Wikipedia bxrwiki https://bxr.wikipedia.org/wiki/%D0%9D%D1%8E%D1%83%D1%80_%D1%85%D1%83%D1%83%D0%B4%D0%B0%D2%BB%D0%B0%D0%BD MediaWiki 1.39.0-wmf.25 first-letter Меди Тусхай Хэлэлсэхэ Хэрэглэгшэ Хэрэглэгшые хэлэлсэхэ Википеэди Википеэди тухай хэлэлсэхэ Файл Файл хэлэлсэхэ MediaWiki MediaWiki хэлэлсэхэ Загбар Загбар хэлэлсэхэ Туһаламжа Туһаламжа хэлэлсэл Категори Категори хэлэлсэхэ TimedText TimedText talk Модуль Обсуждение модуля Гаджет Обсуждение гаджета Определение гаджета Обсуждение определения гаджета 0 7803 70048 69655 2022-08-24T05:13:48Z Eupakistani 13926 wikitext text/x-wiki : <span class="dablink">'' Дүтэрхы удхатай бусад үгүүлэлые баһа [[Манжа]]да үзээрэйгты.''</span> {{Инфобокс улас | native_name = {{native name|zh-hant|大清|italic=no}}<br />{{native name|mnc|{{ManchuSibeUnicode|lang=mnc|ᡩᠠᡳ᠌ᠴᡳᠩ<br />ᡤᡠᡵᡠᠨ|style=text-align:left}}|italics=no}} | conventional_long_name = Ехэ Цин гүрэн | common_name = Цин гүрэн гү, али Манжын гүрэн | era = [[Азиин түүхэ#Орой мүнөөнэй|Орой мүнөөнэй]] | event_start = [[Цин гүрэнэй түүхэ#Хунтайжи|Байгуулагдаһан]] | year_start = 1636 | year_end = 1912 | date_end = 2 һарын 12 | event_end = [[Пүи#Хаан шэрээһээ орхилго|Сюаньтун эзэн хаанай орхилго]] | event1 = [[Мин уласай Цингын байлдан дагуулга|Шун ба Урда Мин гүрэнэй байлдан дагуулга]] | date_event1 = 1644–1662 | event2 = [[Зүүнгар–Цин уласай дайн|Зүүнгарые нэгтэгэһэн]] | date_event2 = 1687–1757 | event3 = [[Хара тамхинай дайнууд]] | date_event3 = 1839–1842 ([[Нэгэдүгээр Хара тамхинай дайн|нэгэдэхи]])<br>1856–1860 ([[Хоёрдугаар Хара тамхинай дайн|хоёрдохи]]) | event4 = [[Хитад-Францын дайн]] | date_event4 = 1884–1885 | event5 = [[Нэгэдэхи Хитад-Японой дайн]] | date_event5 = 1894–1895 | event6 = [[Найман-уласай холбоон]]ой добтолон оролго | date_event6 = 1900–1901 | event7 = [[Синьхай хубисхал]] | date_event7 = 1911 оной 10 һарын 10–1912 оной 2 һарын 12 | event_pre = [[Оройн Жин (1616–1636)|Оройн Жингын]] ударидалга | date_pre = 1616–1636 | p1 = Оройн Жин (1616–1636){{!}}Оройн Жин | p2 = Шунь гүрэн | p3 = Урда Мин | p4 = Зүүнгарай хаанта улас{{!}}Зүүнгар | s1 = Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Улас (1912–1949){{!}}Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Улас | flag_s1 = Flag of China (1912–1928).svg | image_flag = Flag of the Qing Dynasty (1889-1912).svg | flag_type = [[Манж Цин гүрэнэй Туг|Туг]] <br />(1889–1912) | flag_border = no | image_coat = | symbol = | symbol_type = | other_symbol = '''[[Инкан|Тамга]]:'''<br />{{lang|zh-hant|大清帝國之璽}}<br />Манжын гүрэнэй Эзэн хаанай тамга<br />(1909–1912)<br />[[File:Seal of Qing dynasty.svg|85px]] | image_map = Manj Chin 1860.jpg | image_map_caption = 1890 оной Цин гүрэн. Хиналтада байгаа газар нютагые тодо ногооноор; абахые үнгэлзэһэн гэбэшье хинагдаагүй газар нютагые гэгээн ногоон үнгээр харуулба. | anthem = {{lang|zh-hant|鞏金甌}}<br />"[[Сэбэр Алтан Хундага]]"<br />(1911–1912){{parabr}}{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} | capital = [[Мүгдэн]] (Шэньян)<br />(1636–1644){{efn|{{zh|c=盛京|p=Shèng Jīng|links=no}}; {{Lang-mnc|m={{ManchuSibeUnicode|lang=mnc|ᠮᡠᡴ᠋ᡩᡝᠨ}}|v=Mukden|a=Mukden}}; capital after 1625 for Later Jin, secondary capital after 1644.