) һәм «Ҡарһылыу» (дирижеры Алексей Кондрашин, 1946) операларын яҙҙырыуҙа ҡатнаша. 

Надежда Обухова Андреевна  [[1961 йыл]]дың [[14 август|14 авгусында]] Феодосияла вафат була  (башҡа сығанаҡтар буйынса - 15&lt;ref&gt;[http://m-necropol.narod.ru/ Могилы Знаменитостей. Виртуальный некрополь]&lt;/ref&gt;)&lt;ref name=&quot;bse18&quot;&gt;Большая Советская Энциклопедия. Гл. ред. А. М. Прохоров, 3-е изд. Т. 18. Никко — Отолиты. 1974. 632 стр., илл.; 24 л. илл. 6 л. карт.&lt;/ref&gt;. Мәскәүҙә &lt;ref name=&quot;me3&quot;&gt;Музыкальная энциклопедия. Гл. ред. Ю. В. Келдыш. Том 3. Корто — Октоль. 1104 стб. с илл. М.: Советская энциклопедия, 1976 год&lt;/ref&gt; Новодевичье зыяратында ерләнә (участка № 3)&lt;ref&gt;[http://devichka.ru/nekropol/view/item/id/110/catid/1 Могила Н.А. Обуховой на Новодевичьем кладбище] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20180710133357/http://devichka.ru/nekropol/view/item/id/110/catid/1 |date=2018-07-10 }}&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==

* Республиканың атҡаҙанған артисы (1928)
* РСФСР-ҙың халыҡ артисы (1933)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://odb.tamboff.ru/oblast/data/mus_obuhova.html|title=Архивированная копия|accessdate=2011-02-15|archiveurl=https://web.archive.org/web/20130921133549/http://odb.tamboff.ru/oblast/data/mus_obuhova.html|archivedate=2013-09-21}} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130921133549/http://odb.tamboff.ru/oblast/data/mus_obuhova.html |date=2013-09-21 }}&lt;/ref&gt;
* СССР-ҙың халыҡ артисы (1937)
* Беренсе дәрәжә Сталин премияһы  (1943) — театр-вокал сәнғәте  өлкәһендәге күренекле хеҙмәттәре өсөн
* [[Ленин ордены]] (1937)
* Ике [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1951, 1961)
* «1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында маҡтаулы хеҙмәте өсөн» миҙалы
* Миҙалдар «Мәскәүҙең 800-йыллығы иҫтәлегенә»

== Ижады ==

* «Борис Годунов» , М. П. Мусоргский — ''Марина  Мнишек''
* «Хованщина» М. П. Мусоргский — ''Марфа''
* «Кенәз Игорь» [[Бородин Александр Порфирьевич|, А.]] [[Бородин Александр Порфирьевич|П. Бородин]] — ''Кончаковна''
* «Май төнө» Н. А. Римский-Корсаков — ''Ганна''
* «Снегурочка», Н. А. Римский-Корсаков — ''Яҙ''
* «Садко», Н. А. Римский-Корсаков — ''Любава''
* «Батша кәләше» Н. А. Римский-Корсаков — ''Любаша''
* «Кащей Бессмертный» Н. А. Римский-Корсаков — ''Кащеевна''
* «Салтан батша тураһында әкиәт» Н. А. Римский-Корсаков — ''Туҡыусы''
* «Мазепа» [[Чайковский Пётр Ильич|П]] [[Чайковский Пётр Ильич|И. Чайковский]] — ''Любовь''
* «Пиковая дама» П И. Чайковский — ''Полина''
* «Өс әфлисунға һөйөү» [[Прокофьев Сергей Сергеевич|. С.]] [[Прокофьев Сергей Сергеевич|С. Прокофьев]] — ''Клариче''
* [[Кармен (опера)|«Кармен»,]] [[Жорж Бизе|Ж.]] [[Жорж Бизе|Бизе]] — ''Кармен''
* «Аида» [[Джузеппе Верди|, Дж.]] [[Джузеппе Верди|Верди]] — ''Амнерис''
* «Самсон һәм Далила» К. Сен-Санс — ''Далила''
* «Иоланта» П И. Чайковский — ''Лаура''
* «Алтын Рейн» [[Рихард Вагнер|Р.]] [[Рихард Вагнер|Вагнер]] — ''Эрда''
* «Демо» А.Г. Рубинштейн — ''Фәрештә''
* «Валькирия» Р. Вагнер — ''Фрикка''

== Хәтер ==

* Мәскәүҙә  Брюсов тыҡрығында,    [[1936 йыл]]дан [[1961 йыл]]ға тиклем ул йәшәгән йортта мемориаль таҡта ҡуйылған.
* 2004-2018 йылдарҙа [[Липецк]] ҡалаһында Н.Обухова исемендәге йәш вокалсыларҙың Бөтә Рәсәй конкурс-фестивале үтә&lt;ref&gt;[http://www.bolshoi.ru/persons/people/1548/ Надежда Обухова]&lt;/ref&gt;, 2019 йылда Феодосия ҡалаһында  халыҡ-ара статусында конкурс үткәрелә&lt;ref&gt;[https://web.archive.org/web/20190907113029/http://www.ruscrimea.ru/2019/08/28/ix-mezhdunarodnyj-festival-konkurs-vokalnogo-iskusstva-im-n-a-obuhovoj.htm IX Международный фестиваль-конкурс вокального искусства им. Н.А. Обуховой]&lt;/ref&gt;.
* Уның исемен [[(9914)«. Обухов»|«Обухова»]] [[астероид]]ы (9914) һәм Венерала  «Обухова» кратеры аталған 
* 2011 йылдан  Феодосияла Н.А.Обухова тормошона һәм ижадына арналған беренсе  асыҡ «Фестиваль-Конкурс» старт ала, уның нигеҙендә рус вокал мәктәбен пропагандалау ята. Фестивалде Ҡырымдың атҡаҙанған артисы Е. Заславский ойоштора. Фестиваль  йыл һайын үткәрелә, ул һәр төрлө илдәрҙән һәм ҡалаларҙан академик вокал башҡарыусыларҙы йыя.  http://akademfest.ru/

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Библиография ==

* {{Китап|автор=|год=1953|тираж=10000|isbn=|серия=Большой театр СССР|страниц=15|столбцы=|страницы=|том=|издательство=Искусство|часть=|место=Москва|издание=1-е|ответственный=А.Анисимов|викитека=|ссылка=|оригинал=|заглавие=Надежда Андреевна Обухова|ссылка часть=|ref=}}
* {{Китап|автор=О. Логинова|часть=|заглавие=Надежда Андреевна Обухова. Воспоминания. Статьи. Материалы|оригинал=|ссылка=http://www.bolshoi-theatre.su/legends/nadezhda-andreevna-obuhova/373/|ответственный=И.Ф.Бэлза|издание=1-е|место=Москва|издательство=Всероссийское театральное общество|год=1970|том=|страницы=|страниц=320|серия=|isbn=|тираж=25000}}

== Һылтанмалар ==

* Фотография: Н. А. Обухова, А. В. Нежданова, К.&amp;amp;nbsp;Г.&amp;amp;nbsp;Держинская, В. Р. Петров, Н. С. Голованов, 1912 [http://www.library.ru/2/liki/img_view.php?fu_uid=253]
* Отечественные певцы. 1750—1917: Словарь / Пружанский А. М. — Изд. 2-е испр. и доп. — М., 2008.
* [https://web.archive.org/web/20131219024137/http://mugi.hfmt-hamburg.de/A_lexartikel/lexartikel.php?id=obuc1886 Статья М. Лобановой о Н. А. Обуховой]
* [http://www.fayloobmennik.net/4041961 Арии, романсы и песни из репертуара Н. Обуховой]
[[Категория:Рәсәйҙең академик музыканттары]]
[[Категория:СССР-ҙың академик музыканттары]]
[[Категория:Меццо-сопрано]]
[[Категория:Мәскәү консерваторияһын тамамлаусылар]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:РСФСР-ҙың атҡаҙанған артистары]]
[[Категория:РСФСР-ҙың халыҡ артистары]]
[[Категория:СССР-ҙың халыҡ артистары]]
[[Категория:«1941–1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышындағы фиҙакәр хеҙмәте өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:XX быуат опера йырсылары]]
[[Категория:Рәсәй опера йырсылары]]
[[Категория:СССР опера йырсылары]]
[[Категория:Алфавит буйынса йырсылар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:XX быуат йырсылары]]
[[Категория:СССР йырсылары]]
[[Категория:1961 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:14 августа вафат булғандар]]
[[Категория:Мәскәүҙә тыуғандар]]
[[Категория:6 мартта тыуғандар]]</text>
      <sha1>ltvdtu30g66o92ixsexffk5kujgj0h4</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Бутков Пётр Григорьевич</title>
    <ns>0</ns>
    <id>163175</id>
    <revision>
      <id>1152527</id>
      <parentid>997684</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:06:01Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әҙәбиәт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7873" xml:space="preserve">'''Петр Григорьевич Бутаков''' (1775-1857) - урыҫ тарихсыһы, Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы, дәүләт эшмәкәре, мөхбир йәшерен кәңәшсе, сенатор В. П. Бутковтың атаһы, М. Г. Бутковтың ағайы&lt;ref&gt;{{ВТ-РБС|Бутков, Михаил Григорьевич}}&lt;/ref&gt; . 

== Биографияһы ==
Петр Бутов 1775 йылдың 17 (28) декабрендә Харьков губернаһының Иҫке Бель өйәҙе Осиновка ҡасабаһында тыуған. 

Хеҙмәтен Владимир драгун полкында башлай. Кавказда хәрби хеҙмәт иткәндә, Бутаков Грузия тарихы һәм Рәсәй менән Персия  араһындағы мөнәсәбәттәр тураһында материалдар йыя башлай. Грузия ҡушылған йылдарҙа (1801-1802)  Кноррингтың баш командующийы канцелярияһы рәйесе була. 

1803 йылда Бутаков отставкаға китә һәм [[Кавказ|Кавказдан]] сығып, [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургта]] урынлаша, унда [[Грузия]] тарихы буйынса үҙ эшмәкәрлеген дауам итә. 

1805 йылда Бутаков яңынан хеҙмәткә инә һәм герольдияға алына; 1809 йылда [[Молдова|Молдавия]] армияһы баш командующийы генерал-фельдмаршал кенәз А. А. Прозоровскийгә генерал-аудитор-лейтенант итеп билдәләнә, ә һуңғыһының вариҫтары, кенәз Багратион һәм граф Каменский 2-се осоронда тағы поход канцелярияһы менән идара итә һәм армияның ғәмәлдәре һәм хәрәкәттәре тураһында хатап яҙма алып бара. 

1811 йылда, ауырыу сәбәпле, Бутаков хеҙмәттән китә һәм 1820 йылға, Воронеж губернаһы училищелары директоры итеп билдәләнгәнгә тиклем, отставкала ҡала, ә 1823 йылда Финляндия генерал-губернаторы граф Закревский янында айырым йөкләмәләр буйынса чиновник итеп билдәләнә. 

1828 йылда ул Эске эштәр министрлығы советы ағзаһы итеп билдәләнә һәм был дәрәжәлә ике тапҡыр, министр булмағанда, министрлыҡ менән идара итә; 1841 йылда ул академик итеп һайлана, 1849 йылда сенатор итеп билдәләнә. 

Мөхбир статс кәңәш биреүсе (1826 йыл), йәшерен кәңәшсе (1836 йыл), мөхбир йәшерен кәңәшсе (1856 йыл) дәрәжәләренә лайыҡ була. 

Петр Бутков 1857 йылдың 12 декабрендә вафат була&lt;ref name=&quot;Викитека РБС&quot;&gt;{{ВТ-РБС|Бутков, Петр Григорьевич|В. Ф.}}&lt;/ref&gt;. Төньяҡ Кавказда, Новосвободная (Адыгей республикаһы) станицаһы янындағы мәмерйә уның исеме менән атала&lt;ref&gt;[http://goryuga.ru/peschera_budkova.php Пещера Будкова, урочище Докторское, Абшехвира]&lt;/ref&gt;.

== Петр Бутков библиографияһы ==

* [http://dlib.rsl.ru/viewer/01003542864#?page=1&amp;view=list Три древние договора руссов с норвежцами и шведами] (СПб., 1837)
* Оборона летописи русской, Несторовой, от навета скептиков (СПб., 1840)
* О финских словах в русском языке и о словах русских и финских, имеющих одинаковое знаменование (СПб., 1842)
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/35865-butkov-p-g-obyasnenie-russkih-starinnyh-mer-lineynoy-i-putevoy-spb-1844 Объяснение русских старинных мер, линейной и путевой.] (СПб., 1844)
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/35866-butkov-p-g-otvet-na-novyy-vopros-o-nestore-letopistse-russkom-spb-1850 Ответ на новый вопрос о Несторе, летописце русском.] (СПб., 1850)
* Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1893 год: в 3-х частях (СПб., 1869)
** [http://dlib.rsl.ru/viewer/01006766661#?page=1&amp;view=list Часть 1]
** [http://dlib.rsl.ru/viewer/01006766725#?page=1&amp;view=list Часть 2]
** [http://dlib.rsl.ru/viewer/01006766737#?page=1&amp;view=list Часть 3: Хронологический и алфавитный указатели]

== Бүләктәре ==
- Изге Иоанн Иерусалимский ордены (1800) 

- 4-се дәрәжә Изге Анна ордены (1800)

- 2-се дәрәжә Изге Владимир ордены (1828)

- 1-се дәрәжә Изге Анна ордены (1830) 

- 1-се дәрәжә Изге Анна орденына империя тажы (1831) 

- Аҡ бөркөт ордены (1840)

- Изге Александр Невский ордены (1853) 

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап||часть=Бутков 1-й Петр Григорьевич|ссылка часть=https://vivaldi.nlr.ru/ab000000620/view#page=70|заглавие=Список гражданским чинам первых IV классов. Исправлен по 20-е ноября 1856 г.|ссылка=|издание=|место=СПб.|издательство=Типография II отделения [[Собственная Его Императорского Величества канцелярия|Собственной Его Императорского Величества канцелярии]]|год=1856|страницы=60—61}}
* {{ВТ-РБС|Бутков, Петр Григорьевич||страницы=526—527}}
* Бутков // Советская историческая энциклопедия : в 16 т. / под ред. Е. М. Жукова. — М. : Советская энциклопедия, 1961. — Т. 1 : Аалтонен — Аяны. — Стб. 864.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Бутков, Петр Григорьевич|[[Рудаков, Василий Егорович|Рудаков В. Е.]]}}

* [http://www.prlib.ru/history/pages/item.aspx?itemid=769 Петр Григорьевич Бутков].

{{Библиоинформация}}

[[Категория:1775 йылда тыуғандар]]
[[Категория:24 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1857 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]]
[[Категория:Изге Александр Невский ордены кавалерҙары]]
[[Категория:II дәрәжә Изге Владимир ордены кавалерҙары]]
[[Категория:IV дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:28 декабрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>84nxx2xc6lsjgxnni5ljkvv0tagp4q3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152528</id>
      <parentid>1152527</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:06:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <comment>/* Әҙәбиәт */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7739" xml:space="preserve">'''Петр Григорьевич Бутаков''' (1775-1857) - урыҫ тарихсыһы, Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы, дәүләт эшмәкәре, мөхбир йәшерен кәңәшсе, сенатор В. П. Бутковтың атаһы, М. Г. Бутковтың ағайы&lt;ref&gt;{{ВТ-РБС|Бутков, Михаил Григорьевич}}&lt;/ref&gt; . 

== Биографияһы ==
Петр Бутов 1775 йылдың 17 (28) декабрендә Харьков губернаһының Иҫке Бель өйәҙе Осиновка ҡасабаһында тыуған. 

Хеҙмәтен Владимир драгун полкында башлай. Кавказда хәрби хеҙмәт иткәндә, Бутаков Грузия тарихы һәм Рәсәй менән Персия  араһындағы мөнәсәбәттәр тураһында материалдар йыя башлай. Грузия ҡушылған йылдарҙа (1801-1802)  Кноррингтың баш командующийы канцелярияһы рәйесе була. 

1803 йылда Бутаков отставкаға китә һәм [[Кавказ|Кавказдан]] сығып, [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургта]] урынлаша, унда [[Грузия]] тарихы буйынса үҙ эшмәкәрлеген дауам итә. 

1805 йылда Бутаков яңынан хеҙмәткә инә һәм герольдияға алына; 1809 йылда [[Молдова|Молдавия]] армияһы баш командующийы генерал-фельдмаршал кенәз А. А. Прозоровскийгә генерал-аудитор-лейтенант итеп билдәләнә, ә һуңғыһының вариҫтары, кенәз Багратион һәм граф Каменский 2-се осоронда тағы поход канцелярияһы менән идара итә һәм армияның ғәмәлдәре һәм хәрәкәттәре тураһында хатап яҙма алып бара. 

1811 йылда, ауырыу сәбәпле, Бутаков хеҙмәттән китә һәм 1820 йылға, Воронеж губернаһы училищелары директоры итеп билдәләнгәнгә тиклем, отставкала ҡала, ә 1823 йылда Финляндия генерал-губернаторы граф Закревский янында айырым йөкләмәләр буйынса чиновник итеп билдәләнә. 

1828 йылда ул Эске эштәр министрлығы советы ағзаһы итеп билдәләнә һәм был дәрәжәлә ике тапҡыр, министр булмағанда, министрлыҡ менән идара итә; 1841 йылда ул академик итеп һайлана, 1849 йылда сенатор итеп билдәләнә. 

Мөхбир статс кәңәш биреүсе (1826 йыл), йәшерен кәңәшсе (1836 йыл), мөхбир йәшерен кәңәшсе (1856 йыл) дәрәжәләренә лайыҡ була. 

Петр Бутков 1857 йылдың 12 декабрендә вафат була&lt;ref name=&quot;Викитека РБС&quot;&gt;{{ВТ-РБС|Бутков, Петр Григорьевич|В. Ф.}}&lt;/ref&gt;. Төньяҡ Кавказда, Новосвободная (Адыгей республикаһы) станицаһы янындағы мәмерйә уның исеме менән атала&lt;ref&gt;[http://goryuga.ru/peschera_budkova.php Пещера Будкова, урочище Докторское, Абшехвира]&lt;/ref&gt;.

== Петр Бутков библиографияһы ==

* [http://dlib.rsl.ru/viewer/01003542864#?page=1&amp;view=list Три древние договора руссов с норвежцами и шведами] (СПб., 1837)
* Оборона летописи русской, Несторовой, от навета скептиков (СПб., 1840)
* О финских словах в русском языке и о словах русских и финских, имеющих одинаковое знаменование (СПб., 1842)
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/35865-butkov-p-g-obyasnenie-russkih-starinnyh-mer-lineynoy-i-putevoy-spb-1844 Объяснение русских старинных мер, линейной и путевой.] (СПб., 1844)
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/35866-butkov-p-g-otvet-na-novyy-vopros-o-nestore-letopistse-russkom-spb-1850 Ответ на новый вопрос о Несторе, летописце русском.] (СПб., 1850)
* Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1893 год: в 3-х частях (СПб., 1869)
** [http://dlib.rsl.ru/viewer/01006766661#?page=1&amp;view=list Часть 1]
** [http://dlib.rsl.ru/viewer/01006766725#?page=1&amp;view=list Часть 2]
** [http://dlib.rsl.ru/viewer/01006766737#?page=1&amp;view=list Часть 3: Хронологический и алфавитный указатели]

== Бүләктәре ==
- Изге Иоанн Иерусалимский ордены (1800) 

- 4-се дәрәжә Изге Анна ордены (1800)

- 2-се дәрәжә Изге Владимир ордены (1828)

- 1-се дәрәжә Изге Анна ордены (1830) 

- 1-се дәрәжә Изге Анна орденына империя тажы (1831) 

- Аҡ бөркөт ордены (1840)

- Изге Александр Невский ордены (1853) 

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап||часть=Бутков 1-й Петр Григорьевич|ссылка часть=https://vivaldi.nlr.ru/ab000000620/view#page=70|заглавие=Список гражданским чинам первых IV классов. Исправлен по 20-е ноября 1856 г.|ссылка=|издание=|место=СПб.|издательство=Типография II отделения [[Собственная Его Императорского Величества канцелярия|Собственной Его Императорского Величества канцелярии]]|год=1856|страницы=60—61}}
* {{ВТ-РБС|Бутков, Петр Григорьевич||страницы=526—527}}
* Бутков // Советская историческая энциклопедия : в 16 т. / под ред. Е. М. Жукова. — М. : Советская энциклопедия, 1961. — Т. 1 : Аалтонен — Аяны. — Стб. 864.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Бутков, Петр Григорьевич|[[Рудаков, Василий Егорович|Рудаков В. Е.]]}}

* [http://www.prlib.ru/history/pages/item.aspx?itemid=769 Петр Григорьевич Бутков].

{{Библиоинформация}}

[[Категория:1775 йылда тыуғандар]]
[[Категория:24 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1857 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]]
[[Категория:Изге Александр Невский ордены кавалерҙары]]
[[Категория:II дәрәжә Изге Владимир ордены кавалерҙары]]
[[Категория:IV дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары]]
[[Категория:28 декабрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>8ucp4ljd8jwiokoneat0yfdlpjtfrjx</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152529</id>
      <parentid>1152528</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:06:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="7748" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Петр Григорьевич Бутаков''' (1775-1857) - урыҫ тарихсыһы, Фәндәр академияһының мөхбир ағзаһы, дәүләт эшмәкәре, мөхбир йәшерен кәңәшсе, сенатор В. П. Бутковтың атаһы, М. Г. Бутковтың ағайы&lt;ref&gt;{{ВТ-РБС|Бутков, Михаил Григорьевич}}&lt;/ref&gt; . 

== Биографияһы ==
Петр Бутов 1775 йылдың 17 (28) декабрендә Харьков губернаһының Иҫке Бель өйәҙе Осиновка ҡасабаһында тыуған. 

Хеҙмәтен Владимир драгун полкында башлай. Кавказда хәрби хеҙмәт иткәндә, Бутаков Грузия тарихы һәм Рәсәй менән Персия  араһындағы мөнәсәбәттәр тураһында материалдар йыя башлай. Грузия ҡушылған йылдарҙа (1801-1802)  Кноррингтың баш командующийы канцелярияһы рәйесе була. 

1803 йылда Бутаков отставкаға китә һәм [[Кавказ|Кавказдан]] сығып, [[Санкт-Петербург|Санкт-Петербургта]] урынлаша, унда [[Грузия]] тарихы буйынса үҙ эшмәкәрлеген дауам итә. 

1805 йылда Бутаков яңынан хеҙмәткә инә һәм герольдияға алына; 1809 йылда [[Молдова|Молдавия]] армияһы баш командующийы генерал-фельдмаршал кенәз А. А. Прозоровскийгә генерал-аудитор-лейтенант итеп билдәләнә, ә һуңғыһының вариҫтары, кенәз Багратион һәм граф Каменский 2-се осоронда тағы поход канцелярияһы менән идара итә һәм армияның ғәмәлдәре һәм хәрәкәттәре тураһында хатап яҙма алып бара. 

1811 йылда, ауырыу сәбәпле, Бутаков хеҙмәттән китә һәм 1820 йылға, Воронеж губернаһы училищелары директоры итеп билдәләнгәнгә тиклем, отставкала ҡала, ә 1823 йылда Финляндия генерал-губернаторы граф Закревский янында айырым йөкләмәләр буйынса чиновник итеп билдәләнә. 

1828 йылда ул Эске эштәр министрлығы советы ағзаһы итеп билдәләнә һәм был дәрәжәлә ике тапҡыр, министр булмағанда, министрлыҡ менән идара итә; 1841 йылда ул академик итеп һайлана, 1849 йылда сенатор итеп билдәләнә. 

Мөхбир статс кәңәш биреүсе (1826 йыл), йәшерен кәңәшсе (1836 йыл), мөхбир йәшерен кәңәшсе (1856 йыл) дәрәжәләренә лайыҡ була. 

Петр Бутков 1857 йылдың 12 декабрендә вафат була&lt;ref name=&quot;Викитека РБС&quot;&gt;{{ВТ-РБС|Бутков, Петр Григорьевич|В. Ф.}}&lt;/ref&gt;. Төньяҡ Кавказда, Новосвободная (Адыгей республикаһы) станицаһы янындағы мәмерйә уның исеме менән атала&lt;ref&gt;[http://goryuga.ru/peschera_budkova.php Пещера Будкова, урочище Докторское, Абшехвира]&lt;/ref&gt;.

== Петр Бутков библиографияһы ==

* [http://dlib.rsl.ru/viewer/01003542864#?page=1&amp;view=list Три древние договора руссов с норвежцами и шведами] (СПб., 1837)
* Оборона летописи русской, Несторовой, от навета скептиков (СПб., 1840)
* О финских словах в русском языке и о словах русских и финских, имеющих одинаковое знаменование (СПб., 1842)
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/35865-butkov-p-g-obyasnenie-russkih-starinnyh-mer-lineynoy-i-putevoy-spb-1844 Объяснение русских старинных мер, линейной и путевой.] (СПб., 1844)
* [http://elib.shpl.ru/ru/nodes/35866-butkov-p-g-otvet-na-novyy-vopros-o-nestore-letopistse-russkom-spb-1850 Ответ на новый вопрос о Несторе, летописце русском.] (СПб., 1850)
* Материалы для новой истории Кавказа, с 1722 по 1893 год: в 3-х частях (СПб., 1869)
** [http://dlib.rsl.ru/viewer/01006766661#?page=1&amp;view=list Часть 1]
** [http://dlib.rsl.ru/viewer/01006766725#?page=1&amp;view=list Часть 2]
** [http://dlib.rsl.ru/viewer/01006766737#?page=1&amp;view=list Часть 3: Хронологический и алфавитный указатели]

== Бүләктәре ==
- Изге Иоанн Иерусалимский ордены (1800) 

- 4-се дәрәжә Изге Анна ордены (1800)

- 2-се дәрәжә Изге Владимир ордены (1828)

- 1-се дәрәжә Изге Анна ордены (1830) 

- 1-се дәрәжә Изге Анна орденына империя тажы (1831) 

- Аҡ бөркөт ордены (1840)

- Изге Александр Невский ордены (1853) 

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==
* {{Китап||часть=Бутков 1-й Петр Григорьевич|ссылка часть=https://vivaldi.nlr.ru/ab000000620/view#page=70|заглавие=Список гражданским чинам первых IV классов. Исправлен по 20-е ноября 1856 г.|ссылка=|издание=|место=СПб.|издательство=Типография II отделения [[Собственная Его Императорского Величества канцелярия|Собственной Его Императорского Величества канцелярии]]|год=1856|страницы=60—61}}
* {{ВТ-РБС|Бутков, Петр Григорьевич||страницы=526—527}}
* Бутков // Советская историческая энциклопедия : в 16 т. / под ред. Е. М. Жукова. — М. : Советская энциклопедия, 1961. — Т. 1 : Аалтонен — Аяны. — Стб. 864.
* {{ВТ-ЭСБЕ|Бутков, Петр Григорьевич|[[Рудаков, Василий Егорович|Рудаков В. Е.]]}}

* [http://www.prlib.ru/history/pages/item.aspx?itemid=769 Петр Григорьевич Бутков].

