Вікікрыніцы bewikisource https://be.wikisource.org/wiki/%D0%93%D0%B0%D0%BB%D0%BE%D1%9E%D0%BD%D0%B0%D1%8F_%D1%81%D1%82%D0%B0%D1%80%D0%BE%D0%BD%D0%BA%D0%B0 MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Мультымедыя Адмысловае Размовы Удзельнік Размовы з удзельнікам Вікікрыніцы Размовы пра Вікікрыніцы Файл Размовы пра файл MediaWiki Размовы пра MediaWiki Шаблон Размовы пра шаблон Даведка Размовы пра даведку Катэгорыя Размовы пра катэгорыю Аўтар Размовы пра аўтара Старонка Размовы пра старонку Індэкс Размовы пра індэкс TimedText TimedText talk Модуль Размовы пра модуль Gadget Gadget talk Gadget definition Gadget definition talk 0 28821 87945 87895 2022-08-18T11:21:12Z VasyaRogov 1510 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Домбі і сын | аўтар = Чарльз Дыкенс | пераклад = | секцыя = Раман | арыгінал = [[:en:Dombey and Son (1848)|Dombey and Son]] | папярэдні = | наступны = | дата = 1848 (пераклад 1938) | анатацыі = }} *[[Домбі і сын/1|Раздзел I. Домбі і сын]] *[[Домбі і сын/2|Раздзел II, у якім своечасова прымаюцца захады з прычыны нечаканага збегу акалічнасцей, якія ўзнікаюць часам у самых упарадкаваных сем'ях]] *[[Домбі і сын/3|Раздзел III, у якім містэр Домбі, як чалавек і бацька, паказан на чале свайго хатняга дэпартамента]] *[[Домбі і сын/4|Раздзел IV, у якiм на нашай сцэне ўпершыню выступаюць новыя асобы]] *[[Домбі і сын/5|Раздзел V. Рост і хрысціны Поля]] *[[Домбі і сын/6|Раздзел VI. Другая страта Поля]] *[[Домбі і сын/7|Раздзел VII. Позірк з птушынага палёту на месца пражывання міс Токс, а таксама на сардэчную прывязанасць міс Токс]] *[[Домбі і сын/8|Раздзел VIII. Далейшае развіццё, рост і характар Поля]] *[[Домбі і сын/9|Раздзел IХ, у якім Драўляны Мічман трапляе ў бяду]] *[[Домбі і сын/10|Раздзел Х, у якім расказваецца аб выніках, да якіх прывялі няшчасці Мічмана]] *[[Домбі і сын/11|Раздзел ХI. Выступленне Поля на новай сцэне]] *[[Домбі і сын/12|Раздзел XII. Выхаванне Поля]] *[[Домбі і сын/13|Раздзел ХІІІ. Весткі аб гандлёвым флоце і справы ў канторы]] *[[Домбі і сын/14|Раздзел ХІV. Поль робіцца ўсё больш дзівакаваты і едзе дадому на канікулы]] *[[Домбі і сын/15|Раздзел XV. Надзвычайная вынаходлівасць капітана Катля і новыя клопаты Уолтэра Гэя]] *[[Домбі і сын/16|Раздзел ХVІ. Аб чым заўсёды гаварылі хвалі]] *[[Домбі і сын/17|Раздзел ХVII. Капітану Катлю ўдасцца сёе-тое зладзіць для маладых людзей]] *[[Домбі і сын/18|Раздзел ХVIII. Бацька і дачка]] *[[Домбі і сын/19|Раздзел ХІХ. Уолтэр ад'язджае]] *[[Домбі і сын/20|Раздзел ХХ. Містэр Домбі прадпрыймае паездку]] *[[Домбі і сын/21|Раздзел ХХІ. Новыя асобы]] *[[Домбі і сын/22|Раздзел ХХII. Што-колечы аб кіраўніцтве містэра Каркера-загадчыка]] *[[Домбі і сын/23|Раздзел XXIII. Фларэнс адзінокая, а Мічман загадкавы]] *[[Домбі і сын/24|Раздзел XXIV. Клопаты сэрца, якое любіць]] *[[Домбі і сын/25|Раздзел XXV. Дзіўныя весткі пра дзядзьку Соля]] *[[Домбі і сын/26|Раздзел ХХVІ. Цені мінулага і будучага]] *[[Домбі і сын/27|Раздзел XXVII. Цені згушчаюцца]] *[[Домбі і сын/28|Раздзел ХХVІІI. Перамены]] *[[Домбі і сын/29|Раздзел ХХІХ. Місіс Чык зрабілася відушчай]] *[[Домбі і сын/30|Раздзел ХХХ. Перад вяселлем]] *[[Домбі і сын/31|Раздзел ХХХІ. Вяселле]] *[[Домбі і сын/32|Раздзел ХХХІІ. Драўляны Мічман разбіваецца ўшчэнт]] *[[Домбі і сын/33|Раздзел ХХХIII. Кантрасты]] *[[Домбі і сын/34|Раздзел ХХХІV. Другая маці з дачкой]] *[[Домбі і сын/35|Раздзел ХХХV. Шчаслівая пара]] *[[Домбі і сын/36|Раздзел XXXVI. Святкаванне наваселля]] *[[Домбі і сын/37|Раздзел ХХХVII. Некалькі перасцярог]] *[[Домбі і сын/38|Раздзел ХХХVIII. Міс Токс аднаўляе старое знаёмства]] *[[Домбі і сын/39|Раздзел XXXIX. Далейшыя прыгоды капітана Эдуарда Катля, марака]] *[[Домбі і сын/40|Раздзел ХL. Сямейныя адносіны]] *[[Домбі і сын/41|Раздзел ХLI. Новыя галасы ў хвалях]] *[[Домбі і сын/42|Раздзел ХLІІ, у якім расказваецца аб давяральнай размове і аб няшчасным выпадку]] *[[Домбі і сын/43|Раздзел ХLІІІ. Бяссонная ноч]] *[[Домбі і сын/44|Раздзел ХLІV. Разлука]] *[[Домбі і сын/45|Раздзел ХLV. Давераная асоба]] *[[Домбі і сын/46|Раздзел XLVI. Апазнанне і размышленні]] *[[Домбі і сын/47|Раздзел XLVII. Грымнуў гром]] *[[Домбі і сын/48]] *[[Домбі і сын/49]] *[[Домбі і сын/50]] *[[Домбі і сын/51]] *[[Домбі і сын/52]] *[[Домбі і сын/53]] *[[Домбі і сын/54]] *[[Домбі і сын/55]] *[[Домбі і сын/56]] *[[Домбі і сын/57]] *[[Домбі і сын/58]] *[[Домбі і сын/59]] *[[Домбі і сын/60]] *[[Домбі і сын/61]] *[[Домбі і сын/62]] [[Катэгорыя:Проза Чарльза Дыкенса]] [[Катэгорыя:Ананімныя пераклады]] [[Катэгорыя:Пераклады з рускай мовы]] [[Катэгорыя:Пераклады з англійскай мовы]] [[Катэгорыя:Раманы]] [[Катэгорыя:Кнігі]] [[Катэгорыя:Творы 1848 года]] [[Катэгорыя:Творы 1938 года]] [[Катэгорыя:Творы, выдадзеныя ў Мінску]] [[en:Dombey and Son (1848)]] 62ge1yhak5cnsio41comxm74qpku3i7 104 29505 87911 2022-08-17T12:00:58Z VasyaRogov 1510 /* Не правераная */ Новая старонка: «пэйскае войска, якое йшло вызваляць «гроб гасподзень», было толькі прыладай у руках сярэдня-вяковага заходня- эўропэйскага (пераважна італьлянскага) гандлёвага капіталу. Паўднёва-францускія ды італьлянскія купцы хацелі сабе пралажыць простую дарогу...» proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="VasyaRogov" /></noinclude>пэйскае войска, якое йшло вызваляць «гроб гасподзень», было толькі прыладай у руках сярэдня-вяковага заходня- эўропэйскага (пераважна італьлянскага) гандлёвага капіталу. Паўднёва-францускія ды італьлянскія купцы хацелі сабе пралажыць простую дарогу на багаты тады Ўсход, каб не залежаць болей ад грэцкіх, константынопальскіх купцоў, якія трымалі да тых пор у руках усходні гандаль. У Іерусаліме крыжакі і ўтрымаліся нядоўга, але Константыпопалем яны, у 1204 г., заўладалі больш моцна. Галоўны пакупнік расійскіх тавараў быў зруйнаваны. Усходні гандаль, які йшоў раней цераз Чорнае мора і па Дняпры, абыходам у Бальтыцкае мора, пайшоу цяпер проста з Сырыі. Палестыны і Эгіпту у Вензцыю, Гэную і Марсаль, адтуль, цераз альпійскія горныя праходы і Рэйн, y layпочную Эўропу. Вялікі волны шлях з Вараг у Грэкі», на якім вылягнуўся ланцуг старарасійскіх гарадоў. заглух, а разам з ім сталі заглухаць і гэтыя гарады. Канчаткова іх дабіла татарская навала. Татары прышлі адтуль-жа, адкуль прыходзілі хазары, печанегі. полаўцы: яны былі блізкія да гэтых народаў. і мэты у іх былі чыя самыя-паляваньне на чалавечую дзічыну-але з усіх азіяцкіх прынальцаў. татары былі самымі дужымі. лепей усіх організаванымі. Навалы панейшых авіята прыпыняліся перад сьценамі гарадоў: усе спусташэньні прыпадалі зноў такі на силни. «сьмерлау». Тазары Умелі браць гарады: як відаць, ім быў вядомы нават і порах. яшчэ невядомы талы (сярэдзіна ХІ1-га сталецьця) у Заходняй Эўропе. Дружыны расійскіх князён не маглі саўладаць з такім ворагам: усе расійскія гарады трапілі адзін за адным у рукі татар. апрача Ноўгараду. Татары ня толькі зьнішчылі іх і забралі ў палон васяленьне, але, узмацнаючы сваю упаду. яны з. коранем вырвалі скрозь (зноў такі, апрача Ноугараду) гарадзкую воло. З князя яны зрабілі свайго прыказчыка. які зьбіраў даніну для татарскага хана, і кожнае супраціўленьне ханскаму прыказчыку каралася новым няшчадным руйнаваньнем. «Веча>> пачало азначаць тое самае, што збуят>>. квечніку-тое самае, што і бунтаўшчык. Тазарскія парадкі стала замацаваліся на Русі, асабліва на пауночным усходзе. каля Масквы і Уладзімеру. Татарскі спосаб раскладу падаткай (на сохах. так зван. сошнае пісьмо») утрымаўся да сярэдзіны XІІІ-га сталельця. Мы угледзім далей, як аб'яднаньне Русі каля Масквы было на добрую палавіну татарскай справай. Але гэта было яшчэ паперадзе. 1 простыя, беспасрэдныя вынікі татарскай навалы былі вельмі вялікія. Гарадзкая Русь. Высіленая ўласнымі рабаваньнямі, падцятая перасуваньнем сусьветных гандлёвых шляхаў з Чорнага мора і Дняпра на Міжземнае мора і Райн. была канчаткова дабіта татарамі і пасьля татарскага руйнаваньня не магла акрыяць. Расія зрабілася тэй самай вясковай краінай. якой мы прывыклі яе бачыль. І парадкі, якія склаліся гэтай вясковай Русі, былі непадобны ві в горшы. ні ? лепшы бок іnd іl<noinclude></noinclude> 32gz42slqe2gm05hatjmzkjfmqlkagj 87912 87911 2022-08-17T12:12:29Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>пэйскае войска, якое йшло вызваляць «гроб гасподзень», было толькі прыладай у руках сярэдня-вяковага заходня- эўропэйскага (пераважна італьлянскага) гандлёвага капіталу. Паўднёва-францускія ды італьлянскія купцы хацелі сабе пралажыць простую дарогу на багаты тады Ўсход, каб не залежаць болей ад грэцкіх, константынопальскіх купцоў, якія трымалі да тых пор у руках усходні гандаль. У Іерусаліме крыжакі і ўтрымаліся нядоўга, але Константыпопалем яны, у 1204 г., заўладалі больш моцна. Галоўны пакупнік расійскіх тавараў быў зруйнаваны. Усходні гандаль, які йшоў раней цераз Чорнае мора і па Дняпры, абыходам у Бальтыцкае мора, пайшоў цяпер проста з Сырыі, Палестыны і Эгіпту у Венэцыю, Гэную і Марсэль, адтуль, цераз альпійскія горныя праходы і Рэйн, y Пaўночную Эўропу. «Вялікі водны шлях з Вараг у Грэкі», на якім выцягнуўся ланцуг старарасійскіх гарадоў, заглух, а разам з ім сталі заглухаць і гэтыя гарады. Канчаткова іх дабіла татарская навала. Татары прышлі адтуль-жа, адкуль прыходзілі хазары, печанегі, полаўцы: яны былі блізкія да гэтых народаў, і мэты ў іх былі тыя самыя-паляваньне на чалавечую дзічыну-але з усіх азіяцкіх прышэльцаў, татары былі самымі дужымі, лепей усіх організаванымі. Навалы ранейшых азіятаў прыпыняліся перад сьценамі гарадоў: усе спусташэньні прыпадалі зноў такі на сялян, «сьмердаў». Татары ўмелі браць гарады: як відаць, ім быў вядомы нават і порах, яшчэ невядомы тады (сярэдзіна ХІII-га сталецьця) у Заходняй Эўропе. Дружыны расійскіх князёў не маглі саўладаць з такім ворагам: усе расійскія гарады трапілі адзін за адным у рукі татар, апрача Ноўгараду. Татары ня толькі зьнішчылі іх і забралі ў палон насяленьне, але, узмацняючы сваю уладу, яны з коранем вырвалі скрозь (зноў такі, апрача Ноўгараду) гарадзкую волю. З князя яны зрабілі свайго прыказчыка, які зьбіраў даніну для татарскага хана, і кожнае супраціўленьне ханскаму прыказчыку каралася новым няшчадным руйнаваньнем. «Веча» пачало азначаць тое самае, што «бунт», «вечнік»-тое самае, што і «бунтаўшчык». Татарскія парадкі стала замацаваліся на Русі, асабліва на паўночным усходзе, каля Масквы і Уладзімеру. Татарскі спосаб раскладу падаткай (на сохах. так зван. сошнае пісьмо») утрымаўся да сярэдзіны XІІІ-га сталельця. Мы ўгледзім далей, як аб'яднаньне Русі каля Масквы было на добрую палавіну татарскай справай. Але гэта было яшчэ паперадзе. І простыя, беспасрэдныя вынікі татарскай навалы былі вельмі вялікія. Гарадзкая Русь, высіленая ўласнымі рабаваньнямі, падцятая перасуваньнем сусьветных гандлёвых шляхаў з Чорнага мора і Дняпра на Міжземнае мора і Рэйн, была канчаткова дабіта татарамі і пасьля татарскага руйнаваньня не магла акрыяць. Расія зрабілася тэй самай вясковай краінай, якой мы прывыклі яе бачыць. І парадкі, якія склаліся ў гэтай вясковай Русі, былі непадобны ні ў горшы, ні ў лепшы бок<noinclude></noinclude> da3rr4l871i21zv6iftq9l80xbe48hm 104 29506 87913 2022-08-17T12:18:27Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>на тое, што прадстаўляла з сябе гарадзкая Русь Х-га і ХII-га сталецьцяў. Князь і яго баяры, спачатку гандляры нявольнікамі, цяпер робяцца зямляробамі. Замест таго, каб дастаўляць тавар на нявольніцкія рынкі, яны садзяць цяпер захопленых імі палонных на зямлю, робяць з іх сваіх «сьмердаў». Усё гэта здарылася, зразумела, не адразу, не за адзін-два гады, нават не за адно-два дзесяцілецьці. Задоўга перад татарамі, у ХІІ-м веку, баярын з ліхвяра і гандляра зьмяняецца ў сельскага гаспадара: у яго, па «Русской Правде», ёсьць вёска, у вёсцы прыказчык і розныя рабочыя. У аднаго князя летапіс налічвае 700 чал. такой вясковай челядзі, пра другога-Галіцкага князя Рамана-нават прыказка склалася: «Рамане, Рамане, худымі жывешы, Літвою<ref>Вельмі старажытнае інда-эўропэйскае племя на паўночным захадзе Расіі (яго сталіцай была спачатку Коўна, а потым Вільня). Пасьля татарскай навалы на руінах заходніх расійскіх княстваў яно заснавала вялікую дзяржаву, якая потым злучылася з Польшчаю (у XІV-XVІ сталецьцях).