}}<br />[[Бээжэн]] (Пекин)<br />(1644–1912){{efn|{{zh|c=北京|p=Běijīng|links=no}}; {{Lang-mnc|m={{ManchuSibeUnicode|lang=mnc|ᠪᡝᡤᡳᠩ}}|v=Beging|a=Beging}}; primary capital afterwards}} | largest_city = [[Бээжэн|Пекин]] | official_languages = [[Манжа хэлэн|Манжа]], [[Мандарин хэлэн|Мандарин]], [[Монгол хэлэн|Монгол]], [[Түбэд хэлэн|Түбэд]], [[Уйгур хэлэн|Уйгур]],{{sfnp|Elliott|2001|pp=290–291}} нутагай хэлэнүүд ба [[Хитад хэлэнэй диалектууд]] | government_type = [[Абсолютизм|Абсолютна хаанта засаг]] | title_leader = [[Цин гүрэнэй эзэн хаанай жагсаалта|Эзэн хаан]] | leader1 = [[Абахай хаан]] (байгуулагша) | year_leader1 = 1636–1643 | leader2 = [[Шүньжи хаан]] (Бээжэндэхи анханай) | year_leader2 = 1643–1661 | leader3 = [[Пүи|Сюаньтун хаан]] (һүүлшын) | year_leader3 = 1908–1912 | title_representative = [[Регент]] | representative1 = [[Доргон]], хан хүбүүн Руи | representative2 = [[Зайфен]], хан хүбүүн Чун | year_representative1 = 1643–1650 | year_representative2 = 1908–1911| | deputy1 = {{nowrap|[[Икуан]], Чин ван}} | deputy2 = [[Юань Шикай]] | year_deputy1 = 1911 | year_deputy2 = 1911–1912 | title_deputy = [[Эзэн хаанай Засагай газарай Юрэнхы сайд|Юрэнхы сайд]]| | legislature = [[Ноёд, Сайд нарын Зүблэхэ Зүблэл|Зүблэхэ Зүблэл]] (1636–1733)<br>Байхагүй ([[тогтоолой журам]]) (1733–1910)<br>[[Зүблэхэ Зүблэл (Цин гүрэн)|Зүблэхэ Зүблэл]] (1910–1912) | religion = '''Гүрэнэй шажан:''' [[Күнзын һургаал]]<ref>{{citation| chapter = Living in the Chinese Cosmos: Understanding Religion in Late Imperial China (1644–1911)| publisher = Columbia University| chapter-url = http://afe.easia.columbia.edu/cosmos/prb/whatis.htm| title = What is Popular Religion| year = | access-date = 15 June 2021}}</ref><br>'''Олонхи:''' [[Хитад арадай шажан]], [[Бомбын шажан|Даосизм]], ба [[Буддын шажан|Буддизм]]<br>'''Minority:''' [[Түбэдэй Буддын шажан|Түбэдэй Буддизм]], [[Тэнгэриин шүтэлгэ]], [[Лалын шажан|Ислам]], [[Бөө түргэл]], [[Христосой шажан|Христ]], [[Хитад дахи Шажан#Цин гүрэн|ба бусад]] | stat_year1 = 1700 | stat_area1 = 8800000 | ref_area1 = <ref name="Taagepera1997p500">{{cite journal|author=Taagepera|first=Rein|author-link=Rein Taagepera|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|url=https://escholarship.org/content/qt3cn68807/qt3cn68807.pdf|url-status=live|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|page=500|doi=10.1111/0020-8833.00053|jstor=2600793|archive-url=https://web.archive.org/web/20200707203055/https://escholarship.org/content/qt3cn68807/qt3cn68807.pdf|archive-date=2020-07-07|access-date=2020-07-24}}</ref> | stat_year2 = 1790 | stat_area2 = 14700000 | ref_area2 = <ref name="Taagepera1997p500" /> | stat_year3 = 1860 | stat_area3 = 13400000 | ref_area3 = <ref name="Taagepera1997p500" /> | currency = [[Цин гүрэнэй зоос|Мүнгэ]] (wén)<br />[[Лан]] (liǎng)<br />[[Цин гүрэнэй Саарһан мүнгэ|Саарһан мүнгэ]] }} '''Манжын Цин гүрэн''' ({{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᡤᡠᡵᡠᠨ}} ''дайчин гүрүн'', {{lang-zho|清朝}}, ''Цин чао'') — [[1644 он]]һоо [[1911 он]] хүрэтэр эдүгээгэй [[Хитад]], [[Монгол]], [[Тайвань|Тайваниие]] эрхэшээһэн [[Манжанууд|Манжа]] үндэһэтэнэй байгуулһан улас юм. Уласай нэрэ [[Манжа хэлэн|Манжа хэлээр]] ''Дайчин гүрүн'', [[Хитад хэлэн|хитад нанхяадаар]] ''Да Чин'' (大清) гэдэг байһаниинь «ехэ арюун» гэһэн удхатай үгэ юм. Энэ уласынь анхандаа [[Хойто Юань]] болон Нанхяадай [[Минь улас|Минб уласай]] тэмсэлые ашаглан гаража ерэһэн нүүдэлшэн арадай улас байһан болобошье анханай жэлнүүдһээ эхилэн хитаджаһан байна. == Нэрэ == Уласай албан ёһоной нэрэнь «Ехэ Чин» гүрэн. Анхандаа Монголшуудай дунда Хүндэлэлтэ Хаан хэмээн алдаршаһан [[Нурхачи]] баатарай ударидалган доро «Хожуу Цинь улас» (Хожуу Алтан улас) гэжэ нэрэлэгдэжэ байһан болобошье хүү [[Абахай хаан]]ай үеһөө Монгол, Манжа, Нанхяад хэлэндэ эжэл удхаар хэрэглэгдэхэ «Чин» гэдэг үгээр уласаа нэрэгдэхэ болоо. Ехэ Чин гэхые Нанхяад хэлэндэ Да Чин (大清) гэхэ ба үүниие һунжаруулан мүн загбар эмэжэтэйгээр Дайчин гүрэн гэхэ болоо. Нэрын удхань Ехэ Арюун улас гэһэн удхатай. == Түүхэ == ==== XYII зуунай эхин үеын Солонгос улас-Манжын дайн ==== [[Имжин дайн|Солонгос-Японой дайнай]] жэлнүүдтэ олон тооной хото, һуурин балгаһа боложо, хүн зониинь хоёр дахин хорогдобо. Газарай кадастрын мэдээгээр дайнай үмэнэ Солонгосой таряалангын талмай 1708 мянган кёль байһан бол 1611 ондо юрэдөө 541 мянган кёль болоһон байна. Энэнь дайнай хүлдэ таряалангын талмай һүйрэһэнһээ гадна баһа феодалнууд дайнай хүндэ байдалаар далимдуулан уласай газарһаа үлэмжэхэные булаан абажа, албан ноогдуулха тоололгоһоо нууһантай холбоотой байна. Хамжалга таряашадай нэрэ (ноби) тоо эрсэ үһэбэ. Дайнаар ушарһан хохиролоо ноёрхохо ангиинхан тэртээ тэрэгүй хооһорһон таряашадые мүлжэхэ замаар нүхэхые эрэмэлзэжэ байба. 1608 онд хунтайжа Кванхэ хаан шэрээндэ һуужа дайсануудаа усадхаһан «умар зүгэй ехэ» бүлэглэл ноёрхохо боложо уласай албан губшуур урида байгаагүй ехээр нэмэгдэжэ, дээрэхи бүлэгэй түлөөлэгшэд уласай газарһаа үлэмжэхэные булаан абажа таряашадыень хамжалагашалжа эхилбэ. === Байгуулга === [[Файл:Portrait_of_the_Kangxi_Emperor_in_Court_Dress.jpg|thumb|left|250px|[[Энхэ Амгалан хаан]] (1662—1722)]] [[Нурхачи]] баатар ([[1575]]—[[1626]]) [[манжа]] аймагуудые [[1616]] ондо нэгэдхээд [[Монгол]]ой [[Лигдэн хаан]]да захидал элгээжэ, ниитын дайсан [[Мин улас]]ай эсэргүү хамтаржа дайтахые һанал болгоһоноор манжын Чин уласай түүхэ эхилнэ. Лигдэн уридань Мин уласые удаа дараа добтолжо, [[Мин