{{Библиоинформация}}

[[Категория:1775 йылда тыуғандар]]
[[Категория:24 декабрҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1857 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:Алфавит буйынса ғалимдар]]
[[Категория:Изге Александр Невский ордены кавалерҙары]]
[[Категория:II дәрәжә Изге Владимир ордены кавалерҙары]]
[[Категория:IV дәрәжә Изге Анна ордены кавалерҙары]]
[[Категория:28 декабрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>dua95wosetftox8grvbosgt0pvhgjv3</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Тарханов Михаил Михайлович</title>
    <ns>0</ns>
    <id>164998</id>
    <revision>
      <id>1152519</id>
      <parentid>1072308</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T21:21:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>CommonsDelinker</username>
        <id>131</id>
      </contributor>
      <comment>Вики-Һаҡлағыстағы Могила_народного_артиста_СССР_Михаила_Тарханова.JPG рәсеме [[commons:User:Jameslwoodward|Jameslwoodward]] ҡатнашыусыһы тарафынан юйылған. Ул яҙған сәбәп: per [[:c:Commons:Deletion requests/Files on User:Rubin16/review8|]].</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="21395" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Тарханов Михаил Михайлович''' (ысын фамилияһы '''Москвин''') ({{OldStyleDate|19|сентябрь|1877|7}}, [[Мәскәү]] — [[18 август]] [[1948 йыл|1948]], шунда уҡ) — [[Рәсәй империяһы]] һәм [[СССР]]-ҙың театр һәм кино актеры, режиссер, педагог. СССР-ҙың халыҡ артисы (1937). l дәрәжә Сталин премияһы  лауреаты (1943). Ике [[Ленин ордены]] кавалеры ([[1938 йыл|1938]], [[1947 йыл|1947]]). [[Фән докторы|Сәнғәт фәне  докторы]] (1939).

== Биографияһы ==

Михаил Москвин Мәскәүҙә сәғәт төҙәтеүсе Михаил Алексеевич һәм уның ҡатыны  Дарья Павловна Москвиндар ғаиләһендә  тыуған.  Иван Москвиндың кесе ҡустыһы&lt;ref&gt;Михаил Михайлович Тарханов.''Московский Художественный театр''.&lt;/ref&gt;. Һуңынан өлкән ағаһының күләгәһендә йәшәмәҫ өсөн үҙенә «Тархан» сәхнә псевдонимы ала ул тиҙ билдәле актер булып китә, әммә уның фамилияһы иҫке һүҙлектәрҙә Москвин-Тарханов тип яҙыла&lt;ref name=&quot;:2&quot;&gt;{{Китап|автор=[[Волков, Николай Дмитриевич|Волков Н. Д.]]|заглавие=Театральные вечера|ответственный=|издание=|место=М.|издательство=Искусство|год=1966|страницы=158—159|страниц=476|isbn=}}&lt;/ref&gt;.

Реаль училищены тамамлағандан һуң 1895 йылда  [[Сауҙагәрҙәр мәскәү банкы|Сауҙагәрҙәр банк]]ында хеҙмәт итә&lt;ref&gt;[https://dlib.rsl.ru/viewer/01003643565#?page=46 Московское реальное училище в первое двадцатипятилетие. 1873—1898.] — М.: тип. А. И. Мамонтова, 1898. — С. 89.&lt;/ref&gt;. [[1898 йыл]]да Рязань антрепренёры И.Е.Шувалов менән контрактҡа  ҡул ҡуя һәм өсөнсө ролдәрҙә  актёр  сифатында үҙ юлын башлай.  [[Калуга]], [[Минск]], [[Кропивницкий|Елизаветград]], [[Витебск]], [[Пермь]], [[Рыбинск]], [[Ульяновск|Сембер]], [[Омск]], [[Пенза]], [[Ырымбур]], [[Орёл]], [[Полтава]] ҡалалары сәхнәләрендә сығыш яһай.   Параллель режиссёр ярҙамсыһы, суфлёр, бутафор, реквизитор булып эшләй .

1914—1919 йылдарҙа Николай Синельниковтың антрепризында  [[Киев|Киевта]], [[Ҡазан|Ҡазанда]], [[Одесса]] һәм [[Харьков]]та төп ролдәрҙе башҡара, үҙе тураһында киң диапазонлы актёр булараҡ  белдерә.

1919—1922 йылдарҙа  «Качалов төркөмөнөң» гастроль артисы була, Харьков, [[Тбилиси|Тифлис]], [[Батуми]] һәм сит илдәрҙә ([[Болгария]], [[Сербия]], Далмация, [[Австрия]], [[Германия]]) сығыш яһай. Ул  «На дне» постановкаһында ''Лука'',  «[[Сейәле баҡса|Вишневый сад]]» постановкаһында ''Епиходов'' һәм ''Фирс,''  «Три сестры» постановкаһында ''Кулыгин'', На всякого мудреца довольно простоты» ''Мамаев,''  «У жизни в лапах»  ''ҡарт Гил''  һәм «Потое» ''Стрэттон'' ролдәрен башҡара.

1922 йылда ағаһы  уйнаған МХАТ-ҡа килә һәм тиҙҙән  иң  оҫталарҙың береһе  була. Йыш ҡына пьесаларҙа ағаһы менән бергә сығыш яһай — әйтәйек, Гоголдең  «Мертвые души»  инсценировкаларында Москвин «Ноздревты уйнаһа», ә Тарханов суйындан ҡойолған кеүек тойола»&lt;ref&gt;''Волков Н. Д.''Театральные вечера.— &lt;abbr&gt;М.&lt;/abbr&gt;: Искусство, 1966.— С.158—159.— 476&amp;nbsp;с.&lt;/ref&gt;.  Инна Соловьева хәтирәләре буйынса,Тарханов үҙенсәлекле  сәхнә грацияһына эйә: уның ижадтарында  көс һәм үтә күренмәлелек тә, әммә  театраль еңеллек тә  бар.

1925 йылдан 1927 йылға тиклем МХАТ-тың  4-се студияһының  художество етәксеһе була, уның ваҡыты ул Реалистик театр тип үҙгәртелә. Уның саҡырыуы буйынса  театрға  режиссер Василий Федоров һәм рәссам Илья Шлепян килә&lt;ref name=&quot;teatr&quot;&gt;{{Мәҡәлә|автор=[[Велехова, Нина Александровна|Велехова Н. А.]]|заглавие=Четвёртая студия МХАТ|язык=|издание=Театральная энциклопедия (под ред. П. А. Маркова)|тип=|место=М.|издательство=Советская энциклопедия|год=1961—1965|том=5|номер=|страницы=|issn=|ссылка=http://istoriya-teatra.ru/theatre/item/f00/s10/e0010652/index.shtml}}&lt;/ref&gt;. «Горячее сердце» һәм Николай Островскийҙың  «Не было ни гроша, да вдруг алтын», Мольерҙың  «Тартюф» һәм Федор Гладков пьесаһы буйынса «Цемент»постановкаларын ҡуя. 

1923 йылдан киноға төшә. тпауышлы киноға МХАТ-тың телмәр мәҙәниәтен килтерә&lt;ref name=&quot;:1&quot;&gt;{{Китап|автор=|заглавие=Актёрская энциклопедия. Кино России. Выпуск 2|ответственный=сост. Парфёнов Л. А.|издание=|место=М.|издательство=НИИ киноискусства|год=2008|страницы=187—188|страниц=228|isbn=978-5-91524-003-1}}&lt;/ref&gt;.

[[1935 йыл|1935 йылдан]] ГИТИС-та актерлыҡ оҫталығына  һәм сәхнә телмәрен уҡыта (1939 йылдан профессор).  [[1942 йыл]]да  ГИТИС-тың  художество етәксеһе итеп тәғәйенләнә һәм был вазифаны ғүмер аҙағынаса тиклем биләй&lt;ref&gt;{{Китап|автор=|заглавие=ГИТИС. Жизнь и судьбы театральной педагогики, 1878-2003|ответственный=отв. ред. К. Л. Мелик-Пашаева|издание=|место=М.|издательство=ГИТИС|год=2003|страницы=95|страниц=422|isbn=5-7196-0287-9}}&lt;/ref&gt;.

1943 йылдан 1944 йылға тиклем  милли:  украин, белорус, сыуаш театр студияһын булдырыуҙа ҡатнаша. 1947/48 йылғы театр миҙгелендә  Сыуаш драма театры сәхнәһендә ГИТИС-тың 1-се сыуаш студияһы сығарылышы уҡусылары ҡатнашлығында уның  «Ăса пула инкек» («Горе от ума»)  спектакле ҡуйыла.

1947 йылдан [[Советтар Союзы Коммунистар партияһы|ВКП(б)]] ағзаһы.
 
Михаил Тарханов [[1948 йыл]]дың [[18 август|18 авгусында]]  Мәскәүҙә вафат була. [[20 август]]та  Новодевичье зыяратында ерләнә (участка № 2)&lt;ref&gt;[http://devichka.ru/nekropol/view/item/id/174/catid/1 Могила М. М. Тарханова на Новодевичьем кладбище] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20130614100901/http://devichka.ru/nekropol/view/item/id/174/catid/1 |date=2013-06-14 }}&lt;/ref&gt;.

=== Ғаиләһе ===

* Атаһы — Михаил Алексеевич Москвин, Калашников магазинында приказчик.
* Әсәһе — Дарья Павловна Москвина.
* Ағаһы — Москвин Иван Михайлович (1874— 1946), актер һәм режиссер. СССР-ҙың халыҡ артисы (1936).
* Һеңлеһе — Анна Михайловна,  театр һәм кино актеры, РСФСР-ҙың халыҡ артисы Горюнов Анатолий Иосифовичтың әсәһе (1902— 1951),  . 
* Ҡатыны  — Скульская Феофановна Елизавета (1887— 1955), актриса. [[Одесса]] һәм [[Харьков]] Драма театрында эшләй. 1919 йылда ире менән бергә гастролдәрҙә менән ҡатнаша.  [[РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы]] (1948). Новодевичье зыяратында ире янында ерләнгән.
** Улы — Иван Тарханов (1926—2004), [[Мәскәү Художество театры|МХАТ]] артисы, педагог, МХАТ  Мәктәп-студияһы МХАТ профессоры.  [[РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы]] (1969). РФ атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (1993).
*** Ейәнсәре — Жарова Елизавета Ивановна (Москвина-Тарханова), [[Мәскәү исемендәге драма театрында м. н. Ермолова|М Ермолова]] исемендәге  театр актрисаһы.
*** Ейәне — Михаил Иванович Москвин-Тарханов (1953), Мәскәү ҡала думаһы депутаты.

== Ижады ==

=== Театр эштёре ===

* «Ревизор» [[Гоголь Николай Васильевич|Н. В. Гоголя]] — ''Хлестаков'', ''Земляника'', ''Осип''
* «Бесприданница» А.Н.Островского — ''Кнуров, Робинзон''
* «На дне» [[Максим Горький|М.]] [[Максим Горький|Горького]] — ''Шмага, Лука''
* «Свадьба Кречинского» А. В. Сухово-Кобылина — ''Расплюев''
* [[Аҡсарлаҡ (пьеса)|«Чайка»]] [[Чехов Антон Павлович|А.]] [[Чехов Антон Павлович|П. Чехова]] — ''Шамраев''
* «Нечистая сила» [[Толстой Алексей Николаевич|А.]] [[Толстой Алексей Николаевич|Н. Толстого]] — ''генерал Мардыкин''
* «[[Ағалы-энеле Карамазовтар|Братья Карамазовы]]» по [[Достоевский Фёдор Михайлович|Ф. М. Достоевскому]] — ''Алёша''
* «Идиот» по Ф. М. Достоевскому — ''Птицын''
* «Тартюф» [[Мольер|Мольера]] — ''Оргон''
* «[[Гамлет]]» У. [[Уильям Шекспир|Шекспира]] — ''Полоний''
* «Юлий Цезарь» У. Шекспира — ''Брут''
* «Пигмалион» [[Джордж Бернард Шоу|Б.]] [[Джордж Бернард Шоу|Шоу]] — ''Дулитл''
* «Орлёнок» Э. Ростана — ''Фламбо''
* «Трильби» Г. Г. Ге — ''музыкант Жекко''
* «Кузня ведьмы» Г. Г. Ге — ''сапожник Овсянка''
* «Вера Мирцева» Л. Н. Урванцова — ''Побаржин''

==== МХАТ ====

* 1922 — «Царь Фёдор Иоаннович» А.К.Толстого — ''Богдан Курюков'' и ''Голубь-отец''
* 1922 — «[[Ағалы-энеле Карамазовтар|Братья Карамазовы]]» по [[Достоевский Фёдор Михайлович|Ф. М. Достоевскому]] — ''Максимов''
* 1923 — «На дне» [[Максим Горький|М.]] [[Максим Горький|Горького]] — ''Лука'' и ''Бубнов''
* 1923 — «Иванов» [[Чехов Антон Павлович|А. П. Чехова]] — ''Егорушка''
* 1923 — «Доктор Штокман» [[Генрик Иоган Ибсен|Г.]] [[Генрик Иоган Ибсен|Ибсена]] — ''Мортен Киль''
* 1924 — «Смерть Пазухина» М.Е.Салтыкова-Щедрина — ''Живновский''
* 1924 — «Три сестры» А. П. Чехова — ''Фёдор Ильич Кулыгин''
* 1924 — «Ревизор» [[Гоголь Николай Васильевич|Н. В. Гоголя]] — ''Лука Лукич Хлопов''
* 1924 — «Синяя птица» М. Метерлинка — ''Хлеб''
* 1925 — «Горе от ума» А.С.Грибоедова — ''Платон Михайлович Горич''
* 1926 — «Горячее сердце» А.Н.Островского — ''Серапион Мардарьевич Градобоев''
* 1927 — Безумный день, или Женитьба Фигаро П.-О. Бомарше — ''дон Гусман Бридуазон''
* 1928 — «Растратчики» В.П.Катаева — ''Прохоров''
* 1929 — «Блокада» Вс. В. Иванова — ''Осип Мироныч''
* 1929 — «Вишнёвый сад» А. П. Чехова — ''Фирс''
* 1929 — «Бронепоезд 14-69» Вс. В. Иванова — ''Семён Семёнович''
* 1930 — «Воскресение» по [[Толстой Лев Николаевич|Л. Н. Толстому]] — ''Мужик'' и ''Старшина присяжных''
* 1932 — «Мёртвые души» по [[Гоголь Николай Васильевич|Н. В. Гоголю]] — ''Михаил Семёнович Собакевич''
* 1933 — «У жизни в лапах» К. Гамсуна — ''старик Гиле''
* 1933 — «В людях» по [[Максим Горький|М.]] [[Максим Горький|Горькому]] — ''булочник Семёнов''
* 1934 — «Гроза» А.Н.Островского — ''Савёл Прокофьевич Дикой''
* 1935 — «Враги» М. Горького — ''генерал Печенегов''
* 1938 — «Горе от ума» А.С.Грибоедова — ''Павел Афанасьевич Фамусов''
* 1939 — «Смерть Пазухина» М.Е.Салтыкова-Щедрина — ''Семён Семёнович Фурначёв''
* 1943 — «Последние дни» [[Булгаков Михаил Афанасьевич|М. А. Булгакова]] — ''Богомазов''

=== Фильмографияһы ===

# 1921 — Последняя радость 
# 1923 — Псиша, танцовщица Екатерины Великой 
# 1923 — Раскольников — ''Семён Захарович Мармеладов''
# 1929 — Чины и люди (новелла «Анна на шее») — ''Модест Алексеевич''
# 1932 — Две встречи — ''машинист''
# 1933 — Гроза — ''Дикой''
# 1933 — Иудушка Головлёв — ''купец Дерунов''
# 1933 — Солнце восходит на западе 
# 1934 — Юность Максима — ''Поливанов''
# 1935 — Три товарища — ''старый рабочий''
# 1936 — Дубровский — ''Антон Пафнутьевич Спицын''
# 1936 — Настоящий товарищ — ''учитель Василий Васильевич''
# 1936 — Отец и сын — ''сторож''
# 1937-[[1938 йыл|1938]] — Пётр Первый — ''фельдмаршал Б.&amp;amp;nbsp;П.&amp;amp;nbsp;Шереметьев''

== Маҡтаулы исемдәре һәм бүләктәре ==

* [[РСФСР-ҙың атҡаҙанған артисы]] (1928)
* РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәре (18 ғинуар 1933)
* РСФСР-ҙың халыҡ артисы (1933)
* СССР-ҙың халыҡ артисы (1937)
* Сыуаш АССР-ының халыҡ артисы (1947)&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://enc.cap.ru/?t=prsn&amp;lnk=2871|title=Энциклопедия|accessdate=2013-01-16|archiveurl=https://www.webcitation.org/6DoygPWGV|archivedate=2013-01-21}}&lt;/ref&gt;
* Беренсе дәрәжә Сталин премияһы  (1943). — сәнғәт өлкәһендәге күренекле ҡаҙаныштары өсөн
* Ике [[Ленин ордены]] (1938, 1947)
* [[Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены]] (1937)
* [[«Кавказды обороналаған өсөн» миҙалы|Кавказды обороналау өсөн»]] миҙалы ([[1945 йыл|1945]])
* «1941-1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышында маҡтаулы хеҙмәте өсөн» миҙалы ([[1946 йыл|1946]])
* «Мәскәүҙең 800-йыллығы иҫтәлегенә»  миҙалы
* [[Фән докторы|Сәнғәт фәне докторы]] ([[1939 йыл|1939]])&lt;ref&gt;{{Из|БСЭ}}&lt;/ref&gt;

== Хәтер ==
М. Тарханов ижадына «Искусство актёра» фәнни-популяр фильмы арналған (1948&lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://kinosozvezdie.ru/actors/tarhanov/tarhanov.html|title=Тарханов Михаил Михайлович — Киносозвездие — авторский проект Сергея Николаева|accessdate=2013-01-16|archiveurl=|archivedate=}}&lt;/ref&gt;

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Әҙәбиәт ==

* ''Н.Д.Волков.'' «Театральные вечера». Авторский сборник. — М.: Искусство, 1966. — 515 с.

== Һылтанмалар ==

* [https://chapaev.media/faces/299 Михаил Михайлович Тарханов проекты сайтында Чапаев]
{{Тышҡы һылтанмалар}}
[[Категория:КПСС ағзалары]]
[[Категория:Сәнғәт ғилеме докторҙары]]
[[Категория:Википедия:Статьи с переопределением значения из Викиданных]]
[[Категория:Сталин премияһы лауреаттары]]
[[Категория:РСФСР-ҙың атҡаҙанған сәнғәт эшмәкәрҙәре]]
[[Категория:РСФСР-ҙың атҡаҙанған артистары]]
[[Категория:РСФСР-ҙың халыҡ артистары]]
[[Категория:СССР-ҙың халыҡ артистары]]
[[Категория:«1941–1945 йылдарҙағы Бөйөк Ватан һуғышындағы фиҙакәр хеҙмәте өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:«Кавказды обороналаған өсөн» миҙалы менән наградланыусылар]]
[[Категория:Хеҙмәт Ҡыҙыл Байраҡ ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Ленин ордены кавалерҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса педагогтар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:XX быуат театр режиссёрҙары]]
[[Категория:Рәсәй театр режиссёрҙары]]
[[Категория:СССР театр режиссёрҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса театр режиссёрҙары]]
[[Категория:Рәсәй империяһы актёрҙары]]
[[Категория:XX быуат актёрҙары]]
[[Категория:Рәсәй актёрҙары]]
[[Категория:СССР актёрҙары]]
[[Категория:Алфавит буйынса актёрҙар]]
[[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]]
[[Категория:1948 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:18 августа вафат булғандар]]
[[Категория:Мәскәүҙә тыуғандар]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:1877 йылда тыуғандар]]
[[Категория:19 сентябрҙә тыуғандар]]</text>
      <sha1>8w6jzaln2zp9o0pm2xlf3xiylp6h988</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Коми-пермяктар</title>
    <ns>0</ns>
    <id>180283</id>
    <revision>
      <id>1152489</id>
      <parentid>1089461</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T13:04:15Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="19243" xml:space="preserve">{{Халыҡ|название=Коми-пермяктар&lt;br&gt;
пермяктар|самоназвание=коми морт, коми отир, коми-пермяккез|численность=95&amp;nbsp;000 (2010 г.)|расселение={{флагификация|Россия}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;94&amp;nbsp;456 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140322063857/http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2014-03-22 }}&lt;/ref&gt;
** {{флагификация|Пермский край}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;81&amp;nbsp;084 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Тюменская область}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;2621 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
*** {{флагификация|Ханты-Мансийский автономный округ}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;2134 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
*** {{флагификация|Ямало-Ненецкий автономный округ}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;129 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Свердловская область}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;1328&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Ростовская область}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;1113 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Республика Коми}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;659 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Краснодарский край}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;652 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Кировская область}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;378 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Челябинская область}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;326 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Иркутская область}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;313 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Омская область}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;307 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Татарстан}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;299 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Удмуртия}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;271 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Ивановская область}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;255 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Кемеровская область}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;255 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
** {{флагификация|Волгоградская область}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;251 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;
{{флагификация|Украина}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;1165 (2001 иҫәп)&lt;ref&gt;[http://2001.ukrcensus.gov.ua/rus/results/nationality_population/ Всеукраїнський перепис населення 2001. Русская версия. Результаты. Национальность и родной язык.]&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;По переписи 1989 г. на Украине было 2146 коми ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=2])&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
{{флагификация|Казахстан}}:&lt;br&gt;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;&amp;nbsp;561 (2009 иҫәп)&lt;ref name=&quot;Каз2009&quot;&gt;[http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx Агентство Республики Казахстан по статистике. Перепись 2009.] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20120501091537/http://www.stat.kz/p_perepis/Pages/default.aspx |date=2012-05-01 }} ([http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/Нац%20состав.rar Национальный состав населения] {{webarchive|url=https://web.archive.org/web/20110511000000/http://www.stat.kz/p_perepis/Documents/%D0%9D%D0%B0%D1%86%20%D1%81%D0%BE%D1%81%D1%82%D0%B0%D0%B2.rar |date=2011-05-11 }}.rar)&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;По переписи 1989 г. в Казахстане было 1579 коми ([http://demoscope.ru/weekly/ssp/sng_nac_89.php?reg=5 см. Демоскоп])&lt;/ref&gt;&lt;br&gt;
{{Флагификация|Латвия}}: &lt;br&gt; 45 (2021 баһа)&lt;ref name=&quot;pmlp1&quot;&gt;[https://www.pmlp.gov.lv/sites/pmlp/files/media_file/isvn_latvija_pec_ttb_vpd.pdf Распределение населения ЛР по национальному составу и государственной принадлежности на 01.01.2021.]{{ref-lv}}&lt;/ref&gt;|вымер=|архкультура=[[Чепецк культураһы]]|язык=[[Коми-пермяцкий язык|коми-пермяк теле]], [[русский язык|рус теле]]|раса=[[сублапоноид тибы]], [[европеоид расаһы]]|религия=[[православие дине]] (шул уҡ ваҡытта [[Иҫке тәртип православиеһы|старообрядчество]])|родственные=[[коми-язьвиндар]], [[зюздиндар]], [[коми-зыряндар]], [[удмурттар]], [[чалдондар]]|входит=|включает=|происхождение=}}
[[Категория:Алфавит буйынса халыҡтар һәм милләттәр]]
[[Категория:Википедия:Статьи, содержащие расу без источника в шаблоне Этническая группа]]
[[Файл:Komi-permyakkez.jpg|мини]]
'''Коми-пермяктар''' йәки '''пермяктар'''&lt;ref name=&quot;брэ&quot;&gt;{{БРЭ|статья=Коми-пермяки|id=5673825|автор=Ю. П. Шабаев; Н. И. Жуланова (устное творчество)|том=14|страницы=287—288}}&lt;/ref&gt;&lt;ref&gt;[https://www.krugosvet.ru/enc/gumanitarnye_nauki/lingvistika/KOMI-ZIRYANSKI_I_KOMI-PERMYATSKI_YAZIKI.html Универсальная научно-популярная энциклопедия Кругосвет]&lt;/ref&gt;; (үҙатамаһы — ''коми морт, коми отир, коми-пермяккез'') — [[Рәсәй Федерацияһы|Рәсәйҙә]] йәшәүсе [[Фин-уғыр халыҡтары|фин-уғыр төркөмө]] халҡы. 1920-се йылдарға тиклем үҙҙәрен пермичтар, пермяндар тип атағандар. Хәҙерге ваҡытта коми-пермь этнонимы ҡулланыла. 2010 йылда уларҙың һаны 95 мең кеше тәшкил итә. [[Пермь крайы|Пермь крайының]] төньяҡ-көнбайышында йәшәйҙәр: район составындағы административ-территориаль ҡоролош территорияһында — Коми-Пермь округында, Красновишерский муниципаль районында, Язва йылғаһы буйлап — Язвин пермяктары, [[Киров өлкәһе|Киров өлкәһендә]] (Афанасьев муниципаль районында) — Зюздин пермяктары. Иньва һәм Нердва йылғаларында (Пермь крайының Кудымкар һәм Юсьвин райондары) — иньвен коми-пермяктары.

Тарихи яҡтан һунарсылыҡ һәм балыҡсылыҡ, һөрөнтө ер хужалығы, малсылыҡ менән шөғөлләнгәндәр. Хәҙерге ваҡытта коми-пермяктарҙың төп һөнәрҙәре — ауыл хужалығы һәм урман хужалығында эшләү.