</ref> орэшы», бо ён літоўскіх палонных садзіў на зямлю і прымушаў араць. Усё гэта, аднак, першы час не перашкаджала князём ды баярам займацца разбоем і, пры выпадку, гандляваць нарабаваным, а ліхвярства нават добра ўжывалася з сельскай гаспадаркай, дастаўляючы працоўныя рукі ў асобе «закупаў». Толькі заняпад гарадоў моцна асадзіў баярына ў яго сядзібе і канчаткова зрабіў яго «панам», абшарнікам. Ад гарадзкой Русі (гісторыкі звычайна называюць яе «Кіеуска-Наўтародзкай», па двох галоўных гарадох) засталося даволі шмат пісоўных помнікаў, якія паказваюць, што ў той час у гарадох, асабліва пры дварох князёў, людзі былі ўжо даволі разьвітыя разумова, мелі літаратурныя, мастацкія інтарэсы і г. д. Князі ня толькі рабавалі, а захопліваліся ваеннай славай, прыдворныя поэты выслаўлялі іх вялікія ўчынкі і аплаквалі іх няшчасьці. Адна такая прыдворная поэма-«Слово о полку Ігopеве»-да нас дайшла цалком: яна расказвае пра няўдачны набег аднаго князя на полаўцаў. Ад другіх падобных захаваліся адрыўкі ў летапісах, якія вяліся пры кожным княжым двары; князі апіраліся на летапісы, калі ім трэба было давесьці сваю правату або неправату суседа. Само сабою зразумела, што ў гэтых летапісах ня толькі князі на першым месцы, але аб іх расказваецца ўсё добрае, што можна расказаць, а пра іх ворагаў усё дрэннае. Калі нават і летапісы не маглі схаваць тых кіеўскіх рэволюцый, аб якіх гаварылася вышэй, значыцца ўжо занадта вядомая была справа, аб ёй хадзіла гутарка ў народзе, летапісцу нічога не заставалася, як выпраўдваць свайго князя, ускласьці віну на яго моладасьць, на дрэнных парадчыкаў і т. п. Наогул летапісцы ўсімі спосабамі стараліся ўзьвялічыць князëў: гэта іменна з летапісаў Кіеўскай Русі найноўшыя гісторыкі здабылі розныя байкі пра тое, што нібыта князі зьявіліся на Русь, каб навесьці парадак, супыніць праступкі, абараніць пакрыўджа-<noinclude></noinclude> 1xs6e0pgsqggeizr8d1hx3rwt4kfiwf 104 29507 87914 2022-08-17T12:24:25Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>ных і г. д., - казкі, якія цяпер можна пачытаць у дрэнных гістарычных кніжках, што пашыраліся царскім урадам. Гэта узьвялічэньне князёў тлумачыцца ня толькі тым, што летапісцы былі прыдворныя людзі, але й тым яшчэ, што гэта былі на большай частцы людзі духоўныя, прыдворныя сьвяшчэньнікі або кіраўнікі манастыроў, якія засноўвалі і багата надаралі князі. Цывільных пісьменных людзей у той час было яшчэ мала; «Русская Правда», напрыклад, ня ведае яшчэ пісоўных дагавораў, а сьвяшчэньнікі ўсе як адзін і тады былі пісьменныя: натуральна, што яны часьцей за ўсё зьяўляліся пісьменьнікамі. Але хрысьціянская царква абавязана сваім існаваньнем і красаваньнем Расіі князём ды баярам. Калі ў нас пачаў ўтварацца верхні пласт грамадзтва (гл. вышэй), то ён ганьбаваў старымі славянскімі рэлігійнымі абрадамі і славянскімі знахарамі, «волхвамі», а пачаў выпісваць сабе разам з грэцкімі шаўковымі матэрыямі і залатой аздобай і грэцкія абрады і грэцкіх «волхвоў», сьвяшчэньнікаў. Праваслаўная царква, зразумела, як магла, разьдзьмухала значэньне гэтага здарэньня, так званага «хрышчэньня Русі», але сапраўды зьмена была чыста знадворная, і справа йшла аб зьмене іменна абрадаў, а рэлігійныя погляды і да і пасьля хрышчэньня заставаліся і тады, і куды пазьней, да нашых дзён-анімізмам<ref>Ад латынскага слова анімус-дух.</ref>, г. зн. верай у тое, што ўвесь сьвет заселены мноствам духаў, злых і добрых, але болей злых, чым добрых, ад якіх залежыць усё, што адбываецца ў сьвеце, - рух нябесных сьвяціл, надвор'е, ураджай, шчасьце і няшчасьце чалавека-усё гэта вызначалася капрыснай воляй гэтых духаў. Анімізм быў колісь асновай рэлігіі ўсяго чалавецтва і да гэтых час жыве ў мове. Калі мы гаворым «сонца ўстае», дык паўтараем словы чалавека, што жыў тысячу год таму назад і шчыра пераконанага, што сонца ёсьць жывая істота, што яно кожны вечар кладзецца спаць і раніцаю ўстае з пасьцелі. Калі мы гаворым «лес шуміць», «рака бяжыць», то мы гэтым самым малюем іх жывымі істотамі. Але цяпер гэта-толькі словы, а калісьці чалавек, паўтараю, сапраўды верыў, што ўся прырода ажыўлена. Духаў, якія кіруюць усёй прыродай і ад якіх залежыць існаваньне чалавека, зразумела, страшэнна баяліся. Їх стараліся рознымі спосабамі уміласьцівіць, і затым, што наіўна думалі, што ў гэтых духаў былі такія самыя патрэбы, як у людзей, стараліся гэтых духаў накарміць, забясьпечыць іх вопраткай,-словам, дагадзіць ім так, каб ім ня было на што скардзіцца. Калі зьявілася хрысьціянства, то да ранейшых духаў дабавілася шмат новых хрысьціянскіх анёлаў і сьвятых. Але наогул гэтыя рэлігійныя погляды не зьмяніліся. Як раней, мелі месца ахвяры, толькі заместа таго, каб непасрэдна<noinclude></noinclude> edjghx7lbfy9orgkofrgq63sx7ge4v7 104 29508 87915 2022-08-17T12:29:58Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>аддаваць духу курыцу, барана, каня або што іншае, гэта аддавалася духавенству, якое, думалі, умее нейк дагадзіць адпаведным духам сьвятых або напалохаць адпаведных злых-духаў. Хрысьціянскае духавенства, такім чынам, заступіла сабою тых знахароў і чараўнікоў, якія нібыта раней пазнавалі лёс. Гэтая вера ня была зусім бяз сэнсу, як можа здацца з першага погляду. Наогул нічога бяз сэнсу ў гісторыі ня бывае, і духі, аб якіх ідзе гутарка, ня былі проста ні з таго ні з сяго выдуманы чалавекам. Гэта былі першапачаткова духі нябожчыкаў, якіх чалавек баяўся болей за ўсё на сьвеце, а нябожчыкаў чалавек баяўся таму, што нябожчыкі напаміналі яму аб сьмерці: сьмерці-ж, зьнішчэння ўсё жывое баіцца заўсёды болей за ўсё. Такім чынам, страх перад духамі ёсьць асаблівая форма страху сьмерці. г. зн. асаблівая форма пачуцьця самазахаваньня, у якой аб'яднаецца ўсё жывое. Чалавек спачатку баяўся самых нябожчыкаў, самых трупаў, стараючыся скарэй ад іх збавіцца, баючыся да іх падыйсьці, а пасьля таго, як падыходзіў, як мага, ачышчаўся, мыўся і г. д. Кожнаму лёгка дагадацца, як гэта было практычна, карысна, калі чалавек памёр ад заразнай хваробы, ды наогул труп, што гніе, напоўнен рознымі ядамі: такім чынам, чалавек, які захоўваў асьцярожнасьць, ходзячы каля гэтага трупа і падыходзячы да яго, рабіў разумна. Такім чынам, ня самыя ўчынкі чалавека былі ў даным выпадку недарэчныя, а недарэчныя былі тыя погляды, якія былі зьвязаны з гэтымі ўчынкамі, тыя тлумачэньні, якія ён гэтым учынкам даваў, і, перш за ўсё, вера ў тое, што шкодны ня сам труп, які гніе, а шкодны нейкі «дух», які хаваецца ў ім і якога ніхто ніколі ня бачыў і ня мог бачыць, бо «дух» існаваў толькі ў выабражэньні трусьлівага дзікуна. Старарускі анімізм асабліва яскрава адбіўся ў «жыцьцях сьвятых», асабліва ў зборы апавяданьняў жыцьця манахаў галоўнага старарускага манастыра - Кіева-Пячэрскага. Усё жыцьцё старарускіх угоднікаў і манахаў складалася з нязьлічоных сутычак з рознымі «злымі», г. зн. варожымі хрысьціянству, духамі, прычым памоцнікамі манахаў выступалі «добрыя», г. зн. хрысьціянскія духі, сьвятыя і анёлы. Разам з гэтым мы даведваемся, што ў старарускім манастыры нічога не рабілася дарма, і манахам нельга было зрабіцца, не заплаціўшы грошай, - словам, усё было прасякнута такім самым духам гандлярства, як і ўсё жыцьцё старарускага гораду. '''Утварэньне Маскоўскай дзяржавы.''' К ХІІІ-му веку нашага лічэньня часу, г. зн. гадоў 600 таму назад, у цяперашняй сярэдняй Расіі ўсталяваліся тыя парадкі, якія называюць фэўдальнымі<ref>Ад "фэўд" - зямельны вучастак вайсковага служылага чалавека.</ref>. існасьць гэтых парадкаў складаецца з<noinclude></noinclude> scrzakq92a3x2odbd05vdj9g7a9srlj 104 29509 87916 2022-08-17T12:38:52Z VasyaRogov 1510 /* Не правераная */ Новая старонка: «таго, што ўся зямля з усім яе насяленьнем знаходзіцца ва ўладзе невялікай колькасьці вайсковых людзей, якія з сваёй узброенай чэлядзьдзю пануюць над працоўнымі клясамі. Гэтых вайсковых людзей, уласна кажучы, нельга было назваць зямляробамі, бо зямлі д...» proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="VasyaRogov" /></noinclude>таго, што ўся зямля з усім яе насяленьнем знаходзіцца ва ўладзе невялікай колькасьці вайсковых людзей, якія з сваёй узброенай чэлядзьдзю пануюць над працоўнымі клясамі. Гэтых вайсковых людзей, уласна кажучы, нельга было назваць зямляробамі, бо зямлі дзікай, неапрацаванай, убранай лясамі, было ў тыя часы колькі хочаш, і яна сама па сабе цаны ця мела. Але сярод лясоў і балот былі раскіданы вёсачкі сялян-зямляробаў, часткова сялян-прамыслоўцаў, якія лавілі рыбу, білі зьвярыну, разводзілі пчол. і вот тое, што выраблялі гэтыя сяляне, і трапляла ў рукі пануючых вайсковых кляс. Як у Заходняй Эўропе, так і ў нас, у Расіі, гэтая кляса не складалася з роўных людзей. Чым болей вёсак захопліваў той або іншы фэўдал, парасійску кажучы, - «баярын», «барын», тым большае было яго значэньне. У нас самыя вялікія з іх называліся князьмі, драбнейшыя-баярамі, яшчэ драбнейшыя - дзяцьмі баярскімі. На Захадзе Эўропы лесьвіца была даўжэйшая і адносіны больш складаныя, - там мы знаходзім «герцагаў», «графаў», «маркізаў», «баронаў» і г. д. Але сутнасьць справы была аднолькавая і там і тут. Больш дробныя фэўдалы паступалі звычайна ў залежнасьць ад больш вялікіх. Чаму гэта ім было патрэбна? Ды таму, што ў фэўдальным сьвеце ўсё трымалася на гвалце, і слабейшы чалавек, калі ён быў нават узброены і меў узброеную дворню, заўсёды мог чакаць, што на яго нападзе сусед дужэйшы за яго і самога яго зробіць нявольнікам, або, прынамсі, прагоніць яго з сядзібы, сядзібу спаліць, а вёску з сялянамі забярэ сабе. Што тычыцца самых сялян, дык іх нельга было ў гэты час назваць прыгоннымі. Сялянскага прыгону 600 год таму назад у Расіі быць не магло проста таму, што ніякіх «прыгонных», трывалых адносін на вёсцы ў гэты час ня было. Як мы цяпер паказалі, зямлі было досыць. Зямляробы перасуваліся сярод неаглядных лясоў, высякалі вучасткі гэтых лясоў, спальвалі іх, рабілі там ворную зямлю. Калі гэтыя месцы пакідалі даваць ураджай, яны перасуваліся на другія. Такім чынам, насяленьне тагочаснай Расіі заўсёды перасувалася з месца на месца. Вельмі рэдка ўнук селяніна уміраў на тым месцы, дзе радзіўся дзед. і нават на працягу свайго жыцьця селяніну прыходзілася зьмяніць некалькі, мабыць, не адзін дзесятак вучасткаў. Пры такой рухомасьці насяленьня, пануючай клясе ня было ніякай выгоды прыганяць гэтае насяленьне да якога-небудзь аднаго месца. Сяляне былі прыгнаны да зямлі і да ўладароу толькі куды пазьней, калі зрабілася цесна, зямлі зрабілася меней і зьявілася правільная гаспадарка, спачатку пераложная, а потым трохпольная. Мы сказалі цяпер, што самі фаідалы ня былі паміж сабою роўныя. Але ня трэба ўяўляць справу і так, што нібыта адзін з іх панаваў, а другія, бязумоўна, падлягалі. Не. Калі дробныя фэудалы кожную мінуту баяліся, што іх абрабуюць і зруйнуюць больш вялікія, дык і вялікія маглі змагацца з іншымі вялікімі фэ дала"1<noinclude></noinclude> fjr5xhq4keq8l4um86p6q4pxitt15bt 87917 87916 2022-08-17T13:26:29Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>таго, што ўся зямля з усім яе насяленьнем знаходзіцца ва ўладзе невялікай колькасьці вайсковых людзей, якія з сваёй узброенай чэлядзьдзю пануюць над працоўнымі клясамі. Гэтых вайсковых людзей, уласна кажучы, нельга было назваць зямляробамі, бо зямлі дзікай, неапрацаванай, убранай лясамі, было ў тыя часы колькі хочаш, і яна сама па сабе цаны ця мела. Але сярод лясоў і балот былі раскіданы вёсачкі сялян-зямляробаў, часткова сялян-прамыслоўцаў, якія лавілі рыбу, білі зьвярыну, разводзілі пчол. і вот тое, што выраблялі гэтыя сяляне, і трапляла ў рукі пануючых вайсковых кляс. Як у Заходняй Эўропе, так і ў нас, у Расіі, гэтая кляса не складалася з роўных людзей. Чым болей вёсак захопліваў той або іншы фэўдал, парасійску кажучы, - «баярын», «барын», тым большае было яго значэньне. У нас самыя вялікія з іх называліся князьмі, драбнейшыя-баярамі, яшчэ драбнейшыя - дзяцьмі баярскімі. На Захадзе Эўропы лесьвіца была даўжэйшая і адносіны больш складаныя, - там мы знаходзім «герцагаў», «графаў», «маркізаў», «баронаў» і г. д. Але сутнасьць справы была аднолькавая і там і тут. Больш дробныя фэўдалы паступалі звычайна ў залежнасьць ад больш вялікіх. Чаму гэта ім было патрэбна? Ды таму, што ў фэўдальным сьвеце ўсё трымалася на гвалце, і слабейшы чалавек, калі ён быў нават узброены і меў узброеную дворню, заўсёды мог чакаць, што на яго нападзе сусед дужэйшы за яго і самога яго зробіць нявольнікам, або, прынамсі, прагоніць яго з сядзібы, сядзібу спаліць, а вёску з сялянамі забярэ сабе. Што тычыцца самых сялян, дык іх нельга было ў гэты час назваць прыгоннымі. Сялянскага прыгону 600 год таму назад у Расіі быць не магло проста таму, што ніякіх «прыгонных», трывалых адносін на вёсцы ў гэты час ня было. Як мы цяпер паказалі, зямлі было досыць. Зямляробы перасуваліся сярод неаглядных лясоў, высякалі вучасткі гэтых лясоў, спальвалі іх, рабілі там ворную зямлю. Калі гэтыя месцы пакідалі даваць ураджай, яны перасуваліся на другія. Такім чынам, насяленьне тагочаснай Расіі заўсёды перасувалася з месца на месца. Вельмі рэдка ўнук селяніна уміраў на тым месцы, дзе радзіўся дзед. і нават на працягу свайго жыцьця селяніну прыходзілася зьмяніць некалькі, мабыць, не адзін дзесятак вучасткаў. Пры такой рухомасьці насяленьня, пануючай клясе ня было ніякай выгоды прыганяць гэтае насяленьне да якога-небудзь аднаго месца. Сяляне былі прыгнаны да зямлі і да ўладароў толькі куды пазьней, калі зрабілася цесна, зямлі зрабілася меней і зьявілася правільная гаспадарка, спачатку пераложная, а потым трохпольная. Мы сказалі цяпер, што самі фэўдалы ня былі паміж сабою роўныя. Але ня трэба ўяўляць справу і так, што нібыта адзін з іх панаваў, а другія, бязумоўна, падлягалі. Не. Калі дробныя фэўдалы кожную мінуту баяліся, што іх абрабуюць і зруйнуюць больш вялікія, дык і вялікія маглі змагацца з іншымі вялікімі фэўдала-<noinclude></noinclude> t954qhrs6wbdir8hf2o9rh5kbpohv1h 104 29510 87918 2022-08-17T13:32:12Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>мі, толькі апіраючыся на вялікую колькасьць падручных (у Заходняй Эўропе яны называліся васаламі). Тут залежнасьць, такім чынам, была з двох бакоў. І фэўдальнае грамадзтва, паколькі гутарка йшла аб вайсковай клясе, трэба ўяўляць сабе як гурток людзей, зьвязаных паміж сабою дагаворам. Зьмест гэтага дагавору быў заўсёды аднолькавы і складаўся з таго, што вялікія фэўдалы абяцалі дробным абарону і апякунства, а дробныя абяцалі на іх покліч садзіцца на каня і зьявіцца «людны і аружны», г. зн. з узброенымі халопамі, з сваёй уласнай зброяй, калі вялікі фэўдал (у Заходняй