улас]] [[Лигдэн хаан]]ые [[алтан]] [[мүнгэн (металл)|мүнгөөр]] хахуулидаһан тула дахин [[Хитад]]тай байлдахые һонирхохогүй байгаа. Мүн [[Нурхачи]]иие өөртэйнь тэгшэ зиндаанд харисаһанда дургүйсэжэ, хамтаржа ажиллахаһаа тадхалзаһан байна. Тэрэшье байтагай [[1618 он]]до [[Мин улас]]тай холбоо тогтоон [[манжа]]тай байлдаад илагдаба. Тэрэ сагһаа [[Нурхачи]] [[Үбэр Халха|Үбэр Халхын]] [[тайжа]]нарые өөртөө татажа сэдьхэлыень урбуулха болоо. [[Чингис хаан]] «Бусадай сэдьхэлые эзэл, сэдьхэлыень эзэлһэн байхад бэень хаа одохо» хэмээн һургажа байһан лугаа адли [[Нурхачи]] баатар «Дайсанаа зошон болгоё, зошоноо нүхэр болгоё» гэжэ яридаг байба. Тэгсээр [[Хоршон]], [[Горлос]] зэргэ аймагай тайжанар, мүн Үбэр Халхын [[тайжа]]нар Нурхачитай холбоотон боложо, [[Лигдэн]] хаан гансаардаба. Үбэр Халхын тайжанар манжатай холбоо тогтоохдоо [[Мин улас]]ай эсэргүү хамтаржа байлдана гэжэ тангараглаһан болобошье [[1622 он]]до Лигдэнэй эсэргүү байлдажа ухарааһан байна. [[1623 он]]до [[Лигдэн хаан]] [[Үбэр Монгол]]ой [[Түмэд]], [[Ордос]] зэргэ нютагуудые [[манжа]]һаа үрэһэн өөртөө нэгэдхэһэн байна. [[1626]] ондо [[Нурхачи]]иие [[Абахай хаан]] ([[1592]]—[[1643]]) залгамжалжа, [[Лигдэн хаан]]ые өөрын талада оруулхаар шармайжа байба. [[Лигдэн хаан]] [[1631]] ондо манжын эсэргүү дайтан эхилжэ, нютагтань гүн дабшин ороһон болобошье [[1634]] ондо [[манжа]] ба түүниин холбоотон [[монгол]] тайжанарай сэрэгэй нэгдэһэн хүсэндэ сохигдожо, [[Хүхэ нуур]]ай (одоогой [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. [[манжа]]нууд [[Хүхэ хото|Хүхэ хотые]] эзэлжэ, [[1636]] ондо манжын [[Абахай хаан]] өөрыгөө бүхы Монголой [[хаан]] үргэмжэлжэ, уласаа «Чин улас» хэмээн нэрлэбэ. [[Манжа]]нууд [[Үбэр Монгол]]ын сэрэгэй хүсэндэ дулдайдан [[1640]] ондо [[Бээжин]]г абажа, [[Мин улас]]ые мүхөөн, Хитадые эзэлһэн юм. [[1670]] ондо манжын [[Энхэ Амгалан хаан]] Хүхэ нуурые эзэлбэ. [[1646]]—[[1675]] онуудта [[Үбэр Монгол]]до [[Һүнидэй]] Тэнгис тайжа, Лигдэнэй хүбүүн Эрхэ Хонгор, ажа Абунай, гуша Бүрни ваннар манжын эсэргүү бодоһон болобошье дарагдаһан байна. [[Манжа|Манжын]] хаад эхин үедээ [[Монгол]] хаадай удамай охидһоо [[хатан]] буулгадаг байба. Тиимэһээ [[Энхэ Амгалан хаан]] тэргүүтэн манжын хаад өөрһэдэйгөө баһахүү [[Юань улас]]ай хаадай залгамжалагшад гэжэ үзэжэ байба. '''Манжын ноёрхолой үедэ феодалой мүлжэлиг шэрүүдһэниинь''' манжа улас Энхэ Амгалан хаанай үеһөө сэсэглэн мандажа Тэнгэриие тэтгэгшэ хаанай үе хүрэтэр үргэлжэлһэн юм. манжын түримхэйлэгшэд, Монголой шара хара феодалые түшин, хүдэлмэршэн арад, албат, хамжалгын эрхэгүй байдалые уридынхаһаань бүри хүндэрүүлһэн бэлэй. Монголой тухай манжанарһаа [[“Монгол саазын бэшэг"]]-т оруулһан хуули сүм феодал ангиин шэнжэ шанартайнь элэрхы юм. Тэдэгээр хуули ёһоор монголой хүдэлмэршэн олоной ажа түрэхэ хамаг юмые нарин шанда дүрэм хэмжээтэй болгожо, монгол газарта [[манжын хинаха сагдаха дэглэм]] тогтобо. == Тэмдэглэл == {{notelist|60em}} == Зүүлтэ == {{reflist}} {{1000 үгүүлэл}} [[Категори:Буряад түүхэ]] [[Категори:Монголой түүхэ]] [[Категори:Хитадай түүхэ]] [[Категори:Солонгосой түүхэ]] [[Категори:Монгол]] [[Категори:Усадхаһан хаанта уласууд]] 1s5wmhcao32lj90f7f95j2hxrw1sz5r 70049 70048 2022-08-24T06:17:42Z 103.173.255.162 wikitext text/x-wiki : <span class="dablink">'' Дүтэрхы удхатай бусад үгүүлэлые баһа [[Манжа]]да үзээрэйгты.''