== Этнонимы ==
«Пермь» («пермяктар») термины, моғайын, вепстарҙан алынған, уның телендә «pera maa» тигән һүҙбәйләнеш бар, тимәк, «сит илдә ятҡан ерҙәр» тигәнде аңлата.&lt;ref&gt;{{Мәҡәлә|автор=Набок Игорь Леонтьевич|заглавие=Этноним в межэтнической коммуникации|ссылка=https://cyberleninka.ru/article/n/etnonim-v-mezhetnicheskoy-kommunikatsii|издание=|ref=Набок Игорь Леонтьевич}}&lt;/ref&gt;

== Демография ==

=== Рәсәй райондары һәм ҡалалары буйынса коми-пермяктарҙың өлөшө ([[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу, 2010|2010 йыл иҫәбе буйынса]]) ===
(коми-пермь халҡының өлөшө 5 %-тан артҡан муниципалитеттар) күрһәтелгән:
{| class=&quot;wikitable collapsible&quot;
!Рәсәй райондары һәм ҡалалары буйынса коми-пермяктарҙың өлөшө
|-
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; |'''муниципаль район, ҡала округы'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; |'''РФ субъекты'''
| align=&quot;center&quot; style=&quot;background:#f0f0f0;&quot; |'''% коми-пермяктар'''
|-
|МР Кудымкарский
|Пермь
|80,8
|-
|МР Кочевский
|Пермь
|71
|-
|МР Косинский
|Пермь
|65
|- 
|МР Юрлинский
|Пермь
|
|-
|Кудымкарский ҠО
|Пермь
|51,8
|-
|МР Юсьвинский 
|Пермь
|51
|-
|МР Гайнинский
|Пермь
|29,3
|}
[[Файл:Ареал_расселения_коми-пермяков_в_Волго-Уральском_регионе_(по_данным_Всероссийской_переписи_2010_года).jpg|без|мини|406x406пкс|Коми-пермь кешеләре йәшәгән урынлашыу майҙаны. 2010 йылғы Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса.]]

== Антропология ==
XIX быуат аҙағы — XX быуат башында Брокгауз һәм Эфрондың энциклопедик һүҙлегендә коми-пермьдәрҙең тышҡы ҡиәфәте түбәндәге һүҙҙәр менән тасуирлана:
{{Цитата башы}}
«''Пермяктар уртаса кәүҙәленән түбән, ерле урыҫтарға ҡарағанда көсһөҙөрәк өҫтәлмәгә эйә; сәс күбеһенсә аҡһыл, аҡһыл йәки ҡыҙғылт, күҙҙәре һоро, танау йыш ҡына ҙурая, йөҙҙәре киң, һаҡаллы, ҡара сәсле, ҡуңыр күҙле, ҡара тиреле, оҙонса йөҙлө һәм йоҡа танаулы шәхестәрҙә осрай''»&lt;ref name=&quot;B&amp;E&quot;&gt;{{ВТ-ЭСБЕ|Пермяки}}&lt;/ref&gt;.
{{Цитата аҙағы}}
[[Файл:Komi-Permyaks.jpg|мини|Коми-пермяк ҡатын-ҡыҙҙары]]
&lt;blockquote class=&quot;ts-Начало_цитаты-quote&quot;&gt;

&lt;/blockquote&gt;Коми-пермяктарҙың краниологик төрө европеоид (кавказ) расаһының урындағы кама варианты булараҡ ҡылыҡһырлана һәм [[Удмурттар|удмурттарға]] (Урта Чепецкийҙан башҡа) һәм Ломоватов мәҙәниәте халҡына яҡыныраҡ.&lt;ref&gt;''Широбоков И. Г.'' Материалы к антропологии пермских народов XVII—XIX вв. (краниологические данные) // Ежегодник финно-угорских исследований. Вып. 3. Ижевск: Изд-во УдГУ, 2014. С. 80-98.&lt;/ref&gt;

Ҡайһы бер тарихсылар фекеренсә, Киров өлкәһенең хәҙерге төньяҡ һәм төньяҡ-көнсығыш халҡының бер өлөшө, Пермь территорияһы һәм Свердловск өлкәһе (төньяҡ-көнсығыш өлөшөн иҫәпкә алмағанда) коми-пермь вариҫтары.&lt;ref&gt;[http://magazines.russ.ru/ural/2004/4/ol12.html Журнальный зал (Урал. 2004. № 4).]&lt;/ref&gt;. XV быуаттан башлап, Новгородтар һәм Ростов кенәзлеге, һуңынан Мәскәү дәүләте, Төньяҡ Урал, ә һуңынан Урал аръяғында йәшәгән халыҡ колонизациялағандан һуң, урындағы коми-пермь һәм манси йыш ҡына рус телен һәм төньяҡ рус мәҙәниәтен ҡабул итә һәм артабан үҙҙәрен урыҫ тип һанай башлай. Коми-пермьлеләр коми-зиряндар менән бергә Себерҙе урыҫтарҙың колонизациялауында ҡатнашалар һәм Себерҙең боронғо халҡына ҡушылалар, был хәҙерге замандың ҡайһы бер фамилияларында ла сағыла. 1897 йылда Рәсәй империяһында коми-пермяк туған тел тип күрһәткән 105 мең самаһы кеше була&lt;ref&gt;[http://demoscope.ru/weekly/ssp/rus_lan_97.php Первая всеобщая перепись населения Российской Империи 1897 г.]&lt;/ref&gt;.

== Этногенез ==
Коми-пермяктарҙы берҙәм этник формацияға әйләндереү процесы V быуатта башлана. Коми-пермьдәрҙең ата-бабалары — IX—XV быуаттарҙағы Роданов археологик мәҙәниәте ҡәбиләләре. 1472 йылда Коми-Пермь биләмәһе Мәскәү дәүләте составына инә. Коми-Пермь этностарын берләштереү процесы 1925 йылда автономия булдырылғандан һуң тамамлана.

== Тел ==
Коми-пермь теле [[Урал телдәре|урал ғаиләһенең]] [[Фин-уғыр телдәре|фин-уғыр бүлексәһенең]] пермь төркөмөнә ҡарай. Коми-пермяктарҙың барыһы ла тиерлек ике телле, [[Урыҫ теле|рус телен]] ҡуллана, бигерәк тә райондан ситтә, уның төньяҡ өлөшөндә һәм райондың баш ҡалаһы Кудымкарҙа. Язвин коми теле ҡайһы берҙә айырым тел тип һанала, сөнки ҡайһы бер һыҙаттары менән айырыла һәм уның өсөн айырым праймер (әлифба) нәшер ителә.

== Дин ==
Коми-пермяктар [[Православие дине|православие]] динен тоталар, [[Иҫке тәртип православиеһы|старообрядсылар]] ҙа бар. Тел удмурт теленә яҡын булыуға ҡарамаҫтан, уларҙың мәҙәниәтендә мәжүси йәки ислам йоғонтоһо эҙҙәре юҡ тиерлек.

== Иҫкәрмә ==
{{Иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==

* {{Китап|автор=|год=2008|тираж=|isbn=978-5-98624-092-3|серия=|страниц=224|столбцы=|страницы=|том=|издательство=Платина (PLATINA)|часть=Коми|место=Красноярск|издание=2-е изд., перераб. и доп|ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей; гл. ред. [[Рафиков, Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]]; редкол.: [[Кривоногов, Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев|викитека=|ссылка=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas|оригинал=|заглавие=Этноатлас Красноярского края|ссылка часть=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/130|ref=Этноатлас Красноярского края}} Архивная копия 29 ноябрь 2014 н Wayback Machine
* {{Китап|автор=|год=2008|тираж=|isbn=978-5-98624-092-3|серия=|страниц=224|столбцы=|страницы=|том=|издательство=Платина (PLATINA)|часть=Коми-пермяки|место=Красноярск|издание=2-е изд., перераб. и доп|ответственный=Совет администрации Красноярского края. Управление общественных связей; гл. ред. [[Рафиков, Рашит Гиззатович|Р. Г. Рафиков]]; редкол.: [[Кривоногов, Виктор Павлович|В. П. Кривоногов]], Р. Д. Цокаев|викитека=|ссылка=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas|оригинал=|заглавие=Этноатлас Красноярского края|ссылка часть=http://www.krskstate.ru/80/narod/etnoatlas/0/etno_id/120|ref=Этноатлас Красноярского края}} Архивная копия 29 ноябрь 2014 н Wayback Machine
* {{Китап|автор=|часть=Коми-пермяки|заглавие=Народы России. Атлас культур и религий|оригинал=|ссылка=|место=М.|издательство=[[Дизайн. Информация. Картография]]|год=2010|страниц=320|isbn=978-5-287-00718-8}}
* Рәсәй халыҡтары: альбом матур, Санкт-Петербург, ширҡәте типографияһында «йәмғиәт файҙаһына», 3 декабрь 1877, ст. 187

== Һылтанмалар ==

* [http://www.narodru.ru/peoples1229.html Рәсәй халыҡтары — Коми-пермяктар]
* [https://web.archive.org/web/20170804182427/http://komiperm.ru/ .Коми-пермяк телдәрендә?] Коми-пермяк округы порталы
* [http://www.suri.ee/inf/pekov.html Коми-пермяктар]
* [http://www.suri.ee/inf/pekok.html Коми-пермяктар] (коми-перм.&lt;span class=&quot;ref-info&quot; style=&quot;cursor:help;&quot; title=&quot;на коми-пермяцком языке&quot;&gt;)&lt;/span&gt;
* [http://www.suri.ee/inf/pekoi.html Коми-пермяктар]{{Ref-en}}
* http://uralistica.com/group/komipermians
* [http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1803805489 Пермь крайы — энциклопедия]
* [http://kpolibrary.ucoz.ru/publ/komi_permjackij_okrug/komi_permjaki/6-1-0-26 Коми-пермдә] // [[Чагин Георгий Николаевич|Г Чагин]] [[Чагин Георгий Николаевич|Н.]], тарих фәндәре докторы, профессор [[Пермь дәүләт университеты|ПГУ]]
[[Категория:Википедия:Викимәғлүмәттә сығанағы булған мәҡәләләр]]
[[Категория:Коми-пермяктар]]</text>
      <sha1>f1eo2rmuzvjhkvh2g8wfyr4n868zh9r</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Корнилова Зөлфирә Хөсәйен ҡыҙы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>180807</id>
    <revision>
      <id>1152490</id>
      <parentid>1094962</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T13:07:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="11893" xml:space="preserve">{{Ук}}
'''Корнилова Зөлфирә Хөсәйен ҡыҙы''' ([[23 февраль]] [[1939 йыл|1939]], [[Санкт-Петербург|Ленинград]] — [[14 май|15 май]] [[2015 йыл|2015]], [[Мәскәү]]) — Рәсәй табип-пульмонологы, фтизиатр. [[Фән докторы|Медицина фәндәре докторы]], профессор, РФ атҡаҙанған табибы, Рәсәй Медицина фәндәре академияһы Үҙәк туберкулез  ғилми-тикшеренеү институтының яңы мәғлүмәт технологиялары бүлеге мөдире, Рәсәй Тәбиғи фәндәр академияһының ағза-корреспонденты&lt;ref&gt;[http://www.somvoz.com/congress14/orgkom.html Состав оргкомитета] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20140310231945/http://www.somvoz.com/congress14/orgkom.html |date=2014-03-10 }}. XV Международный конгресс «Здоровье и образование в XXI веке».&lt;/ref&gt;, ғалимдар һәм диссертация  советы ағзаһы, РФ Президенты эштәре идаралығының медицина үҙәге консультанты, «Вестник» электрон журналының редколлегия ағзаһы, &lt;ref&gt;{{Cite web|url=http://www.e-pubmed.org/rkg2.html|title=Электронный научно-образовательный вестник «Здоровье и образование в XXI веке»|accessdate=2013-08-13|archiveurl=https://web.archive.org/web/20140310232025/http://www.e-pubmed.org/rkg2.html|archivedate=2014-03-10}}&lt;/ref&gt;

== Биографияһы ==
Зөлфирә Хөсәйен ҡыҙы Корнилова 1939 йылдың 23 февралендә [[Ленинград]]та тыуған. Атаһы [[Хөсәйен Әхмәтов]] (1914—1993) — композитор,  [[Бөйөк Ватан һуғышы]] ҡатнашыусыһы, әсәһе Рауза Мөхәмәтдиева  (1918—2006) — табип-инфекционист.

1970 йылда Зөлфирә Хөсәйен ҡыҙы кандидатлыҡ диссертацияһы, ә 1993 йылда &quot;Восстановительные процессы в легком  и их регуляция природными эндогенными соединениями&quot; темаһына докторлыҡ диссертацияһы яҡлай. 1994—1997 йылдарҙа  7-се  [[Мәскәү]] [[Туберкулёз|туберкулез]] клиник дауаханаһында  дауалау эштәре буйынса баш табип  урынбаҫары вазифаһын башҡара. 1997 йылдан  — Үҙәк туберкулез ғилми-тикшеренеү институтының фәнни-дауалау эше буйынса директорҙың урынбаҫары вазифаһында  (РМФА ЦНИИТ), 2004 йылдан  — дөйөм клиника  бүлеге мөдире, 2007 йылдан — үҙ эсенә телемедицина һәм институттың уҡыу үҙәген алған яңы мәғлүмәт технологиялары бүлеге мөдире.

Ошо ваҡытта телекоммуникация технологияларын индереү һәм үҫтереү менән яңы мәғлүмәт үҙәге бүлегенең  эшен һәм Мәскәү ҡалаһы клиника базаһында РМФА ЦНИИТ фәнни төркөмдәренең эшен  ойоштора. «[[:ru:Фтизиатрия|Фтизиатрия]]», «[[:ru:Пульмонология|пульмонология]]» һөнәрҙәре буйынса юғары категорияға эйә. 

Бынан тыш, З.Х Корнилова үпкәнән тыш туберкулез буйынса белгес булып тора, уның етәкселегендә  уҡыу әсбаптары, киң профилле табиптар өсөн методик ҡулланмалар эшләнә, ул 1994 йылдан алып медицина-социаль реабилитациялау буйынса  «даими йәшәү урындары булмаған» кешеләр менән эшләй. Уның ҡатнашлығында мәғлүмәт хаттары,  йортһоҙҙарҙың туберкулезын диагностикалау һәм дауалау программаһы эшләнә; башҡарылған эштәре өсөн Мәскәү Хөкүмәте Корнилова Зөлфиәр Хөсәйен ҡыҙына Мәскәү Премияһы лауреаты исеме бирә. 

Төньяк Кавказ төбәгендә «Яҡлау» Бөтә Рәсәй  һәләкәттәр  медицинаһы үҙәгенең ялан госпиталдәре эшен тәьмин итеү өсөн институт белгестәре төркөмөн күп тапҡыр етәкләй,  [[Ингушетия|Ингушетия Республикаһы]] һәм [[Чечен Республикаһы]]нда кураторлыҡ эштәрен дауам итә,  унда 500-ҙән ашыу фтизиатрия һәм дауалау-профилактика хеҙмәте табиптарының һәм шәфәҡәт туташтарының туберкулездың актуаль проблемалары буйынса уҡыу ойоштора; Ингушетия Республикаһының атҡаҙанған табибы була. Халыҡ-ара «[[:ru:Врачи_без_границ|Врачи без границ]]» ойошмаһы менән бергә эшләй.

150-нән ашыу фәнни эштәр авторы, 19 фән  кандидаты һәм 6 фән докторы әҙерләгән;  һаулыҡ һаҡлау өлкәһендә Мәскәү ҡалаһы мэры премияһы лауреаты (2005), «һаулыҡ һаҡлау отличнигы» билдәһе менән бүләкләнә (2002) һәм «Рәсәй Федерацияһының атҡаҙанған табибы»,  шулай уҡ  [[Рәсәй Федерацияһы Һаулыҡ һаҡлау министрлығы]]ның Почет грамотаһы менән бүләкләнә. 

[[2015 йыл]]дың [[14 май]]ында 77-се йәшендә Мәскәүҙә вафат була&lt;ref&gt;{{Cite news|url=http://www.cniitramn.ru/news/news_12.html|title=14 мая ушла из жизни Зульфира Хусаиновна Корнилова|date=2015-05-14|publisher=ЦНИИТ РАМН|accessdate=2015-05-17|archiveurl=https://web.archive.org/web/20150521122259/http://www.cniitramn.ru/news/news_12.html|archivedate=2015-05-21}}&lt;/ref&gt;.

== Төп эштәре ==

* Корнилова З. Х., Титюхина М. В., Батыров Ф. А. «Комплексное лечение больных туберкулезом органов дыхания при токсическом лекарственном гепатите». ж. «[https://web.archive.org/web/20120213034304/http://fiot.ru/press/?2977 Туберкулез и болезни легких]». М. — 2011, № 3-С.29-33.
* Корнилова З. Х., Каюкова С. И., Макаров О.В, Демихова О. В. «Проблемы современной диагностики туберкулеза женских половых органов». ж. «Туберкулез и болезни легких». М. — 2011, № 3-С.49-51.
* Корнилова З. Х. «Современные проблемы туберкулеза», учебное пособие. Издательство «Медицинский проект». М.-2011, № 1(27)-С.3-80.
* Корнилова З. Х., Нерсесян А. А., Меркурьева Я. А. «Клиника, диагностика и лечение мочеполового туберкулеза».

ж. «Проблемы туберкулеза и болезней легких». М. — 2006, № 9-С.5-15.

* Ерохин В. В., Корнилова З. Х., Алексеева Л. П.

«Казеозные процессы у больных туберкулезом, сочетанного с ВИЧ-инфекцией». ж. «Проблемы туберкулеза». М. — 2008, № 10

* Ерохин В. В., Корнилова З. Х., Алексеева Л. П.

«Особенности выявления, клинических проявлений и лечения у ВИЧ-инфицированных». Доклад на научно — практич. Конференции 25 — 26 мая 2005 г. — М.-стр.129-131. (Проблемы туберкулеза 2005 г. № 10 стр.20-28)

* Корнилова З. Х., Тахтоходжаева Г. Р. и соавторы «Эффективность комплексной терапии, включающей лимфотропное введение изониазида у подростков с деструктивным туберкулезом легких и нарушенным вегетативным состоянием». ж. «Проблемы биологии и медицины». Самарканд — 2009, № 3 (58)-С.155-157.
* Корнилова З. Х., Зюзя Ю. Р., Алексеева Л. П.,

«Клинико-морфологические особенности течения туберкулеза при ВИЧ-инфекции». ж. «Проблемы туберкулеза и болезней легких». М. — 2008, № 10, С. 13-20.

* Корнилова З. Х., Выренкова Т. Е. «Фликтенулезные поражения глаз при туберкулезе у детей». ж. «[https://web.archive.org/web/20121125092453/http://www.medlit.ru/medrus/prtub.htm Проблемы туберкулеза]» — 1969 г. № 3.
* Одинец В. С., Погосова К. Р., Корнилова З. Х. « Эффективность теста — терапии глаз в сочетании с местной инъекции изониазид + дексаметазон». Доклад на Региональной научно — практич. Конференции 25 — 26 мая 2007 г. — Ставрополь.
* Корнилова З. Х., Алексеева Л. П. «Диссеминированный туберкулез легких у больных ВИЧ — инфекцией». Сборник материалов научно — практической конференции Москва «Проблемы туберкулеза у больных ВИЧ — инфекцией» — 25 — 26 мая 2005 года.

== Иҫкәрмәләр ==
{{Иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==

* [http://cniitramn.ru/institut/spec/id_60/ Корнилова Зульфира Хусаиновна] (недоступная ссылка) на сайте ФГБУ ЦНИИТ РАМН.
[[Категория:Рәсәйҙең атҡаҙанған табиптары]]
[[Категория:Медицина фәндәре докторҙары]]
[[Категория:Мәскәүҙә вафат булғандар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]
[[Категория:2015 йылда вафат булғандар]]
[[Категория:14 майҙа вафат булғандар]]
[[Категория:Санкт-Петербургта тыуғандар]]
[[Категория:1939 йылда тыуғандар]]
[[Категория:23 февралдә тыуғандар]]
[[Категория:Табиптар]]</text>
      <sha1>ae4vpo9z3kt55krzbloqnt36hfwx28x</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Манси</title>
    <ns>0</ns>
    <id>181518</id>
    <revision>
      <id>1152493</id>
      <parentid>1151107</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T14:15:10Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>InternetArchiveBot</username>
        <id>31336</id>
      </contributor>
      <comment>Rescuing 1 sources and tagging 0 as dead.) #IABot (v2.0.9</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="40535" xml:space="preserve">{{Народ
| название = Манси
| самоназвание = мāньси ма̄хум
| численность = 12 500
| расселение = {{флагификация|Россия}}:&lt;br&gt; 12 269 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;&gt;[http://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm Официальный сайт Всероссийской переписи населения 2010 года. Информационные материалы об окончательных итогах Всероссийской переписи населения 2010 года] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20200430211642/https://www.gks.ru/free_doc/new_site/perepis2010/perepis_itogi1612.htm |date=2020-04-30 }}&lt;/ref&gt;, 11 432 (2002 г.)&lt;ref name=&quot;perepis&quot;&gt;{{cite web|author=|datepublished=|url=http://www.perepis2002.ru/content.html?id=11&amp;docid=10715289081463|title=Всероссийская перепись населения 2002 года|lang=|publisher=|accessdate=2009-12-24}}&lt;/ref&gt; &lt;br&gt;
** {{флагификация|Тюменская область}}:&lt;br&gt; 11 614 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;, 10 561&lt;ref name=&quot;perepis&quot; /&gt; (2002 г.)
*** {{флагификация|Ханты-Мансийский автономный округ}}:&lt;br&gt; 10&amp;nbsp;917 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;, 9 894&lt;ref name=&quot;perepis&quot; /&gt; (2002)
*** {{флагификация|Ямало-Ненецкий автономный округ}}:&lt;br&gt; 171&lt;ref name=&quot;perepis&quot; /&gt; (2002 г.)
*** [[Төмән өлкәһе]], [[ХМАО]] һәм [[ЯНАО]] иҫәпләмәйенсә:&lt;br&gt; 496&lt;ref name=&quot;perepis&quot; /&gt; (2002 г.)
** {{флагификация|Свердловская область}}:&lt;br&gt; &amp;nbsp;251 (2010 г.)&lt;ref name=&quot;пер.2010&quot;/&gt;, 259&lt;ref name=&quot;perepis&quot; /&gt; (2002 г.)
{{флагификация|Украина}}:&lt;br&gt; 43 (2001 г.)
| вымер = 
| архкультура = 
| язык = [[манси теле|манси]], [[рус теле|рус]]
| раса = урал hfcf8s
| религия = [[шаманизм]], [[православие дине]]
| родственные = [[ханты]], [[венгрҙар]]
| входит = [[Фин-уғыр халыҡтары]]
| включает = 
| происхождение = 
}}
[[Файл:Famille_de_Vogoules_82.JPG|мини|1901 йылғы почта карточкаһында вогулдар]]
'''Ма́нси''' ({{Lang-mns|мāньси}}; иҫкергән — ''вогу́лдар'', ''вогуличтар'') — аҙ һанлы [[Фин-уғыр халыҡтары|фин-уғыр халҡы]], [[Рәсәй Федерацияһы]] [[Ханты-Манси автономиялы округы — Югра|Ханты-Манси автономиялы округы — Юграның ерле халҡы]]. Ханттарҙың яҡын тел туғандары Манси телендә һөйләшәләр, әммә әүҙем ассимиляция арҡаһында халыҡтың яҡынса 60 пөнкүрештә [[урыҫ теле]]н ҡуллана.

Дөйөм һаны — 12 269 кеше ([[Бөтә Рәсәй халыҡ иҫәбен алыу, 2010|2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу]] буйынса).

[[Свердловск өлкәһе|Свердловск өлкәһенең]]&lt;ref&gt;''С-ский А.'' [http://klenovskoe.ru/index.php?page=post&amp;id=69 Вогулы Пермской губернии.] // Пермские Губернские Ведомости, 20 декабря 1897 года&lt;/ref&gt; төньяғында 200-гә яҡын манси йәшәй. Бер нисә йөҙ манси —[[Пермь крайы|Пермь крайының]] төньяҡ-көнсығышында («Вишерский» дәүләт ҡурсаулығы).

== Этнонимы ==
Эндоэтноним (үҙатамаһы) ''манси'' кеше «тигәнде аңлата» һәм *''mańćɜ'' «ир-ат, кеше» прафинн-уғыр һүҙенә барып тоташа һәм уғыр телдәре менән башҡа оҡшашлыҡтары ла бар: ханттарҙа бер фратрия атамаһы — ''маньть'' (''mańt'') ({{Abbr|В|ваховский диалект|0}}), ''моньть'' (''mońt'') ({{Abbr|И|иртышский диалект|0}}), ''мась'' (''maś'') ({{Abbr|О|обдорский диалект|0}}), шулай уҡ [[Венгрҙар|венгрҙарҙың]] берлектәге үҙатамаһы — ''magyar'' (''модьяр''). Манси теленең төрлө [[диалект]]тарында уның төрлө формалары бар: сосьва ''маньси'' (''mańśi''), [[Оло Пелым|пелым]] ''маньсь'' (''māńś''), түбәнге конда ''мӧньсь'' (''mɔńś''), [[Тавда (йылға)|тавда]] ''мӓньцӣ'' (''mäńćī''), түбәнге лозьва ''маньсь'' (''måńś'')&lt;ref&gt;{{Китап|автор=Rédei, Károly|заглавие=Uralisches etymologisches Wörterbuch|ссылка=http://starling.rinet.ru/cgi-bin/response.cgi?single=1&amp;basename=%2fdata%2furalic%2furalet&amp;text_number=1820&amp;root=config|место=Budapest|издательство=Akadémiai Kiadó|год=1988|страницы=866—867}}&lt;/ref&gt;&lt;ref name=&quot;Напольских2005&quot;&gt;{{Мәҡәлә|автор=[[Напольских, Владимир Владимирович|Напольских В. В.]]|заглавие=Йӧгра. (Ранние обско-угорско—пермские контакты и этнонимия)|издание=Антропологический форум|место=СПб.|год=2005|номер=3|страницы=261—262|ссылка=http://anthropologie.kunstkamera.ru/files/pdf/003/03_05_napolskikh_k.pdf}}&lt;/ref&gt;.

''Мось'' манси фратрияһы исеме хант телендәге —''мась'' (''mɔś'') ({{Abbr|О|обдорский диалект|0}}) алынған — әммә сығышы менән дөйөм уғырҙағы шул уҡ һүҙ — *''mańćɜ''&lt;ref name=&quot;Напольских2005&quot;/&gt;

Урыҫ телендә халыҡ вәкилдәрен билдәләү өсөн һүҙҙәр бар: {{comment|күплектә|множественное число}} — ''манси'' ({{comment|үҙгәртелмәй|несклоняемый}}) һәм ''мансийҙар''; ир-атты һәм ҡатын-ҡыҙҙы {{comment|берлектә|единственное число}} — ''манси'' һәм ''мансийка'', шулай уҡ ''манси'' ({{comment|үҙгәртелмәй|несклоняемый}}) билдәләү өсөн. Мансийса һәм (үҙгәрмәй торған) манси сифаттары&lt;ref&gt;Ожегов С. И. Словарь русского языка: 70 000 слов / Под ред. Н. Ю. Шведовой. — 23-е изд., испр. — М.: Рус. яз., 1991. — 917 с. — ISBN 5-200-01088-8.&lt;/ref&gt;.