Эўропе ён называўся сюзэрэнам), гэтага будзе вымагаць. Застаецца дадаць, што гэтым узброеным халопам (у старой Русі яны называліся «паслужыльцамі») таксама давалі пад загад вёскі, а часамі і некалькі вёсак з сялянамі, для таго, каб прывязаць іх да іх пана. З гэтых узброеных халопаў пакрысе склалася цэлая кляса дробных фэўдалаў, якіх пазьней пачалі называць памешчыкамі, і з іх склалася пазьнейшае дваранства. Як бачым, усё гэта людзі вайсковыя па сваім заўсёдным занятку, яны не гаспадарылі, не маглі і не хацелі гаспадарыць. Праўда, пры іх хатах быў часамі завораны невялікі вучастак, гарод, сад з яблынамі, сьлівамі і г. д., але ўсё гэта йшло толькі для ўласнага ўжытку. Нічога з гэтага не трапляла набок. Гэтак сама і іх сяляне не прадавалі продуктаў сваёй працы, а плацілі даніну свайму пану натураю. Кожны двор, напрыклад, даваў барана, пяць сыраў, мяшок збожжа і г. д. Такім шляхам, шляхам натуральных пабораў, атрымлівалі ня толькі сырызну, але й прадметы прамысловасьці. Так, свой каваль плаціў аброк пану сякерамі ці рабіў для яго і для яго ўзброенай чэлядзі кальчугі, мячы і г. д. Свой цесьля ставіў пану хату, свой гарбар вырабляў для яго скуры, а свой шавец рабіў з гэтай скуры боты. Кожны фэўдал, нават дробны, стараўся такім чынам абыйсьціся паслугамі сваіх людзей. Зносінам больш далёкім, чым у коле бліжэйшых вёсак, перашкаджалі перш за ўсё заўсёдныя фэўдальныя бойкі. Купцы былі рэдкім зьявішчам у гэтым сьвеце. Звычайна яны вазілі з сабою не прадметы штодзеннага спажываньня, а прадметы роскашы: дарагія шаўковыя матэрыі, дарагую зброю, жаночыя аздобы, заморскія віны, заморскую садавіну і т. п. Гэтых рэдкіх гасьцей фэўдал стараўся абрабаваць. Адны рабілі гэта проста, нападаючы сваёй узброенай чэлядзьдзю на купцоў, другія, ня хочучы рэзаць курьцу, якая нясе залатыя яйкі, рабілі больш пранікліва, робячы ў сваіх маёнтках мытніцы, пастараруску «мыт», і вымагалі свайго роду даніны з кожнага купца праезнага. Праехаўшы некалькі дзесяткаў такіх уладаньняў, а імі кішэла тагочасная Эўропа і тагочасная Расія, купец звычайна абдзіраўся да ніткі. Ясна, што вялікай ахвоты гандляваць такія парадкі надняць не маглі, і панятна, чаму слова «мытарства» пачало значыць пакуту.<noinclude></noinclude> 3c1u71ltu95sac3sgs3u1yzsb3k40b8 87919 87918 2022-08-17T13:32:21Z VasyaRogov 1510 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>мі, толькі апіраючыся на вялікую колькасьць падручных (у Заходняй Эўропе яны называліся васаламі). Тут залежнасьць, такім чынам, была з двох бакоў. І фэўдальнае грамадзтва, паколькі гутарка йшла аб вайсковай клясе, трэба ўяўляць сабе як гурток людзей, зьвязаных паміж сабою дагаворам. Зьмест гэтага дагавору быў заўсёды аднолькавы і складаўся з таго, што вялікія фэўдалы абяцалі дробным абарону і апякунства, а дробныя абяцалі на іх покліч садзіцца на каня і зьявіцца «людны і аружны», г. зн. з узброенымі халопамі, з сваёй уласнай зброяй, калі вялікі фэўдал (у Заходняй Эўропе ён называўся сюзэрэнам), гэтага будзе вымагаць. Застаецца дадаць, што гэтым узброеным халопам (у старой Русі яны называліся «паслужыльцамі») таксама давалі пад загад вёскі, а часамі і некалькі вёсак з сялянамі, для таго, каб прывязаць іх да іх пана. З гэтых узброеных халопаў пакрысе склалася цэлая кляса дробных фэўдалаў, якіх пазьней пачалі называць памешчыкамі, і з іх склалася пазьнейшае дваранства. Як бачым, усё гэта людзі вайсковыя па сваім заўсёдным занятку, яны не гаспадарылі, не маглі і не хацелі гаспадарыць. Праўда, пры іх хатах быў часамі завораны невялікі вучастак, гарод, сад з яблынамі, сьлівамі і г. д., але ўсё гэта йшло толькі для ўласнага ўжытку. Нічога з гэтага не трапляла набок. Гэтак сама і іх сяляне не прадавалі продуктаў сваёй працы, а плацілі даніну свайму пану натураю. Кожны двор, напрыклад, даваў барана, пяць сыраў, мяшок збожжа і г. д. Такім шляхам, шляхам натуральных пабораў, атрымлівалі ня толькі сырызну, але й прадметы прамысловасьці. Так, свой каваль плаціў аброк пану сякерамі ці рабіў для яго і для яго ўзброенай чэлядзі кальчугі, мячы і г. д. Свой цесьля ставіў пану хату, свой гарбар вырабляў для яго скуры, а свой шавец рабіў з гэтай скуры боты. Кожны фэўдал, нават дробны, стараўся такім чынам абыйсьціся паслугамі сваіх людзей. Зносінам больш далёкім, чым у коле бліжэйшых вёсак, перашкаджалі перш за ўсё заўсёдныя фэўдальныя бойкі. Купцы былі рэдкім зьявішчам у гэтым сьвеце. Звычайна яны вазілі з сабою не прадметы штодзеннага спажываньня, а прадметы роскашы: дарагія шаўковыя матэрыі, дарагую зброю, жаночыя аздобы, заморскія віны, заморскую садавіну і т. п. Гэтых рэдкіх гасьцей фэўдал стараўся абрабаваць. Адны рабілі гэта проста, нападаючы сваёй узброенай чэлядзьдзю на купцоў, другія, ня хочучы рэзаць курьцу, якая нясе залатыя яйкі, рабілі больш пранікліва, робячы ў сваіх маёнтках мытніцы, пастараруску «мыт», і вымагалі свайго роду даніны з кожнага купца праезнага. Праехаўшы некалькі дзесяткаў такіх уладаньняў, а імі кішэла тагочасная Эўропа і тагочасная Расія, купец звычайна абдзіраўся да ніткі. Ясна, што вялікай ахвоты гандляваць такія парадкі падняць не маглі, і панятна, чаму слова «мытарства» пачало значыць пакуту.<noinclude></noinclude> kh9r51xzw8zhvlsarrvwyg0ewkj5i76 104 29511 87920 2022-08-17T13:38:37Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude> Мы сказалі, што паміж фэўдаламі ішлі заўсёдныя бойкі. У гэтых бойках больш моцныя памешчыкі зьнішчалі драбнейшых. У рэдкіх выпадках, зразумела, зьнішчалі проста і беспасрэдна, як рэдка проста і беспасрэдна рабавалі купцоў. Куды часьцей справа складалася такім чынам, што вялікі фэўдал прымушаў сабе служыць драбнейшых. Але знаходзіўся фэўдал яшчэ больш вялікі, які стараўся іх сабе заняволіць. Часамі гэты фэўдал знаходзіў сабе яшчэ больш дужкага супраціўніка. Так пакрысе з фэўдальнага хаосу магло скласьціся нешта цэлае, павінна была скласьціся фэўдальная монархія (адзінадзяржаўе). Іменна гэтым шляхам зьбіраньня асобных фэўдалаў навокал аднаго і паўсталі вялізныя заходня-эўропэйскія дзяржавы. Так склалася, напрыклад, сярэдня-вяковае францускае каралеўства, таксама стварылася і Маскоўскае царства. Чаму ў нас гэтае аб'яднаньне адбылося навокал Масквы? На гэта былі, зразумела, свае прычыны. Гэтых прычын ні ў якім разе ня прыходзіцца шукаць у тым, што маскоўскія князі былі больш разумныя і храбрыя за іншых князёў і наогул за іншых фэўдалаў. Наадварот, гэта былі людзі, як сьведчаць усе гісторыкі, шэрыя і незаметныя. Але іменна таму ім і шэнціла болей, чымся іншым. Маскоўскі князь у пачатку гэтага пэрыоду, аб якім мы гаворым, быў адным з самых дробных і нязначных, але месца яго было надзвычайна выгоднае. Цераз Маскву йшлі тады два шляхі: адзін, больш стары, з Смаленску да р. Клязьмы, з захаду на усход. На Клязьме стаяў самы вялікі тады з гарадоў фэўдальнай Расіі-Уладзімер. Усе тавары, што йшлі з Захаду ва Ўладзімерскую зямлю, ішлі цераз Маскву. Другі гандлёвы шлях ішоў з поўначы на поўдзень, з Ноўгародзкай зямлі, якая была у тыя часы ў больш цеснай сувязі з Заходняй Эўропай, чым рэшта рускіх земляў, у цяперашнюю Разанскую губэрню, зямлю вельмі ўрадлівую. Адгэтуль тады йшла збажына ў Ноўгарад, які рэдка абыходзіўся сваім уласным ураджаем. і тых і другіх тавараў на цяперашні погляд было вельмі мала (трэба прыпамятаць, што і гандаль Заходняй Эўропы ў тыя часы выражаўся вельмі невялікай колькасьцю тавараў. Так, усе тавары, якія перавозіліся з Італіі ў Нямеччыну цераз С.-Гатарскі перацяг на працягу году ў сярэднія вякі, зьмесьціліся-б у двох паяздох цяперашняй С.-Гатарскай чыгункі). Але важна, што ўвесь гэты невялікі таварны рух нямінуча праходзіў цераз Маскву, г. зн., іншымі словамі, маскоўскі князь мог зьбіраць мыта з купцоў болей, як іншы князь. Адначасна, і часткова з тэй самай прычыны, і кожная іншая натуральная даніна і аброк з сялян былі ў яго большыя таму, што сялянскае насяленьне каля Масквы было больш густое, чымся ў іншых месцах. Гэта тлумачыцца тым, што Маскоўскае княства, схаванае ў самай сярэдзіне Расійскай зямлі, было для насяленьня больш бясьпечным, чымся акраінныя землі. Да таго-ж маскоўскі кназь, атрымліваючы, з прычыны выгоднасьці<noinclude></noinclude> b144d4uimh0o2yfm4tr400tu1msa3rc 104 29512 87921 2022-08-17T13:45:23Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>свайго палажэньня, добрыя даходы, быў менш задзірысты, чымся іншыя, і на яго зямлі таму ахвотна сяліліся, бо там было меней небясьпек ад вайны. З усіх гэтых прычын ужо ў першай палавіне XІV-га сталецьця маскоўскі князь атрымаў прозьвішча «каліты», г. зн. мяшка з грашыма. Але будучы самым багатым, ён яшчэ ня быў самым дужым князем. Гэта зноў было для яго выгодна. Куды дужэйшыя за яго былі ў гэты час князі разанскія або ніжагародзкія і асабліва цьвярскія. Але ня трэба запамінаць, што ўсе гэтыя князі разам з маскоўскім былі тады васаламі, спадручнымі татарскага хана. Хан вельмі падазрэнна адносіўся да рускіх князёў і зусім ня быў прыхілен памагаць тым з іх, хто быў дужэйшы, бо дужаму князю магла прыйсьці ў галаву думка ня слухаць татараў, падняць супроць іх паўстаньне. З цьвярскім князем так і здарылася. Адгэтуль протэктарства, якое рабіў хан імена маскоўскаму князю, найбольш слабаму і ў вачох хана пайбольш бяскрыўднаму. Маскоўскі князь зрабіўся як-бы галоўным прыказчыкам хана, яму даручана было зьбіраць даніну татарскую з усіх іншых князёў. Як самы багаты, ён быў, зразумела, і самым надзейным зброшчыкам даніны. У яго заўсёды былі грошы. Гэтыя грошы ён пазычаў больш бедным князём, і, глядзіш,-тое або іншае княства пераходзіла ў маскоўскія рукі ня звычайным у фэўдальны час спосабам адкрытага захопу, а проста купляй ці закладам. Урэшце, з прычыны тэй самай нібы нязначнасьці маскоўскага князя, набывае ён сабе падтрыманьне і другой сілы. Апрача татарскага хана, маскоўскаму князю пачала спрыяць і пачала яго падтрымліваць расійская царква. Праваслаўная царква ў Расіі самым сваім існаваньнем была абавязана князём. Яна зьявілася на Русі, калі хрысьціўся ў канцы Х-га веку князь Уладзімер, якога ў падзяку гэтая царква і залічыла да ліку сьвятых. Царква была ў Расіі прыдворная установай, якая залежала ад князя. Па рэкомэндацыі князя назначаліся архірэі, якіх ён хацеў, і якіх ён праганнў, калі яны былі яму нявыгодны. Князь будаваў манастыры, дзе павінны былі маліцца за яго і за яго сваякоў, і распараджаўся ў гэтых манастырох, як у сябе ў маёнтку. Калі хто князю мог быць супраціўнікам па частцы ўплыву на царкву, дык хіба толькі вечы вялікіх гандлёвых гарадоў, якія распараджаліся з архірэямі і архімандрытам таксама, як у іншых месцах князі. Вечы прызначалі іх і скідалі і т. п. Татарскае заваяваньне вельмі памагло праваслаўнай царкве выкараскацца з-пад гэтай залежнасьці ад князя і ад веча. Веча, як мы ведаем, татары проста зьнішчылі. Што тычыцца князя, дык царква, якая прывыкла быць прыдворцай, знайшла сабе цяпер двор куды болыш магутны, чымся двор любога з рускіх князёў. А іменна: нашыя мітрапаліты, якія пераехалі цяпер жыць з Кіева ва Ўладзімер-на-Клязьме, завязалі простыя зносіны з татарскімі ханамі і пачалі атрымліваць ад іх жалаваныя граматы (ярлыкі).<noinclude></noinclude> bqysr3j17v49ka06mrog69sxab75faz 104 29513 87922 2022-08-17T13:49:28Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>У гэтых жалаваных граматах хан абяцаў царкве розныя ільготы, абяцаў ня браць з яе падаткаў, пасадзіў мітрапаліта за судзьдзю над усімі царкоўнымі людзьмі і незалежна ад княжага суда, пад адной толькі ўмовай, каб царква малілася за яго, хана, і за яго сваякоў. Хан быў, зразумела, недавярак, спачатку паганец, потым магамэтанін, але праваслаўная царква з гэтым ня лічылася. Ханам было выгодна, каб у рускіх цэрквах за іх маліліся. Яны разумелі, што адной сілай трымацца нельга і стараліся пераканаць насяленьне Расіі, што ім, ханам, дапамагае сам бог, што яны ёсьць тая улада, пастаўленая ад бога, аб якой гаворыцца ў пісаньні, і рускія архіpэі і сьвяшчэньнікі дапамагалі хану дасягнуць гэтай мэты. Так паміж праваслаўнай царквой і недавяркамі ханамі ўзьнік саюз, які для праваслаўнай царквы быў куды больш выгодным, чымся для татар, бо панаваньне татар, урэшце, было скінута. Царква-ж скарыстала міласьці хана, каб стаць самастойнай у адносінах да рускіх князёў. Князём, зразумела, гэта не падабалася, і цьвярскі князь, напрыклад, які паўстаў супроць татар, спрабаваў падпарадкаваць сабе і царкву. Уладзімерскі мітрапаліт павінен быў шукаць сабе саюзьнікаў і, у сваю чаргу, зьвярнуўся да лагоднага на выгляд маскоўскага князя. Мітрапаліт Пётра пераехаў жыць у Маскву, якая з тых час і зрабілася царкоўнай сталіцай Pacіі. Маскоўскі князь апіраўся, з аднаго боку, на сваё багацьце, з другога - на, татар, з трэцяга - на падтрыманьне царквы і пакрысе стаў на чале ўсіх рускіх князёў. Гэта здарылася даволі хутка, на працягу аднаго сталецьця. Ужо ў канцы XІV веку тагочасны маскоўскі князь Сымон іванавіч, сын івана Каліты (Каліта і значыць мяшок з грашыма), называўся Гордым, і летапіс пра яго запісаў, што яму былі адданы «пад руку» ўсе князі рускія, г. зн. ён нібыта зрабіўся сюзэрэнам усяе Расіі. Гэта, зразумела, ня зусім праўда. Сюзэрэнам усяе Расіі зрабіўся толькі прапраўнук гэтага князя, Іван Васільлевіч, у канцы ХV-га веку, але гэтая ня зусім праўда паказвае, як глядзелі на маскоўскага князя ужо за 100 год paней. Якія-ж экономічныя зьмены ляжалі ў падставе гэтай перамены - утварэньня з дробных асобных