</span> {{Инфобокс улас | native_name = {{native name|zh-hant|大清|italic=no}}<br />{{native name|mnc|{{ManchuSibeUnicode|lang=mnc|ᡩᠠᡳ᠌ᠴᡳᠩ<br />ᡤᡠᡵᡠᠨ|style=text-align:left}}|italics=no}} | conventional_long_name = Ехэ Цин гүрэн | common_name = Цин гүрэн гү, али Манжын гүрэн | era = [[Азиин түүхэ#Орой мүнөөнэй|Орой мүнөөнэй]] | event_start = [[Цин гүрэнэй түүхэ#Хунтайжи|Байгуулагдаһан]] | year_start = 1636 | year_end = 1912 | date_end = 2 һарын 12 | event_end = [[Пүи#Хаан шэрээһээ орхилго|Сюаньтун эзэн хаанай орхилго]] | event1 = [[Мин уласай Цингын байлдан дагуулга|Шун ба Урда Мин гүрэнэй байлдан дагуулга]] | date_event1 = 1644–1662 | event2 = [[Зүүнгар–Цин уласай дайн|Зүүнгарые нэгтэгэһэн]] | date_event2 = 1687–1757 | event3 = [[Хара тамхинай дайнууд]] | date_event3 = 1839–1842 ([[Нэгэдүгээр Хара тамхинай дайн|нэгэдэхи]])<br>1856–1860 ([[Хоёрдугаар Хара тамхинай дайн|хоёрдохи]]) | event4 = [[Хитад-Францын дайн]] | date_event4 = 1884–1885 | event5 = [[Нэгэдэхи Хитад-Японой дайн]] | date_event5 = 1894–1895 | event6 = [[Найман-уласай холбоон]]ой добтолон оролго | date_event6 = 1900–1901 | event7 = [[Синьхай хубисхал]] | date_event7 = 1911 оной 10 һарын 10–1912 оной 2 һарын 12 | event_pre = [[Оройн Жин (1616–1636)|Оройн Жингын]] ударидалга | date_pre = 1616–1636 | p1 = Оройн Жин (1616–1636){{!}}Оройн Жин | p2 = Шунь гүрэн | p3 = Урда Мин | p4 = Зүүнгарай хаанта улас{{!}}Зүүнгар | s1 = Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Улас (1912–1949){{!}}Бүгэдэ Найрамдаха Хитад Улас | flag_s1 = Flag of China (1912–1928).svg | image_flag = Flag of the Qing Dynasty (1889-1912).svg | flag_type = [[Манж Цин гүрэнэй Туг|Туг]] <br />(1889–1912) | flag_border = no | image_coat = | symbol = | symbol_type = | other_symbol = '''[[Инкан|Тамга]]:'''<br />{{lang|zh-hant|大清帝國之璽}}<br />Манжын гүрэнэй Эзэн хаанай тамга<br />(1909–1912)<br />[[File:Seal of Qing dynasty.svg|85px]] | image_map = Manj Chin 1860.jpg | image_map_caption = 1860 оной Цин гүрэн. Хиналтада байгаа газар нютагые тодо ногооноор; абахые үнгэлзэһэн гэбэшье хинагдаагүй газар нютагые гэгээн ногоон үнгээр харуулба. | anthem = {{lang|zh-hant|鞏金甌}}<br />"[[Сэбэр Алтан Хундага]]"<br />(1911–1912){{parabr}}{{center|[[File:Gǒng Jīn'ōu.ogg]]}} | capital = [[Мүгдэн]] (Шэньян)<br />(1636–1644){{efn|{{zh|c=盛京|p=Shèng Jīng|links=no}}; {{Lang-mnc|m={{ManchuSibeUnicode|lang=mnc|ᠮᡠᡴ᠋ᡩᡝᠨ}}|v=Mukden|a=Mukden}}; capital after 1625 for Later Jin, secondary capital after 1644.