1920—1930 йылдарға тиклем манси урыҫса «вогул» тип йөрөтөлгән һәм {{lang-kca|u̯oɣaĺ, u̯oɣat́}} һүҙҙәренән килеп сыҡҡан ул хан һүҙенән килеп сыҡҡан&lt;ref&gt;{{фасмер|вогул}}&lt;/ref&gt;. Был атама һаман да башҡа телдәрҙә, мәҫәлән, немец телендә {{lang-de|Wogul, wogulisch}} ҡулланыла.

== Теле һәм яҙмаһы ==
{{main|Манси теле|Манси яҙмаһы}}
Манси теле урал телдәр ғаиләһенең обь-уғыр төркөмөнә (башҡа классификация буйынса — урал-юкагир) ҡарай. Диалекттар: сосьва, үрге лозьва, тавда, конда, пелым, вагиль, урта лозьва, түбәнге лозьва.

Мансий яҙмаһы 1931 йылдан — тәүҙә латин алфавиты нигеҙендә — ҡулланыла.

* A, B, D, E, F, G, H, Ꜧ, I, J, K, L, Ļ, M, N, Ņ, Ŋ, O, P, R, S, S̷, T, Ţ, U, V, Z, Ь

1937 йылдан алып яҙыу урыҫ алфавиты нигеҙендә башҡарыла. Һуңынан алфавит үҙгәртелде һәм тулыландырылды. Заманса вариант:

* А а, Ā ā, Б б, В в, Г г, Д д, Е е, Ē ē, Ё ё, Ж ж, З з, И и, Ӣ ӣ, Й й, К к, Л л, М м, Н н, Ӈ ӈ, О о, Ō ō, П п, Р р, С с, Т т, У у, Ӯ ӯ, Ф ф, Х х, Ц ц, Ч ч, Ш ш, Щ щ, Ъ ъ, Ы ы, Ь ь, Э э, Э̄ э̄, Ю ю, Ю̄ ю̄, Я я

Әҙәби манси теле сосьва диалектына нигеҙләнгән.
{{также|Манси әҙәбиәте}}

== Сығышы һәм тарихы ==
[[Файл:Доля манси в Ханты-Мансийском автономном округе, в %.png|thumb|400px|Ханты-Манси автономиялы округында манси халҡы һаны, 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу мәғлүмәттәре буйынса %-ҙа.]]
[[Файл:Расселение манси в УФО по городским и сельским поселениям, в %.png|thumb|400px|Урал федераль округында ҡала һәм ауыл биләмәләре буйынса мансиҙарҙың таралып ултырыуы %-ҙа, 2010 йылғы халыҡ иҫәбен алыу.]]
[[Файл:Вогулы.jpg|thumb|Вогулдар]]
Урал неолит мәҙәниәтенә ҡараған урындағы ҡәбиләләр һәм көнбайыш Себер менән Төньяҡ Ҡаҙағстандың далалары, урман-далалары аша көньяҡтан хәрәкәт иткән уғыр ҡәбиләләренең берләшеүе һөҙөмтәһендә манси этносы булараҡ барлыҡҡа килгән, тип иҫәпләнә. Халыҡ мәҙәниәтендә ике компонентлыҡ (тайга һунарсылары һәм балыҡсылары, дала буйлап күсеп йөрөүсе малсылар мәҙәниәттәренең берләшеүе) әле лә һаҡлана.
 
Тәүҙә манси Уралда һәм уның көнбайыш битләүҙәрендә йәшәгән, әммә [[XI]]—[[XIV быуат]]тарҙа коми һәм урыҫтар уларҙы Урал аръяғында ҡыҫырыҡлаған. Мансиҙың урыҫтар, тәү сиратта, Новгород халҡы менән иң иртә аралашыуы XV быуатҡа ҡарай. [[XV быуат]] дауамында Манси кенәзе Асыка Вым һәм Бөйөк Пермь кенәзлектәренә походтар яһай, ләкин 1483 йылда мәскәү воеводалары Ф. С. Курбский-Чёрный һәм И. И. Салтык-Травин етәкселегендәге берләшкән устюжан-пермь ғәскәре тарафынан үҙенең баш ҡалаһы Пелым янында тулыһынса ҡыйратыла. [[XVI быуат]] аҙағында Себерҙең Рәсәй дәүләтенә ҡушылғанынан һуң, урыҫ колониялаштырыуы көсәйә, һәм [[XVII быуат]] аҙағында уҡ урыҫ халҡы һаны урындағы халыҡ һаны иҫәбенән артығыраҡ булып китә. Әкренләп мансиҙар төньяҡ менән көнсығышҡа ҡыҫырыҡланған, ә [[XVIII быуат]]та христианлыҡ динен ҡабул иткәндән һуң, урыҫ милләте тарафынан өлөшләтә {{comment|йотолғандар|ассимилировались}}&lt;ref&gt;{{ВТ-ЭСБЕ|Вогулы или вогуличи|[[Аленицын, Владимир Дмитриевич|Аленицын В. Д.]]}}&lt;/ref&gt;. Мансиҙың этник формалашыуына төрлө халыҡтар йоғонто яһай.

Пермь крайының Всеволодо-Вильва ҡасабаһы янында урынлашҡан Чаньва (Вогуль) мәмерйәһендә вогулдарҙың йәшәү эҙҙәре табылды. Тыуған яҡты өйрәнеүселәр фекеренсә, мәмерйә йолалар башҡарыла торған урын — манси культы ғибәҙәтханаһы (мәжүсилек диненең изге урыны) булған. Мәмерйәлә таш балта һәм һөңгө һуғыу эҙҙәре менән айыу баш һөйәктәре, керамик һауыттарҙың ярсыҡтары, һөйәк һәм тимер уҡ башаҡтары, кеҫәртке өҫтөнә баҫып торған кеше-мышы төшөрөлгән Пермь йәнлек стиле өлгөһө булған бронза айылдары, көмөш һәм бронза биҙәүестәр табылған.

'''Рәсәйҙә манси халҡының һаны:'''

&lt;timeline&gt;
ImageSize = width:500 height:300
PlotArea = left:40 right:40 top:20 bottom:20
TimeAxis = orientation:vertical
AlignBars = justify
Colors =
  id:gray1 value:gray(0.9)
DateFormat = yyyy
Period = from:0 till:14000
ScaleMajor = unit:year increment:2000 start:0 gridcolor:gray1
PlotData =
  bar:1926 color:gray1 width:1 
   from:0 till:5754 width:15  text:5754 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1939 color:gray1 width:1 
   from:0 till:6295 width:15  text:6295 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1959 color:gray1 width:1 
   from:0 till:6318 width:15  text:6318 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1970 color:gray1 width:1 
   from:0 till:7609 width:15  text:7609 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1979 color:gray1 width:1 
   from:0 till:7434 width:15  text:7434 textcolor:red fontsize:8px
  bar:1989 color:gray1 width:1 
   from:0 till:8279 width:15  text:8279 textcolor:red fontsize:8px
  bar:2002 color:gray1 width:1 
   from:0 till:11432 width:15  text:11432 textcolor:red fontsize:8px
  bar:2010 color:gray1 width:1 
   from:0 till:12269 width:15  text:12269 textcolor:red fontsize:8px
&lt;/timeline&gt;

'''2002 йылда тораҡ пункттарҙа манси һаны:&lt;ref&gt;[http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=vpn2002_pert База микроданных] {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20190712135622/http://std.gmcrosstata.ru/webapi/opendatabase?id=vpn2002_pert |date=2019-07-12 }} Всероссийской переписи населения 2002 года&lt;/ref&gt;'''

[[Ханты-Манси автономиялы округы]]:
* Кондинский ҡала тибындағы ҡасаба — 876
* [[Ханты-Мансийск]] ҡалаһы — 785
* [[Нижневартовск]] ҡалаһы — 705
* [[Игрим]] ҡала тибындағы ҡасаба — 592
* [[Междуреченский]] ҡала тибындағы ҡасаба — 585
* [[Саранпауль]] ауылы — 558
* [[Сосьва]] ҡасабаһы — 440
* посёлок городского типа [[Берёзово]] ҡала тибындағы ҡасаба — 374
* [[Шугур]] уылы — 343
* [[Половинка]] ҡасабаһы — 269
* [[Хулимсунт]] ауылы — 255
* [[Леуши]] ауылы — 240
* [[Ванзетур]] ҡасабаһы — 235
* Горноправдинск ҡасабаһы — 3
* [[Ломбовож]] ауылы — 203
* [[Сорғот]] ҡалаһы — 199
* [[Нижние Нарыкары]] ауылы — 198
* [[Няксимволь]] ауылы — 179
* [[Юмас]] ауылы — 171
* [[Анеева]] ауылы — 128
* [[Ягодный]] ҡасабаһы — 125
* [[Перегребное]] ауылы — 118
* [[Лиственичный]] ҡасабаһы — 112
* [[Луговой]] ҡала тибындағы ҡасаба — 105
* [[Кимкьясуй]] ауылы — 104
[[Төмән өлкәһе]]:
* [[Төмән]] ҡалаһы — 340

== Мәҙәниәте һәм традицияһы ==
Диндар мансиҙар — православие динендә, әммә традицион шаманлыҡ, ҡурсалаусы рухтар, ата-бабалар, айыу культы һаҡлана (айыу байрамдары). Мансиҙың фольклоры бай һәм мифологияһы үҫешкән.

Манси сығышы, шулай уҡ ғөрөф-ғәҙәттәре менән айырылып торған Пор һәм Мось экзогам фратрияларына бүленә. Никахтар ҡапма-ҡаршы фратрия вәкилдәре араһында ғына төҙөлгән: Мась ирҙәре Пор ҡатын-ҡыҙҙарына өйләнгән һәм киреһенсә. Пор фратрияһын — абориген-урал нәҫелдәре, ә Мось фратрияһын уғыр тоҡомдары тәшкил иткән. Пор фратрияһының тәүатаһы — айыу, ә Мось фратрияһының башлығы булып ҡаҙ, ҡуян йәки күбәләк образында күҙ алдына баҫҡан Калтащ исемле ҡатын иҫәпләнә.

Артабан әйтеләсәк археологик табылдыҡтарҙан күренеүенсә, манси күрше халыҡтар менән бер рәттән хәрби хәрәкәттәрҙә әүҙем ҡатнашҡан, һуғышты алып барыу тактикаһын белгән. Уларҙа кенәз (воевода), баһадир, дружинник ҡатламдары айырылып торған. Былар барыһы ла фольклорҙа ла сағылыш тапҡан.

Халыҡ сәнғәтендә төп урынды биләгән орнаменттың мотивтары туғандаш ханттар һәм селькуптар мотивтары менән оҡшаш. Был — болан мөгөҙө, ромб рәүешендәге, тулҡынлы һыҙыҡ, грек меандры һымаҡ геометрик фигуралар. Бронза ҡойолмалар араһында йышыраҡ хайуан, бөркөт, айыу һындары осрай.

== Көнкүреше ==
[[Файл:Mansi.jpg|thumb|270px|Манси — болансылар (уңдағы икәү)]]
[[Файл:Вогульская юрта на Лозьве.jpg|thumb|Лозьвалағы вогул өйө]]
[[Файл:Зимний костюм вогулов.jpg|thumb|Вогулдарҙың ҡышҡы кейеме]]
Мансиҙарҙың традицион шөғөлдәре — һунарсылыҡ, балыҡсылыҡ,болан үрсетеү, игенселек, малсылыҡ. Балыҡсылыҡ Обь һәм Төньяҡ Сосьвала таралған. Лозьва, Ляпина, Төньяҡ Сосьва йылғларының үрге ағымында — [[XIII]]—[[XIV быуат]]тарҙа ханттарҙан үҙләштерелгән болан үрсетеү. [[XVI]]—[[XVII быуат]]тарҙа урыҫтарҙан үҙләштерелгән игенселек үҙләштерелгән. Мансиҙарҙа малсылыҡтың иң үҫешкән өлкәләренә йылҡы, шулай уҡ һыйыр малы һәм ваҡ мал үрсетеүҙе индерергә мөмкин. Малсылыҡтың иң үҫешкән өлкәләренә мансиҙа йылҡы, шулай уҡ һыйыр малы һәм ваҡ мал үрсетеүҙе индерергә мөмкин. Бынан тыш, ҡошсолоҡ үҫешкән. Промысла балыҡтарынан [[бәрҙе]], [[Опто (балыҡ)|опто]], [[суртан]], [[сабаҡ]], [[шамбы]], [[Табан (балыҡ)|табан балыҡ]], [[Мәрсен|бикре]], [[сөгә (балыҡ)|уҡбалыҡ]], [[Нельма (һөмбаштар ғаиләһенә ҡараған балыҡ)|нельма]], муксун, [[Чир|щокура]], [[пыжьян]]а, [[сырка]], ә Төньяҡ Сосьвала сөсө һыу сельден — нәзәкәтле деликатес балыҡ тотҡандар.

Балыҡ тотоу ҡоралдары: острогтар, ауҙар. Балыҡты быуылған инештәрҙән тотҡандар.

Мансиҙарҙың көнкүрешендә себер {{comment|эрбет|кедр}}е ҙур әһәмиәткә эйә булған, унан эрбет сәтләүеге уңышы йыйып алынған. Бынан тыш, эрбет тамырынан көнкүреш әйберҙәре — һауыт-һаба, йәшниктәр, ҡумталар, кәрзиндәр (тамырһабаҡтар) яһалған. Туҙ эшләнмәләре — ҡумталар, тырыздар, ағас һауыт-һаба, ҡалаҡ, ялғаш, сүмес, шулай уҡ ябай мебель киң таралған була. Балсыҡтан яһалған әйберҙәр ҡулланылған. Археологтар шулай уҡ Обь буйы районында бик күп уҡ, һөңгө башаҡтары, ҡылыстар, балталар, торҡалар, бронза ҡойолмалар таба. Мансиҙарға хәрби кейемдәр (доспехи) һәм ҡоралдар ҙа билдәле була. Улар һәм күрше халыҡтар шулай уҡ тимер эшкәртеүҙә билдәле бер уңыштарға өлгәшкән, әммә иң ҙур оҫталығы ағас эшкәртеүҙә сағылыш тапҡан.

Манси йәшәгән урындарҙағы археологик табылдыҡтарҙан иран һәм византий сығышлы көмөш табаҡтар ҙур ҡыҙыҡһыныу тыуҙыра.

Мансиҙар борондан уҡ йөҙөү өсөн соҡоп яһалған кәмәләр, саңғы, һике (эт, болан менән йәки ат егеү кәрәк-ярағы менән) нартылар (болан йәки эт егеп йөрөй торған сана) менән файҙаланған. Уларға ҡоралдарҙан уҡ-йәйә, айыу һөңгөһө (рогатина), төрлө типтағы ҡылыс билдәле булған. Һунар өсөн төрлө тоҙаҡтар (чиркандар) һәм һаплы йәйә (самострел) ҡулланғандар.

Промысла урындарында даими (ҡышҡы) һәм миҙгелле (яҙғы, йәйге, көҙгө) торамалар торған. Ғәҙәттә, ҡасабала бер нисә ҙур йәки бәләкәй, башлыса туғандаш ғаилә йәшәгән. Ҡышҡы традицион торлаҡ — тура мөйөшлө бурап яһалған, йыш ҡына ер ҡыйыҡлы өйҙәр; көньяҡ төркөмдәрҙә — рус тибындағы өйҙәр; йәйгеһен — туҙҙан яһалған конус чумдар йәки ҡайын туҙы менән ҡапланған дүрт мөйөшлө каркаслы ҡаралтылар булған; болансыларҙың — болан тиреһе менән ҡапланған чумдар. Торлаҡ балсыҡ менән һыланған шыйҙаларҙан яһалған асыҡ усаҡ йәғни сыуал менән йылытылған һәм яҡтыртылған.

Икмәкте айырым мейестәрҙә бешергәндәр. Төп торлаҡ [[чум]] булған.

Ҡатын-ҡыҙ кейеме күлдәктән, буҫтау йәки сатин алғы яғы асыҡ халаттан ике ҡат болан тундан (ягушка, сах), яулыҡтан һәм күп һанлы биҙәүестәрҙән (балдаҡ, сәйлән муйынсаҡ һ. б.) торған.

Ирҙәр ыштан һәм күлдәк, һылашып торған буҫтау капюшонлы кейем, болан тиреһенән тегелгән (маница, гусь), йәки капюшонлы һәм ян-яғы тегелмәгән буҫтау кейем (лузан) кейгән.

Аҙыҡтары — балыҡ, ит (ҡаҡланған, киптерелгән, ҡыҙҙырылған, туңдырылған), еләк. Бәшмәкте, яуыз рухтар тыуҙыра, тип ҡулланмағандар.

Совет власы йылдарында мансиҙарҙың көнкүреше һиҙелерлек үҙгәрә; бөгөн уларҙың 45 % ҡалаларҙа йәшәй.

== Манси мифологияһы ==
{{main|Ханты-манси мифорологияһы}}

== Антропологик характеристикаһы ==
Мансиҙарына (ханттар кеүек үк) түбәндәге билдәләр комплексы хас&lt;ref name=&quot;Аксянова&quot;&gt;Аксянова Г. А. [https://web.archive.org/web/20120111153902/http://www.lib.tsu.ru/mminfo/000063105/his/04/image/04-020.pdf Итоги расогенетических исследований обских угров] // Вестник Томского государственного университета. — 2008. — № 3(4). — C. 21&lt;/ref&gt;:
* ҡыҫҡа буй (ир-егеттәр өсөн уртаса 160 сантиметрҙан кәмерәк),
* дөйөм грациллек (төҙөлөшөнөң миниатюрлығы),
* киң булмаған, формаһы буйынса мезо- йәки долихо-кефаль һәм бейеклеге буйынса тәпәш баш,
* йомшаҡ ҡара йәки һары сәс,
* ҡуңыр йәки ҡатнаш күҙҙәр,
* йәш түмһәләген (бугорок) ҡаплай биргән төркөмдәр буйынса алмашыныусан процентлы күҙ ҡабаҡтарының монгол һыры (складки) (эпикантус),
* уртаса бейеклектәге, һиҙелерлек яҫы һәм яңаҡлы формаһы төрлө бит,
* аҙ йәки уртаса сығып торған, киңлеге буйынса уртаса, башлыса ҡыры тура йәки бөгөлгән, осо һәм төбө күтәренке танау.
* һаҡал-мыйыҡ үҫеше кәмерәк дәрәжәлә,
* сағыштырмаса киң ауыҙ,
* ирендәре ҙур булмаған ҡалынлыҡта,
* уртаса сығып тороусы йәки артҡараҡ китеүсе эйәк.

== Генетикаһы ==
В. Н. Харьковтың мәғлүмәттәре буйынса, манси һәм ханттар араһында Y-хромосомалы N1b (Y-ДНК) гаплотөркөм өҫтөнлөк итә — 57 %, икенсе урында Q1a3 гаплотөркөмө — 21 %. Артабан R1a — 14 % и N1c1 — 7,1 %, R1b — 0,9 % гаплотөркөмдәре килә&lt;ref&gt;''Харьков В. Н.'' Структура и филогеография генофонда коренного населения Сибири по маркерам Y-хромосомы. Томск, 2012&lt;/ref&gt;.

== Мәҙәниәттә ==
Билдәле урал яҙыусыһы  А. П. Ромашов 1959 йылда Уралдағы уғыр халҡы, атап әйткәндә, X быуаттағы мансиҙар  XV быуаттағы венгрҙарҙың ата-бабалары көнбайышҡа күсеп киткәндән һуңғы тормошо тураһында «Урман һыбайлылары» тигән повесть яҙа. Уның Көнбайыш Уралға тәүге урыҫ күскенселәренең һәм төп халыҡтарының, шул иҫәптән уғыр ҡәбиләләренең тормошон һүрәтләгән «Кондратий Рус» исемле тарихи повесы 1973 йылда донъя күрә. А. П. Ромашовтың повестары ул осор өсөн тарихи-этнографик дөрөҫлөктөң юғары дәрәжәһе менән айырылып тора.

Мансиҙарҙың матди-көнкүреш мәҙәниәтен һәм йолаларын сағылдырырға ынтылған урал яҙыусыһы Сергей Николаевич Плеханов 1985 йылда «Йәш Гвардия» нәшриәтенең «Мажаралар-85» әҙәби альманахында рус сәнәғәтселәренең Уралда [[XVIII быуат]]тың беренсе яртыһында [[XVI быуат]]та сит ил авторҙары (Сигизмунд Герберштейн, Александр Гваньини һәм Джайлс Флетчер) яҙып ҡалдырған легендар идолды эҙләүгә бағышланған «Алтын ҡатын» исемле тарихи повесын баҫтыра. 1986 йылда Свердловск киностудияһында режиссёр В. М. Кобзев ошо китап буйынса шул уҡ исемле фильм төшөрә. Белгес-ғалимдар консультациялары һәм костюмдар буйынса рәссамдарҙың ныҡышмалы эше уҙғарылды. Был мажаралы картинала вогулич-мансиҙарҙың бөтә ролдәрен ҡаҙаҡ актёры (Нурмухан Жантурин), ҡырғыҙ актёрҙары (Б. Бейшеналиев, К. Дюсембаев) һ. б. башҡара.

== Күренекле манси шәхестәре ==
* [[Проводников Руслан Михайлович]] — рәсәй профессионал боксёры.
* [[Ромбандеева Евдокия Ивановна]] — ғалим, фин-уғыр халыҡтары буйынса эҙләнеүсе-тикшереүсе.
* [[Сайнахов Григорий Николаевич]] — халыҡ мәҙәниәте оҫтаһы, музыкант.
* [[Назарова Светлана Михайловна]] — СССР-ҙың атҡаҙанған болан ҡараусыһы.
* [[Шесталов, Юван Николаевич]] — яҙыусы.
* [[Собянин Сергей Семёнович]] — совет һәм рәсәй дәүләт һәм сәйәси эшмәкәре, [[2010 йыл]]дан Мәскәү ҡалаһы мэры.

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Золотая баба (фильм)]]
* [[Народы Арктики]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр|2}}

== Әҙәбиәт ==
* Авдеев И. И. [http://books.omsklib.ru/Knigi/NEW/Avdeev_Pesni_mansy/index.html Песни народа манси] / И. И. Авдеев; под ред. И. Н. Попова. — Омск : [б. и.], 1936
* {{ВТ-ЭСБЕ|Вогулы или вогуличи|[[Аленицын, Владимир Дмитриевич|Аленицын В. Д.]]}}
* ''Гемуев И. Н., Сагалаев А. М., Соловьев А. И.'' Легенды и были таежного края. — Новосибирск: Наука, Сибирское отделение, 1989. — 176 с. — Серия «[[Страницы истории нашей Родины]]». — ISBN 5-02-029181-1
* {{книга |автор=[[Гемуев, Измаил Нухович|Гемуев И. Н.]], [[Сагалаев, Андрей Маркович|Сагалаев А. М.]] |часть= |ссылка часть= |заглавие=Религия народа манси: Культовые места, XIX - нач. XX в. |оригинал= |ссылка=https://search.rsl.ru/ru/record/01001314370 |викитека= |ответственный=Отв. ред. [[Деревянко, Евгения Ивановна|Е. И. Деревянко]]; АН СССР, Сиб. отд-ние, Ин-т истории, филологии и философии |издание= |место=Новосибирск |издательство=[[Наука (издательство)|Наука]], Сиб. отд-ние |год=1986 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=192 |серия= |isbn= |тираж=2350 |ref= }}
* {{книга|автор= [[Инфантьев, Порфирий Павлович|Инфантьев П. П.]]|часть= |ссылка часть= |заглавие= Путешествие в страну вогулов|оригинал= |ссылка= http://www.emaproject.com/lib_about.html?id=pb00002521|викитека= |ответственный= |издание= |место= {{СПб.}}|издательство= Изд. Н. В. Ельманова|год= 1910|том= |страницы= |страниц= 199|серия= |ref= Инфантьев|isbn= |тираж= }}
* {{cite web|author=Ищенко В., Сысуев Ю.|datepublished=|url=http://www.eduhmao.ru/info/3/4511/86989/|title=Народ манси: история расселения|publisher=Информационно-просветительский портал ХМАО-Югры|accessdate=2011-02-11|archiveurl=https://www.webcitation.org/65DPlW4jI?url=http://www.eduhmao.ru/info/3/4511/86989/|archivedate=2012-02-05|deadlink=yes}}
* Манси // [[Народы мира: Историко-этнографический справочник]] /Гл. ред. [[Бромлей, Юлиан Владимирович|Ю. В. Бромлей]]. Ред. коллегия: [[Арутюнов, Сергей Александрович|С. А. Арутюнов]], [[Брук, Соломон Ильич|С. И. Брук]], [[Жданко, Татьяна Александровна|Т. А. Жданко]] и др.— М.: [[Советская энциклопедия]], 1988.— 624 с.: ил., 6 л. цв. карт.
* {{книга|автор = |часть = Манси|заглавие = Народы России. Атлас культур и религий|оригинал = |ссылка =|ответственный = |издание = |место = М.|издательство = Дизайн. Информация. Картография|год = 2010|том = |страницы = |страниц = 320|isbn = 978-5-287-00718-8|тираж = }}
* {{книга|автор = |часть = Манси|заглавие = Сибирь. Атлас Азиатской России|оригинал = |ссылка =|ответственный = |издание = |место = М.|издательство = Топ-книга, Феория, Дизайн. Информация. Картография|год = 2007|том = |страницы = |страниц = 664|isbn = 5-287-00413-3|тираж = }}
* {{БСЭ3|статья= Манси (народ)|alt= |том= 15|страницы= |ref= }}
* {{ВТ-ЭСБЕ|Мансы}}
* Народы России: живописный альбом, Санкт-Петербург, типография Товарищества «Общественная Польза», 3 декабря 1877, ст. 190
* {{книга |автор= [[Носилов, Константин Дмитриевич|Носилов К. Д.]]|часть= |ссылка часть= |заглавие= [[:commons:File:Носилов К.Д. - У вогулов (1904).djvu|У вогулов. Очерки и наброски]]|оригинал= |ссылка= |викитека= |ответственный= |издание= |место= {{СПб.}}|издательство= Тип. А. С. Суворина|год= 1904|том= |страницы= |страниц= 255|серия= |isbn= |тираж=}}
* {{книга|автор = Соколова З. П. и др.|часть = Манси|заглавие = Народы Западной Сибири : Ханты. Манси. Селькупы. Ненцы. Энцы. Нганасаны. Кеты|оригинал = |ссылка =|ответственный = Отв. ред. И. Н. Гемуев и др.|издание = |место = М.|издательство = [[Наука (издательство)|Наука]]|год = 2005|том = |страницы = 199—303|страниц = 805|серия = Народы и культуры|isbn = 5-02-010297-0|тираж = }}
* {{книга|автор = Соколова З. П.|часть = |заглавие = Ханты и манси: взгляд из XXI в|оригинал = |ссылка = http://www.iea.ras.ru/engine/documents/document491.pdf|ответственный = |издание = |место = М.|издательство = [[Наука (издательство)|Наука]]|год = 2009|том = |страницы = |страниц = 756|isbn = 978-5-02-036755-5|тираж = 800}}{{Недоступная ссылка|date=Май 2019 |bot=InternetArchiveBot }}
* Энциклопедия «[[Народы и религии мира]]», М., 1998.
* {{книга |автор= |часть= |ссылка часть= |заглавие=Мифы, сказки, предания манси (вогулов): В записях 1889, 1951, 1958-1960, 1968, 1978, 1992, 2002 годов |оригинал= |ссылка=http://www.philology.nsc.ru/departments/folklor/books/t26.php |викитека= |ответственный=Отв. ред. тома Е. Н. Кузьмина |издание= |место=Новосибирск |издательство=Наука |год=2005 |том= |страницы= |столбцы= |страниц=475 |серия=[[Памятники фольклора народов Сибири и Дальнего Востока]]; Т. 26 |isbn=5-02-032380-2 |тираж=1000 |ref= }}
* {{cite web 2|url=https://bigenc.ru/ethnology/text/2801045|author=[[Фёдорова, Елена Геннадьевна|Фёдорова Е. Г.]]|title=Манси|website=[[Большая российская энциклопедия]]|type=Электронная версия|year=2016|accessdate=03.03.2018}}