уладаньняў аднаго цэлага? Відавочна, што справа не магла абмежавацца аб'яднаньнем некалькіх фэўдальных уладароў каля аднаго старэйшага, што гэты факт павінен быў мець экономічную прычыну. Прыглядаючыся да зьмен, якія адбываліся адначасна з аб'яднаньнем Русі каля Масквы, мы пачынаем бачыць і гэтую экономічную прычыну. У XІІ-м веку, калі ўпяршыню ўпамінаецца Масква (першы ўпамінак аб ёй ёсьць у 1147 г.), гэта была проста сядзіба тагочаснага ўладзімерскага князя Юр'я Доўгарукага, якая стаяла на крутым рагу паміж р. Негліннай і Масквой, там, дзе стаіць цяпер вялікі крамлёўскі палац і Баровіцкія вароты. А ў канцы XІV-га веку, г. зн. цераз 200 год,<noinclude></noinclude> e1ktjftg1h5kktnidqo0am0gluekj4o 104 29514 87923 2022-08-17T13:54:02Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>у г. Маскве было некалькі тысяч двароў, г. зн. некалькі дзесяткаў тысяч насяленьня. А ў канцы ХVI-га веку, яшчэ цераз 200 год, Масква, згодна слоў аднаго ангельскага падарожніка, была «крыху больш за Лёндан», г. зн. была адным з самых вялікіх гарадоў Эўропы, і ўжо, зразумела, самым вялікім горадам у Расіі. Відавочна, што існаваньне такога вялікага гораду само па сабе значыла, што Расія не развальваецца больш на мноства дробных фэўдальных уладаньняў, бо горад з некалькімі дзесяткамі тысяч насяленьня, якое само сабою не магло ўрабляць зямлю, не арала і павінна было атрымліваць збожжа з боку, мог існаваць толькі дзякуючы гандлю збожжам ды іншай сырызнай. Калі-б такая сырызна не падвозілася з вакольных земляў, то насяленьне гораду загінула-б з голаду або павінна было-б разыйсьціся. З каго і як стваралася гэта насяленьне? Яно было ня толькі ў Маскве. і Цьвер, і Уладзімер, і Ніжні, і Разань, і Яраслаўль былі ў гэты час ужо значнымі гарадамі, хоць і меншымі за Маскву. Папершае, зразумела, ва ўсіх вялікіх фэўдалаў, хай сабе князь маскоўскі, або цьвярскі, або разанскі, была дворни вайсковаа і невайсковая, у вельмі вялікім разьмеры, якая лічылася соткамі, а, мабыць, і тысячамі людзей. У больш вялікіх чыноў княжай дворні быў, зразумела, і свой двор, і жыў кожны з іх у сваёй сядзібе. Але гэтага мала: навокал двара папа зьбіраліся ня толькі служылыя людзі, але й людзі чорныя, як тады гаварылі, пасадзкія, як іх яшчэ называлі, бо яны жылі ня ў самым горадзе. г. зн. не ў пасёлку, умацаваным сьценамі навокал княжага двара, а навокал сьцен, у так званым пасадзе. Гэтыя пасадзкія людзі былі, галоўным чынам, рамесьнікамі, тымі самымі вясковымі рамесьнікамі, якіх мы знаходзім раней, але якія пачалі сваім рамяством паступова абслугоўваць ня толькі адну сваю вёску і бліжэйшыя вёскі, а і ўсё вакольнае насяленьне. Самыя лепшыя кавалі, самыя лепшыя сядзельнікі, шаўцы, краўцы-усе яны зьбіраліся навокал двара самага вялікага пана, бо тут былі самыя выгодныя заказчыкі і болей за ўсё можна было зарабіць. Да паслуг гэтых рамесьнікаў часьцей за ўсё зварачаліся тыя масы дробных фэўдалаў, будучых памешчыкаў і дваран, якія па беднасьці не маглі заводзіць такую шматлікую, багатую на розных вывучаных людзей, дворню, як вялікія фэўдалы. Урэшце, і купцы, гандляры прадметамі роскашы, ахватней ехалі, зразумела, да двара самых багатых князёў з тае самае прычыны. Тут болей за ўсё было магчымасьці прадаць тавар. Тут былі самыя выгодныя пакупцы. У маскве XІV-га веку мы знаходзім ужо «гасьцей суражан»,-купцоў, якія вялі зносіны з Італіяй цераз Гэнуэскія калёнії у Крыме. Такім чынам, у Маскве, поруч з насяленьнем фэўдальным, утварылася і маладое гарадзкое, кажучы як на захадзе, буржуазнае насяленьне, якое складалася з рамесьнікаў і гандляроў. Масква ня была падобна ужо на звычайны двор фэўдальнага ўладара. Гэта<noinclude></noinclude> jdi0sb62tgb0x64mf11yl8phnnkl5sv 104 29515 87924 2022-08-17T18:00:44Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> — Вось цяпер я пазнаю майго Роба! Майго галубочка! — сказала місіс Браун, выціраючы звільгочаны слязмі маршчыністы твар і пяшчотна абнімаючы Тачыльшчыка. — Зойдзеце да мяне, Роб, дадому? — Так, — адказаў Тачыльшчык. — І хутка, Роб, любенькі? — запыталася місіс Браун. — І часта будзеце заходзіць? — Так, так, так! — сказаў Роб. — Клянуся душой і целам, прыду! — І калі ён стрымае слова, — сказала місіс Браун, узняўшы рукі да неба і задраўшы дрыготную галаву, — я ніколі не буду падыходзіць да яго, хоць мне вядома, дзе ён жыве, і ніколі не скажу пра яго ні слаўца! Ніколі! Гэты ўсклік як быццам даў крышачку ўцехі злашчаснаму Тачыльшчыку, які адразу паціснуў руку місіс Браун і са слязмі на вачах упрашваў яе не чапаць хлапца і не губіць яго надзей на будычыню. Місіс Браун, яшчэ раз пяшчотна яго абняўшы, выказала згоду, але, перш чым пайсці за дачкой, азірнулася, цішком паклікала яго пальцам і хрыплым шэптам папрасілаа ў яго грошай. — Дайце мне шылінг, любенькі, — сказала яна, і хцівасць адлюстравалася на яе твары, — або шэсць пенсаў! Дзеля старога знаёмства. Я такая бедная. А мая красуня-дачка, — яна азірнулася ў яе бок, — гэта-ж мая дачка, Роб, — трымае мяне ўпрогаладзь. Але калі Тачыльшчык неахвотна сунуў ёй у руку грошы, дачка паціхеньку вярнулася і, схапіўшы матку за руку, вырвала манету. — Як? — усклікнула яна. — Зноў грошы! Вечна грошы і грошы! Дрэнна-ж вы памятаеце аб тым, што я вам надоечы гаварыла! Вось! Вазьміце! Старая застагнала, калі грошы былі вернуты іх уласніку, але не пратэстуючы, пачыкільгала разам за дачкою ў завулак, які межаваўся з дваром. Тачыльшчык, сумуючы аб сваіх праступках толькі пастолькі, паколькі яны цягнулі за сабой такія непрыемныя вынікі, супакоіў свае ўстрывожаныя пачуцці і набраўся спакойнага выгляду, падумаўшы аб тым, як лоўка ён пазбавіўся ад капітана Катля (гэты ўспамін амаль заўсёды прыводзіў яго ў надзвычай добры настрой), і накіраваўся ў кантору Домбі, каб атрымаць загады ад свайго гаспадара. Там яго гаспадар, такі праніклівы і зыркі, што Роб затрапятаў перад ім, сур'ёзна баючыся, каб яго не аблаялі за спатканне з місіс Браун, аддаў яму як звычайна папку з раняшняй поштай для містэра Домбі і запіску да місіс Домбі, і толькі кіўнуў галавой, загадваючы яму быць асцярожным і растаропным.<noinclude></noinclude> mxzyh7qgk65c2kc6y94f8iai4j3pafx 104 29516 87925 2022-08-17T18:12:12Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> Астаўшыся адзін у сваім кабінеце, містэр Каркер узяўся за работу і працаваў увесь дзень. Але калі паперы з яго стала зніклі адна за другой, ён зноў пачаў разважаць. Ён стаяў на звычайным сваім месцы і ў звычайнай сваёй позе, утаропіўшыся ў падлогу, калі ўвайшоў яго брат і прынёс назад пісьмы, узятыя адсюль на працягу дня. Ён паціхеньку паклаў іх на стол і хацеў адразу-ж пайсці назад, калі містэр Каркер-загадчык сказаў: — Ну-с, Джон Каркер, што прывяло ''вас'' сюды? Яго брат паказаў на пісьмы і зноў памаленьку пайшоў да дзвярэй. — Дзіўна, — сказаў загадчык, — што вы прыходзіце сюды і адыходзіце, нават не запытаўшыся пра здароўе нашага гаспадара. — Нам сказалі сёння раніцой у канторы, што містэр Домбі папраўляецца, — адказаў брат. — Вы — такі пакорны чалавек, — з усмешкай сказаў загадчык, — між іншым, такім вы сталі на працягу гэтых год, — што, гатоў паклясціся, вы-б засмуціліся, калі-б з ім здарылася бяда. — Я быў-бы шчыра засмучаны, Джэймз, — адказаў той. Ён быў-бы засмучаны! — сказаў загадчык, паказваючы на яго пальцам, нібы заклікаючы да кагосьці прысутнага пры размове. — Ён быў-бы шчыра засмучаны? Вось гэты мой брат! Гэты маленькі клерк, гэты нікому не патрэбны чарвяк, павернуты тварам да сцяны, нібы паганая карціна! Ён, які прасядзеў так бог ведае колькі год! ''Ён'' поўны ўдзячнасці, пашаны, адданасці і думае, што я гэтаму паверу! Я ні ў чым не хачу вас запэўніць, Джэймз, — запярэчыў брат. Будзьце справядлівы да мяне таксама, як да любога са сваіх падначаленых. Вы ў мяне запыталіся, і я вам адказаў. — У вас, зразумела, ёсць падставы быць удзячным яму! — пагардліва сказаў загадчык. — Ды няўжо вам невядома, што вас тут трымаюць як танны прыклад і знамянальны доказ літасці Домбі і Сына, дзеля таго, каб расла слаўная рэпутацыя гэтай вялікай фірмы. — Невядома, — ціхамірна запярэчыў яго брат. — Я ўжо даўно паверыў у тое, што мяне тут трымаюць па іншых падставах, больш бескарыслівых. Памылкова был-б думаць, што толькі вы адзін, узвышаны над усімі іншымі, які заслужыў давер'е і ўзнагароду (узвышаны з самага пачатку, я гэта ведаю, дзякуючы вашым выключным здольнасцям і прыстойнасці) і які падтрымлівае з містэрам Домбі больш блізкія адносіны, чым хто-б там ні было, стаіць, калі можна так сказаць, на роўня з ім і асыпаны яго ласкамі і шчодрасцямі, — памылкова, кажу я, было-б думаць, што толькі вы адзін клапоціцеся аб яго шчасці і рэпутацыі. Я шчыра веру, што няма<noinclude></noinclude> 5889yqt5tmjoezhzimyeijrpcselupg 87926 87925 2022-08-17T18:23:26Z RAleh12 3563 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> Астаўшыся адзін у сваім кабінеце, містэр Каркер узяўся за работу і працаваў увесь дзень. Але калі паперы з яго стала зніклі адна за другой, ён зноў пачаў разважаць. Ён стаяў на звычайным сваім месцы і ў звычайнай сваёй позе, утаропіўшыся ў падлогу, калі ўвайшоў яго брат і прынёс назад пісьмы, узятыя адсюль на працягу дня. Ён паціхеньку паклаў іх на стол і хацеў адразу-ж пайсці назад, калі містэр Каркер-загадчык сказаў: — Ну-с, Джон Каркер, што прывяло ''вас'' сюды? Яго брат паказаў на пісьмы і зноў памаленьку пайшоў да дзвярэй. — Дзіўна, — сказаў загадчык, — што вы прыходзіце сюды і адыходзіце, нават не запытаўшыся пра здароўе нашага гаспадара. — Нам сказалі сёння раніцой у канторы, што містэр Домбі папраўляецца, — адказаў брат. — Вы — такі пакорны чалавек, — з усмешкай сказаў загадчык, — між іншым, такім вы сталі на працягу гэтых год, — што, гатоў паклясціся, вы-б засмуціліся, калі-б з ім здарылася бяда. — Я быў-бы шчыра засмучаны, Джэймз, — адказаў той. — Ён быў-бы засмучаны! — сказаў загадчык, паказваючы на яго пальцам, нібы заклікаючы да кагосьці прысутнага пры размове. — Ён быў-бы шчыра засмучаны? Вось гэты мой брат! Гэты маленькі клерк, гэты нікому не патрэбны чарвяк, павернуты тварам да сцяны, нібы паганая карціна! Ён, які прасядзеў так бог ведае колькі год! ''Ён'' поўны ўдзячнасці, пашаны, адданасці і думае, што я гэтаму паверу! — Я ні ў чым не хачу вас запэўніць, Джэймз, — запярэчыў брат. Будзьце справядлівы да мяне таксама, як да любога са сваіх падначаленых. Вы ў мяне запыталіся, і я вам адказаў. — У вас, зразумела, ёсць падставы быць удзячным яму! — пагардліва сказаў загадчык. — Ды няўжо вам невядома, што вас тут трымаюць як танны прыклад і знамянальны доказ літасці Домбі і Сына, дзеля таго, каб расла слаўная рэпутацыя гэтай вялікай фірмы. — Невядома, — ціхамірна запярэчыў яго брат. — Я ўжо даўно паверыў у тое, што мяне тут трымаюць па іншых падставах, больш бескарыслівых. Памылкова был-б думаць, што толькі вы адзін, узвышаны над усімі іншымі, які заслужыў давер'е і ўзнагароду (узвышаны з самага пачатку, я гэта ведаю, дзякуючы вашым выключным здольнасцям і прыстойнасці) і які падтрымлівае з містэрам Домбі больш блізкія адносіны, чым хто-б там ні было, стаіць, калі можна так сказаць, на роўня з ім і асыпаны яго ласкамі і шчодрасцямі, — памылкова, кажу я, было-б думаць, што толькі вы адзін клапоціцеся аб яго шчасці і рэпутацыі. Я шчыра веру, што няма<noinclude></noinclude> 6iu3rblyb49fb30ujirzgc3brk8s4y3 104 29517 87927 2022-08-17T18:39:39Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>ў гэтай канторы ні аднаго, пачынаючы з вас і канчаючы самым ніжэйшым служачым, хто-б не падзяляў гэтага пачуцця. — Вы хлусіце! — усклікнуў загадчык, раптам пачырванеўшы ад злосці. — Вы — двурушнік, Джон Каркер, і вы хлусіце! — Джэймз! — закрычаў той, успыхнуўшы ў сваю чаргу. — Што вы хочаце сказаць, гаворачы гэтыя зняважлівыя словы? Чаму вы гнусна кідаеце іх мне ў твар без ўсякай прычыны з майго боку? — Я вам кажу, — прамовіў загадчык, — што вашу двурушнасць і пакорлівасць і двурушнасць і пакорлівасць ўсіх служачых я ненавіджу, — ён зняважліва пстрыкнуў пальцамі. — Я бачу вас наскрозь! Вы для мяне празрысты, як паветра! Няма нікога са служачых, якія займаюць месца паміж мною і самым апошнім ў гэтай канторы (да яго вы ставіцеся спагадліва, і не без падстаў, бо вас раздзяляе невялікая адлегласць), хто-б цішком не парадаваўся прыніжэнню свайго гаспадара, хто-б у глыбіні душы не адчуваў да яго нянавісці, хто-б не жадаў яму зла і хто-б не паўстаў, каб была ў яго храбрасць і сіла! Чым больш карыстаемся яго ласкамі, тым больш зносім ад яго крыўд; чым бліжэй да яго, тым далей ад яго! Вось якое перакананне ўсіх служачых! — Не ведаю, — адазваўся брат, чыё абурэнне хутка саступіла месца здзіўленню, — не ведаю, хто вам нагаварыў такіх рэчаў і чаму вам захацелася выпрабоўваць мяне, а не каго-небудзь іншага. А вы мяне выпрабоўвалі і абдурвалі — у гэтым я цяпер упэўнены. Вы трымаецеся і гаворыце так, як ніколі яшчэ не было. Паўтараю яшчэ раз — вас ашукваюць. — Ведаю, што ашукваюць, — сказаў загадчык, — я вам гэта ўжо казаў. — Не я, — запярэчыў яго брат. — Ваш даносчык, калі ёсць ён у вас. А калі няма, то вашы ўласныя думкі і падазрэнні. — У мяне няма ніякіх падазрэнняў, — сказаў загадчык. — У мяне ёсць упэўненасць. Усе вы — маладушныя, подлыя, ліслівыя сабакі! Усе вы прыкідваецеся, усе двурушнічаеце, ўсе сцвярджаеце адны і тыя-ж жаласлівыя словы, усе захоўваеце адну і тую-ж тайну, якую лёгка разгадаць. Калі ён замаўчаў, яго брат, не кажучы ні слова, пайшоў і зачыніў за сабой дзверы. Містэр Каркер-загадчык прысунуў да каміна крэсла і пачаў памаленьку разбіваць вугаллі качаргой. — Труслівыя, гнусныя стварэнні! — прамармытаў ён, агаляючы два рады бліскучых зубоў. — Няма сярод іх нікога, хто-б не прытварыўся ўзрушаным і абураным… Ба! Каб у кожнага з іх была ўлада і каб яны мелі розум і смеласць, каб скарыстаць гэту ўладу, усе яны зняважылі-б гордасць містэра Домбі і знішчылі-б яе таксама бязлітасна, як я разбіваю гэтыя вугаллі!