}}<br />[[Бээжэн]] (Пекин)<br />(1644–1912){{efn|{{zh|c=北京|p=Běijīng|links=no}}; {{Lang-mnc|m={{ManchuSibeUnicode|lang=mnc|ᠪᡝᡤᡳᠩ}}|v=Beging|a=Beging}}; primary capital afterwards}} | largest_city = [[Бээжэн|Пекин]] | official_languages = [[Манжа хэлэн|Манжа]], [[Мандарин хэлэн|Мандарин]], [[Монгол хэлэн|Монгол]], [[Түбэд хэлэн|Түбэд]], [[Уйгур хэлэн|Уйгур]],{{sfnp|Elliott|2001|pp=290–291}} нутагай хэлэнүүд ба [[Хитад хэлэнэй диалектууд]] | government_type = [[Абсолютизм|Абсолютна хаанта засаг]] | title_leader = [[Цин гүрэнэй эзэн хаанай жагсаалта|Эзэн хаан]] | leader1 = [[Абахай хаан]] (байгуулагша) | year_leader1 = 1636–1643 | leader2 = [[Шүньжи хаан]] (Бээжэндэхи анханай) | year_leader2 = 1643–1661 | leader3 = [[Пүи|Сюаньтун хаан]] (һүүлшын) | year_leader3 = 1908–1912 | title_representative = [[Регент]] | representative1 = [[Доргон]], хан хүбүүн Руи | representative2 = [[Зайфен]], хан хүбүүн Чун | year_representative1 = 1643–1650 | year_representative2 = 1908–1911| | deputy1 = {{nowrap|[[Икуан]], Чин ван}} | deputy2 = [[Юань Шикай]] | year_deputy1 = 1911 | year_deputy2 = 1911–1912 | title_deputy = [[Эзэн хаанай Засагай газарай Юрэнхы сайд|Юрэнхы сайд]]| | legislature = [[Ноёд, Сайд нарын Зүблэхэ Зүблэл|Зүблэхэ Зүблэл]] (1636–1733)<br>Байхагүй ([[тогтоолой журам]]) (1733–1910)<br>[[Зүблэхэ Зүблэл (Цин гүрэн)|Зүблэхэ Зүблэл]] (1910–1912) | religion = '''Гүрэнэй шажан:''' [[Күнзын һургаал]]<ref>{{citation| chapter = Living in the Chinese Cosmos: Understanding Religion in Late Imperial China (1644–1911)| publisher = Columbia University| chapter-url = http://afe.easia.columbia.edu/cosmos/prb/whatis.htm| title = What is Popular Religion| year = | access-date = 15 June 2021}}</ref><br>'''Олонхи:''' [[Хитад арадай шажан]], [[Бомбын шажан|Даосизм]], ба [[Буддын шажан|Буддизм]]<br>'''Minority:''' [[Түбэдэй Буддын шажан|Түбэдэй Буддизм]], [[Тэнгэриин шүтэлгэ]], [[Лалын шажан|Ислам]], [[Бөө түргэл]], [[Христосой шажан|Христ]], [[Хитад дахи Шажан#Цин гүрэн|ба бусад]] | stat_year1 = 1700 | stat_area1 = 8800000 | ref_area1 = <ref name="Taagepera1997p500">{{cite journal|author=Taagepera|first=Rein|author-link=Rein Taagepera|date=September 1997|title=Expansion and Contraction Patterns of Large Polities: Context for Russia|url=https://escholarship.org/content/qt3cn68807/qt3cn68807.pdf|url-status=live|journal=[[International Studies Quarterly]]|volume=41|issue=3|page=500|doi=10.1111/0020-8833.00053|jstor=2600793|archive-url=https://web.archive.org/web/20200707203055/https://escholarship.org/content/qt3cn68807/qt3cn68807.pdf|archive-date=2020-07-07|access-date=2020-07-24}}</ref> | stat_year2 = 1790 | stat_area2 = 14700000 | ref_area2 = <ref name="Taagepera1997p500" /> | stat_year3 = 1860 | stat_area3 = 13400000 | ref_area3 = <ref name="Taagepera1997p500" /> | currency = [[Цин гүрэнэй зоос|Мүнгэ]] (wén)<br />[[Лан]] (liǎng)<br />[[Цин гүрэнэй Саарһан мүнгэ|Саарһан мүнгэ]] }} '''Манжын Цин гүрэн''' ({{MongolUnicode|ᡩᠠᡳᠴᡳᠩ ᡤᡠᡵᡠᠨ}} ''дайчин гүрүн'', {{lang-zho|清朝}}, ''Цин чао'') — [[1644 он]]һоо [[1911 он]] хүрэтэр эдүгээгэй [[Хитад]], [[Монгол]], [[Тайвань|Тайваниие]] эрхэшээһэн [[Манжанууд|Манжа]] үндэһэтэнэй байгуулһан улас юм. Уласай нэрэ [[Манжа хэлэн|Манжа хэлээр]] ''Дайчин гүрүн'', [[Хитад хэлэн|хитад нанхяадаар]] ''Да Чин'' (大清) гэдэг байһаниинь «ехэ арюун» гэһэн удхатай үгэ юм. Энэ уласынь анхандаа [[Хойто Юань]] болон Нанхяадай [[Минь улас|Минб уласай]] тэмсэлые ашаглан гаража ерэһэн нүүдэлшэн арадай улас байһан болобошье анханай жэлнүүдһээ эхилэн хитаджаһан байна. == Нэрэ == Уласай албан ёһоной нэрэнь «Ехэ Чин» гүрэн. Анхандаа Монголшуудай дунда Хүндэлэлтэ Хаан хэмээн алдаршаһан [[Нурхачи]] баатарай ударидалган доро «Хожуу Цинь улас» (Хожуу Алтан улас) гэжэ нэрэлэгдэжэ байһан болобошье хүү [[Абахай хаан]]ай үеһөө Монгол, Манжа, Нанхяад хэлэндэ эжэл удхаар хэрэглэгдэхэ «Чин» гэдэг үгээр уласаа нэрэгдэхэ болоо. Ехэ Чин гэхые Нанхяад хэлэндэ Да Чин (大清) гэхэ ба үүниие һунжаруулан мүн загбар эмэжэтэйгээр Дайчин гүрэн гэхэ болоо. Нэрын удхань Ехэ Арюун улас гэһэн удхатай. == Түүхэ == ==== XYII зуунай эхин үеын Солонгос улас-Манжын дайн ==== [[Имжин дайн|Солонгос-Японой дайнай]] жэлнүүдтэ олон тооной хото, һуурин балгаһа боложо, хүн зониинь хоёр дахин хорогдобо. Газарай кадастрын мэдээгээр дайнай үмэнэ Солонгосой таряалангын талмай 1708 мянган кёль байһан бол 1611 ондо юрэдөө 541 мянган кёль болоһон байна. Энэнь дайнай хүлдэ таряалангын талмай һүйрэһэнһээ гадна баһа феодалнууд дайнай хүндэ байдалаар далимдуулан уласай газарһаа үлэмжэхэные булаан абажа, албан ноогдуулха тоололгоһоо нууһантай холбоотой байна. Хамжалга таряашадай нэрэ (ноби) тоо эрсэ үһэбэ. Дайнаар ушарһан хохиролоо ноёрхохо ангиинхан тэртээ тэрэгүй хооһорһон таряашадые мүлжэхэ замаар нүхэхые эрэмэлзэжэ байба. 1608 онд хунтайжа Кванхэ хаан шэрээндэ һуужа дайсануудаа усадхаһан «умар зүгэй ехэ» бүлэглэл ноёрхохо боложо уласай албан губшуур урида байгаагүй ехээр нэмэгдэжэ, дээрэхи бүлэгэй түлөөлэгшэд уласай газарһаа үлэмжэхэные булаан абажа таряашадыень хамжалагашалжа эхилбэ. === Байгуулга === [[Файл:Portrait_of_the_Kangxi_Emperor_in_Court_Dress.jpg|thumb|left|250px|[[Энхэ Амгалан хаан]] (1662—1722)]] [[Нурхачи]] баатар ([[1575]]—[[1626]]) [[манжа]] аймагуудые [[1616]] ондо нэгэдхээд [[Монгол]]ой [[Лигдэн хаан]]да захидал элгээжэ, ниитын дайсан [[Мин улас]]ай эсэргүү хамтаржа дайтахые һанал болгоһоноор манжын Чин уласай түүхэ эхилнэ. Лигдэн уридань Мин уласые удаа дараа добтолжо, [[Мин улас]] [[Лигдэн хаан]]ые [[алтан]] [[мүнгэн (металл)|мүнгөөр]] хахуулидаһан тула дахин [[Хитад]]тай байлдахые һонирхохогүй байгаа. Мүн [[Нурхачи]]иие өөртэйнь тэгшэ зиндаанд харисаһанда дургүйсэжэ, хамтаржа ажиллахаһаа тадхалзаһан байна. Тэрэшье байтагай [[1618 он]]до [[Мин улас]]тай