== Һылтанмалар ==
* {{cite web|author=Бурыкин А. А.|datepublished=2005|url=http://lingsib.iea.ras.ru/ru/bibliography/burykin_mansi.shtml|title=Библиография работ по языку и культуре манси|publisher=Языки народов Сибири, находящиеся под угрозой исчезновения|accessdate=2011-02-11|archiveurl=https://www.webcitation.org/65DPnEkIc?url=http://lingsib.iea.ras.ru/ru/bibliography/burykin_mansi.shtml|archivedate=2012-02-05|deadlink=no}}
* [https://web.archive.org/web/20060521064918/http://www.eduhmao.ru/portal/dt?provider=NARODTezariusMansyContainer&amp;HmaoSecsId=NAROD_SECTION_54132 Словарь народа Манси]
* {{cite web|author=|datepublished=2010-06-23|url=http://newsru.com/religy/23jun2010/mansi.html|title=В Свердловской области обнаружена древняя ритуальная площадка народа манси|publisher=[[NEWSru.com]]|accessdate=2010-06-24|deadlink=no}}
* {{cite web|author=|datepublished=2009|url=http://xant.net.ru/skazkimansi.htm|title=Сказки-сказания, легенды и мифы народов манси|publisher=Про ханты и манси|accessdate=2011-02-11}}
* [http://enc.permculture.ru/showObject.do?object=1803968010 Манси в Пермском крае]
{{ВС}}
{{Коренные малочисленные народы России}}
{{Финно-угорские племена}}
{{Народы России}}

[[Категория:Рәсәй халыҡтары]]
[[Категория:Төньяҡтың төп халыҡтары]]
[[Категория:Себер халыҡтары]]
[[Категория:Уғыр телдәре]]
[[Категория:Уғырҙар]]
[[Категория:Ханттар]]
[[Категория:Манси]]
[[Категория:Ханты-Манси автономиялы округы]]
[[Категория:Фин-уғыр халыҡтары]]
[[Категория:Төмән өлкәһе халыҡтары]]</text>
      <sha1>hntp7z4qpwgu934nk2j4xw0ikptolfc</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Әл-Әғраф</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184676</id>
    <revision>
      <id>1152531</id>
      <parentid>1149770</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T06:09:26Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Visem</username>
        <id>8715</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="2429" xml:space="preserve">{{Ук}}'''[[Әл-Әғраф]]''' ({{Lang-ar|الأعراف}} {{Ipa|/ʔal.ʔaʕ.ˈraːf/}} «''кәртәләр''») —  ислам эсхатологияһында  [[тамуҡ]] ([[йәһәннәм]]) һәм [[ожмах]] ([[йәннәт)]] араһындағы арауыҡ, ундағыларҙың яҙмышы яҡшы яҡҡа ла,  насар яҡҡа ла үҙгәреүе мөмкин.  [[Ҡөрьән|Ҡөрьәндең]]  [[Әл-Әғрәф сүрәһе|етенсе]] сүрәһендә телгә алына {{Sfn|Али-заде|2007}}.

== Ҡөрьәндә ==
Әғрафтәге халыҡтың изге эштәре менән гонаһтары тиң булып сыға, шуға күрә улар унда Аллаһтың мәрхәмәтен көтөп ҡаласаҡ. Улар, ожмахта йәшәүселәрҙе, шундай яҙмыштарҙы уртаҡлашырға хыялланып, сәләмләр һәм, тамуҡ ғазаптарының ҡурҡыныстарын күреп, [[Аллаһ]]&lt;nowiki/&gt;тан мәрхәмәт һорар. Ахыр сиктә, Аллаһы Тәғәлә уларҙы аяп, ожмахҡа индерер{{Sfn|Али-заде|2007}}

Был хаҡта Ҡөрьән сүрәһендәге аяттар ошолай бәйән итә:
{{Ҡөрьән/Цитата|Улар араһында — ҡорма, ә кәртәлә — кешеләр, улар бөтә кешене лә [ожмах һәм тамуҡ әһелдәрен] билдәләргә ҡарап беләләр. Һәм ожмахҡа инергә теләгән, әммә инмәгән кешеләр ожмах әһелдәренә: «Сәләмун ғәләйкүм!» — тип сәләм бирерҙәр. {{аят}} Уларҙың күҙ ҡараштары тамуҡ әһелдәренә төшһә, улар: «Раббыбыҙ! Беҙҙе залимдар менән урынлаштырма!» — тип әйтерҙәр.|7|46|47|перевод=Кулиев}}

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
*Али-заде А. А. Исрафил // Исламский энциклопедический словарь. — М. : Ансар, 2007. — ISBN 978-5-98443-025-8.
*{{ВТ-ЭСБЕ|Араф}}

{{Библиоинформация}}

{{Ислам эсхатологияһы}}
[[Категория:Ислам терминдары]]</text>
      <sha1>0a0ghjbw36zsx4tepqv51zmi75iwpt5</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Шанлыурфа</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184787</id>
    <revision>
      <id>1152513</id>
      <parentid>1152357</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T18:58:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Боронғо быуаттарҙа */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39485" xml:space="preserve">{{мөхәррирләү|1=Akkashka|2=25 август 2022}}
{{Значения}}
{{НП
 |статус                  = Ҡала
 |фото                    = Urfaskyline.jpg  
 |русское название        = Шанлыурфа
 |оригинальное название   = {{lang-tr|Şanlıurfa}}
 |изображение             = {{Photomontage
 |photo1a                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (16).jpg
 |photo2a                 = Şanlıurfa cityscape 2.jpg
 |photo2b                 = Ancient city of Harran Ruins - Sanliurfa.jpg
 |photo3a                 = Urfa Castle 03.jpg
 |photo3b                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (3).jpg
 |photo4a                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (13).jpg
 |photo4b                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (11).jpg
 |spacing                 = 2
 |position                = center
 |color_border            = white
 |color                   = white
 |size                    = 266
 |foot_montage            =  
 }}
 |страна                  = Төркиә
 |герб                    = 
 |флаг                    = 
 |ширина герба            =    
 |ширина флага            = 
 |lat_deg= 37|lat_min= 9|lat_sec=30
 |lon_deg= 38|lon_min= 47|lon_sec=30
 |вид региона             = Төркиәнең административ бүленеше{{!}}Ил
 |регион                  = Шанлыурфа
 |регион в таблице        = Шанлыурфа (ил){{!}} Шанлыурфа
 |вид района              = 
 |район                   = 
 |район в таблице         = 
 |вид общины              = 
 |община                  = 
 |община в таблице        = 
 |внутреннее деление      =
 |вид главы               = мэр
 |глава                   = Әшрәф Әхмәт Факибаба
 |дата основания          =
 |первое упоминание       =
 |прежние имена           = Урха ({{lang-hy|Ուռհա}})
 |статус с                =
 |площадь                 = 
 |вид высоты              = диңгеҙ кимәленән бейеклеге
 |высота центра НП        = 477
 |климат                  = 
 |официальный язык        = 
 |официальный язык-ref    = 
 |население               = 526 247&lt;ref&gt;{{cite web |author =  |url = http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&amp;ENVID=adnksdb2Env&amp;report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&amp;p_il1=63&amp;p_kod=1&amp;p_yil=2012&amp;p_dil=2&amp;desformat=html |title = Sanliurfa nufus verileri |lang =  |website = rapor.tuik.gov.tr |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20131022115651/http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&amp;ENVID=adnksdb2Env&amp;report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&amp;p_il1=63&amp;p_kod=1&amp;p_yil=2012&amp;p_dil=2&amp;desformat=html |archivedate = 2013-10-22 }}&lt;/ref&gt;
 |год переписи            = 2012 
 |плотность               =
 |агломерация             = 
 |национальный состав     =
 |конфессиональный состав =
 |этнохороним             = 
 |часовой пояс            = +2
 |DST                     = есть
 |телефонный код          = +90 414
 |почтовый индекс         =
 |почтовые индексы        = 63 000
 |автомобильный код       = 63
 |вид идентификатора      = 
 |цифровой идентификатор  = 
 |категория в Commons     = 
 |сайт                    = http://www.sanliurfa.bel.tr/
 |язык сайта              = tr
}}

'''Шанлыурфа''' (тур. Şanlıurfa) — [[Төркиә|Төркиәнең]] көньяҡ-көнсығышындағы ҡала, Шанлыурфа иленең баш ҡалаһы. Элегерәк Эдесса булараҡ билдәле булған. Шанлыурфа ҡалаһында төрөк, курд һәм ғәрәп халҡы ҡатнаш йәшәй. Шанлыурфа [[Евфрат]] йылғаһынан көнсығышҡа табан яҡынса 80 километрҙағы тигеҙлектә урынлашҡан. Ҡала климаты үтә эҫе һәм ҡоро йәйе һәм һалҡын, дымлы ҡышы менән айырылып тора.

Ҡаланан яҡынса төньяҡ-көнсығышҡа табан 12 саҡрым алыҫлыҡта Гөбәклетәпә неолит осоро билдәле торамаһы урынлашҡан, унда б. э. т. 10-сы мең йыллыҡта нигеҙ һалынған билдәле ғибәҙәтхана бар&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|title=The World's First Temple - Archaeology Magazine Archive|website=archive.archaeology.org|access-date=2018-03-22|archive-date=2017-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20170808174031/http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Был район неолит революцияһы башланған тәүге торама пункттар селтәренең бер өлөшө булып тора. Уның йәһүд, мәсихселәр һәм ислам тарихы, шулай уҡ Ибраһимдың тыуған ҡалаһы булған тарихы менән бәйләнеше арҡаһында, Шанлыурфаны «пәйғәмбәрҙәр ҡалаһы» тип атағандар&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/city-of-prophets-drawing-faith-tourists-74542|title='City of prophets' drawing faith tourists|website=Hürriyet Daily News|date=2014-11-20|access-date=2020-10-29|archive-date=2020-11-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20201105035931/https://www.hurriyetdailynews.com/city-of-prophets-drawing-faith-tourists-74542|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.

== Атамаһы ==
Арамей телендә ҡала ''Ургой'' тип йөрөтөлгән. [[Антиох IV Епифан]] уны ''Антиохия Каллирго́й'', [[Селевк I Никатор]], моғайын, Грециялағы ошо уҡ исемдәге ҡала хөрмәтенә уның исемен — ''[[Эдесса]]'' тип атаған. Римлеләр осоронда ваҡытында ул ''Аврелий Антоний'' һәм ''Опеллий Макриан'', шулай уҡ ''Александрия'' тип йөрөтөлгән. Урта быуаттарҙа француздар уны ''Эдесса'', ә Сүриә авторҙары ''Урхой/Орхой'' тип атаған. Һуңғараҡ ҡала Урфа тип аталған. Күрд телендә ҡала ''Рыха'' (Riha) тип атала.

[[1983 йыл]]да провинция һәм Урфа атамаларына ҡаланың француз оккупанттарына ҡаршы һуғыштағы ҡаҙаныштары хөрмәтенә Шанлы- (''башҡ.'' данлы) приставкаһы өҫтәлә.

== Географик урыны ==
[[Файл:Urfaabrahamscave.jpg|thumb|right|Риүәйәт буйынса, Ибраһим тыуған мәмерйә янындағы мәсет]]
[[Файл:CostumsoftherichfemalesofOrfa.jpg|thumb|right|Урфа ҡалаһының милли кейемдәге бай әрмән һәм ассирия ҡатын-ҡыҙҙары. XX быуат башы фотоһы]]
[[Файл:Balikli Göl 03.jpg|thumb|right|Урфалағы Ибраһим бассейны]]
[[Файл:Funtain of Abraham in Şanlıurfa.jpg|thumb|right|Ибраһим фонтанының иҫке һүрәте]]
Шанлыурфа ҡалаһы Анатолияның көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан һәм шул уҡ исемле илдең баш ҡалаһы булып тора. Географик яҡтан ҡала Төньяҡ Месопотамияға ҡарай.

Шанлыурфа Ефраттан 80 саҡрымда һәм Төркиә-Сүриә сигенән 45 саҡрым алыҫлыҡта, уңдырышлы тигеҙлектең төньяҡ-көнбайышында, көнбайышта, төньяҡта һәм көнсығышта тауҙар менән уратып алынған ерендә, урынлашҡан. Харран үҙәненең көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан. Ҡала буйлап өс шишмә ағып ята.

Шанлыурфа боронғо сауҙа юлдары киҫешкән ерҙә: Фарсы иленән һәм Нусайбиндан Самосатаға һәм Урта диңгеҙ буйына көнбайыш-көнсығыш юлында, Диярбаҡырҙан Харранға һәм Сүриәгә алып барған төньяҡ-көньяҡ юлында урынлашҡан.

== Тарихы ==

=== Тарихҡаса осор ===
Б. э. т. 9000 йыл тирәһе менән билдәләнгән Гөбәклетәпә боронғо ғибәҙәтхана комплексы Шанлыурфа ҡалаһы янында урынлашҡан. Урфа - ул б. э. т. 2000 йылда уҡ шумер, аккад һәм хетт шына яҙмаларында телгә алынған хуррит ҡалаһы Уршу тигән фараздар бар. Б. э. т. 1370 йылда Бөйөк Кир батша яулап алған илдәрҙән ҙур өлкәләр яһаған. Өршәкте Суппилулиум ҡарамағы аҫтында хетттар яулап ала. Хетт батшалығы байығандан һуң Өршәк Каркемиш ҡарамағына күсә.

Б. э. т. 1370 йылда Уршу ҡалаһы Суппилулиум I батша етәкселегендә хеттар тарафынан яулап алған. Хетт батшалығы бөлгөнлөккә төшкәндән һуң, Уршу Каркемиш ҡарамағына күсә.

=== Боронғо быуаттарҙа ===
№аланы Александр Македонский яулап ала. Селевк I Никатор сәйәси сәбәптәр арҡаһында ҡалаға грек атамаһын Эдесса - Македониялағы шул уҡ исемдәге ҡала атамаһын биргән. Эдессаға нигеҙ һалыныу көнө тип ғәҙәттә б. э. т. 303 йыл күрһәтелә. Дүрт мөйөшлө стеналы һәм ҡапҡалы, донъя яҡтарына ориентирланған ҡала тура мөйөш планлы төҙөлгән. Ҡәлғә өлөшләтә ҡала стеналарынан ситкә сығып торған.

Селевкидтар дәүләте тарҡалғандан һуң, Эдесса тирәләй Осроендың бойондороҡһоҙ Ассирия батшалығы барлыҡҡа килгән. Уның батшалар исемлеге Сүриә архиепископы Дионисий Телльмарский хроникаһында килтерелгән. Апостол Фаддей Абгар V Уккамды суҡдырғандан һуң, был батшалыҡ мәсихселәрҙең беренсе дәүләте булып киткән.

Римлеләр ваҡытында ҡала тәүҙә үҙ бойондороҡһоҙлоғон һаҡлаған. Бөйөк Гней Помпей б. э. т. 67 йыл тирәһе Абгар Эдесскийҙы тәхеткә ултыртҡан. Плутарх яҙғанса, һуңғыһы б. э. т. 53 йылда Крассты еңеүҙә мөһим роль уйнаған. Шунан һуң Эдесса Осора менән парфтарға сығып киткән.

[[Гней Помпей Великий]] утвердил Абгара Эдесского около [[67 год до н. э.|67 года до н. э.]] на престоле. Согласно [[Плутарх]]у, последний сыграл важную роль в поражении [[Марк Лициний Красс|Красса]] в [[53 год до н. э.|53 году до н. э.]] в [[Битва при Каррах|битве при Карах]]. После этого Эдесса вместе с Осроеной отошла парфянам.

Ургой стал известен благодаря первому царю-христианину [[Абгар V Уккама|Абгару V]], переписывавшимся с Иисусом Христом через своего секретаря и художника Ханнана. Согласно Библии, Абгар (Авгарь) попросил Иисуса об исцелении. Иисус отёр своё лицо платом, и на нём остался его образ. После воскрешения Иисуса апостол Фаддей доставил плат царю и, прикоснувшись к этому образу, тот выздоровел. В благодарность Абгар принял христианство. Таким образом, появилась первая христианская икона (см. [[Спас Нерукотворный]]).

Когда в [[114 год]]у римский император [[Траян]] побывал в [[Антиохия-на-Оронте|Антиохии]], царь Эдессы, также носящий имя Абгар, преподнес ему дары, среди них около 200 коней. Но уже в [[116 год]]у город пал и был разрушен римлянами. Император [[Адриан]] назначил правителем Эдессы парфянского принца Парфамаспата. В [[165 год]]у город восстал против парфян и открыл городские ворота римлянам, правителем города стал римский наместник.

Эдесса изначально конкурировала в почитании бога Луны [[Син (мифология)|Сина]] с лежащим поблизости [[Харран]]ом. Известно также и о почитании богини [[Атаргатис|Тараты]]. В «Книге законов» [[Вардесан]]а начала III века сообщалось, что в Сирии и Ургое мужчин кастрировали в честь Тараты. Тем не менее, Эдесса рано стала христианской. Предположительно, первые христианские церкви были построены при царе Абгаре VIII (177—212).

В [[194 год]]у Эдесса восстала против римлян, но восстание было подавлено императором [[Септимий Север|Септимием Севером]]. [[Абгар XIX|Абгар IX]] (212—214) ненадолго взошел на трон. Однако вскоре в Риме он был отстранён от должности и убит императором [[Каракалла|Каракаллой]], а город в [[214 год]]у стал римской колонией.

В [[233 год]]у в город были принесены останки [[Фома (апостол)|святого Фомы]] (Маар Тума) и погребены в главной церкви. В последующие годы Эдессой продолжали править цари, так в [[243 год]]у очередной царь по имени Авгар переехал со своей семьей в Рим.

В [[259]]—[[260 год]]ах войско римлян под предводительством императора [[Валериан I|Валериана I]] разгромили персы под предводительством [[Шапур I|Шапура I]] под Эдессой, а сам император попал в плен.
 --&gt;
&lt;!--

=== Һуңғы антиклыҡ ===
Эдесса имела право чеканки монет, своё высшее общество, город был центром торговли предметами роскоши, привозимыми с караванами. Таким образом, с древних времен существовали торговые отношения между Эдессой и Индией. Это привело в свою очередь, к установлению контактов между азиатскими и европейскими странами, и хорошо укреплённый город процветал экономически.

Во времена поздней антики Эдесса была важным религиозным и научным центром сирийско-римского Востока, даже когда по приказу византийского императора [[Флавий Зенон|Зенона]] закрылась «Эдесская школа» в [[489 год]]у, а её профессора бежали в персидский [[Нусайбин]]. В VI веке город стал центром борьбы между восточными римлянами и персами. В [[543]] или [[544 год]]у грандиозное укрепление Эдессы пало под персидским [[шахиншах]]ом из династии [[Сасаниды|Сасанидов]] [[Хосров I Ануширван|Хосровом I]]. В [[525 год]]у большая часть города была разрушена вышедшей из берегов рекой Скирт (Дайсан). Император [[Византия|Византии]] [[Юстиниан I]] приказал провести работы по восстановлению города.
 --&gt;
&lt;!--

=== Урта быуаттар ===
В [[638 год]]у город попал в руки мусульман, на этом античная история города заканчивается. В 1052 году Эдесса вновь отошла Византии. Затем власть захватил армянский князь [[Абу-Каб]], после смерти которого город перешел его сыну Василю. Затем город занял бывший византийский [[куропалат]] [[Филарет Варажнуни]], ему на смену пришел его офицер [[Торос Эдесский|Торос]]. Он сдерживал набеги сельджуков, но в 1097 году призвал на помощь крестоносцев [[Первый крестовый поход|первого крестового похода]] и усыновил их предводителя, графа [[Балдуин I Иерусалимский|Балдуина Булонского]]. После убийства Тороса во время восстания горожан в 1098 году, власть полностью захватили крестоносцы, сделав город столицей [[Графство Эдесское|Эдесского графства]], а Балдуина — [[граф Эдессы|графом Эдессы]]. Но в 1144 году город вновь был захвачен сельджуками [[Эмад эд-Дин Зенги|Занги]] из [[Халеб|Алеппо]], разграблен и в 1147 году полностью уничтожен. Большинство жителей Эдессы во главе с архиепископом были убиты. Поражение крестоносцев стало поводом для организации [[Второй крестовый поход|второго крестового похода]].

В последующие столетия город был завоеван монголами, державой [[Ак-Коюнлу]], а затем (после [[Битва при Урфе|неудачных попыток]]) [[мамлюки|мамлюками]].

В 1637 году Эдесса была покорена [[Османская империя|Османской империей]] и переименована в Урфу. В то время город был торговым центром по продаже хлопка, кожи и драгоценностей.

В 1830 году город ненадолго попал под контроль [[хедив]]а [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммада али Паши]].

В 1895 году, после погромов среди армян и сирийских христиан специальными войсками султана, так называемыми [[Хамидие (кавалерия)|хамидие]], на юге и востоке Анатолии, [[Иоханнес Лепсиус|Иоганн Лепсиус]] построил в городе несколько домов милосердия для переживших погромы жителей. Эти дома с 1903 года возглавляла датская миссионерка [[Карен Йеппе]], ставшая во время первой мировой войны спасительницей многих армянских детей от [[Геноцид армян|геноцида]]. В 1917 году Йеппе по состоянию здоровья была вынуждена покинуть Турцию и продолжила свою работу в качестве официального представителя [[Лига Наций|Лиги Наций]] в соседней Сирии. Оккупация Урфы британскими войсками в марте 1919 года принесла короткую передышку городу. Началось восстановление Урфы. Но затем в город вошли французы. Последние были изгнаны освободительными турецкими войсками. Во время геноцида армян 1915 г. из 35 тыс. жителей-армян города жертвой геноцида стали 30 тыс.

== Ҡалаға нигеҙ һалыусы ==
[[Ефрем Сирин]] называет основателем города ассирийского царя [[Нимрод]]а, отождествляя Орхой с библейским [[Урук|Эрехом]]. Это мнение было подхвачено [[Исидор Севильский|Исидором Севильским]], первым энциклопедистом Средневековья. Яков Эдесский, в свою очередь, отождествлял Нимрода с [[Нин (мифология)|Нином]], сыном [[Бел (царь, мифология)|Бела]], названного [[Диодор Сицилийский|Диодором Сицилийским]] основателем [[Ниневия|Ниневии]]. Пятнадцатиметровые столбы на территории крепости Урфы, например, называют «Троном Нимрода». [[Абу-ль-Фарадж бин Харун|Абу-ль-Фарадж]] считал основателем города [[Енох, сын Иареда|Еноха]]. По другой ассирийской легенде, Урфа была основана Оргом, сыном змеи.
 --&gt;
&lt;!--

== Дине ==
Шанлыурфа до наших дней остается религиозным центром, её называют «городом пяти пророков» ислама. Здесь жили пророки [[Браим Халил|Ибрахим]] ([[Авраам]]) и [[Иов (в Библии)|Иов]]. И согласно традициям ислама, Авраам родился именно здесь. Таким образом, Шанлыурфа связана с ветхозаветным городом [[Ур]]ом.

После (не подтвержденного историческими документами) крещения царя [[Абгар V Уккама|Абгара V]] и жителей его государства были построены первые христианские церкви. Утверждают также, что Абгар V приказал отрубать руку каждому, кастрирующему себя в честь Тараты, что послужило исчезновению этой традиции. К этому же времени относится появление [[Спас Нерукотворный|Мандилиона]], плата с изображением Христа, ставшего первой христианской иконой.

Центральным местом паломничества в Шанлыурфе являются мечеть Халиль-Раман и относящийся к нему пруд Авраама, наполненный святыми и неприкосновенными карпами. Легенда рассказывает, что пророк Авраам, брошенный в костер, спасся, превратив огонь в воду, а горящие поленья — в карпов. Существует и второе священное озеро. Вероятно, что в дохристианские времена озера с рыбами были культовым местом поклонения [[Астарта|богине Тарате]].

Согласно христианской вере, апостол Фома, один из учеников Христа, был основателем сирийской церкви в Эдессе. Поэтому его останки были перевезены сюда после его кончины из [[Парфия|Парфии]] или Индии и погребены в этой церкви.
 --&gt;
&lt;!--

== Иҫтәлекле урындары ==
[[Файл:Haleplibahçe_Mozaik_Müzesi_iç.jpg|thumb|left|Музей мозаики Халеплибахче в Урфе]]
[[Файл:Urfastreet.jpg|thumb|right|Улицы Урфы]]
[[Файл:Mevlid-i_Halil_Mosque_19.jpg|thumb|right|Горизонт Урфы, если смотреть со стороны замка, возвышающегося над центром города]]
[[Файл:Şanlıurfa,_Şanlıurfa_Merkez-Şanlıurfa_Province,_Turkey_-_panoramio_(8).jpg|thumb|right|Центр города Шанлыурфы]]
[[Файл:Şanlıurfa_Belediyesi.._-_panoramio.jpg|thumb|right|Здание муниципалитета Шанлыурфы справа]]
Современная Шанлыурфа являет собой резкий контраст между своими старыми и новыми частями. Старый город — с узкими кривыми улочками, часто слишком узкими для машин, глухими заборами, окружающими уютные дома, колоритными базарами, местными жителями, одетыми в традиционные арабские и курдские костюмы. Некоторые жители города настолько бедны, что до сих пор живут в домах-пещерах, вырытых на склоне горы.