<noinclude></noinclude> s4obl7f8yr1t06g7qc443lipopo6ri3 104 29518 87928 2022-08-17T18:59:13Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> Яго апанавала яшчэ больш глыбокае раздум'е і ён сядзеў, разважаючы над чарнеючым попелам, пасля падняўся з выглядам чалавека, які адарваўся ад кнігі, і, азірнуўшыся вакол, узяў капялюш і пальчаткі і накіраваўся туды, дзе чакаў яго конь, сеў на яго і паехаў па асветленых вуліцах; быў вечар. Ён наблізіўся да дома містэра Домбі, затрымаў каня і, праязджаючы ступою, паглядзеў угору, на вокны. Спачатку яго ўвагу прыцягнула тое акно, у якім ён бачыў некалі Фларэнс з яе сабакам, хоць цяпер у ім не было святла. Ён усміхнуўся, акінуўшы позіркам велічны фасад дома, і, здавалася, ганарліва адвярнуўся ад гэтага цёмнага акна. — Быў час, — сказаў ён, — калі цяжка было сачыць нават за вашай маленькай узыходзячай зоркай і ведаць, дзе збіраюцца воблакі, каб у выпадку неабходнасці засланіць вас. Але цяпер узышла планета і зацямніла вас сваім ззяннем. {{Цэнтар|'''''РАЗДЗЕЛ XLVII'''''}} {{Цэнтар|'''''Грымнуў гром.'''''}} Час не расхістаў перашкоды паміж містэрам Домбі і яго жонкай. Іх ганарлівасці, адрозніваючыся характарам, былі аднолькавай сілы; нібы крэмень, іх варожасць высякала іскру паміж імі, якая то тлела, то разгаралася ў залежнасці ад акалічнасцей, спальвала ўсё ў сумесным іх жыцці і ператварала іх шлюбны шлях у дарогу, усыпаную попелам. Будзем справядлівымі да яго. Аддаючыся страшэннаму заблуджэнню ўсяго свайго жыцця, ён гнаў Эдзіт уперад і мала думаў аб тым, да якой мэты і як яна ідзе. Аднак, пачуццё яго да яе — якое-б яно ні было — аставалася такім, якім было спачатку. Яна правінілася перад ім у тым, што невядома чаму адмовілася прызнаць вялікую яго ўладу і цалкам ёй падначаліцца, а значыцца, належала выправіць яе і ўціхамірыць; але ў іншых адносінах ён па-ранейшаму, з уласцівай яму халоднасцю, лічыў яе за асобу, якая пры жаданні здольна зрабіць гонар яго выбару і імю і садзейнічаць славе яе ўласніка. За шэсць месяцаў, што прайшлі пасля няшчаснага здарэння з містэрам Домбі, у іх адносінах не адбылося ніякай перамены. Мрамарная скала не магла-б стаяць на яго шляху з большай упартасцю, чым стаяла яна, і самая ледзяная крыніца ў нетрах глыбокай пячоры, куды не пранікае промень святла, не магла быць больш непрыступнай і халоднай, чым ён.<noinclude></noinclude> cbd9ta2jo2zoegerruscl37lgv5ohgw 87944 87928 2022-08-18T11:20:18Z VasyaRogov 1510 proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude><section begin="ch46"/>Яго апанавала яшчэ больш глыбокае раздум'е і ён сядзеў, разважаючы над чарнеючым попелам, пасля падняўся з выглядам чалавека, які адарваўся ад кнігі, і, азірнуўшыся вакол, узяў капялюш і пальчаткі і накіраваўся туды, дзе чакаў яго конь, сеў на яго і паехаў па асветленых вуліцах; быў вечар. Ён наблізіўся да дома містэра Домбі, затрымаў каня і, праязджаючы ступою, паглядзеў угору, на вокны. Спачатку яго ўвагу прыцягнула тое акно, у якім ён бачыў некалі Фларэнс з яе сабакам, хоць цяпер у ім не было святла. Ён усміхнуўся, акінуўшы позіркам велічны фасад дома, і, здавалася, ганарліва адвярнуўся ад гэтага цёмнага акна. — Быў час, — сказаў ён, — калі цяжка было сачыць нават за вашай маленькай узыходзячай зоркай і ведаць, дзе збіраюцца воблакі, каб у выпадку неабходнасці засланіць вас. Але цяпер узышла планета і зацямніла вас сваім ззяннем. <section end="ch46"/> <section begin="ch47"/>{{Цэнтар|'''''РАЗДЗЕЛ XLVII'''''}} {{Цэнтар|'''''Грымнуў гром.'''''}} Час не расхістаў перашкоды паміж містэрам Домбі і яго жонкай. Іх ганарлівасці, адрозніваючыся характарам, былі аднолькавай сілы; нібы крэмень, іх варожасць высякала іскру паміж імі, якая то тлела, то разгаралася ў залежнасці ад акалічнасцей, спальвала ўсё ў сумесным іх жыцці і ператварала іх шлюбны шлях у дарогу, усыпаную попелам. Будзем справядлівымі да яго. Аддаючыся страшэннаму заблуджэнню ўсяго свайго жыцця, ён гнаў Эдзіт уперад і мала думаў аб тым, да якой мэты і як яна ідзе. Аднак, пачуццё яго да яе — якое-б яно ні было — аставалася такім, якім было спачатку. Яна правінілася перад ім у тым, што невядома чаму адмовілася прызнаць вялікую яго ўладу і цалкам ёй падначаліцца, а значыцца, належала выправіць яе і ўціхамірыць; але ў іншых адносінах ён па-ранейшаму, з уласцівай яму халоднасцю, лічыў яе за асобу, якая пры жаданні здольна зрабіць гонар яго выбару і імю і садзейнічаць славе яе ўласніка. За шэсць месяцаў, што прайшлі пасля няшчаснага здарэння з містэрам Домбі, у іх адносінах не адбылося ніякай перамены. Мрамарная скала не магла-б стаяць на яго шляху з большай упартасцю, чым стаяла яна, і самая ледзяная крыніца ў нетрах глыбокай пячоры, куды не пранікае промень святла, не магла быць больш непрыступнай і халоднай, чым ён. <section end="ch47"/><noinclude></noinclude> 6kfcx7mikfr62bzgwkcgpi85fo0vbsu 104 29519 87929 2022-08-17T19:25:28Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> Надзея, што ўспыхнула ў сэрцы Фларэнс, калі ёй уявілася магчымасць новага дамашняга ачага, да таго часу зусім згасла. Калі і аставаўся ў яе яшчэ цень надзеі, што ў далёкай будучыні Эдзіт і яе бацька могуць быць шчаслівымі ў сумесным жыцці, то сама яна ўжо не спадзявалася заваяваць бацькаўскую любоў. Фларэнс любіла яго па-ранейшаму, але паступова пачала любіць яго хутчэй як чалавека, які быў ёй дарагім або мог быць дарагім, чым як рэальнае стварэнне, якое знаходзілася перад яе вачыма. Нейкі ўціхаміраны смутак, з якім яна любіла памёршага маленькага Поля або сваю маці, афарбоўваў яе думкі аб ім і нібы ператвараў іх у пяшчотны ўспамін. Гэта перамена, калі можна сказаць, адбылася з ёй непрыкметна, падобна пераходу ад дзяцінства да юнацтва, і надышла адначасова з пераходам. Фларэнс было амаль што семнаццаць гадоў, калі, разважаючы ў адзіноце, яна гэта ўразумела. Цяпер яна часта бывала адна, бо ранейшыя адносіны паміж ёю і яе маткай рэзка змяніліся. Калі здарыўся няшчасны выпадак з яе бацькам і ён ляжаў унізе, Фларэнс упершыню заўважыла, што Эдзіт яе цураецца. Пакрыўджаная, узрушаная, але не разумеючая, як можна гэта пагадніць з яе ласкавым абыходжаннем пры кожнай сустрэчы, Фларэнс аднойчы вечарам пайшла зноў да яе ў пакой. — Мама, — сказала яна, падышоўшы да яе паціхеньку, — я вас засмуціла? Эдзіт адказала: «не». — Напэўна, я ў нечым правінілася, — прадаўжала Фларэнс. — Скажыце мне, у чым? Вы змянілі свае адносіны да мяне, любая мама. Я нават расказаць вам не магу, як востра я адчуваю найменшую перамену, бо люблю вас усім сэрцам. — Таксама, як і я вас, — сказала Эдзіт. — Ах, Фларэнс, верце мне, ніколі я не любіла вас мацней, чым цяпер! — Чаму вы так часта мяне пакідаеце і цураецеся мяне? — запыталася Фларэнс, — і чаму вы так дзіўна на мяне пазіраеце, любая мама? Гэта-ж праўда, так? Цёмныя вочы Эдзіт адказалі ёй сцвярджальна. — Чаму? — упрашальна паўтарыла Фларэнс. — Скажыце, чаму, каб я ведала, як вам дагадзіць. І скажыце мне, што цяпер будзе інакш. — Дарагая Фларэнс, — адказала Эдзіт, сціскаючы руку, што абдымала яе шыю, і заглядаючы ў вочы, якія пазіралі на яе з такой любоўю, калі Фларэнс апусцілася перад ёю на калені, — прычыны я не магу вам сказаць. Не мне гэта гаварыць, не вам слухаць, але я ведаю, што гэта так і што так павінна быць. Няўжо-б я рабіла так калі-б гэтага не ведала?<noinclude></noinclude> 4ogvel78rpkym1p2x443icrpscy15j6 104 29520 87930 2022-08-17T19:42:13Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> — Значыць, ''мы'' павінны быць чужымі адна для адной, мама? — запыталася Фларэнс, пазіраючы на яе нібы ў сполаху. Эдзіт, бязгучна паварушыўшы губамі, адказала сцвярджальна. Фларэнс пазірала на яе ўсё з большым страхам і здзіўленнем, пакуль слёзы, што струменіліся па твары, не схавалі ад яе Эдзіт. — Фларэнс! Дарагая мая! — шпарка прамовіла Эдзіт. — Выслухайце мяне. Я не магу бачыць вас такой сумнай. Супакойцеся. Вы бачыце, што я ўладаю сабой. А хіба гэта мне лёгка? Яе голас і твар зноў былі спакойныя, калі яна праказала гэтыя апошнія словы, а пасля дадала: — Не зусім чужыя. Часткова. І толькі для выгляду, Фларэнс, бо ў глыбіні душы я астаюся для вас тою самаю і заўсёды буду такой. А тое, што я раблю, я раблю не для сябе. — Гэта для мяне, мама? — запыталася Фларэнс. — Досыць ведаць тое, што ёсць, — памаўчаўшы сказала Эдзіт, — а чаму гэта робіцца — не мае значэння. Дарагая Фларэнс, так лепш, гэта неабходна… мы павінны сустракацца радзей. Сяброўства, якое звязвала нас да гэтага часу, трэба парваць. — Калі? — закрычала Фларэнс. — О, мама, калі? — Цяпер, — сказала Эдзіт. — І на заўсёды? — запыталася Фларэнс. — Я гэтага не кажу, — адказала Эдзіт. — Я гэтага не ведаю. Не скажу я таксама, што сяброўскія адносіны паміж намі не да месца, хоць мне варта было-б ведаць, што дабра ад іх не будзе. Мой шлях быў па сцежках, па якіх вы ніколі не пойдзеце, і адсюль мой шлях вядзе бог ведае куды… я яго не бачу. Яе голас сціх; яна сядзела і пазірала на Фларэнс, і ў яе позірку была нейкая дзіўная баязнь і адчужанасць, якую ўжо Фларэнс аднойчы заўважыла. — Мама, — з трывогай сказала Фларэнс, — апрача таго, што вы мне сказалі, з вамі адбылася яшчэ нейкая перамена, якая мяне палохае. Дазвольце мне пабыць крыху з вамі. — Не, — запярэчыла Эдзіт, — не, дарагая! Мне лепш астацца цяпер адной і ўнікаць вас. Не пытайцеся ў мяне ні пра што, але верце, што, калі я здаюся непастаяннай або капрызнай у адносінах да вас, я раблю так не па сваёй волі і не дзеля сябе. Хоць цяпер мы больш чужыя адна адной, чым раней, верце, што ў глыбіні душы я не змянілася. Прабачце мне, што я яшчэ больш засмуціла ваш пануры дом. Я — цень, які паў на яго, і вельмі добра гэта ведаю. Больш ніколі не будзем гаварыць аб гэтым. — Мама, — усхліпваючы, прагаварыла Фларэнс, — няўжо мы павінны расстацца?<noinclude></noinclude> 3zsqqaf5jno15822cgw304kmy18n43p 104 29521 87931 2022-08-18T06:49:38Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> — Мы робім такім чынам іменна для таго, каб нам не давялося расстацца, — сказала Эдзіт. — Не пытайцеся больш ні аб чым. Ідзіце, Фларэнс! З вамі мая любоў і маё раскаянне! З гэтай гадзіны Фларэнс і Эдзіт ніколі не былі разам, як раней. На працягу многіх дзён яны рэдка сустракаліся, хіба толькі за сталом і ў прысутнасці містэра Домбі. У такіх выпадках Эдзіт, уладная, непахісная і маўклівая, нават не пазірала на яе. Калі пры гэтым быў містэр Каркер, — а гэта бывала часта ў перыяд выздараўлення містэра Домбі і пасля, — Эдзіт яшчэ больш цуралася яе і была яшчэ больш стрыманай, чым звычайна. Але калі-б не здаралася ёй сустрэцца з Фларэнс сам-на-сам, яна абдымала яе таксама пяшчотна, як і раней, хоць ганарысты яе твар ужо не так змякчаўся, і часта, вярнуўшыся дадому позна ўвечары, яна як і раней, ціхенька ўваходзіла ў пакой Фларэнс і шаптала: «Спакойнай ночы», нахіліўшыся да яе падушак. Не ведаючы ў сне аб яе наведваннях, Фларэнс часамі прачыналася, нібы ёй прысніліся гэтыя словы, праказаныя ледзь чутна, і нібы адчувала на сваім твары дотык губ. Але гэта здаралася ўсё радзей і радзей, па меры таго, як ішоў час. Пакутлівае адчужэнне паміж ёю і Эдзіт запаўнялася для Фларэнс адной толькі думкай; хоць гэта было слабым уцяшэннем для яе змучанага сэрца, яна старалася знайсці ў ёй нейкае супакаенне. Не разрываючыся больш паміж любоўю і абавязкам у адносінах да дваіх, Фларэнс магла любіць абаіх і не крыўдзіць ні таго, ні другога. Яна магла ім абоім, нібы ценям, створаным яе ўяўленнем, адвесці месца ў сваім сэрцы і не зневажаць іх ніякімі сумненнямі. Так і спрабавала яна рабіць. Здаралася — і досыць часта, — што неразуменне, выкліканае пераменай, якая адбылася з Эдзіт, авалодвала яе думкамі і палохала яе; але яна не цікавілася, спакойна аддаючыся зноў ціхаму смутку і адзіноце. Фларэнс патрэбна было толькі ўспомніць аб тым, што зорка, абяцаўшая ёй шчасце, паблёкла ў змроку, які атуліў дом, і яна плакала і пагаджалася. Так Фларэнс мінула семнаццаць гадоў. Самотнае жыццё зрабіла яе нясмелай і скромнай, але не зрабіла больш жорсткім яе ціхага характару і палкага сэрца. Дзіця, мяркуючы па нявіннай яе простадушнасці; жанчына, калі меркаваць па скромнай яе самаўпэўненасці і глыбокім, напружаным пачуцці. У яе цудоўным твары і прыгожай, кволай постаці нібы спалучаліся і зліваліся дзіця і жанчына; здавалася, вясна не хоча адступіць, хоць прышло лета, і стараецца зацямніць прыгожасцю бутонаў кветкі, што распусціліся. Але ў яе голасе, які пранікаў у душу, у яе ціхім позірку, у нейкім дзіўным ззянні, якое час ад часу асвятляла яе твар, і ў задумлівай яе прыгожасці было штосьці, што нагадвала памёршага. І на совеце ў<noinclude></noinclude> qp1f5wce7eybcyi1fsrzys70i7uymt0 104 29522 87932 2022-08-18T07:08:32Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>Зале Слуг перашэптваліся аб гэтым, ківалі галовамі і яшчэ з большым апетытам елі і пілі, яшчэ цясней звязаныя сяброўствам. Гэтыя ўважлівыя назіральнікі шмат чаго маглі расказаць аб містэры і місіс Домбі і аб містэры