холбоо тогтоон [[манжа]]тай байлдаад илагдаба. Тэрэ сагһаа [[Нурхачи]] [[Үбэр Халха|Үбэр Халхын]] [[тайжа]]нарые өөртөө татажа сэдьхэлыень урбуулха болоо. [[Чингис хаан]] «Бусадай сэдьхэлые эзэл, сэдьхэлыень эзэлһэн байхад бэень хаа одохо» хэмээн һургажа байһан лугаа адли [[Нурхачи]] баатар «Дайсанаа зошон болгоё, зошоноо нүхэр болгоё» гэжэ яридаг байба. Тэгсээр [[Хоршон]], [[Горлос]] зэргэ аймагай тайжанар, мүн Үбэр Халхын [[тайжа]]нар Нурхачитай холбоотон боложо, [[Лигдэн]] хаан гансаардаба. Үбэр Халхын тайжанар манжатай холбоо тогтоохдоо [[Мин улас]]ай эсэргүү хамтаржа байлдана гэжэ тангараглаһан болобошье [[1622 он]]до Лигдэнэй эсэргүү байлдажа ухарааһан байна. [[1623 он]]до [[Лигдэн хаан]] [[Үбэр Монгол]]ой [[Түмэд]], [[Ордос]] зэргэ нютагуудые [[манжа]]һаа үрэһэн өөртөө нэгэдхэһэн байна. [[1626]] ондо [[Нурхачи]]иие [[Абахай хаан]] ([[1592]]—[[1643]]) залгамжалжа, [[Лигдэн хаан]]ые өөрын талада оруулхаар шармайжа байба. [[Лигдэн хаан]] [[1631]] ондо манжын эсэргүү дайтан эхилжэ, нютагтань гүн дабшин ороһон болобошье [[1634]] ондо [[манжа]] ба түүниин холбоотон [[монгол]] тайжанарай сэрэгэй нэгдэһэн хүсэндэ сохигдожо, [[Хүхэ нуур]]ай (одоогой [[БНХАУ]]-ын [[Цинхай]] муж) зүг ухарч яваад өвчнөөр нас барав. [[манжа]]нууд [[Хүхэ хото|Хүхэ хотые]] эзэлжэ, [[1636]] ондо манжын [[Абахай хаан]] өөрыгөө бүхы Монголой [[хаан]] үргэмжэлжэ, уласаа «Чин улас» хэмээн нэрлэбэ. [[Манжа]]нууд [[Үбэр Монгол]]ын сэрэгэй хүсэндэ дулдайдан [[1640]] ондо [[Бээжин]]г абажа, [[Мин улас]]ые мүхөөн, Хитадые эзэлһэн юм. [[1670]] ондо манжын [[Энхэ Амгалан хаан]] Хүхэ нуурые эзэлбэ. [[1646]]—[[1675]] онуудта [[Үбэр Монгол]]до [[Һүнидэй]] Тэнгис тайжа, Лигдэнэй хүбүүн Эрхэ Хонгор, ажа Абунай, гуша Бүрни ваннар манжын эсэргүү бодоһон болобошье дарагдаһан байна. [[Манжа|Манжын]] хаад эхин үедээ [[Монгол]] хаадай удамай охидһоо [[хатан]] буулгадаг байба. Тиимэһээ [[Энхэ Амгалан хаан]] тэргүүтэн манжын хаад өөрһэдэйгөө баһахүү [[Юань улас]]ай хаадай залгамжалагшад гэжэ үзэжэ байба. '''Манжын ноёрхолой үедэ феодалой мүлжэлиг шэрүүдһэниинь''' манжа улас Энхэ Амгалан хаанай үеһөө сэсэглэн мандажа Тэнгэриие тэтгэгшэ хаанай үе хүрэтэр үргэлжэлһэн юм. манжын түримхэйлэгшэд, Монголой шара хара феодалые түшин, хүдэлмэршэн арад, албат, хамжалгын эрхэгүй байдалые уридынхаһаань бүри хүндэрүүлһэн бэлэй. Монголой тухай манжанарһаа [[“Монгол саазын бэшэг"]]-т оруулһан хуули сүм феодал ангиин шэнжэ шанартайнь элэрхы юм. Тэдэгээр хуули ёһоор монголой хүдэлмэршэн олоной ажа түрэхэ хамаг юмые нарин шанда дүрэм хэмжээтэй болгожо, монгол газарта [[манжын хинаха сагдаха дэглэм]] тогтобо. == Тэмдэглэл == {{notelist|60em}} == Зүүлтэ == {{reflist}} {{1000 үгүүлэл}} [[Категори:Буряад түүхэ]] [[Категори:Монголой түүхэ]] [[Категори:Хитадай түүхэ]] [[Категори:Солонгосой түүхэ]] [[Категори:Монгол]] [[Категори:Усадхаһан хаанта уласууд]] 9d66252rxg8pkoec19mwack1zwpiahd