Новые районы, напротив, имеют современные дома и отели, рестораны и магазины.

* '''Музей Шанлыурфы'''

Идея открыть в Шанлыурфе музей возникла впервые в 1948 году. До этого имеющиеся экспонаты хранились в начальной школе имени Ататюрка. В 1956 году они были переданы в другую начальную школу, однако со временем возникла острая нехватка места, и в 1969 году был открыт музей Шанлыурфы.

С 1987 года под водохранилищем [[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Ататюрка]] велись археологические раскопки. С 1995 года музей принимает участие в раскопках на холме [[Гёбекли-Тепе]].

Однако музея оказалось недостаточно для всех экспонатов, было построено ещё одно здание. В нём сейчас располагаются три зала по археологии, зал этнографии, администрация, выставочные и конференц-залы, а также библиотека. В подвале находятся хранилище, исследовательская лаборатория и фотолаборатория.

* '''Пещера, где родился пророк Авраам'''

* '''Озеро Балык со священными карпами'''

Озеро находится во дворе мечети '''Халиль-Раман''', построенной в 1211 году. Огромное количество жирных карпов, откормленных бросающими им хлеб посетителями, представляют собой не слишком приятное зрелище, в отличие от окружающих мечеть садов. Однако есть поверье, что тот, кто увидит среди карпов белого, попадёт на небеса.

* '''Озеро Айн-Зелиха'''

Второе священное озеро, названное по преданию, в честь дочери Нимрода Зелихи, прыгнувшей в костер вслед за Авраамом.

* '''мечеть Ризвание'''

Мечеть 1716 года, прилегающая к комплексу озера Балык.

* '''Большая мечеть Урфы'''

Построена в 1170 году на месте христианской церкви, называемой арабами «красной».

* '''Фонтан Фируз-Бея'''

Фонтан, установленный на стене теологической школы имени Иова в восточной части Большой мечети. Построен Фируз Бейем в 1781 году. От теологической школы осталась лишь надпись 1191, считающаяся датой основания школы.

* '''Руины крепости Урфа и «трон Нимрода»'''

* '''Восемь турецких бань''' времён Османской империи

Джинджикли, Везир, Шабан, Велибей, Эски Араса, Серче и общественная баня Султана.

* '''Традиционные дома Урфы'''

Обычно состоят из двух секций: гарем (для самой семьи) и селам (для гостей).
Одним из таких домов, открытых для посетителей, является '''Дом Гаджи Хафизлар''' в городском районе Кара Мейдан, недалеко от почтамта. Этот дом был построен в 1888 году, затем отреставрирован Министерством Культуры Турции и преобразован в государственную галерею произведений искусства.

* '''[[Невалы-Чори]]'''

Стоянка времен эпохи неолита, датируемая около [[8000 год до н. э.|8000 года до н. э.]] Сейчас находится на дне водохранилища Ататюрка.

* '''[[Гёбекли-Тепе]]'''

Самые древние в мире развалины каменных храмов (около 11500 года до н. э.)

== Аш-һыуы ==
[[Файл:Eggplant kebab and isot.jpg|thumb|right|Кебаб с баклажаном и местным острым перцем исот]]
Кухня типична для юго-востока Турции. Основу составляет хлеб и мясо: [[кебаб]]ы, [[донер]]ы либо [[шаурма]] с большим количеством баклажанов, помидоров и острого красного перца (особенно местного сорта «исот» или Urfa biber, популярного во всей Турции, которому в Шанлыурфа даже установлен памятник&lt;ref&gt;{{cite web |author =  |url = https://mazurtravel.com/travel/perecz-iz-goroda-shanlyurfa.html |title = Перец из города Шанлыурфа |lang =  |website = mazurtravel.com |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = no |archive-date = 2020-12-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20201205181317/https://mazurtravel.com/travel/perecz-iz-goroda-shanlyurfa.html }}&lt;/ref&gt;), и кофе.
 --&gt;
&lt;!--

== Билдәле кешеләре ==
* [[Алексий, человек Божий]] (конец IV — начало V в.) — христианский святой, аскет
* [[Вардесан]] (154—225) — [[гностик]]
* [[Браим Халил]] — езидский пророк, в христианстве — пророк [[Авраам]]
* [[Ефрем Сирин]] (306—373) — учитель христианской церкви
* [[Иов (в Библии)|Иов]] — иудейский пророк
* [[Матвей Эдесский]] — армянский историк XII века
* [[Раббула]] (ум. 435) — [[епископ]] Эдессы
* [[Фома Канский]] — христианский проповедник
* [[Наби, Юсуф]] (1642—1712) — турецкий поэт

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Mevlid-i Halil Mosque 08.jpg|Главный двор мечети Мевлид-и Халил
Mevlid-i Halil Mosque 01.jpg|Мечеть Мевлид-и Халил, построенная рядом с местом, где, как полагают, родился пророк [[Авраам]].
Şanlıurfa_Müzesi_Helenistik_Dönem_Salonu.jpg|Музей Шанлыурфы
Gölbaşı Urfa.jpg|Гёлбашы-Сад
Urfa Castle 01.jpg|Руины замка Урфы
Euphrates_river_-_panoramio.jpg|Река Евфрат
Göbekli_Tepe_surrounding_area.JPG|Окрестности [[Гёбекли-Тепе]], где находится самый старый храм в мире.&lt;ref name=&quot;The World's First Temple&quot;&gt;{{cite web|url=http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|title=The World's First Temple — Archaeology Magazine Archive|website=archive.archaeology.org|access-date=2018-03-22|archive-date=2017-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20170808174031/http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;
Fortress_of_Rumkale_01.jpg|Крепость Румкале на реке Евфрат близ Урфы
&lt;/gallery&gt;
 --&gt;

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Урфийская самооборона]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{cite web |author =  |url = http://za7gorami.ru/f/sanliurfa-gorod-amazonok-i-svyaschennyh-ryb |title = Виртуальная экскурсия по Шанлыурфе |lang = ru |website = za7gorami.ru |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = no |archive-date = 2020-01-27 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200127040351/https://za7gorami.ru/f/sanliurfa-gorod-amazonok-i-svyaschennyh-ryb }}
* {{cite web |author =  |url = http://www.aga-online.org/de/texte/urfa/index.php |deadlink = yes |title = История города |lang =  |archiveurl = https://web.archive.org/web/20081205034547/http://www.aga-online.org/de/texte/urfa/index.php |archivedate = 2008-12-05 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081205034547/http://www.aga-online.org/de/texte/urfa/index.php |date=2008-12-05 }}{{ref-de}}
* {{cite web |author =  |url = http://www.beepworld.de/members41/assyrismus/edessa.htm |title = Эдесса, священный город Абгаров |lang = de |website = www.beepworld.de |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = yes |archive-date = 2011-09-15 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110915092818/http://www.beepworld.de/members41/assyrismus/edessa.htm }}
* {{cite web |author = |url = http://www.urfa.org/urfa/ |deadlink = yes |title = Старые и новые фотографии Шанлыурфы |lang = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20060721222632/http://www.urfa.org/urfa/ |archivedate = 2006-07-21}}{{ref-tr}}
* {{cite web |author =  |url = http://www.sanliurfa.bel.tr |title = Официальный сайт Шанлыурфы |lang = tr |website = www.sanliurfa.bel.tr |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = no |archive-date = 2012-10-07 |archive-url = https://web.archive.org/web/20121007233440/http://www.sanliurfa.bel.tr/ }}
* {{cite web |author =  |url = http://www.urfahayat.com |title = Новости Шанлыурфы |lang = tr |website = www.urfahayat.com |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = yes |archive-date = 2019-11-08 |archive-url = https://web.archive.org/web/20191108211824/http://www.urfahayat.com/ }}
* {{cite web |author = |url = http://www.urhoy.info/ |deadlink = yes |title = Ургой — мать всех городов Мессопотамии |lang = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20111121052904/http://www.urhoy.info/ |archivedate = 2011-11-21}}{{ref-en}}
* {{cite web |author = |url = http://www.guneydogumirasi.org/eng/southeastanatoliaguide/sanliurfa.pdf |deadlink = no |title = Туристическая информация |lang = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091128090512/http://www.guneydogumirasi.org/eng/southeastanatoliaguide/sanliurfa.pdf |archivedate = 2009-03-21}}{{ref-en}}

{{Шанлыурфа}}
{{Города Турции}}

[[Категория:Төркиә ҡалалары]]
[[Категория:Шанлыурфа райондары]]
[[Категория:Шанлыурфа иленең тораҡ пункттары]]
[[Категория:Шанлыурфа| ]]</text>
      <sha1>h93ht9zhzrotry5w5vuecjl0p284nlf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152514</id>
      <parentid>1152513</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T19:33:20Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Боронғо быуаттарҙа */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39122" xml:space="preserve">{{мөхәррирләү|1=Akkashka|2=25 август 2022}}
{{Значения}}
{{НП
 |статус                  = Ҡала
 |фото                    = Urfaskyline.jpg  
 |русское название        = Шанлыурфа
 |оригинальное название   = {{lang-tr|Şanlıurfa}}
 |изображение             = {{Photomontage
 |photo1a                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (16).jpg
 |photo2a                 = Şanlıurfa cityscape 2.jpg
 |photo2b                 = Ancient city of Harran Ruins - Sanliurfa.jpg
 |photo3a                 = Urfa Castle 03.jpg
 |photo3b                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (3).jpg
 |photo4a                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (13).jpg
 |photo4b                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (11).jpg
 |spacing                 = 2
 |position                = center
 |color_border            = white
 |color                   = white
 |size                    = 266
 |foot_montage            =  
 }}
 |страна                  = Төркиә
 |герб                    = 
 |флаг                    = 
 |ширина герба            =    
 |ширина флага            = 
 |lat_deg= 37|lat_min= 9|lat_sec=30
 |lon_deg= 38|lon_min= 47|lon_sec=30
 |вид региона             = Төркиәнең административ бүленеше{{!}}Ил
 |регион                  = Шанлыурфа
 |регион в таблице        = Шанлыурфа (ил){{!}} Шанлыурфа
 |вид района              = 
 |район                   = 
 |район в таблице         = 
 |вид общины              = 
 |община                  = 
 |община в таблице        = 
 |внутреннее деление      =
 |вид главы               = мэр
 |глава                   = Әшрәф Әхмәт Факибаба
 |дата основания          =
 |первое упоминание       =
 |прежние имена           = Урха ({{lang-hy|Ուռհա}})
 |статус с                =
 |площадь                 = 
 |вид высоты              = диңгеҙ кимәленән бейеклеге
 |высота центра НП        = 477
 |климат                  = 
 |официальный язык        = 
 |официальный язык-ref    = 
 |население               = 526 247&lt;ref&gt;{{cite web |author =  |url = http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&amp;ENVID=adnksdb2Env&amp;report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&amp;p_il1=63&amp;p_kod=1&amp;p_yil=2012&amp;p_dil=2&amp;desformat=html |title = Sanliurfa nufus verileri |lang =  |website = rapor.tuik.gov.tr |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20131022115651/http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&amp;ENVID=adnksdb2Env&amp;report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&amp;p_il1=63&amp;p_kod=1&amp;p_yil=2012&amp;p_dil=2&amp;desformat=html |archivedate = 2013-10-22 }}&lt;/ref&gt;
 |год переписи            = 2012 
 |плотность               =
 |агломерация             = 
 |национальный состав     =
 |конфессиональный состав =
 |этнохороним             = 
 |часовой пояс            = +2
 |DST                     = есть
 |телефонный код          = +90 414
 |почтовый индекс         =
 |почтовые индексы        = 63 000
 |автомобильный код       = 63
 |вид идентификатора      = 
 |цифровой идентификатор  = 
 |категория в Commons     = 
 |сайт                    = http://www.sanliurfa.bel.tr/
 |язык сайта              = tr
}}

'''Шанлыурфа''' (тур. Şanlıurfa) — [[Төркиә|Төркиәнең]] көньяҡ-көнсығышындағы ҡала, Шанлыурфа иленең баш ҡалаһы. Элегерәк Эдесса булараҡ билдәле булған. Шанлыурфа ҡалаһында төрөк, курд һәм ғәрәп халҡы ҡатнаш йәшәй. Шанлыурфа [[Евфрат]] йылғаһынан көнсығышҡа табан яҡынса 80 километрҙағы тигеҙлектә урынлашҡан. Ҡала климаты үтә эҫе һәм ҡоро йәйе һәм һалҡын, дымлы ҡышы менән айырылып тора.

Ҡаланан яҡынса төньяҡ-көнсығышҡа табан 12 саҡрым алыҫлыҡта Гөбәклетәпә неолит осоро билдәле торамаһы урынлашҡан, унда б. э. т. 10-сы мең йыллыҡта нигеҙ һалынған билдәле ғибәҙәтхана бар&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|title=The World's First Temple - Archaeology Magazine Archive|website=archive.archaeology.org|access-date=2018-03-22|archive-date=2017-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20170808174031/http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Был район неолит революцияһы башланған тәүге торама пункттар селтәренең бер өлөшө булып тора. Уның йәһүд, мәсихселәр һәм ислам тарихы, шулай уҡ Ибраһимдың тыуған ҡалаһы булған тарихы менән бәйләнеше арҡаһында, Шанлыурфаны «пәйғәмбәрҙәр ҡалаһы» тип атағандар&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/city-of-prophets-drawing-faith-tourists-74542|title='City of prophets' drawing faith tourists|website=Hürriyet Daily News|date=2014-11-20|access-date=2020-10-29|archive-date=2020-11-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20201105035931/https://www.hurriyetdailynews.com/city-of-prophets-drawing-faith-tourists-74542|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.

== Атамаһы ==
Арамей телендә ҡала ''Ургой'' тип йөрөтөлгән. [[Антиох IV Епифан]] уны ''Антиохия Каллирго́й'', [[Селевк I Никатор]], моғайын, Грециялағы ошо уҡ исемдәге ҡала хөрмәтенә уның исемен — ''[[Эдесса]]'' тип атаған. Римлеләр осоронда ваҡытында ул ''Аврелий Антоний'' һәм ''Опеллий Макриан'', шулай уҡ ''Александрия'' тип йөрөтөлгән. Урта быуаттарҙа француздар уны ''Эдесса'', ә Сүриә авторҙары ''Урхой/Орхой'' тип атаған. Һуңғараҡ ҡала Урфа тип аталған. Күрд телендә ҡала ''Рыха'' (Riha) тип атала.

[[1983 йыл]]да провинция һәм Урфа атамаларына ҡаланың француз оккупанттарына ҡаршы һуғыштағы ҡаҙаныштары хөрмәтенә Шанлы- (''башҡ.'' данлы) приставкаһы өҫтәлә.

== Географик урыны ==
[[Файл:Urfaabrahamscave.jpg|thumb|right|Риүәйәт буйынса, Ибраһим тыуған мәмерйә янындағы мәсет]]
[[Файл:CostumsoftherichfemalesofOrfa.jpg|thumb|right|Урфа ҡалаһының милли кейемдәге бай әрмән һәм ассирия ҡатын-ҡыҙҙары. XX быуат башы фотоһы]]
[[Файл:Balikli Göl 03.jpg|thumb|right|Урфалағы Ибраһим бассейны]]
[[Файл:Funtain of Abraham in Şanlıurfa.jpg|thumb|right|Ибраһим фонтанының иҫке һүрәте]]
Шанлыурфа ҡалаһы Анатолияның көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан һәм шул уҡ исемле илдең баш ҡалаһы булып тора. Географик яҡтан ҡала Төньяҡ Месопотамияға ҡарай.

Шанлыурфа Ефраттан 80 саҡрымда һәм Төркиә-Сүриә сигенән 45 саҡрым алыҫлыҡта, уңдырышлы тигеҙлектең төньяҡ-көнбайышында, көнбайышта, төньяҡта һәм көнсығышта тауҙар менән уратып алынған ерендә, урынлашҡан. Харран үҙәненең көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан. Ҡала буйлап өс шишмә ағып ята.

Шанлыурфа боронғо сауҙа юлдары киҫешкән ерҙә: Фарсы иленән һәм Нусайбиндан Самосатаға һәм Урта диңгеҙ буйына көнбайыш-көнсығыш юлында, Диярбаҡырҙан Харранға һәм Сүриәгә алып барған төньяҡ-көньяҡ юлында урынлашҡан.

== Тарихы ==

=== Тарихҡаса осор ===
Б. э. т. 9000 йыл тирәһе менән билдәләнгән Гөбәклетәпә боронғо ғибәҙәтхана комплексы Шанлыурфа ҡалаһы янында урынлашҡан. Урфа - ул б. э. т. 2000 йылда уҡ шумер, аккад һәм хетт шына яҙмаларында телгә алынған хуррит ҡалаһы Уршу тигән фараздар бар. Б. э. т. 1370 йылда Бөйөк Кир батша яулап алған илдәрҙән ҙур өлкәләр яһаған. Өршәкте Суппилулиум ҡарамағы аҫтында хетттар яулап ала. Хетт батшалығы байығандан һуң Өршәк Каркемиш ҡарамағына күсә.

Б. э. т. 1370 йылда Уршу ҡалаһы Суппилулиум I батша етәкселегендә хеттар тарафынан яулап алған. Хетт батшалығы бөлгөнлөккә төшкәндән һуң, Уршу Каркемиш ҡарамағына күсә.

=== Боронғо быуаттарҙа ===
№аланы Александр Македонский яулап ала. Селевк I Никатор сәйәси сәбәптәр арҡаһында ҡалаға грек атамаһын Эдесса - Македониялағы шул уҡ исемдәге ҡала атамаһын биргән. Эдессаға нигеҙ һалыныу көнө тип ғәҙәттә б. э. т. 303 йыл күрһәтелә. Дүрт мөйөшлө стеналы һәм ҡапҡалы, донъя яҡтарына ориентирланған ҡала тура мөйөш планлы төҙөлгән. Ҡәлғә өлөшләтә ҡала стеналарынан ситкә сығып торған.

Селевкидтар дәүләте тарҡалғандан һуң, Эдесса тирәләй Осроендың бойондороҡһоҙ Ассирия батшалығы барлыҡҡа килгән. Уның батшалар исемлеге Сүриә архиепископы Дионисий Телльмарский хроникаһында килтерелгән. Апостол Фаддей Абгар V Уккамды суҡдырғандан һуң, был батшалыҡ мәсихселәрҙең беренсе дәүләте булып киткән.

Римлеләр ваҡытында ҡала тәүҙә үҙ бойондороҡһоҙлоғон һаҡлаған. Бөйөк Гней Помпей б. э. т. 67 йыл тирәһе Абгар Эдесскийҙы тәхеткә ултыртҡан. Плутарх яҙғанса, һуңғыһы б. э. т. 53 йылда Каррах алышында Марк Лициний Крассты еңеүҙә мөһим роль уйнаған. Шунан һуң Эдесса Осроена менән бергә парфяндар ҡулына күскән.

Ургой үҙенең сәркәтибе һәм рәссамы Ханнан аша Ғайса Мәсих менән хат яҙышҡан беренсе мәсихсе-батша Абгар V Уккам арҡаһында билдәле булған. Изге Яҙма йәғни Тәүрат буйынса, Абгар (Авгарь) Ғайсанан һауығыуы тураһында үтенгән. Ғайса, йөҙөн яулыҡ менән һөрткән, һәм уның образы яулыҡта ҡалған. Ғайса яңынан терелгәндән һуң, апостол  тәғлимәтте ихлас тотоусы һәм таратыусы Фаддей, батшаға яулыҡты ҡайтарып биргән, һәм батша ундағы образға ҡағылыу менән һауыҡҡан. Рәхмәт йөҙөнән Абгар христиан динен ҡабул иткән. Шулай итеп, беренсе христиан иконаһы барлыҡҡа килә (ҡара: Спас Нерукотворный).

Когда в [[114 год]]у римский император [[Траян]] побывал в [[Антиохия-на-Оронте|Антиохии]], царь Эдессы, также носящий имя Абгар, преподнес ему дары, среди них около 200 коней. Но уже в [[116 год]]у город пал и был разрушен римлянами. Император [[Адриан]] назначил правителем Эдессы парфянского принца Парфамаспата. В [[165 год]]у город восстал против парфян и открыл городские ворота римлянам, правителем города стал римский наместник.

Эдесса изначально конкурировала в почитании бога Луны [[Син (мифология)|Сина]] с лежащим поблизости [[Харран]]ом. Известно также и о почитании богини [[Атаргатис|Тараты]]. В «Книге законов» [[Вардесан]]а начала III века сообщалось, что в Сирии и Ургое мужчин кастрировали в честь Тараты. Тем не менее, Эдесса рано стала христианской. Предположительно, первые христианские церкви были построены при царе Абгаре VIII (177—212).

В [[194 год]]у Эдесса восстала против римлян, но восстание было подавлено императором [[Септимий Север|Септимием Севером]]. [[Абгар XIX|Абгар IX]] (212—214) ненадолго взошел на трон. Однако вскоре в Риме он был отстранён от должности и убит императором [[Каракалла|Каракаллой]], а город в [[214 год]]у стал римской колонией.

В [[233 год]]у в город были принесены останки [[Фома (апостол)|святого Фомы]] (Маар Тума) и погребены в главной церкви. В последующие годы Эдессой продолжали править цари, так в [[243 год]]у очередной царь по имени Авгар переехал со своей семьей в Рим.

В [[259]]—[[260 год]]ах войско римлян под предводительством императора [[Валериан I|Валериана I]] разгромили персы под предводительством [[Шапур I|Шапура I]] под Эдессой, а сам император попал в плен.
 --&gt;
&lt;!--

=== Һуңғы антиклыҡ ===
Эдесса имела право чеканки монет, своё высшее общество, город был центром торговли предметами роскоши, привозимыми с караванами. Таким образом, с древних времен существовали торговые отношения между Эдессой и Индией. Это привело в свою очередь, к установлению контактов между азиатскими и европейскими странами, и хорошо укреплённый город процветал экономически.

Во времена поздней антики Эдесса была важным религиозным и научным центром сирийско-римского Востока, даже когда по приказу византийского императора [[Флавий Зенон|Зенона]] закрылась «Эдесская школа» в [[489 год]]у, а её профессора бежали в персидский [[Нусайбин]]. В VI веке город стал центром борьбы между восточными римлянами и персами. В [[543]] или [[544 год]]у грандиозное укрепление Эдессы пало под персидским [[шахиншах]]ом из династии [[Сасаниды|Сасанидов]] [[Хосров I Ануширван|Хосровом I]]. В [[525 год]]у большая часть города была разрушена вышедшей из берегов рекой Скирт (Дайсан). Император [[Византия|Византии]] [[Юстиниан I]] приказал провести работы по восстановлению города.
 --&gt;
&lt;!--

=== Урта быуаттар ===
В [[638 год]]у город попал в руки мусульман, на этом античная история города заканчивается. В 1052 году Эдесса вновь отошла Византии. Затем власть захватил армянский князь [[Абу-Каб]], после смерти которого город перешел его сыну Василю. Затем город занял бывший византийский [[куропалат]] [[Филарет Варажнуни]], ему на смену пришел его офицер [[Торос Эдесский|Торос]]. Он сдерживал набеги сельджуков, но в 1097 году призвал на помощь крестоносцев [[Первый крестовый поход|первого крестового похода]] и усыновил их предводителя, графа [[Балдуин I Иерусалимский|Балдуина Булонского]]. После убийства Тороса во время восстания горожан в 1098 году, власть полностью захватили крестоносцы, сделав город столицей [[Графство Эдесское|Эдесского графства]], а Балдуина — [[граф Эдессы|графом Эдессы]]. Но в 1144 году город вновь был захвачен сельджуками [[Эмад эд-Дин Зенги|Занги]] из [[Халеб|Алеппо]], разграблен и в 1147 году полностью уничтожен. Большинство жителей Эдессы во главе с архиепископом были убиты. Поражение крестоносцев стало поводом для организации [[Второй крестовый поход|второго крестового похода]].

В последующие столетия город был завоеван монголами, державой [[Ак-Коюнлу]], а затем (после [[Битва при Урфе|неудачных попыток]]) [[мамлюки|мамлюками]].

В 1637 году Эдесса была покорена [[Османская империя|Османской империей]] и переименована в Урфу. В то время город был торговым центром по продаже хлопка, кожи и драгоценностей.

В 1830 году город ненадолго попал под контроль [[хедив]]а [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммада али Паши]].

В 1895 году, после погромов среди армян и сирийских христиан специальными войсками султана, так называемыми [[Хамидие (кавалерия)|хамидие]], на юге и востоке Анатолии, [[Иоханнес Лепсиус|Иоганн Лепсиус]] построил в городе несколько домов милосердия для переживших погромы жителей. Эти дома с 1903 года возглавляла датская миссионерка [[Карен Йеппе]], ставшая во время первой мировой войны спасительницей многих армянских детей от [[Геноцид армян|геноцида]]. В 1917 году Йеппе по состоянию здоровья была вынуждена покинуть Турцию и продолжила свою работу в качестве официального представителя [[Лига Наций|Лиги Наций]] в соседней Сирии. Оккупация Урфы британскими войсками в марте 1919 года принесла короткую передышку городу. Началось восстановление Урфы. Но затем в город вошли французы. Последние были изгнаны освободительными турецкими войсками. Во время геноцида армян 1915 г. из 35 тыс. жителей-армян города жертвой геноцида стали 30 тыс.