Каркеры, які быццам быў пасярэднікам паміж імі і прыходзіў і адыходзіў, нібы, спрабаваў іх пагадзіць, але заўсёды без поспеху. Яны ўсё бедавалі аб прыкрым становішчы спраў і ўсё рашылі аб тым, што місіс Піпчын (варожасць да якой аставалася непарушнай) прыклала да гэтага руку. Госці, якія звычайна бывалі ў доме, і знаёмыя, якіх наведвалі містэр і місіс Домбі, лічылі, што абодва яны падыходзяць адзін да аднаго, калі ўжо гаварыць аб ганарыстасці, але гэтаму пытанню яны не надавалі вялікай увагі. Шмат хто з тых, каго запрашалі толькі на ўрачыстых выпадках, бадай ці ведалі, хто такая Фларэнс, і, варочаючыся дадому, казалі: «Вось як! Дык ''гэта'' міс Домбі сядзела там у кутку? Вельмі прыгожанькая, але крыху кволая з выгляду і задуменная!» Так, сапраўды, пасля апошніх шасці месяцаў Фларэнс іменна такой і была, калі ў замяшанні і ледзь не ў спалоху заняла месца за абедзенным сталом напярэдадні другой гадавіны шлюбу свайго бацькі з Эдзіт (першая гадавіна супала з хваробай місіс Ск'ютон, разбітай паралічам). Падставамі для яе апасенняў былі толькі знамянальны дзень, выраз твара яе бацькі, які яна заўважыла, шпарка кінуўшы на яго позірк, і прысутнасць Каркера, непрыемная ёй заўсёды, а сёння больш, чым калі-б там ні было. Эдзіт была ў пышным уборы, бо яна і містэр Домбі павінны былі прысутнічаць у той дзень на вечары, куды іх запрасілі, і абед быў прызначаны на больш позні час. Яна з'явілася, калі ўсе ўжо сядзелі за сталом, і містэр Каркер устаў і падвёў яе да стала. У часе абеду амаль не размаўлялі. Фларэнс чула як яе бацька час ад часу загаварваў з містэрам Каркерам аб справах, чула яго ціхія адказы, але яна мала звяртала ўвагі на іх гутарку і з нецярплівасцю чакала канца абеду. Калі падалі дэсерт і слугі пайшлі, містэр Домбі, які ўжо не раз адкашліваўся, што не прадвяшчала дабра, сказаў: — Місіс Домбі, думаю вы ведаеце: я сказаў эканомцы аб тым, што заўтра к абеду ў нас будуць госці? — Я не абедаю дома, — адазвалася яна. — Кампанія невялікая, — бестурботна прадаўжаў містэр Домбі, робячы выгляд, быццам не чуў, што яна сказала, — чалавек дванаццаць-чатырнаццаць. Мая сястра, маёр Бегсток і яшчэ некалькі асоб, з якімі вы мала знаёмы. — Я не абедаю дома, — паўтарыла яна.<noinclude></noinclude> ger8v5is9wy0yzrtc7ul02bswbk7ko8 104 29523 87933 2022-08-18T07:21:45Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> — Якімі б сумнявальнымі ні былі для мяне падставы іменна цяпер успамінаць гэту падзею з прыемнасцю, — сказаў містэр Домбі ўсё тым-жа велічным тонам, як быццам яна ні прамовіла ні слова, — аднак, місіс Домбі, трэба захоўваць прыстойнасць перад грамадою. Калі вы, місіс Домбі, сябе не паважаеце… — Так, не паважаю, — сказала яна. — Пані, — закрычаў містэр Домбі, стукнуўшы па стале кулаком, — будзьце ласкавы выслухаць мяне! Я кажу, што калі вы абсалютна сябе не паважаеце… — А я кажу, што не паважаю абсалютна, — сказала яна. Ён паглядзеў на яе, але твар, які павярнуўся да яго, не змяніўся-б, нават калі-б ёй у вочы паглядзела смерць. — Каркер, — звярнуўся містэр Домбі больш спакойным тонам да гэтага джэнтльмена, — з прычыны таго, што вы і раней былі пасярэднікам паміж мною і місіс Домбі і з прычыны таго, што я не маю намеру парушыць правілы прыстойнасці, паколькі гэта датычыць асабіста мяне, то я папрашу паведаміць місіс Домбі, што, калі яна абсалютна сябе не паважае, я сябе некалькі паважаю і, значыцца, пацвярджаю маё распараджэнне на заўтра. — Перадайце вашаму ўладару, сэр, — сказала Эдзіт, — што я бяру на сябе смеласць перагаварыць з ім аб гэтым прадмеце ў бліжэйшы час і што я буду гаварыць з ім сам-на-сам. — Пані, — сказаў яе муж, — містэр Каркер ведае прычыну, якая прымушае мяне адмовіць вам у гэтай просьбе, і з гэтай прычыны яму дазваляецца не перадаваць вашага даручэння. Ён заўважыў, што яна адвяла вочы, і прасачыў за яе позіркам. — Тут знаходзіцца ваша дачка, сэр, — сказала Эдзіт. — Мая дачка тут астанецца, — сказаў містэр Домбі. Фларэнс, якая ўстала з-за стала, зноў села, закрываючы твар рукамі і дрыжучы. — Мая дачка, пані… — пачаў містэр Домбі. Але Эдзіт перапыніла яго; хоць яна не павысіла голас, ён гучэў так выразна, што яго можна было-б пачуць і ў навальніцу. — Паўтараю вам, што я хачу гаварыць з вамі сам-на-сам, — сказала яна. — Калі вы не звар'яцелі, прыслухайцеся да маіх слоў. — Я маю права, пані, — запярэчыў яе муж, — гаварыць з вамі калі і дзе мне захочацца. А мне хочацца гаварыць тут і цяпер. Яна ўстала, нібы хацела выйсці з пакоя, але пасля зноў села і, пазіраючы на яго ў поўным спакоі, сказала тым-жа тонам: — Кажыце!<noinclude></noinclude> aovvntcurp2vd8nvw9xwlpl8wz7nr9t 104 29524 87934 2022-08-18T07:39:50Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> — Перш за ўсё я павінен сказаць пані, — сказаў містэр Домбі, — што гэты пагражаючы позірк не да твару вам. Яна засмяялася. Патрывожаныя брыльянты ў яе валасах уздрыгануліся і затрапяталі. Кажуць, нібы некаторыя каштоўныя каменні бляднеюць, калі іх уласніку пагражае небяспека. Каб у яе былі такія каменні, дык праменні святла, якія змяшчаюцца ў іх, павінны былі-б згаснуць у гэты момант, яны пацямнелі-б, як свінец. Каркер слухаў, не падымаючы вачэй. — Што датычыцца маёй дачкі, пані, — прадаўжаў містэр Домбі, — яе абавязак у адносінах да мяне вымагае, каб яна ведала, якіх паводзін патрэбна асцерагацца. У сучасны момант вы з'яўляецеся вельмі яркім прыкладам да яе, і, спадзяюся, яна атрымае з гэтага карысць. — Цяпер я не буду вас спыняць, — спакойна адказала яго жонка. — Я не ўстану і не пайду і не пазбаўлю вас магчымасці выказаць усё, хоць-бы ў пакоі пачаўся пажар. — Магчыма, натуральна, місіс Домбі, — прадаўжаў ён, — што вам няёмка выслухоўваць такія непрыемныя ісціны ў прысутнасці сведак. Але прызнаюся, я не разумею, — тут ён не мог не кінуць панурага позірку на Фларэнс, — чаму ім можа надаць большую сілу і вастрыню хтосьці іншы, а не я, якога гэта так блізка закранае. Магчыма, натуральна, што вам непрыемна слухаць пры сведках аб закладзенай у вас упартасці, якую раю вам як мага хутчэй зламаць, якую вы павінны зламаць, місіс Домбі, і якую, кажу аб гэтым шкадуючы, я не раз назіраў з сумненнем і нездавальненнем яшчэ да нашага вяселля, калі яна праяўлялася ў адносінах да вашай нябожчыцы маці. Але лякарства ў вашых-жа руках. Пачаўшы гэту размову, я зусім не забываўся аб тым, што мая дачка тут прысутнічае, місіс Домбі. А ''вас'' я прашу не забывацца аб тым, што заўтра тут будуць прысутнічаць некалькі чалавек і што вы, памятаючы аб прыстойнасці, павінны іх прыняць належным чынам. — Значыцца, мала вам таго, што вы памятаеце аб тым, што здарылася паміж вамі і мною, — сказала Эдзіт, — мала вам таго, што вы можаце кінуць позірк сюды, — яна паказала на Каркера, які па-ранейшаму слухаў, не падымаючы вачэй, — і ўспомніць тыя зневажанні, якія вы мне зрабілі. Мала вам таго, што вы можаце кінуць позірк сюды, — яна паказала на Фларэнс рукою, якая першы і апошні раз злёгку задрыжэла, — і падумаць аб тым, што вы зрабілі і якому ўтончанаму катаванню, штодзённаму, штогадзіннаму, вы мяне аддалі, зрабіўшы так. Мала вам таго, што гэты дзень, з усіх дзён у годзе запомніўся мне па той барацьбе — заслужанай, але не зразумелай такому чалавеку, як вы, — якая, на жаль, мяне не забіла. Да ўсяго гэтага вы дадаеце яшчэ апошнюю, завяршаючую подласць, робячы яе сведкай майго падзення, хоць вам вядома, што вы прыму-<noinclude></noinclude> 8qc85vho2hbrjuekbtpc3zmpudutvqb 104 29525 87935 2022-08-18T07:56:07Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>сілі мяне афяраваць дзеля яе спакою адзіным цёплым пачуццем і прывязанасцю, якія асталіся ў мяне ў жыцці. Вам вядома, што дзеля яе я і цяпер-бы падначалілася, калі-б магла, — але я ''не магу'', занадта вялікая мая агіда да вас, — падначалілася-б цалкам вашай волі і была-б самым пакорлівым з вашых нявольнікаў! Не так трэба было служыць велічнасці містэра Домбі. Яе словы абудзілі старое пачуццё, надаўшы яму небывалую сілу і жорсткасць. Зноў, у гэтую суровую гадзіну яго жыцця, яго закінутая дачка высунута на першы план нават гэтай непакорлівай жанчынай, моцная там, дзе ён бяссільны, і з'яўляецца ўсім там, дзе ён — нішто! Ён павярнуўся да Фларэнс, як быццам усё гэта было сказана ёю, і загадаў ёй выйсці з пакоя. Фларэнс, закрыўшы твар рукамі, паслухалася, калоцячыся і плачучы. — Місіс Домбі, — сказаў містэр Домбі, зноў набыўшы, наколькі гэта было для яго магчыма, свой ганарлівы спакой, — такімі паводзінамі вы мяне не змякчыце і не прымусіце адмовіцца ад маіх намераў. — Яны адны толькі і з'яўляюцца шчырымі, хоць толькі ў слабай ступені адлюстроўваюць тое, што робіцца ў мяне на душы, — адказала яна. — Але калі-б я думала, што яны могуць вас змякчыць, я іх-бы змяніла, калі-б толькі чалавеку па сіле было іх змяніць. Я не зраблю таго, аб чым вы мяне просіце. — Я не прывык прасіць, місіс Домбі, — запярэчыў ён. — Я загадваю. — Заўтра, а таксама і ў наступныя гадавіны, я не жадаю адыгрываць ніякай ролі ў вашым доме. Я ні перад кім не жадаю выстаўляць сябе напаказ як непакорная нявольніца, купленая вамі ў такі та дзень. Калі я захавала ў памяці дзень майго вяселля, то выключна як дзень ганьбы. — Каркер, — сказаў містэр Домбі, насупіўшы бровы і хвіліну падумаўшы, — місіс Домбі да такой ступені забываецца цяпер і аб сабе і аба мне і ставіць мяне ў становішча, такое не ўласцівае маёй рэпутацыі, што я павінен гэта спыніць. — У такім выпадку, — сказала Эдзіт, па-ранейшаму спакойна, — вызваліце мяне ад гэтых сувязей, якімі я звязана. Пусціце мяне! — Пані! — паўтарыў ён. — Місіс Домбі! — Развяжыце мяне! Пусціце мяне на волю! — Пані! — паўтарыў ён. — Місіс Домбі. — Скажыце яму, — прамовіла Эдзіт, павярнуўшы свой ганарлівы твар да Каркера, — што я хачу ўзяць развод з ім. Што так будзе лепш. Што я яму гэта раю. Скажыце яму, што я прыму любыя яго ўмовы — яго багацце не адыгрывае для мяне ніякай ролі, — але што чым хутчэй, тым лепш.<noinclude></noinclude> 5t0kpk7z26t8nw2mt8gqth94jcxve1e 104 29526 87936 2022-08-18T08:22:37Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude> — Божа мой, місіс Домбі! — з вялікім здзіўленнем усклікнуў яе муж. — Няўжо вы думаеце, што я магу паставіцца сур'ёзна да такой прапановы? Ці ведаеце вы, хто я такі, пані? Ці ведаеце вы, што я з сябе ўяўляю? Ці чулі вы калі-небудзь аб фірме Домбі і Сын? Будуць гаварыць аб тым, што містэр Домбі — містэр Домбі! — развёўся са сваёй жонкай! Нічога не вартыя людзі будуць гаварыць аб містэры Домбі і сямейных яго справах! Няўжо вы сур'ёзна думаеце, місіс Домбі, што я дазволіў-бы зневажаць сваё імя пры такіх акалічнасцях? Што вы, што вы, пані! Як вам не сорам! Якое глупства! Містэр Домбі рассмяяўся шчыра. Але не так, як яна. Лепш было-б ёй памерці, чым рассмяяцца так, як рассмяялася яна ў адказ, не зводзячы з яго пільнага позірку. Лепш было-б яму памерці, чым сядзець тут, ва ўсёй велічнасці, і слухаць яе. — Не, місіс Домбі, — прадаўжаў ён, — не, пані. Не можа быць і гутаркі аб нашым разводзе, і тым больш настойліва раю я вам апамятацца і прызнаць пачуццё абавязку. Дык вось што я хацеў вам сказаць, Каркер… Містэр Каркер, які ўвесь час сядзеў і слухаў, падняў цяпер вочы, якія загарэліся яркім, незвычайным блескам. — … Вось што я хацеў вам сказаць, — прадаўжаў містэр Домбі, — цяпер, калі справа набывае такі характар, я прашу вас паведаміце місіс Домбі: правілы майго жыцця не дазваляюць, каб мне хто-б там ні быў супярэчыў — хто-б там ні быў, Каркер. Яны не дазваляюць таксама, каб каго-б там ні было, апрача мяне, высоўвалі на першы план, калі гутарка ідзе аб паслухмянасці мне. Успамінанне аб маёй дачцы, і тая акалічнасць, што мая дачка скарыстана ў процівагу мне, — супроцьнатуральна. Ці знаходзіцца мая дачка ў саюзе з місіс Домбі, я не ведаю і ведаць не хачу, але пасля слоў, сказаных сёння, я хачу давесці да ведама місіс Домбі наступнае: калі яна па-ранейшаму пачне ператвараць гэты дом у арэну барацьбы, я буду лічыць сваю дачку да вядомай ступені адказнай, па ўласнаму прызнанню місіс Домбі, і яна заслужыць мной гнеў. Місіс Домбі запыталася: «хіба мала таго», што яна зрабіла тое і тое. Будзьце ласкавы адказаць ёй — так, гэтага мала! — Адну хвілінку! — перапыніў Каркер. — Дазвольце! Якое ні пакутліве маё становішча, пакутлівае ў асаблівасці таму, што я з вамі не зусім згодзен, — павярнуўся ён да містэра Домбі, — я вымушан запытацца, ці не лепш будзе, калі вы яшчэ раз абдумаеце пытанне аб разводзе. Я ведаю, наколькі гэта ўяўляецца несумяшчальным з нашым высокім грамадскім становішчам, і ведаю, наколькі вялікая ваша рашучасць, калі вы даеце місіс Домбі зразумець, — яго бліскучы позірк скіраваўся на яе, калі ён выразна вымаўляў гэтыя словы, адчаканеныя, як удары звона, — даеце зразумець, што толькі смерць можа вас<noinclude></noinclude> 8o3fbd4gaei9wflldq2el0xkbx2cgzz 104 29527 87937 2022-08-18T08:47:10Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>разлучыць. Толькі смерць! Але калі вы возьмеце пад увагу, што місіс Домбі, жывучы ў гэтым доме і ператвараючы яго, як вы сказалі, у арэну барацьбы, не толькі ўдзельнічае сама ў гэтай барацьбе, але штодзённа выклікае ваша незадавальненне да міс Домбі (мне-ж вядома ваша рашучасць), то ці не вызваліце вы яе ад няспыннай душэўнай трывогі і няспыннага, амаль нястрымнага ўсведамлення, што яна з'яўляецца вінавайцай нейчых пакут? Я гэтага не сцвярджаю, але ці не можа здацца, што быццам вы прыносіце ў афяру місіс Домбі дзеля