== Ҡалаға нигеҙ һалыусы ==
[[Ефрем Сирин]] называет основателем города ассирийского царя [[Нимрод]]а, отождествляя Орхой с библейским [[Урук|Эрехом]]. Это мнение было подхвачено [[Исидор Севильский|Исидором Севильским]], первым энциклопедистом Средневековья. Яков Эдесский, в свою очередь, отождествлял Нимрода с [[Нин (мифология)|Нином]], сыном [[Бел (царь, мифология)|Бела]], названного [[Диодор Сицилийский|Диодором Сицилийским]] основателем [[Ниневия|Ниневии]]. Пятнадцатиметровые столбы на территории крепости Урфы, например, называют «Троном Нимрода». [[Абу-ль-Фарадж бин Харун|Абу-ль-Фарадж]] считал основателем города [[Енох, сын Иареда|Еноха]]. По другой ассирийской легенде, Урфа была основана Оргом, сыном змеи.
 --&gt;
&lt;!--

== Дине ==
Шанлыурфа до наших дней остается религиозным центром, её называют «городом пяти пророков» ислама. Здесь жили пророки [[Браим Халил|Ибрахим]] ([[Авраам]]) и [[Иов (в Библии)|Иов]]. И согласно традициям ислама, Авраам родился именно здесь. Таким образом, Шанлыурфа связана с ветхозаветным городом [[Ур]]ом.

После (не подтвержденного историческими документами) крещения царя [[Абгар V Уккама|Абгара V]] и жителей его государства были построены первые христианские церкви. Утверждают также, что Абгар V приказал отрубать руку каждому, кастрирующему себя в честь Тараты, что послужило исчезновению этой традиции. К этому же времени относится появление [[Спас Нерукотворный|Мандилиона]], плата с изображением Христа, ставшего первой христианской иконой.

Центральным местом паломничества в Шанлыурфе являются мечеть Халиль-Раман и относящийся к нему пруд Авраама, наполненный святыми и неприкосновенными карпами. Легенда рассказывает, что пророк Авраам, брошенный в костер, спасся, превратив огонь в воду, а горящие поленья — в карпов. Существует и второе священное озеро. Вероятно, что в дохристианские времена озера с рыбами были культовым местом поклонения [[Астарта|богине Тарате]].

Согласно христианской вере, апостол Фома, один из учеников Христа, был основателем сирийской церкви в Эдессе. Поэтому его останки были перевезены сюда после его кончины из [[Парфия|Парфии]] или Индии и погребены в этой церкви.
 --&gt;
&lt;!--

== Иҫтәлекле урындары ==
[[Файл:Haleplibahçe_Mozaik_Müzesi_iç.jpg|thumb|left|Музей мозаики Халеплибахче в Урфе]]
[[Файл:Urfastreet.jpg|thumb|right|Улицы Урфы]]
[[Файл:Mevlid-i_Halil_Mosque_19.jpg|thumb|right|Горизонт Урфы, если смотреть со стороны замка, возвышающегося над центром города]]
[[Файл:Şanlıurfa,_Şanlıurfa_Merkez-Şanlıurfa_Province,_Turkey_-_panoramio_(8).jpg|thumb|right|Центр города Шанлыурфы]]
[[Файл:Şanlıurfa_Belediyesi.._-_panoramio.jpg|thumb|right|Здание муниципалитета Шанлыурфы справа]]
Современная Шанлыурфа являет собой резкий контраст между своими старыми и новыми частями. Старый город — с узкими кривыми улочками, часто слишком узкими для машин, глухими заборами, окружающими уютные дома, колоритными базарами, местными жителями, одетыми в традиционные арабские и курдские костюмы. Некоторые жители города настолько бедны, что до сих пор живут в домах-пещерах, вырытых на склоне горы.

Новые районы, напротив, имеют современные дома и отели, рестораны и магазины.

* '''Музей Шанлыурфы'''

Идея открыть в Шанлыурфе музей возникла впервые в 1948 году. До этого имеющиеся экспонаты хранились в начальной школе имени Ататюрка. В 1956 году они были переданы в другую начальную школу, однако со временем возникла острая нехватка места, и в 1969 году был открыт музей Шанлыурфы.

С 1987 года под водохранилищем [[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Ататюрка]] велись археологические раскопки. С 1995 года музей принимает участие в раскопках на холме [[Гёбекли-Тепе]].

Однако музея оказалось недостаточно для всех экспонатов, было построено ещё одно здание. В нём сейчас располагаются три зала по археологии, зал этнографии, администрация, выставочные и конференц-залы, а также библиотека. В подвале находятся хранилище, исследовательская лаборатория и фотолаборатория.

* '''Пещера, где родился пророк Авраам'''

* '''Озеро Балык со священными карпами'''

Озеро находится во дворе мечети '''Халиль-Раман''', построенной в 1211 году. Огромное количество жирных карпов, откормленных бросающими им хлеб посетителями, представляют собой не слишком приятное зрелище, в отличие от окружающих мечеть садов. Однако есть поверье, что тот, кто увидит среди карпов белого, попадёт на небеса.

* '''Озеро Айн-Зелиха'''

Второе священное озеро, названное по преданию, в честь дочери Нимрода Зелихи, прыгнувшей в костер вслед за Авраамом.

* '''мечеть Ризвание'''

Мечеть 1716 года, прилегающая к комплексу озера Балык.

* '''Большая мечеть Урфы'''

Построена в 1170 году на месте христианской церкви, называемой арабами «красной».

* '''Фонтан Фируз-Бея'''

Фонтан, установленный на стене теологической школы имени Иова в восточной части Большой мечети. Построен Фируз Бейем в 1781 году. От теологической школы осталась лишь надпись 1191, считающаяся датой основания школы.

* '''Руины крепости Урфа и «трон Нимрода»'''

* '''Восемь турецких бань''' времён Османской империи

Джинджикли, Везир, Шабан, Велибей, Эски Араса, Серче и общественная баня Султана.

* '''Традиционные дома Урфы'''

Обычно состоят из двух секций: гарем (для самой семьи) и селам (для гостей).
Одним из таких домов, открытых для посетителей, является '''Дом Гаджи Хафизлар''' в городском районе Кара Мейдан, недалеко от почтамта. Этот дом был построен в 1888 году, затем отреставрирован Министерством Культуры Турции и преобразован в государственную галерею произведений искусства.

* '''[[Невалы-Чори]]'''

Стоянка времен эпохи неолита, датируемая около [[8000 год до н. э.|8000 года до н. э.]] Сейчас находится на дне водохранилища Ататюрка.

* '''[[Гёбекли-Тепе]]'''

Самые древние в мире развалины каменных храмов (около 11500 года до н. э.)

== Аш-һыуы ==
[[Файл:Eggplant kebab and isot.jpg|thumb|right|Кебаб с баклажаном и местным острым перцем исот]]
Кухня типична для юго-востока Турции. Основу составляет хлеб и мясо: [[кебаб]]ы, [[донер]]ы либо [[шаурма]] с большим количеством баклажанов, помидоров и острого красного перца (особенно местного сорта «исот» или Urfa biber, популярного во всей Турции, которому в Шанлыурфа даже установлен памятник&lt;ref&gt;{{cite web |author =  |url = https://mazurtravel.com/travel/perecz-iz-goroda-shanlyurfa.html |title = Перец из города Шанлыурфа |lang =  |website = mazurtravel.com |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = no |archive-date = 2020-12-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20201205181317/https://mazurtravel.com/travel/perecz-iz-goroda-shanlyurfa.html }}&lt;/ref&gt;), и кофе.
 --&gt;
&lt;!--

== Билдәле кешеләре ==
* [[Алексий, человек Божий]] (конец IV — начало V в.) — христианский святой, аскет
* [[Вардесан]] (154—225) — [[гностик]]
* [[Браим Халил]] — езидский пророк, в христианстве — пророк [[Авраам]]
* [[Ефрем Сирин]] (306—373) — учитель христианской церкви
* [[Иов (в Библии)|Иов]] — иудейский пророк
* [[Матвей Эдесский]] — армянский историк XII века
* [[Раббула]] (ум. 435) — [[епископ]] Эдессы
* [[Фома Канский]] — христианский проповедник
* [[Наби, Юсуф]] (1642—1712) — турецкий поэт

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Mevlid-i Halil Mosque 08.jpg|Главный двор мечети Мевлид-и Халил
Mevlid-i Halil Mosque 01.jpg|Мечеть Мевлид-и Халил, построенная рядом с местом, где, как полагают, родился пророк [[Авраам]].
Şanlıurfa_Müzesi_Helenistik_Dönem_Salonu.jpg|Музей Шанлыурфы
Gölbaşı Urfa.jpg|Гёлбашы-Сад
Urfa Castle 01.jpg|Руины замка Урфы
Euphrates_river_-_panoramio.jpg|Река Евфрат
Göbekli_Tepe_surrounding_area.JPG|Окрестности [[Гёбекли-Тепе]], где находится самый старый храм в мире.&lt;ref name=&quot;The World's First Temple&quot;&gt;{{cite web|url=http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|title=The World's First Temple — Archaeology Magazine Archive|website=archive.archaeology.org|access-date=2018-03-22|archive-date=2017-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20170808174031/http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;
Fortress_of_Rumkale_01.jpg|Крепость Румкале на реке Евфрат близ Урфы
&lt;/gallery&gt;
 --&gt;

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Урфийская самооборона]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{cite web |author =  |url = http://za7gorami.ru/f/sanliurfa-gorod-amazonok-i-svyaschennyh-ryb |title = Виртуальная экскурсия по Шанлыурфе |lang = ru |website = za7gorami.ru |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = no |archive-date = 2020-01-27 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200127040351/https://za7gorami.ru/f/sanliurfa-gorod-amazonok-i-svyaschennyh-ryb }}
* {{cite web |author =  |url = http://www.aga-online.org/de/texte/urfa/index.php |deadlink = yes |title = История города |lang =  |archiveurl = https://web.archive.org/web/20081205034547/http://www.aga-online.org/de/texte/urfa/index.php |archivedate = 2008-12-05 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081205034547/http://www.aga-online.org/de/texte/urfa/index.php |date=2008-12-05 }}{{ref-de}}
* {{cite web |author =  |url = http://www.beepworld.de/members41/assyrismus/edessa.htm |title = Эдесса, священный город Абгаров |lang = de |website = www.beepworld.de |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = yes |archive-date = 2011-09-15 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110915092818/http://www.beepworld.de/members41/assyrismus/edessa.htm }}
* {{cite web |author = |url = http://www.urfa.org/urfa/ |deadlink = yes |title = Старые и новые фотографии Шанлыурфы |lang = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20060721222632/http://www.urfa.org/urfa/ |archivedate = 2006-07-21}}{{ref-tr}}
* {{cite web |author =  |url = http://www.sanliurfa.bel.tr |title = Официальный сайт Шанлыурфы |lang = tr |website = www.sanliurfa.bel.tr |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = no |archive-date = 2012-10-07 |archive-url = https://web.archive.org/web/20121007233440/http://www.sanliurfa.bel.tr/ }}
* {{cite web |author =  |url = http://www.urfahayat.com |title = Новости Шанлыурфы |lang = tr |website = www.urfahayat.com |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = yes |archive-date = 2019-11-08 |archive-url = https://web.archive.org/web/20191108211824/http://www.urfahayat.com/ }}
* {{cite web |author = |url = http://www.urhoy.info/ |deadlink = yes |title = Ургой — мать всех городов Мессопотамии |lang = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20111121052904/http://www.urhoy.info/ |archivedate = 2011-11-21}}{{ref-en}}
* {{cite web |author = |url = http://www.guneydogumirasi.org/eng/southeastanatoliaguide/sanliurfa.pdf |deadlink = no |title = Туристическая информация |lang = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091128090512/http://www.guneydogumirasi.org/eng/southeastanatoliaguide/sanliurfa.pdf |archivedate = 2009-03-21}}{{ref-en}}

{{Шанлыурфа}}
{{Города Турции}}

[[Категория:Төркиә ҡалалары]]
[[Категория:Шанлыурфа райондары]]
[[Категория:Шанлыурфа иленең тораҡ пункттары]]
[[Категория:Шанлыурфа| ]]</text>
      <sha1>ljlbej10czwepnxwa6m728gpxaaxm8u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152515</id>
      <parentid>1152514</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T20:59:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Akkashka</username>
        <id>14326</id>
      </contributor>
      <comment>/* Боронғо быуаттарҙа */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="39074" xml:space="preserve">{{мөхәррирләү|1=Akkashka|2=25 август 2022}}
{{Значения}}
{{НП
 |статус                  = Ҡала
 |фото                    = Urfaskyline.jpg  
 |русское название        = Шанлыурфа
 |оригинальное название   = {{lang-tr|Şanlıurfa}}
 |изображение             = {{Photomontage
 |photo1a                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (16).jpg
 |photo2a                 = Şanlıurfa cityscape 2.jpg
 |photo2b                 = Ancient city of Harran Ruins - Sanliurfa.jpg
 |photo3a                 = Urfa Castle 03.jpg
 |photo3b                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (3).jpg
 |photo4a                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (13).jpg
 |photo4b                 = Şanlıurfa, Şanlıurfa Merkez-Şanlıurfa Province, Turkey - panoramio (11).jpg
 |spacing                 = 2
 |position                = center
 |color_border            = white
 |color                   = white
 |size                    = 266
 |foot_montage            =  
 }}
 |страна                  = Төркиә
 |герб                    = 
 |флаг                    = 
 |ширина герба            =    
 |ширина флага            = 
 |lat_deg= 37|lat_min= 9|lat_sec=30
 |lon_deg= 38|lon_min= 47|lon_sec=30
 |вид региона             = Төркиәнең административ бүленеше{{!}}Ил
 |регион                  = Шанлыурфа
 |регион в таблице        = Шанлыурфа (ил){{!}} Шанлыурфа
 |вид района              = 
 |район                   = 
 |район в таблице         = 
 |вид общины              = 
 |община                  = 
 |община в таблице        = 
 |внутреннее деление      =
 |вид главы               = мэр
 |глава                   = Әшрәф Әхмәт Факибаба
 |дата основания          =
 |первое упоминание       =
 |прежние имена           = Урха ({{lang-hy|Ուռհա}})
 |статус с                =
 |площадь                 = 
 |вид высоты              = диңгеҙ кимәленән бейеклеге
 |высота центра НП        = 477
 |климат                  = 
 |официальный язык        = 
 |официальный язык-ref    = 
 |население               = 526 247&lt;ref&gt;{{cite web |author =  |url = http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&amp;ENVID=adnksdb2Env&amp;report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&amp;p_il1=63&amp;p_kod=1&amp;p_yil=2012&amp;p_dil=2&amp;desformat=html |title = Sanliurfa nufus verileri |lang =  |website = rapor.tuik.gov.tr |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = yes |archiveurl = https://web.archive.org/web/20131022115651/http://rapor.tuik.gov.tr/reports/rwservlet?adnksdb2&amp;ENVID=adnksdb2Env&amp;report=wa_turkiye_ilce_koy_sehir.RDF&amp;p_il1=63&amp;p_kod=1&amp;p_yil=2012&amp;p_dil=2&amp;desformat=html |archivedate = 2013-10-22 }}&lt;/ref&gt;
 |год переписи            = 2012 
 |плотность               =
 |агломерация             = 
 |национальный состав     =
 |конфессиональный состав =
 |этнохороним             = 
 |часовой пояс            = +2
 |DST                     = есть
 |телефонный код          = +90 414
 |почтовый индекс         =
 |почтовые индексы        = 63 000
 |автомобильный код       = 63
 |вид идентификатора      = 
 |цифровой идентификатор  = 
 |категория в Commons     = 
 |сайт                    = http://www.sanliurfa.bel.tr/
 |язык сайта              = tr
}}

'''Шанлыурфа''' (тур. Şanlıurfa) — [[Төркиә|Төркиәнең]] көньяҡ-көнсығышындағы ҡала, Шанлыурфа иленең баш ҡалаһы. Элегерәк Эдесса булараҡ билдәле булған. Шанлыурфа ҡалаһында төрөк, курд һәм ғәрәп халҡы ҡатнаш йәшәй. Шанлыурфа [[Евфрат]] йылғаһынан көнсығышҡа табан яҡынса 80 километрҙағы тигеҙлектә урынлашҡан. Ҡала климаты үтә эҫе һәм ҡоро йәйе һәм һалҡын, дымлы ҡышы менән айырылып тора.

Ҡаланан яҡынса төньяҡ-көнсығышҡа табан 12 саҡрым алыҫлыҡта Гөбәклетәпә неолит осоро билдәле торамаһы урынлашҡан, унда б. э. т. 10-сы мең йыллыҡта нигеҙ һалынған билдәле ғибәҙәтхана бар&lt;ref&gt;{{cite web|url=http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|title=The World's First Temple - Archaeology Magazine Archive|website=archive.archaeology.org|access-date=2018-03-22|archive-date=2017-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20170808174031/http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;. Был район неолит революцияһы башланған тәүге торама пункттар селтәренең бер өлөшө булып тора. Уның йәһүд, мәсихселәр һәм ислам тарихы, шулай уҡ Ибраһимдың тыуған ҡалаһы булған тарихы менән бәйләнеше арҡаһында, Шанлыурфаны «пәйғәмбәрҙәр ҡалаһы» тип атағандар&lt;ref&gt;{{cite web|url=https://www.hurriyetdailynews.com/city-of-prophets-drawing-faith-tourists-74542|title='City of prophets' drawing faith tourists|website=Hürriyet Daily News|date=2014-11-20|access-date=2020-10-29|archive-date=2020-11-05|archive-url=https://web.archive.org/web/20201105035931/https://www.hurriyetdailynews.com/city-of-prophets-drawing-faith-tourists-74542|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;.

== Атамаһы ==
Арамей телендә ҡала ''Ургой'' тип йөрөтөлгән. [[Антиох IV Епифан]] уны ''Антиохия Каллирго́й'', [[Селевк I Никатор]], моғайын, Грециялағы ошо уҡ исемдәге ҡала хөрмәтенә уның исемен — ''[[Эдесса]]'' тип атаған. Римлеләр осоронда ваҡытында ул ''Аврелий Антоний'' һәм ''Опеллий Макриан'', шулай уҡ ''Александрия'' тип йөрөтөлгән. Урта быуаттарҙа француздар уны ''Эдесса'', ә Сүриә авторҙары ''Урхой/Орхой'' тип атаған. Һуңғараҡ ҡала Урфа тип аталған. Күрд телендә ҡала ''Рыха'' (Riha) тип атала.

[[1983 йыл]]да провинция һәм Урфа атамаларына ҡаланың француз оккупанттарына ҡаршы һуғыштағы ҡаҙаныштары хөрмәтенә Шанлы- (''башҡ.'' данлы) приставкаһы өҫтәлә.

== Географик урыны ==
[[Файл:Urfaabrahamscave.jpg|thumb|right|Риүәйәт буйынса, Ибраһим тыуған мәмерйә янындағы мәсет]]
[[Файл:CostumsoftherichfemalesofOrfa.jpg|thumb|right|Урфа ҡалаһының милли кейемдәге бай әрмән һәм ассирия ҡатын-ҡыҙҙары. XX быуат башы фотоһы]]
[[Файл:Balikli Göl 03.jpg|thumb|right|Урфалағы Ибраһим бассейны]]
[[Файл:Funtain of Abraham in Şanlıurfa.jpg|thumb|right|Ибраһим фонтанының иҫке һүрәте]]
Шанлыурфа ҡалаһы Анатолияның көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан һәм шул уҡ исемле илдең баш ҡалаһы булып тора. Географик яҡтан ҡала Төньяҡ Месопотамияға ҡарай.

Шанлыурфа Ефраттан 80 саҡрымда һәм Төркиә-Сүриә сигенән 45 саҡрым алыҫлыҡта, уңдырышлы тигеҙлектең төньяҡ-көнбайышында, көнбайышта, төньяҡта һәм көнсығышта тауҙар менән уратып алынған ерендә, урынлашҡан. Харран үҙәненең көньяҡ-көнсығышында урынлашҡан. Ҡала буйлап өс шишмә ағып ята.

Шанлыурфа боронғо сауҙа юлдары киҫешкән ерҙә: Фарсы иленән һәм Нусайбиндан Самосатаға һәм Урта диңгеҙ буйына көнбайыш-көнсығыш юлында, Диярбаҡырҙан Харранға һәм Сүриәгә алып барған төньяҡ-көньяҡ юлында урынлашҡан.

== Тарихы ==

=== Тарихҡаса осор ===
Б. э. т. 9000 йыл тирәһе менән билдәләнгән Гөбәклетәпә боронғо ғибәҙәтхана комплексы Шанлыурфа ҡалаһы янында урынлашҡан. Урфа - ул б. э. т. 2000 йылда уҡ шумер, аккад һәм хетт шына яҙмаларында телгә алынған хуррит ҡалаһы Уршу тигән фараздар бар. Б. э. т. 1370 йылда Бөйөк Кир батша яулап алған илдәрҙән ҙур өлкәләр яһаған. Өршәкте Суппилулиум ҡарамағы аҫтында хетттар яулап ала. Хетт батшалығы байығандан һуң Өршәк Каркемиш ҡарамағына күсә.

Б. э. т. 1370 йылда Уршу ҡалаһы Суппилулиум I батша етәкселегендә хеттар тарафынан яулап алған. Хетт батшалығы бөлгөнлөккә төшкәндән һуң, Уршу Каркемиш ҡарамағына күсә.

=== Боронғо быуаттарҙа ===
№аланы Александр Македонский яулап ала. Селевк I Никатор сәйәси сәбәптәр арҡаһында ҡалаға грек атамаһын Эдесса - Македониялағы шул уҡ исемдәге ҡала атамаһын биргән. Эдессаға нигеҙ һалыныу көнө тип ғәҙәттә б. э. т. 303 йыл күрһәтелә. Дүрт мөйөшлө стеналы һәм ҡапҡалы, донъя яҡтарына ориентирланған ҡала тура мөйөш планлы төҙөлгән. Ҡәлғә өлөшләтә ҡала стеналарынан ситкә сығып торған.

Селевкидтар дәүләте тарҡалғандан һуң, Эдесса тирәләй Осроендың бойондороҡһоҙ Ассирия батшалығы барлыҡҡа килгән. Уның батшалар исемлеге Сүриә архиепископы Дионисий Телльмарский хроникаһында килтерелгән. Апостол Фаддей Абгар V Уккамды суҡдырғандан һуң, был батшалыҡ мәсихселәрҙең беренсе дәүләте булып киткән.

Римлеләр ваҡытында ҡала тәүҙә үҙ бойондороҡһоҙлоғон һаҡлаған. Бөйөк Гней Помпей б. э. т. 67 йыл тирәһе Абгар Эдесскийҙы тәхеткә ултыртҡан. Плутарх яҙғанса, һуңғыһы б. э. т. 53 йылда Каррах алышында Марк Лициний Крассты еңеүҙә мөһим роль уйнаған. Шунан һуң Эдесса Осроена менән бергә парфяндар ҡулына күскән.

Ургой үҙенең сәркәтибе һәм рәссамы Ханнан аша Ғайса Мәсих менән хат яҙышҡан беренсе мәсихсе-батша Абгар V Уккам арҡаһында билдәле булған. Изге Яҙма йәғни Тәүрат буйынса, Абгар (Авгарь) Ғайсанан һауығыуы тураһында үтенгән. Ғайса, йөҙөн яулыҡ менән һөрткән, һәм уның образы яулыҡта ҡалған. Ғайса яңынан терелгәндән һуң, {{comment|апостол|тәғлимәтте ихлас тотоусы һәм таратыусы}} Фаддей, батшаға яулыҡты ҡайтарып биргән, һәм батша, ундағы образға ҡағылыу менән, һауыҡҡан. Рәхмәт йөҙөнән Абгар христиан динен ҡабул иткән. Шулай итеп, беренсе христиан иконаһы барлыҡҡа килә (ҡара: Спас Нерукотворный).

114 йылда Рим императоры Траян Оронталағы Антиохияға барғанда, шулай уҡ Абгар исемен йөрөткән Эдесса батша уға бүләктәр: улар араһында 200 самаһы ат биргән. Әммә 116 йылда уҡ ҡала римлеләр тарафынан емертелгән. Император Адриан парфян принцы Парфамаспатты  Эдессаның хакимы итеп тәғәйенләгән. 165 йылда ҡала парфяндрға ҡаршы фетнә күтәргән һәм римлеләргә ҡала ҡапҡаларын асҡан, рим наместнигы ҡаланың батшаһы булып киткән.

Эдесса баштан уҡ Ай илаһы Синға табыныуҙа эргәһендә урынлашҡан Харранға ҡаршы көрәшә. Шулай уҡ Тарат алиһәһен хөрмәтләп табыныу хаҡында ла билдәле. Вардесандың III быуат башындағы «Закондар китабы»нда Сүриәлә һәм Ургойҙа ирҙәрҙе Тарат хөрмәтенә бестереүҙәре  хаҡында хәбәр ителгәйне. Шулай ҙа Эдесса бик иртә христиан ҡалаһы булып киткән. Фаразланыуынса, беренсе мәсихселәр сиркәүҙәре Абгар  VIII батша (177-212) идара иткән ваҡытта төҙөлгән булған.

194 йылда Эдесса римлеләргә ҡаршы фетнә күтәргән, ләкин ихтилалды император Септимий Север баҫтырған. Абгар IX (212-214) бер аҙға тәхеткә ултырған. Әммә тиҙҙән ул Римдә вазифаһынан бушатыла һәм император Каракалла тарафынан үлтерелә, ә ҡала 214 йылда Рим колонияһына әйләнә.

233 йылда ҡалаға изге Фоманың (Маар Тумдың) мәйете килтерелеп, төп сиркәүҙә ерләнгән. Артабанғы йылдарҙа Эдессала батшалар идара итеүен дауам иткән, шулай итеп 243 йылда Авгар исемле сираттағы батша ғаиләһе менән Римға күсеп килгән.

259-260 йылдарҙа император Валериан I етәкселегендәге римлеләрҙең ғәскәрен Шапур I етәкселеге аҫтындағы фарсылар Эдесса янында тар-мар итә, ә император үҙе әсирлеккә эләккән.
&lt;!--
=== Һуңғы антиклыҡ ===
Эдесса имела право чеканки монет, своё высшее общество, город был центром торговли предметами роскоши, привозимыми с караванами. Таким образом, с древних времен существовали торговые отношения между Эдессой и Индией. Это привело в свою очередь, к установлению контактов между азиатскими и европейскими странами, и хорошо укреплённый город процветал экономически.

Во времена поздней антики Эдесса была важным религиозным и научным центром сирийско-римского Востока, даже когда по приказу византийского императора [[Флавий Зенон|Зенона]] закрылась «Эдесская школа» в [[489 год]]у, а её профессора бежали в персидский [[Нусайбин]]. В VI веке город стал центром борьбы между восточными римлянами и персами. В [[543]] или [[544 год]]у грандиозное укрепление Эдессы пало под персидским [[шахиншах]]ом из династии [[Сасаниды|Сасанидов]] [[Хосров I Ануширван|Хосровом I]]. В [[525 год]]у большая часть города была разрушена вышедшей из берегов рекой Скирт (Дайсан). Император [[Византия|Византии]] [[Юстиниан I]] приказал провести работы по восстановлению города.
 --&gt;
&lt;!--

=== Урта быуаттар ===
В [[638 год]]у город попал в руки мусульман, на этом античная история города заканчивается. В 1052 году Эдесса вновь отошла Византии. Затем власть захватил армянский князь [[Абу-Каб]], после смерти которого город перешел его сыну Василю. Затем город занял бывший византийский [[куропалат]] [[Филарет Варажнуни]], ему на смену пришел его офицер [[Торос Эдесский|Торос]]. Он сдерживал набеги сельджуков, но в 1097 году призвал на помощь крестоносцев [[Первый крестовый поход|первого крестового похода]] и усыновил их предводителя, графа [[Балдуин I Иерусалимский|Балдуина Булонского]]. После убийства Тороса во время восстания горожан в 1098 году, власть полностью захватили крестоносцы, сделав город столицей [[Графство Эдесское|Эдесского графства]], а Балдуина — [[граф Эдессы|графом Эдессы]]. Но в 1144 году город вновь был захвачен сельджуками [[Эмад эд-Дин Зенги|Занги]] из [[Халеб|Алеппо]], разграблен и в 1147 году полностью уничтожен. Большинство жителей Эдессы во главе с архиепископом были убиты. Поражение крестоносцев стало поводом для организации [[Второй крестовый поход|второго крестового похода]].

В последующие столетия город был завоеван монголами, державой [[Ак-Коюнлу]], а затем (после [[Битва при Урфе|неудачных попыток]]) [[мамлюки|мамлюками]].

В 1637 году Эдесса была покорена [[Османская империя|Османской империей]] и переименована в Урфу. В то время город был торговым центром по продаже хлопка, кожи и драгоценностей.

В 1830 году город ненадолго попал под контроль [[хедив]]а [[Мухаммед Али Египетский|Мухаммада али Паши]].

В 1895 году, после погромов среди армян и сирийских христиан специальными войсками султана, так называемыми [[Хамидие (кавалерия)|хамидие]], на юге и востоке Анатолии, [[Иоханнес Лепсиус|Иоганн Лепсиус]] построил в городе несколько домов милосердия для переживших погромы жителей. Эти дома с 1903 года возглавляла датская миссионерка [[Карен Йеппе]], ставшая во время первой мировой войны спасительницей многих армянских детей от [[Геноцид армян|геноцида]]. В 1917 году Йеппе по состоянию здоровья была вынуждена покинуть Турцию и продолжила свою работу в качестве официального представителя [[Лига Наций|Лиги Наций]] в соседней Сирии. Оккупация Урфы британскими войсками в марте 1919 года принесла короткую передышку городу. Началось восстановление Урфы. Но затем в город вошли французы. Последние были изгнаны освободительными турецкими войсками. Во время геноцида армян 1915 г. из 35 тыс. жителей-армян города жертвой геноцида стали 30 тыс.

== Ҡалаға нигеҙ һалыусы ==
[[Ефрем Сирин]] называет основателем города ассирийского царя [[Нимрод]]а, отождествляя Орхой с библейским [[Урук|Эрехом]]. Это мнение было подхвачено [[Исидор Севильский|Исидором Севильским]], первым энциклопедистом Средневековья. Яков Эдесский, в свою очередь, отождествлял Нимрода с [[Нин (мифология)|Нином]], сыном [[Бел (царь, мифология)|Бела]], названного [[Диодор Сицилийский|Диодором Сицилийским]] основателем [[Ниневия|Ниневии]]. Пятнадцатиметровые столбы на территории крепости Урфы, например, называют «Троном Нимрода». [[Абу-ль-Фарадж бин Харун|Абу-ль-Фарадж]] считал основателем города [[Енох, сын Иареда|Еноха]]. По другой ассирийской легенде, Урфа была основана Оргом, сыном змеи.
 --&gt;
&lt;!--

== Дине ==
Шанлыурфа до наших дней остается религиозным центром, её называют «городом пяти пророков» ислама. Здесь жили пророки [[Браим Халил|Ибрахим]] ([[Авраам]]) и [[Иов (в Библии)|Иов]]. И согласно традициям ислама, Авраам родился именно здесь. Таким образом, Шанлыурфа связана с ветхозаветным городом [[Ур]]ом.

После (не подтвержденного историческими документами) крещения царя [[Абгар V Уккама|Абгара V]] и жителей его государства были построены первые христианские церкви. Утверждают также, что Абгар V приказал отрубать руку каждому, кастрирующему себя в честь Тараты, что послужило исчезновению этой традиции. К этому же времени относится появление [[Спас Нерукотворный|Мандилиона]], плата с изображением Христа, ставшего первой христианской иконой.

Центральным местом паломничества в Шанлыурфе являются мечеть Халиль-Раман и относящийся к нему пруд Авраама, наполненный святыми и неприкосновенными карпами. Легенда рассказывает, что пророк Авраам, брошенный в костер, спасся, превратив огонь в воду, а горящие поленья — в карпов. Существует и второе священное озеро. Вероятно, что в дохристианские времена озера с рыбами были культовым местом поклонения [[Астарта|богине Тарате]].

Согласно христианской вере, апостол Фома, один из учеников Христа, был основателем сирийской церкви в Эдессе. Поэтому его останки были перевезены сюда после его кончины из [[Парфия|Парфии]] или Индии и погребены в этой церкви.
 --&gt;
&lt;!--

== Иҫтәлекле урындары ==
[[Файл:Haleplibahçe_Mozaik_Müzesi_iç.jpg|thumb|left|Музей мозаики Халеплибахче в Урфе]]
[[Файл:Urfastreet.jpg|thumb|right|Улицы Урфы]]
[[Файл:Mevlid-i_Halil_Mosque_19.jpg|thumb|right|Горизонт Урфы, если смотреть со стороны замка, возвышающегося над центром города]]
[[Файл:Şanlıurfa,_Şanlıurfa_Merkez-Şanlıurfa_Province,_Turkey_-_panoramio_(8).jpg|thumb|right|Центр города Шанлыурфы]]
[[Файл:Şanlıurfa_Belediyesi.._-_panoramio.jpg|thumb|right|Здание муниципалитета Шанлыурфы справа]]
Современная Шанлыурфа являет собой резкий контраст между своими старыми и новыми частями. Старый город — с узкими кривыми улочками, часто слишком узкими для машин, глухими заборами, окружающими уютные дома, колоритными базарами, местными жителями, одетыми в традиционные арабские и курдские костюмы. Некоторые жители города настолько бедны, что до сих пор живут в домах-пещерах, вырытых на склоне горы.

Новые районы, напротив, имеют современные дома и отели, рестораны и магазины.

* '''Музей Шанлыурфы'''

Идея открыть в Шанлыурфе музей возникла впервые в 1948 году. До этого имеющиеся экспонаты хранились в начальной школе имени Ататюрка. В 1956 году они были переданы в другую начальную школу, однако со временем возникла острая нехватка места, и в 1969 году был открыт музей Шанлыурфы.

С 1987 года под водохранилищем [[Ататюрк, Мустафа Кемаль|Ататюрка]] велись археологические раскопки. С 1995 года музей принимает участие в раскопках на холме [[Гёбекли-Тепе]].

Однако музея оказалось недостаточно для всех экспонатов, было построено ещё одно здание. В нём сейчас располагаются три зала по археологии, зал этнографии, администрация, выставочные и конференц-залы, а также библиотека. В подвале находятся хранилище, исследовательская лаборатория и фотолаборатория.

* '''Пещера, где родился пророк Авраам'''

* '''Озеро Балык со священными карпами'''

Озеро находится во дворе мечети '''Халиль-Раман''', построенной в 1211 году. Огромное количество жирных карпов, откормленных бросающими им хлеб посетителями, представляют собой не слишком приятное зрелище, в отличие от окружающих мечеть садов. Однако есть поверье, что тот, кто увидит среди карпов белого, попадёт на небеса.

* '''Озеро Айн-Зелиха'''

Второе священное озеро, названное по преданию, в честь дочери Нимрода Зелихи, прыгнувшей в костер вслед за Авраамом.

* '''мечеть Ризвание'''

Мечеть 1716 года, прилегающая к комплексу озера Балык.

* '''Большая мечеть Урфы'''

Построена в 1170 году на месте христианской церкви, называемой арабами «красной».

* '''Фонтан Фируз-Бея'''

Фонтан, установленный на стене теологической школы имени Иова в восточной части Большой мечети. Построен Фируз Бейем в 1781 году. От теологической школы осталась лишь надпись 1191, считающаяся датой основания школы.

* '''Руины крепости Урфа и «трон Нимрода»'''

* '''Восемь турецких бань''' времён Османской империи

Джинджикли, Везир, Шабан, Велибей, Эски Араса, Серче и общественная баня Султана.

* '''Традиционные дома Урфы'''

Обычно состоят из двух секций: гарем (для самой семьи) и селам (для гостей).
Одним из таких домов, открытых для посетителей, является '''Дом Гаджи Хафизлар''' в городском районе Кара Мейдан, недалеко от почтамта. Этот дом был построен в 1888 году, затем отреставрирован Министерством Культуры Турции и преобразован в государственную галерею произведений искусства.

* '''[[Невалы-Чори]]'''

Стоянка времен эпохи неолита, датируемая около [[8000 год до н. э.|8000 года до н. э.]] Сейчас находится на дне водохранилища Ататюрка.

* '''[[Гёбекли-Тепе]]'''

Самые древние в мире развалины каменных храмов (около 11500 года до н. э.)

== Аш-һыуы ==
[[Файл:Eggplant kebab and isot.jpg|thumb|right|Кебаб с баклажаном и местным острым перцем исот]]
Кухня типична для юго-востока Турции. Основу составляет хлеб и мясо: [[кебаб]]ы, [[донер]]ы либо [[шаурма]] с большим количеством баклажанов, помидоров и острого красного перца (особенно местного сорта «исот» или Urfa biber, популярного во всей Турции, которому в Шанлыурфа даже установлен памятник&lt;ref&gt;{{cite web |author =  |url = https://mazurtravel.com/travel/perecz-iz-goroda-shanlyurfa.html |title = Перец из города Шанлыурфа |lang =  |website = mazurtravel.com |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = no |archive-date = 2020-12-05 |archive-url = https://web.archive.org/web/20201205181317/https://mazurtravel.com/travel/perecz-iz-goroda-shanlyurfa.html }}&lt;/ref&gt;), и кофе.
 --&gt;
&lt;!--

== Билдәле кешеләре ==
* [[Алексий, человек Божий]] (конец IV — начало V в.) — христианский святой, аскет
* [[Вардесан]] (154—225) — [[гностик]]
* [[Браим Халил]] — езидский пророк, в христианстве — пророк [[Авраам]]
* [[Ефрем Сирин]] (306—373) — учитель христианской церкви
* [[Иов (в Библии)|Иов]] — иудейский пророк
* [[Матвей Эдесский]] — армянский историк XII века
* [[Раббула]] (ум. 435) — [[епископ]] Эдессы
* [[Фома Канский]] — христианский проповедник
* [[Наби, Юсуф]] (1642—1712) — турецкий поэт

== Галерея ==
&lt;gallery class=&quot;center&quot;&gt;
Mevlid-i Halil Mosque 08.jpg|Главный двор мечети Мевлид-и Халил
Mevlid-i Halil Mosque 01.jpg|Мечеть Мевлид-и Халил, построенная рядом с местом, где, как полагают, родился пророк [[Авраам]].
Şanlıurfa_Müzesi_Helenistik_Dönem_Salonu.jpg|Музей Шанлыурфы
Gölbaşı Urfa.jpg|Гёлбашы-Сад
Urfa Castle 01.jpg|Руины замка Урфы
Euphrates_river_-_panoramio.jpg|Река Евфрат
Göbekli_Tepe_surrounding_area.JPG|Окрестности [[Гёбекли-Тепе]], где находится самый старый храм в мире.&lt;ref name=&quot;The World's First Temple&quot;&gt;{{cite web|url=http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|title=The World's First Temple — Archaeology Magazine Archive|website=archive.archaeology.org|access-date=2018-03-22|archive-date=2017-08-08|archive-url=https://web.archive.org/web/20170808174031/http://archive.archaeology.org/0811/abstracts/turkey.html|deadlink=no}}&lt;/ref&gt;
Fortress_of_Rumkale_01.jpg|Крепость Румкале на реке Евфрат близ Урфы
&lt;/gallery&gt;
 --&gt;

== Шулай уҡ ҡарағыҙ ==
* [[Урфийская самооборона]]

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* {{cite web |author =  |url = http://za7gorami.ru/f/sanliurfa-gorod-amazonok-i-svyaschennyh-ryb |title = Виртуальная экскурсия по Шанлыурфе |lang = ru |website = za7gorami.ru |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = no |archive-date = 2020-01-27 |archive-url = https://web.archive.org/web/20200127040351/https://za7gorami.ru/f/sanliurfa-gorod-amazonok-i-svyaschennyh-ryb }}
* {{cite web |author =  |url = http://www.aga-online.org/de/texte/urfa/index.php |deadlink = yes |title = История города |lang =  |archiveurl = https://web.archive.org/web/20081205034547/http://www.aga-online.org/de/texte/urfa/index.php |archivedate = 2008-12-05 }} {{Webarchive|url=https://web.archive.org/web/20081205034547/http://www.aga-online.org/de/texte/urfa/index.php |date=2008-12-05 }}{{ref-de}}
* {{cite web |author =  |url = http://www.beepworld.de/members41/assyrismus/edessa.htm |title = Эдесса, священный город Абгаров |lang = de |website = www.beepworld.de |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = yes |archive-date = 2011-09-15 |archive-url = https://web.archive.org/web/20110915092818/http://www.beepworld.de/members41/assyrismus/edessa.htm }}
* {{cite web |author = |url = http://www.urfa.org/urfa/ |deadlink = yes |title = Старые и новые фотографии Шанлыурфы |lang = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20060721222632/http://www.urfa.org/urfa/ |archivedate = 2006-07-21}}{{ref-tr}}
* {{cite web |author =  |url = http://www.sanliurfa.bel.tr |title = Официальный сайт Шанлыурфы |lang = tr |website = www.sanliurfa.bel.tr |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = no |archive-date = 2012-10-07 |archive-url = https://web.archive.org/web/20121007233440/http://www.sanliurfa.bel.tr/ }}
* {{cite web |author =  |url = http://www.urfahayat.com |title = Новости Шанлыурфы |lang = tr |website = www.urfahayat.com |date =  |accessdate = 2020-04-10 |deadlink = yes |archive-date = 2019-11-08 |archive-url = https://web.archive.org/web/20191108211824/http://www.urfahayat.com/ }}
* {{cite web |author = |url = http://www.urhoy.info/ |deadlink = yes |title = Ургой — мать всех городов Мессопотамии |lang = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20111121052904/http://www.urhoy.info/ |archivedate = 2011-11-21}}{{ref-en}}
* {{cite web |author = |url = http://www.guneydogumirasi.org/eng/southeastanatoliaguide/sanliurfa.pdf |deadlink = no |title = Туристическая информация |lang = |archiveurl = https://web.archive.org/web/20091128090512/http://www.guneydogumirasi.org/eng/southeastanatoliaguide/sanliurfa.pdf |archivedate = 2009-03-21}}{{ref-en}}

{{Шанлыурфа}}
{{Города Турции}}

[[Категория:Төркиә ҡалалары]]
[[Категория:Шанлыурфа райондары]]
[[Категория:Шанлыурфа иленең тораҡ пункттары]]
[[Категория:Шанлыурфа| ]]</text>
      <sha1>osf1lnpf4ezan6dq90lvclvgwc5gfs9</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы</title>
    <ns>0</ns>
    <id>184806</id>
    <revision>
      <id>1152494</id>
      <timestamp>2022-08-28T15:06:09Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' (30 август 1962 йыл—[[30 июнь]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио акад...&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4768" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' (30 август 1962 йыл—[[30 июнь]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының аатҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып эшләй. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский трантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>94k12u7tzpsclf3epvuqpqdw7wt60sy</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152495</id>
      <parentid>1152494</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T15:06:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4776" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ([[30 август]] [[1962 йыл]]—[[30 июнь]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының аатҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып эшләй. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский трантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>og25pudhqv7sc7eba9dkmxwenmf20b7</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152496</id>
      <parentid>1152495</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T15:07:44Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4778" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ([[30 август]] [[1962 йыл]]—[[30 июнь]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының аатҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский трантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>n4dzapecda6y92ckyon8a90hu2vs396</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152497</id>
      <parentid>1152496</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T15:08:37Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="4780" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ([[30 август]] [[1962 йыл]]—[[30 июнь]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының аатҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн).

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==</text>
      <sha1>nvjnalz6cgahqj87aoknk1pssh97n8n</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152498</id>
      <parentid>1152497</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T15:17:39Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5228" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}: [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының аатҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шафикович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шафикович {{ref-ru}}]</text>
      <sha1>s75tx785yqc1hg17o620dzkozqrpdma</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152499</id>
      <parentid>1152498</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T15:18:07Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5228" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының аатҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шафикович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шафикович {{ref-ru}}]</text>
      <sha1>bhq3xaf9mlk2jfujrgxaxtb0u3nb8y0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152500</id>
      <parentid>1152499</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T15:19:08Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5228" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының аатҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шафикович {{ref-ru}}]</text>
      <sha1>tq320ho3qyp49ugfxnknfokf9le9cq0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152501</id>
      <parentid>1152500</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T15:19:30Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5228" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының аатҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]</text>
      <sha1>qx7wv1l4n2i2uc09tvk9fyujiet7vf0</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152502</id>
      <parentid>1152501</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T15:22:02Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5295" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының аатҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер. 2021 йылдың 1 июлендә ҡапыл вафат була&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]</text>
      <sha1>rx08pwa05ucd6cvpyw55jwq16lzhsn3</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152503</id>
      <parentid>1152502</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T15:22:36Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5317" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының аатҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй. 2021 йылдың 1 июлендә ҡапыл вафат була&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]</text>
      <sha1>2dkvmxea4qbiyzozqm074l8421vfplt</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152504</id>
      <parentid>1152503</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T15:23:18Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5315" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй. 2021 йылдың 1 июлендә ҡапыл вафат була&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]</text>
      <sha1>34hyj5aunzxim4lqkrxochbo1zsw1bf</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152505</id>
      <parentid>1152504</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T15:24:19Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5315" xml:space="preserve">'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар Гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй. 2021 йылдың 1 июлендә ҡапыл вафат була&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]</text>
      <sha1>hgqg8omcf89wtpotsz7tu461l0l1wug</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152506</id>
      <parentid>1152505</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T16:04:56Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>уҡ</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5355" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Хужәхмәтов }}
'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар Гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй. 2021 йылдың 1 июлендә ҡапыл вафат була&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]</text>
      <sha1>as87yizlagx7y1zotfnzmdwkv3rolap</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152507</id>
      <parentid>1152506</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T16:06:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5479" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Хужәхмәтов }}
'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар Гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй. 2021 йылдың 1 июлендә ҡапыл вафат була&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]
[[Категория:кинорежиссёрҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]</text>
      <sha1>gxkq985aucq0guuxem1hyjq4mbbdao2</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152508</id>
      <parentid>1152507</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T16:09:52Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5490" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Хужәхмәтов }}
'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар Гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй. 2021 йылдың 1 июлендә Өфөлә ҡапыл вафат була&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]
[[Категория:кинорежиссёрҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]</text>
      <sha1>fq5jtgmjao6aiu0dkx9eyp474esq46u</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152510</id>
      <parentid>1152508</parentid>
      <timestamp>2022-08-28T16:20:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Биографияһы */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5351" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Хужәхмәтов }}
'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар Гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй. 2021 йылдың 1 июлендә Өфөлә ҡапыл вафат була&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]
[[Категория:кинорежиссёрҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]</text>
      <sha1>kz024rom3pdb63htywuxrov1eb91f0x</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152523</id>
      <parentid>1152510</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:48:29Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5547" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Хужәхмәтов }}
'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар Гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй. 2021 йылдың 1 июлендә Өфөлә ҡапыл вафат була&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]
* [http://www.kiskeufa.ru/index.php?dn=news&amp;to=art&amp;id=2397/ «Киске Өфө» гәзите 17.11.14 Милли-этник фестивале Башҡорт киноһын үҫтерәсәк ]
[[Категория:кинорежиссёрҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]</text>
      <sha1>bcq4zhyukt0csq8oujlvqbpy8p6md3o</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152524</id>
      <parentid>1152523</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:48:59Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5539" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Хужәхмәтов }}
'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар Гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй. 2021 йылдың 1 июлендә Өфөлә ҡапыл вафат була&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]
* [http://www.kiskeufa.ru/index.php?dn=news&amp;to=art&amp;id=2397/ «Киске Өфө» гәзите  Милли-этник фестивале Башҡорт киноһын үҫтерәсәк ]
[[Категория:кинорежиссёрҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]</text>
      <sha1>mnvankbpo2npvjrtttx7p4lm9uoibbz</sha1>
    </revision>
    <revision>
      <id>1152525</id>
      <parentid>1152524</parentid>
      <timestamp>2022-08-29T05:49:51Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>/* Һылтанмалар */</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="5539" xml:space="preserve">{{Ук}}
{{фш|Хужәхмәтов }}
'''Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы''' ({{lang-ru|Хужахметов Азамат Шарифович }}; [[30 август]] [[1962 йыл]]—[[1 июль]] [[2021 йыл]]) — кинорежиссёр, сценарист, рәссам. 2012—2018 йылдарҙа «Башҡортостан» киностудияһы директоры. 1997 йылдан Рәсәй Кинематографистар союзы ағзаһы. Евразия Телевидение һәм Радио академияһының мөхбир ағзаһы, Рәсәйҙең Кинорежиссерҙар Гильдияһы ағзаһы (2011), Башҡртостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ().

== Биографияһы ==
Азамат Шәриф улы Хужәхмәтов 1962 йылдың 30 авгусында хәҙерге Башҡортостан Республикаһы Мәләүез районы [[Ҡотош (Мәләүез районы)|Ҡотош]] ауылында тыуған.
1985 йылда рәссам-биҙәүсе һөнәре буйынса [[Өфө сәнғәт училищеһы]]ның художество бүлеген тамамлай. Хеҙмәт юлын художество оҫтаханаларында рәссам, ағас ҡырҡыусы булып башлай. 1990 йылда саҡырыу буйынса Башҡортостан Республикаһының Телевидение һәм радиотапшырыуҙар буйынса комитетының «Баштелефильм»на рәссам-мультипликатор булып күсә. «Киевнаучфильм» һәм «Останкино» анимация студияларында стажировка үтә.

1996 йылда [[С. А. Герасимов исемендәге Бөтә Рәсәй дәүләт кинематография институты]]ның режиссерлыҡ факультетын, В. П. Лисаковичтың оҫтаханаһын тамамлай.

1996 йылдан [[«Башҡортостан» дәүләт телерадиокомпанияһы]]нда режиссёр, һуңынан телевидение студияһының баш художество етәксеһе булып эшләй.

2000—2002 йылдарҙа Мәскәүҙә «Александра Политковский» студияһында режиссер һәм хәбәрсе. «Территория ТВ-6», «Территория Север», «Лицо кавказской национальностей», «Дүрт төҫлө заман», «Русский тарантас» телевизион проекттарында ҡатнаша.

2002 йылдан «СТС-Өфө» телеканалының генераль директоры.

50-ләп фильмдың авторы һәм режиссеры. Уның ҡайһы бер эштәре Башҡортостан киноһының алтын фондына ингән.

2011 йылдың июненән «Рәсәй — Башҡортостан» телеканалына «Башҡортостан» ДТРК-ның баш режиссеры — директор урынбаҫары итеп тәғәйенләнә.

2012 йылдың февраленән «Башҡортостан» киностудияһы директоры вазифаһын биләй. Һуңғы йылдарҙа яңы асылған «Сәләм» телеканалында баш режиссер булып эшләй. 2021 йылдың 1 июлендә Өфөлә ҡапыл вафат була&lt;ref name=&quot;Х.&quot;&gt;[https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович]&lt;/ref&gt;.

== Маҡтаулы исемдәре һәм башҡа бүләктәре ==
* Башҡортостан Республикаһының атҡаҙанған мәҙәниәт хеҙмәткәре ();
* Халыҡ-ара 2-се асыҡ «Мәңгелек ут» телефестивале лауреаты (Волгоград ҡалаһы, 2000 йыл);
* «Иң яҡшы режиссерлыҡ эше» номинацияһы еңеүсеһе («Генерал Шайморатов» фильмы өсөн) ;
* 4-се фестивалдең Рәхмәт хаты («Улар Еңеүгә ышанды» (2005 йыл), «Өс йылға ҡушылыуы янында» (2002 йыл) фильмдары өсөн) ;
* [[Башҡортостан Республикаһы Мәҙәниәт министрлығы]]ның Почет грамотаһы (Мәскәүҙә Башҡортостан Республикаһы мәҙәниәте һәм сәнғәте көндәрендә ҡатнашҡаны һәм яҡтыртҡаны өсөн)&lt;ref name=&quot;Х.&quot; /&gt;.

== Иҫкәрмәләр ==
{{иҫкәрмәләр}}

== Һылтанмалар ==
* [https://necrology.com/khuzhakhmetov-azamat-sharifovich/ Некрологи и страницы памяти / Хужахметов Азамат Шарифович {{ref-ru}}]
* [http://www.kiskeufa.ru/index.php?dn=news&amp;to=art&amp;id=2397/ «Киске Өфө» гәзите  Милли-этник фестиваль Башҡорт киноһын үҫтерәсәк ]
[[Категория:кинорежиссёрҙар]]
[[Категория:Алфавит буйынса шәхестәр]]</text>
      <sha1>l0t9vhlkphlfswyqsd9maxjiwl24rtw</sha1>
    </revision>
  </page>
  <page>
    <title>Фекерләшеү:Хужәхмәтов Азамат Шәриф улы</title>
    <ns>1</ns>
    <id>184807</id>
    <revision>
      <id>1152509</id>
      <timestamp>2022-08-28T16:16:38Z</timestamp>
      <contributor>
        <username>Баныу</username>
        <id>28584</id>
      </contributor>
      <comment>&quot;{{Юбилярға Википедия бүләге|Баныу}}&quot; исемле яңы бит булдырылған</comment>
      <model>wikitext</model>
      <format>text/x-wiki</format>
      <text bytes="63" xml:space="preserve">{{Юбилярға Википедия бүләге|Баныу}}</text>
      <sha1>4odxwhyvxmj3h23i4r6eddno41yhmq3</sha1>
    </revision>
  </page>
</mediawiki>