захавання вашага высокага, недасягальнага становішча ў грамадстве? — Каркер, — прамовіў містэр Домбі, ганарліва нахмурыўшыся — тон яго не дапускаў супярэчанняў, — вы не разумееце свайго становішча, даючы мне параду па такому пытанню, і характар вашай парады (на здзіўленне маё) сведчыць аб тым, што вы не разумеце мяне. Я больш нічога не маю сказаць. — Магчыма, — сказаў Каркер з неўласцівай яму і ледзь прыкметнай насмешкай, — ''вы'' не зразумелі майго становішча, калі надалі мне гонар заняцца перагаворамі, якія я тут вёў, — ён махнуў рукой у бок місіс Домбі. — О, не, сэр, — ганарліва запярэчыў той. — Вам было даручана. — Як асобе падначаленай дапамагаць прыніжэнню місіс Домбі. Я забыўся. О, так, аб гэтым гаварылі! — сказаў Каркер. — Прабачце! Ён схіліў галаву перад містэрам Домбі з пачцівым выглядам, які дрэнна пагадняўся з гэтымі словамі, хоць яны і былі сказаны спакойна, пасля павярнуўся ў яе бок і паглядзеў на яе дапытлівым позіркам. Яна падняла руку да каштоўнай дыядэмы, што зіхацела ў яе на галаве, сарвала яе з такой сілай, што пышныя чорныя валасы, якія яна бязлітасна тузянула, рассыпаліся па плячах і кінула дыядэму на падлогу. З абодвух рук яна зняла ўсеяныя брыльянтамі браслеты, шпурнула іх і растаптала нагамі ззяючыя каменні. Моўчкі, усё з тымі-ж пылаючымі вачыма, усё з тою-ж страшнай усмешкай, яна накіравалася да дзвярэй, ва ўпор паглядзела на містэра Домбі і пасля вышла. Перш чым пайсці з пакоя, Фларэнс чула дастаткова і зразумела, што Эдзіт любіць яе па-ранейшаму, што яна пакутвала з-за яе і не ўспамінала аб прынесеных ёю афярах, баючыся парушыць яе спакой. Фларэнс не збіралася гаварыць з ёй аб тым — не магла гаварыць, памятаюры, супроць каго яна паўстае, — але ёй хацелася маўклівым і пяшчотным абдымкам запэўніць Эдзіт, што яна ўсё гэта зразумела і дзякуе ёй. У той вечар яе бацька адзін накіраваўся ў госці, і Фларэнс, вышаўшы неўзабаве пасля гэтага з сваёй спальні, блукала па доме, дарэмна шукаючы Эдзіт. Тая не пакідала сваіх пакояў,<noinclude></noinclude> ibdca25we13nay34byihohl53a1frk8 104 29528 87938 2022-08-18T08:58:31Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>куды Фларэнс даўно ўжо не заглядала і цяпер не адважылася зайсці, баючыся выклікаць ненаўмысна новыя непаразуменні. Але, не трацячы надзеі сустрэцца з ёй перад сном, Фларэнс пераходзіла з пакоя ў пакой і, нідзе не знаходзячы сабе месца, блукала па ўсім доме, такім прыгожым і такім панурым. Яна ішла па карыдоры, што выходзіў на пляцоўку лесвіцы і асвятляўся толькі ў выпадках урачыстасці, як раптам убачыла здалёку, праз арку, нейкага мужчыну, які спускаўся з лесвіцы. Інстынктыўна ўнікаючы сустрэчы з бацькам, за якога яна палічыла гэтага чалавека, Фларэнс спынілся ў цемры, пазіраючы туды, дзе гарэла святло. Але гэта быў містэр Каркер, які спускаўся адзін з лесвіцы і глядзеў цераз парэнчы ў вестыбюль. Званок не абвясціў аб яго адыходзе, і ніхто са слуг яго не праводзіў. Ён паціхеньку спусціўся ўніз, сам адчыніў дзверы, вышмыгнуў на вуліцу і бясшумна замкнуў за сабою дзверы. Здавалася, кроў застыла ў яе жылах. Як толькі сілы да яе вярнуліся — а ў першыя хвіліны непераможны страх перашкаджаў ёй крануцца з месца, — яна хутка пайшла да сябе і замкнула дзверы; але нават цяпер, седзячы замкнуўшыся са сваім сабакам, яна не магла перамагчы халоднае пачуццё жаху, нібы блізкай была бяда, што пагражала ей. Яно ўварвалася ў яе сны і ўсю ноч парушала яе спакой. Устаўшы раніцой з цяжкім успамінам аб сямейных сварках, якія далі сябе адчуць напярэдадні вечарам, яна зноў пачала шукаць Эдзіт па ўсіх пакоях і ўсю раніцу аднаўляла гэтыя пошукі. Але Эдзіт не выходзіла са сваёй спальні, і Фларэнс яе так і не ўбачыла. Даведаўшыся, аднак, што ўрачысты абед адкладзен, Фларэнс падумала, што Эдзіт вечарам паедзе ў госці, прыняўшы запрашэнне, аб якім гаварыла, і вырашыла сустрэць яе на лесвіцы. Калі надышоў вечар, Фларэнс, якая чакала яе ў адным з пакояў, пачула крокі на лесвіцы, якія палічыла за крокі Эдзіт. Таропка вышаўшы і кінуўшыся ёй насустрэч, Фларэнс убачыла, што тая адна спускаецца з лесвіцы. І як-жа спалохалася і здзівілася Фларэнс, калі Эдзіт, убачыўшы яе з заплаканым тварам і распасцёртымі рукамі, у жаху адскочыла і крыкнула: — Не падыходзьце да мяне! — крыкнула яна. — Адыйдзіце! Дайце мне прайсці. — Мама! — сказала Фларэнс. — Не называйце мяне гэтым імем! Не гаварыце са мной! Не глядзіце на мяне! Фларэнс! — яна адхіснулася, калі Фларэнс хацела падыйсці бліжэй. — Не дакранайцеся да мяне! Фларэнс, адрантвеўшая ўбачыўшы пакарожаны твар і шырока раскрытыя вочы, заўважыла, як у сне, што Эдзіт закрыла<noinclude></noinclude> sz6h06xih7g6j37wse7b8owdi5dp3mb 104 29529 87939 2022-08-18T09:10:57Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>вочы рукамі, і, дрыжучы ўсім целам, прыціснулася да сценкі, прашмыгнула міма яе, нібы нейкая нячыстая жывёла, а пасля знікла. Фларэнс страціла прытомнасць на лесвіцы, і, як яна меркавала, тут яе знайшла місіс Піпчын. Яна ведала толькі, што апамяталася ў сябе на пасцелі, а вакол яе стаялі місіс Піпчын і служанкі. — Дзе мама? — было першае пытанне. — Паехала ў госці на абед, — сказала місіс Піпчын. — А тата? — Містэр Домбі ў сваім пакоі, міс Домбі, — адказала місіс Піпчын, — а вам патрэбна раздзецца і зараз-жа легчы ў пасцель. Выказаўшы жаданне паляжаць спакойна, Фларэнс паспяшалася вызваліцца ад клапатлівага догляду місіс Піпчын і яе дапамогі. Астаўшыся адна, яна задумалася аб тым, што здарылася на лесвіцы — спачатку сумняваючыся, ці было гэта сапраўднай рэчаіснасцю, пасля, заліўшыся слязмі, адчула невымоўны і бязмежны жах, які яна перажыла мінулую ноч. Яна вырашыла не класціся спаць, пакуль не вернецца Эдзіт; калі ёй і не ўдасца пагаварыць з ёй, то прынамсі яна будзе ўпэўнена, што тая шчасліва вярнулася дадому. Услед за вечарам надышла ноч. Настала поўнач. Эдзіт усё яшчэ няма. Фларэнс не магла заняцца чытаннем і ні на хвілінку не знаходзіла спакою. Усе ў доме паляглі спаць, апрача двух слуг, якія чакалі ўнізе звароту сваёй гаспадыні. Гадзіна ночы. Экіпажы, якія з грукатам праязджалі ўдалечыні, паварачвалі за рог або праязджалі міма; цішыня паступова згушчалася і парушалася ўсё радзей і радзей, хіба толькі парывам ветру або шумам дажджу. Дзве гадзіны. Эдзіт усё яшчэ няма. Усё больш хвалюючыся, Фларэнс хадзіла па сваім пакоі і па карыдоры, пазірала на месяц, і раптам ёй здалося, што месяц падобен да пабляднеўшай уцякачкі, якая спяшаецца пайсці і схаваць свой злачынны твар. Адбіла чатыры гадзіны! Пяць! Эдзіт усё яшчэ няма. Але раптам у доме пачуўся нейкі шум; Фларэнс здагадалася, што адзін са слуг, што не спаў, разбудзіў місіс Піпчын, якая ўстала, апранулася і сышла ўніз да дзвярэй містэра Домбі. Асцярожна спускаючыся ўніз па лесвіцы, Фларэнс убачыла бацьку, які вышаў у халаце з пакоя; ён уздрыгануўся, калі яму сказалі, што яго жонка не вярнулася дадому. Ён паслаў слугу на стайню даведацца, ці там конюх, а калі той пайшоў, паспяшаўся апрануцца. Слуга вярнуўся хутка, ведучы з сабою фурмана, які сказаў, што ён ужо з дзесяці гадзін дома і лёг спаць. Ён адвёз сваю<noinclude></noinclude> jn2wkaqtisc9z4lb4py1q7y7h1n0qvr 104 29530 87940 2022-08-18T09:27:28Z RAleh12 3563 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="RAleh12" /></noinclude>гаспадыню на старую яе кватэру, на Брук-стрыт, дзе яе сустрэў містэр Каркер. Фларэнс стаяла на тым самым месцы, дзе была ў тую хвіліну, калі ўбачыла Каркера як ён спускаўся з лесвіцы. Зноў яна задрыжэла ў невымоўным страху, таксама, як тады, калі бачыла яго, і ў яе ледзь хапіла сіл слухаць і разумець тое, што адбывалася. — … які сказаў яму, — прадаўжаў слуга, — што гаспадыні не патрэбна будзе карэта, каб адвезці яе дадому, і пусціў яго. Яна бачыла, як яе бацька пабляднеў, і чула, як ён спяшаючыся, дрыготкім голасам паклікаў пакаёўку місіс Домбі. Усе ў доме былі на нагах, і пакаёўка адразу-ж з'явілася, таксама вельмі бледная і няскладна гаварыўшая. Яна сказала, што адзела сваю паню рана — за добрых дзве гадзіны да ад'езду, — і, як бывала ўжо не аднойчы, ёй было сказана, што вечарам яе паслугі не патрэбны. Цяпер яна толькі што вярнулася з пакояў сваёй гаспадыні, але… — Але што? Што здарылася? — Фларэнс пачула, як крыкнуў яе бацька, нібы звар'яцеўшы. — … але ўнутраныя дзверы замкнуты на ключ, а ключа няма. Яе бацька схапіў свечку, што гарэла на падлозе, — хтосьці паставіў яе тут і забыўся аб ёй, — і рынуўся наверх у такім шаленстве, што Фларэнс ледзь паспела ўцячы ад яго. Яна бегла да сябе ў пакой, у жаху распасцёршы рукі, з распушчанымі валасамі, з тварам, пакарожаным, як у звар'яцелай, і чула, што ён ломіць дзверы. Калі дзверы падаліся і ён уварваўся ў пакой, што убачыў ён там? Ніхто гэтага не ведаў. Але на падлозе ляжала груда каштоўнасцей, атрыманых ад яго з дня вяселля, сукенкі, якія яна насіла, і ўсё, што ў яе было. Гэта быў той самы пакой, дзе ён бачыў вунь у тым люстры ганарлівы твар, які адвярнуўся ад яго. Пакідаўшы гэтыя рэчы ў скрынкі і ў шалёнай спешцы замкнуўшы іх на ключ, ён убачыў на стале нейкія паперы: даравальны запіс, зроблены ім пры шлюбе, і пісьмо. Ён прачытаў, што яна пайшла. Ён прачытаў, што ў ганебную для яго гадавіну вяселля яна ўцякла з чалавекам, якога ён абраў прыладай для яе прыніжэння, і ён выбег з дому апанаваны надзеяй знайсці яе там, куды яе адвезлі, і няўзброенай рукой сцерці ўсе сляды прыгожасці з урачыстага твара. Фларэнс, амаль не разумеючы, надзела шаль і капялюш, марачы аб тым, што будзе бегчы па вуліцах, пакуль не знойдзе Эдзіт, а тады сцісне яе ў сваіх абдымках, каб выратаваць і прывесці дадому. Але калі яна выбегла на пляцоўку і ўбачыла слуг, якія мітусіліся са свечкамі ўверх і ўніз па лесвіцы, перашэптваліся паміж сабой і рынуліся ўбок ад яе бацькі, калі той прайшоў міма, Фларэнс апамяталася, зразумеўшы сваю бездапаможнасць. Схаваўшыся ў адным з прыгожых пакояў, — вось для<noinclude></noinclude> q7746lmtbqxj8ogdi8pe6ju1r9f2cpp 104 29531 87941 2022-08-18T09:43:16Z Gleb Leo 2440 /* Не правераная */ Новая старонка: «ўваходзіць на пісьме ў мярцьвеючую і ўжо мала-зразумелую беларусам царкоўна-славянскую мову. Разьвіцьцю-ж царкоўна-славянскай мовы, хоць і з беларускімі азнакамі, замінала, між іншым, адсутнасьць адукацыі ў духавенства. Дык на працягу 13—14 сталецьцяў л...» proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Gleb Leo" /></noinclude>ўваходзіць на пісьме ў мярцьвеючую і ўжо мала-зразумелую беларусам царкоўна-славянскую мову. Разьвіцьцю-ж царкоўна-славянскай мовы, хоць і з беларускімі азнакамі, замінала, між іншым, адсутнасьць адукацыі ў духавенства. Дык на працягу 13—14 сталецьцяў лік асаблівасьцей беларускай народнай мовы ўсё расьцець—спачатку ў розных актах і граматах, адылі ў духоўных творах. Калі-ж беларускае гаспадарства ступіла на сьлед спакойнага культурнага разьвіцьця, зьявілась канечная патрэба ў адзінай гаспадарстванай мове, пісьменнай і найзручнейшай. За гэткую мову можна было прыняць: 1) царкоўна-славянскую, 2) літоўскую ці 3) народную беларускую мову. Магчыма, што князям-літоўцам трудна было наўчыцца царкоўна-славянскай мовы ці, можа, часам яна здавалася ім нейкай часткаю варожай для іх сілы. Мова літоўская была недасьпелай для пісьма; палітоўску гаварыла племя ваяўнічае, але зусім невялічкае для вялізарнага прастору гаспадарства. Народная-ж беларуская гутарка чулася па ўсім вялікім князьству, літоўскія князі змалку ўмелі яе і яна ўжо мела нейкія правы ў царкоўна-славянекім пісьме. І вось {{Разьбіўка|пры Альгердзе (княжыў 1345—1377 г.) урад знайшоў патрэбным прызнаць яе за офіцыяльную}}. Сьледам за ўрадам пайшлі і вышэйшыя станы грамадзянства. Віленскі пралат Эразм Вітэлі казаў рымскаму папе ў сваей прамове ў 1501 годзе так: „Літоўцы маюць уласную мову. Але дзеля таго, што русіны (беларусы) насяляюць пасяродак дзяржавы, усе звычайна карыстаюцца іх мовай, бо яна далікатная і больш лёгкая.“ І, як кажа Кіркор, у ёй пісаліся ўсе акты і законапалажэньні ня толькі дяя беларускіх провінцый, але і для ўласнай Літвы і Жмудзі, так што мы ня маем ніводнага гаспадарстванага акта на літоўскай мове („Асьвета і народная творчасьць у Ліцьве“). У гэтыя часы беларуская мова ўжо мела ў сабе блізка ўсе тыя фонэтычныя і морфолёгічныя асаблівасьці, каторыя характарызуюць яе гукі цяпер; толькі слоўны склад яе і сінтаксічны бок зьмяняліся і далей. ([[Аўтар:Яўхім Карскі|Е. Карскі]], „Беларусь“, 1920 г., [[Беларусь (газета, Мінск)/1920/45|№ 45]] і [[Беларусь (газета, Мінск)/1920/46|46]]). Так утварылася наша старадаўная літэратурная мова, каторая даўгі час, аднак, была яшчэ перасыпана царкоўна-славянізмамі. {{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Пісьменства падгатаваўчае пары.'''}} Пачынаючы з другога часу старадаўнага пісьменства дайшло да нас дужа многа грамат і актаў, асабліва судовых, і іншых старасьвецкіх дакумэнтаў, шмат рукапісных і друкаваных кніг—да набажэнства, біблейных, святаайцецкіх, летапісяў, хронік, кронікграфаў, апавяданьняў, запісак, мэмуараў,<noinclude></noinclude> 61y9exx0yphdlmn6f0q6wd4t0p4x2yh 104 29532 87942 2022-08-18T09:55:38Z Gleb Leo 2440 /* Не правераная */ Новая старонка: «вершаў і г. д. Так, у вадным толькі Віленcкім архіве апісаных актаў маецца болей за 200.000. На падгатаваўчую пару прыпадаюць глаўным чынам акты і граматы, а з краснага пісьменства—летапісныя зборнікі і кронікі, сярод каторых запісаны, часам, цікаўныя жыцьц...» proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="Gleb Leo" /></noinclude>вершаў і г. д. Так, у вадным толькі Віленcкім архіве апісаных актаў маецца болей за 200.000. На падгатаваўчую пару прыпадаюць глаўным чынам акты і граматы, а з краснага пісьменства—летапісныя зборнікі і кронікі, сярод каторых запісаны, часам, цікаўныя жыцьці сьвятых або невялічкія повесьці духоўнага характару. Апрача таго, пашыраны былі царкоўныя рукапісныя кнігі. Выдатных літэратурных памятак падгатаваўчая пара не пакінула, а можа быць яны пагінулі. Аб слове 13—14 {{Абмылка|стлецьцяў|сталецьцяў}} даюць разуменьне такія дакумэнты: {{Разьбіўка|Смаленская тарговая праўда}} (пачатак 13 ст.); {{Разьбіўка|Умова князя Эрдэна Полацкага і Віцебскага з містрам Крыжацкім у Рызе}} (1264г), {{Разьбіўка|Тарговая ўмова між Рыгай і Полацкам}} (блізка 1330 г.) і іншыя рэчы. З 1386 года, калі Ягайла зрабіў палітычны хаўрус з Польшчаю, на Беларусі зьяўляюцца выразныя заходнія ўплывы. Магчыма, што гэтая навіна памагла народнай беларускай мове набрацца сілы ў пісьменстве і пазбыцца царкоўна-славянізмаў. 15-ае сталецьце і наагул пазьнейшы час падгатаваўчае пары вызначаецца 1) духоўнымі творамі, 2) судовай літэратурай і 3) кронікамі. {{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Духоўныя творы,'''}} ці лепей сказаць—творы сьвецкія духоўнага зьместу і характару, прызначаліся, глаўным чынам, для сьвецкага грамадзянства або і напісаны людзьмі гэтай сфэры. У народнай мове іх было лягчэй і прыямней пісаць, а таксама пасьпяшней пашыраць сярод грамадзянства. Сярод твораў тае пары ёсьць праваслаўныя і каталіцкія. Усе яны захаваліся ў рукапісах, пісаных кірыліцаю. Праваслаўныя духоўныя творы выглядаюць далейшаю, болей беларускаю формаю жыцьцяў сьвятых, апокрыфаў; пераказаў і ўсяго таго, што мела царкоўна-славяншчына. Сярод каталіцкіх твораў 15-га сталецьця вызначаюцца такія: {{Разьбіўка|Жыцьце Аляксея, чалавека божага; Мука Хрыстусова; Повесьць а трох каралёх; О умучэні пана нашага Есуса Кріста; О устані Крыстусові із мертвых; О плачы Маткі о Сыну}} і інш. Літэратурная вартасьць гэтых твораў маецца ў вобразнасьці думак, прыгажстве і яркасьці мовы ды ў іншым. З вялікай лічбы царкоўных тагачасных кніжак цікавен, між іншым, беларускім правапісам талковы {{Разьбіўка|Псалтыр дзяка Арцема}}, сьпісаны ў Віцебску. {{Водступ|2|em}}{{Larger|'''Статут караля Казіміра'''}} (1468 г.). Раней, як дзе яшчэ, разьвілася наша старадаўная кніжная мова ў літэратуры актаў, грамат і наагул юрыдычных памятак. Найвышэйшай ступені дайшла актавая мова ў часе Літоўскага<noinclude></noinclude> pa01uivq2t5sqftglil9coslv5x243v 0 29534 87946 2022-08-18T11:22:01Z VasyaRogov 1510 Новая старонка: «{{Загаловак | назва = Раздзел XLVI. Апазнанне і размышленні | аўтар = Чарльз Дыкенс | пераклад = | секцыя = Раман | арыгінал = | папярэдні = [[Домбі і сын/45Раздзел ХLV. Давераная асоба]] | наступны = [[Домбі і сын/47|Раздзел XLVII. Грымнуў гром]] | дата = 1848 (пе...» wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Раздзел XLVI. Апазнанне і размышленні | аўтар = Чарльз Дыкенс | пераклад = | секцыя = Раман | арыгінал = | папярэдні = [[Домбі і сын/45Раздзел ХLV. Давераная асоба]] | наступны = [[Домбі і сын/47|Раздзел XLVII. Грымнуў гром]] | дата = 1848 (пераклад 1938) | анатацыі = }} <pages index="Домбі і сын.pdf" from="451" to="460" fromsection=ch46 tosection=ch46/> 0g933uazta6huy5jaicieiy39dk5m88 87947 87946 2022-08-18T11:22:10Z VasyaRogov 1510 wikitext text/x-wiki {{Загаловак | назва = Раздзел XLVI. Апазнанне і размышленні | аўтар = Чарльз Дыкенс | пераклад = | секцыя = Раман | арыгінал = | папярэдні = [[Домбі і сын/45|Раздзел ХLV. Давераная асоба]] | наступны = [[Домбі і сын/47|Раздзел XLVII. Грымнуў гром]] | дата = 1848 (пераклад 1938) | анатацыі = }} <pages index="Домбі і сын.pdf" from="451" to="460" fromsection=ch46 tosection=ch46/> q063e0qmd26v04ncg6vi0uxr6vzp7fy 104 29535 87948 2022-08-18T11:32:37Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>быў горад у сапраўдным сэнсе гэтага слова, праўда, горад сярэднявяковы, па сваіх будынках дробны і ўсьцяж драўляны, сваімі вузкімі і бруднымі вуліцамі больш падобны да вёскі, чым да гораду, але які ўжо апраўдваў прыказку, што Масква-вялікая вёска. і, паўтараю, гэта быў не адзіны горад тагочаснай Расіі. Некалькі такіх гарадоў мы ужо называлі, але да іх трэба дадаць самы вялікі пасьля Масквы і ў гандлёвых адносінах яшчэ больш значны ў гэты час, Ноўгарад на Волхаве. Барацьбою гэтых двух вялікіх гарадоў, Масквы і Ноўгараду, і завяршаецца ўтварэньне Маскоўскай дзяржавы. Калі Масква перамагла Ноўгарад, дык яна зрабілася сапраўднай сталіцай усяе Русі, а яе князь-старшынёй, сюзэрэнам усіх рускіх князёў. '''Барацьба Масквы з Ноўгарадам.''' Ноўгарад зрабіўся вялікім гандлёвым цэнтрам куды раней, чымся Масква, таксама з прычыны свайго выгоднага географічнага палажэньня. Ноўгарад стаяў на вузьле водных шляхаў, якія вялі да Бальтыцкага мора. Рэчкаю Волхавам, Ладаскім возерам і р. Нявою ён зьвязан з самай усходняй затокай гэтага апошняга, з Фінскай, а прытокамі ільменскага возера, з якога выцякае Волхаў, ён зьвязан з вышнявінай Волгі, адкуль на невялікіх волаках, г. зн. пярэсмыках паміж рэчкамі, лёгка было перасуваць тавары да Ноўгараду. Адначасна сетка рэчак і вазëр на паўночны ўсход ад Ладаскага возера, Онегі, Онескага возера і г. д. зьвязвала яго з Памор'ем і з вадазборам Паўночнай Дзьвіны. Паўночная Дзьвіна, так званае Завалочча, г. зн. краіна, якая знаходзіцца па той бок «волаку» (паміж Волгаю і П. Дзьвіною), самага большага пярэсмыку, які ведалі ноўгародцы, зрабілася першай ноўгародзкай калёніяй. Гэта калёнія давала ноўгародцам адзін з самых каштоўных прадметаў замежнага гандлю, іменна футравыя скуры, якімі Ноўгародзкая краіна забесьпячала ўсю Заходнюю Эўропу, а з другога боку, з самага ўсходняга канца гэтага Завалочча, з Уралу, да якога даходзілі ноўгародзкія калёнізатары (якія заснавалі, паміж іншым, Вятку), Ноўгародцы атрымлівалі срэбра. Тады каштоўных мэталяў было вельмі мала, і ўладаньне каштоўнымі мэталямі было натолькі важна, што ўжо гэта адно давала значэньне таму ці іншаму гораду, нават калі ён знаходзіўся ня ў зусім выгодным географічным палажэньні. Напрыклад, у сярэдняй Нямеччыне высунуўся зусім нязначны гарадок - Гослар, толькі таму, што каля яго ў горах Гарцу здабывалі тады срэбра, і ў такой нязначнай колькасьці, што цяпер гэтыя срэбраныя капальні зусім закінуты, тады-ж яны мелі вялікае значэньне, таму, паўтараю, што каштоўных мэталяў да вынайдзеньня Амэрыкі ў Эўропе было вельмі нямнога, а гандлёвы капіталізм адчуваў у іх патрэбу. Уладаючы каштоўнымі таварамі і галоўнай прыладай сярэднявяковага абмену-срэбрам, Ноўгарад завязаў цесныя зносіны з ган-<noinclude></noinclude> lg8vpv6g90a98x6yedg3fek84z6c1wx 104 29536 87949 2022-08-18T11:35:17Z VasyaRogov 1510 /* Не правераная */ Новая старонка: «длёвымі гарадамі Прыбальтыцкай і Рэйнскай Нямеччыны, з Ганаэйскім саюзам. У Ноўгарадзе заўсёды жылі ганзэйскія купцы, мелі там свае гандлёвыя двары і склады. Ноўгарад, такім чынам, быў адзіны рускі горад таго часу, які знаходзіўся ў беспасрэднай сувязі...» proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="1" user="VasyaRogov" /></noinclude>длёвымі гарадамі Прыбальтыцкай і Рэйнскай Нямеччыны, з Ганаэйскім саюзам. У Ноўгарадзе заўсёды жылі ганзэйскія купцы, мелі там свае гандлёвыя двары і склады. Ноўгарад, такім чынам, быў адзіны рускі горад таго часу, які знаходзіўся ў беспасрэднай сувязі з Заходняй Эўропай. З гэтай прычыны ў Ноўгарадзе больш адчуваўся ўплыў заходня-эўропэйскай культуры. Гэта адбівалася і ў мастацтве, напрыкл., славутыя «Корсунскія Врата» ноўгародзкай св. Сафіі, галоўнага ноўгародзкага сабору, зробленыя ў Нямеччыне, і на рэлігіі (сэкты стрыгольнікаў і жыдоўствуючых, якія йшлі ў Ноўгарад з Заходняй Эўропы), і на звычаях, - заможныя ноўгарадцы апраналіся ў фляндарскія (сучасн. Бэльгіі) сукны і г. д. Дзякуючы гандлю у Ноугародзе раней, чым у якой-небудзь іншай частцы рускай зямлі, пачынае складацца гандлёвы капіталізм, г. зн. сродкі абмену сьцягваюцца да адных рук. Такімі першымі ў Расіі багатырамі былі ноўгарадзкія баяры, ноўгарадзкія фэудалы, зямляўласьнікі, якія рабавалі ня столькі другіх фаудалаў, колькі багатае Завалочча, і зьяўляліся яго першымі калёнізатарамі і заваявальнікамі (накшталт таго, як потым гішпанцы ў Амерыцы). Абменьваючы на грошы нарабаванае, гэтыя багатыя ноўгарадзкіл баяры пазычалі потым грошы купцом, больш дробным гандляром, якія забясьпечвалі заходняэўропейскімі таварамі рускія землі, што знаходзіліся на поўдні, цаперашнюю цьвярскую, Яраслаўскую, Уладзімерскую губ., і за гага атрымлівалі сырызну, асабліва збожжа, патрэбнае ноўгарадцам. Ноўгарад, які ўмацаваўся дзякуючы гэтаму гандлю, як бачым, цесна быў зьвязаны з будучымі ўладаньнямі маскоўскага вялікага князя. Апрача баяр і купцоў, якія склалі верхні пласт ноўгарадзкага насяленьня, у ім, яшчэ больш чым у Маскве, сабралася шмат рамесьнікаў, дробных гандляроў, крамнікаў і г. д., што складалі насяленьне гэтага гораду, які дзяліўся на пяць частак або вялікіх кварталаў. Кім яны былі заселены, паказвае іх назва: адзін называўся Плотніцкім, другі Ганчарным і т. п. Усё гэтае насяленьне было патрэбна вялікаму гандлёваму гораду, і з гэтай прычыны яно хутка заваявала сабе самастойнасьць, якой ня мела насяленьне іншых гарадоў, што былі сталіцамі вялікіх фэўдалаў. Баярам і купцом быў выгодны, нават патрэбны пэўны супакой у горадзе і яго бліжэйшых ваколіцах, інакш чужаземцы пакінулі-б туды езьдзіць. У супроцьлегласьць рэштцы фэўдальнай Расіі, у Ноўгарадзе быў пэўны парадак. Цанячы гэты парадак, ноўгарадзкія капіталістыя прымушаны былі ісьці на пэўныя уступкі наслленьню, якое было ім патрэбна. Такі парадак усталяваўся Ця толькі ў Ноўгарадзе, але і ва ўсіх вялікіх гандлёвых гарадок слродня-вяковай Эўропы. Скрозь патрэбнасьць больш моцнай гандлёвай організацыі прыводзіла да таго, што ніжэйшыя клясы нясяленьня, у феодальных маёнтках зусім занявольненыя, у горадзе набывалі пэрную волю. Так утварылася француская комуна, так утварыліся нянецкія гарадзкія грамады, паўстала так званае магдэбурскае права рознымі прывілеямі для гарадзян і г. д.<noinclude></noinclude> epu6g6xbe8zvqik8x8a3c5yx9wlohlh 87950 87949 2022-08-18T11:57:57Z VasyaRogov 1510 /* Вычытаная */ proofread-page text/x-wiki <noinclude><pagequality level="3" user="VasyaRogov" /></noinclude>длёвымі гарадамі Прыбальтыцкай і Рэйнскай Нямеччыны, з Ганзэйскім саюзам. У Ноўгарадзе заўсёды жылі ганзэйскія купцы, мелі там свае гандлёвыя двары і склады. Ноўгарад, такім чынам, быў адзіны рускі горад таго часу, які знаходзіўся ў беспасрэднай сувязі з Заходняй Эўропай. З гэтай прычыны ў Ноўгарадзе больш адчуваўся ўплыў заходня-эўропэйскай культуры. Гэта адбівалася і ў мастацтве, напрыкл., славутыя «Корсунскія Врата» ноўгародзкай св. Сафіі, галоўнага ноўгародзкага сабору, зробленыя ў Нямеччыне, і на рэлігіі (сэкты стрыгольнікаў і жыдоўствуючых, якія йшлі ў Ноўгарад з Заходняй Эўропы), і на звычаях, - заможныя ноўгарадцы апраналіся ў фляндарскія (сучасн. Бэльгіі) сукны і г. д. Дзякуючы гандлю ў Ноўгародзе раней, чым у якой-небудзь іншай частцы рускай зямлі, пачынае складацца гандлёвы капіталізм, г. зн. сродкі абмену сьцягваюцца да адных рук. Такімі першымі ў Расіі багатырамі былі ноўгарадзкія баяры, ноўгарадзкія фэўдалы, зямляўласьнікі, якія рабавалі ня столькі другіх фэўдалаў, колькі багатае Завалочча, і зьяўляліся яго першымі калёнізатарамі і заваявальнікамі (накшталт таго, як потым гішпанцы ў Амерыцы). Абменьваючы на грошы нарабаванае, гэтыя багатыя ноўгарадзкія баяры пазычалі потым грошы купцом, больш дробным гандляром, якія забясьпечвалі заходняэўропэйскімі таварамі рускія землі, што знаходзіліся на поўдні, цяперашнюю Цьвярскую, Яраслаўскую, Уладзімерскую губ., і за гэта атрымлівалі сырызну, асабліва збожжа, патрэбнае ноўгарадцам. Ноўгарад, які ўмацаваўся дзякуючы гэтаму гандлю, як бачым, цесна быў зьвязаны з будучымі ўладаньнямі маскоўскага вялікага князя. Апрача баяр і купцоў, якія склалі верхні пласт ноўгарадзкага насяленьня, у ім, яшчэ больш чым у Маскве, сабралася шмат рамесьнікаў, дробных гандляроў, крамнікаў і г. д., што складалі насяленьне гэтага гораду, які дзяліўся на пяць частак або вялікіх кварталаў. Кім яны былі заселены, паказвае іх назва: адзін называўся Плотніцкім, другі Ганчарным і т. п. Усё гэтае насяленьне было патрэбна вялікаму гандлёваму гораду, і з гэтай прычыны яно хутка заваявала сабе самастойнасьць, якой ня мела насяленьне іншых гарадоў, што былі сталіцамі вялікіх фэўдалаў. Баярам і купцом быў выгодны, нават патрэбны пэўны супакой у горадзе і яго бліжэйшых ваколіцах, інакш чужаземцы пакінулі-б туды езьдзіць. У супроцьлегласьць рэштцы фэўдальнай Расіі, у Ноўгарадзе быў пэўны парадак. Цэнячы гэты парадак, ноўгарадзкія капіталістыя прымушаны былі ісьці на пэўныя ўступкі насяленьню, якое было ім патрэбна. Такі парадак усталяваўся ня толькі ў Ноўгарадзе, але і ва ўсіх вялікіх гандлёвых гарадох сярэдня-вяковай Эўропы. Скрозь патрэбнасьць больш моцнай гандлёвай організацыі прыводзіла да таго, што ніжэйшыя клясы нясяленьня, у фэодальных маёнтках зусім занявольненыя, у горадзе набывалі пэўную волю. Так утварылася француская комуна, так утварыліся нямецкія гарадзкія грамады, паўстала так званае магдэбурскае права з рознымі прывілеямі для гарадзян і г. д.<noinclude></noinclude> pntqgqzpvog3ggl1b6d2rj0lddspolg